ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ «ΓΕΩΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΓΕΩΧΗΜΕΙΑ» Διατριβή Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης «ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΟΤΥΧΙΟΥ. ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ» ΛΥΚΟΚΑΝΕΛΛΟΣ Χ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΕΩΠΟΝΟΣ ΠΑΤΡΑ 2011 Επιβλέπων Καθηγητής: Βαρνάβας Σωτήριος 1

2 Επιβλέπων Καθηγητής: Βαρνάβας Σ. (Καθηγητής, Tμ. Γεωλογίας, Παν. Πατρών) Μελή Εξεταστικής Επιτροπής: Κοντόπουλος Ν. (Καθηγητής, Tμ. Γεωλογίας, Παν. Πατρών) Καλαβρουζιώτης Ι. (Επ. Καθηγητής, Τμ. Περιβάλλοντος & Διαχ. Φυσ. Πόρων, Παν. Δυτ. Ελλάδος) 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ....5 Abstract. 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΑΞΙΕΣ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΥΠΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΥΓΡΟΤΟΠΟΥΣ ΡΥΠΑΝΣΗ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΕΣ 2.1 ΓΕΝΙΚΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΣΚΟΠΟΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3.1 ΣΚΟΠΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΟΤΥΧΙΟΥ 4.1 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΕΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΑΠΕΙΛΙΤΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 64 3

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 5.1 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΤΩΝ ΝΕΡΩΝ ΤΗΣ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΔΙΑΛΥΜΕΝΟ ΟΞΥΓΟΝΟ ΤΟ pη ΑΛΑΤΟΤΗΤΑ ΘΟΛΟΤΗΤΑ ΧΛΩΡΟΦΥΛΛΗ...86 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Γεωεπιστήμες και Περιβάλλον» του Γεωλογικού Πανεπιστημίου Πατρών. Η ανάθεση του θέματος έγινε από τον υπεύθυνο της κατεύθυνσης «Περιβαλλοντική και Θαλάσσια Γεωχημεία», καθηγητή κ. Βαρνάβα Σωτήριο, στον οποίο θα ήθελα να εκφράσω τις θερμότερες ευχαριστίες μου για τη συμβολή του στη πραγματοποίηση της μεταπτυχιακής αυτής διατριβής. Οι πολύτιμες γνώσεις και συμβουλές που με ευχάριστη πάντα διάθεση μου παρείχε, οι εποικοδομητικές συζητήσεις, αλλά και η συνεχής και ακούραστη υποστήριξη του καθ` όλη τη διάρκεια του εκπαιδευτικού αυτού κύκλου σπουδών, σε οποιοδήποτε πρόβλημα εμφανιζόταν, συνετέλεσαν δραστικά στο να μετατραπεί το «πέρασμα» μου από το Γεωλογικό Πανεπιστήμιο Πατρών σε εμπειρία που θα με συντροφεύει στο υπόλοιπο της ζωής μου. Ευχαριστώ πολύ τα μέλη της εξεταστικής επιτροπής καθηγητές κ. Κοντόπουλο Νικόλαο του τμήματος Γεωλογίας Πατρών και του Επικούρου Καθηγητή κ. Καλαβρουζιώτη Ιωάννη από το τμήμα Περιβάλλοντος και Διαχείρησης Φυσικών Πόρων του Πανεπιστημίου Δυτικής Ελλάδος, για το χρόνο που διέθεσαν να μελετήσουν και να κρίνουν την εργασία μου, ώστε με τις απαραίτητες διορθώσεις που μου πρότειναν να οριστικοποιηθεί και να κατατεθεί στη τελική της βελτιωμένη μορφή. Σκοπός της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας είναι να εκτιμήσει τις περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν στη λιμνοθάλασσα Κοτυχίου και να αναδείξει τις πιθανές επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών σε αυτή. Η λιμνοθάλασσα του Κοτυχίου βρίσκεται στη ΒΔ Πελοπόννησο και αποτελεί πολύ σημαντική οικολογική κληρονομιά για τη περιοχή αλλά και για την Ελλάδα γενικότερα. Η μεγάλη οικολογική αλλά και οικονομική αξία που χαρακτηρίζει τη λιμνοθάλασσα και τον υγροβιότοπο γύρω από αυτή, έχει αναγνωρισθεί με διεθνείς συνθήκες (RAMSAR), ευρωπαικά προγράμματα για τη προστασία της φύσης (NATURA 2000) και της βιοποικιλότητας ενώ συνάμα υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τη συντήρηση και τη προστασία της. 5

6 Στη συγκεκριμένη εργασία μελετήθηκαν οι φυσικοχημικές παράμετροι που επιδρούν στη ποιότητα των υδάτων της λιμνοθάλασσας, διαταράσσοντας την ισορροπία του οικοσυστήματος, προκειμένου να αποκαλυφθούν οι πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις που δημιουργούνται σε αυτό, από τις κλιματικές αλλαγές που επικρατούν στη περιοχή. Η θερμοκρασία των υδάτων της λιμνοθάλασσας ακολουθεί μια φυσιολογική ημερήσια διακύμανση. Οι χαμηλότερες μέσες θερμοκρασίες υδάτων καταγράφονται τους χειμερινούς μήνες, ενώ οι υψηλότερες κατά τους θερινούς. Η ειδική αγωγιμότητα υδάτων εμφανίζει σημαντική διακύμανση η οποία οφείλεται την είσοδο-έξοδο είτε θαλάσσιου είτε γλυκού νερού. Οι τιμές του διαλυμένου οξυγόνου εμφανίζουν μια σημαντική ημερήσια διακύμανση η οποία ακολουθεί πιστά τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας των υδάτων, κυμαίνονται σε φυσιολογικά όρια και δε δημιουργούν προβλήματα στην ιχθυοπανίδα. Το ph των υδάτων εμφανίζει φυσιολογική ημερήσια διακύμανση της τάξης του ανάλογη της θερμοκρασίας και της συγκέντρωσης διαλυμένου οξυγόνου. Το νερό στη λιμνοθάλασσα μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ιδιαίτερα διαυγές. Τα μέσα επίπεδα χλωροφύλλης για όλη τη διάρκεια της υπό μελέτη περιόδου είναι αρκετά χαμηλά, γεγονός που δείχνει πως η λιμνοθάλασσα δεν εμφανίζει σημαντικά προβλήματα ευτροφισμού από φωτοσυνθετικούς οργανισμούς. 6

7 ABSTRACT The Kotychi lagoon is located in the north-west of Peloponnese and constitutes a very significant ecologic heritage not only for the particular area but also for Greece in general. The great ecologic and economic value that characterises the lagoon and the wetland habitat around it has been acknowledged under international treaties (RAMSAR), European programs for the protection of the nature (NATURA 2000) and its bio-diversity while jointly there is an intense interest for its conservation and protection. In this particular research, the physiochemical parameters that affect the quality of the water of the lagoon were considered, by deranging the balance of the ecosystem having as a purpose to detect the presumable environmental reverberations that have been occurred due to climatic changes that affected the area. The temperature of the water of the lagoon follows a natural daily fluctuation. The lowest average temperatures of the water are recorded during the winter, whereas the highest average temperatures are recorded during the summer. The specific conductivity of the water shows significant fluctuation which is created by the entry-exit process of the marine and fresh water in the lagoon. The figures of the solution oxygen present a significant daily fluctuation that follows accordingly all the fluctuations of the temperature of the water, also fluctuate in normal rates and they do not alienate the piscifauna. The PH rate of the water presents a natural daily fluctuation of a 0.5 rate which is proportional to the temperature and the concentration of the solution oxygen. The water of the lagoon can be characterised as properly clear. The average levels of the chlorophyll for all the duration of the research period have been quite low, which is a case that shows that the lagoon does not show any important problems of eutrophy from photosynthetic organisms. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Υγρότοποι Οι υγρότοποι αποτελούν έναν από τους πλέον πολύτιμους πόρους του πλανήτη μας - μόνο τα τροπικά δάση τους ξεπερνούν σε βιοποικιλότητα και παραγωγικότητα. Σε αυτούς απαντώνται πολλά φυτά και ασπόνδυλα, ενώ χαρακτηριστική είναι η παρουσία μεγάλου αριθμού μεταναστευτικών ψαριών και πουλιών, που βρίσκουν σε αυτούς καταφύγιο, τροφή και ευνοϊκές συνθήκες διαχείμασης. Όλα αυτά τα είδη υποστηρίζουν μια περίπλοκη τροφική αλυσίδα της οποία την ισορροπία συχνά πυκνά την καταστρέφει ο άνθρωπος με τις όποιες επεμβάσεις του. Στη βιβλιογραφία (Τσιχριντζής, 2000) ως υγρότοποι αναφέρονται οι περιοχές εκείνες, φυσικές ή τεχνητές, οι οποίες είτε πλημμυρίζουν από επιφανειακό νερό, είτε τα εδάφη τους βρίσκονται σε κατάσταση κορεσμού λόγω της υψηλής στάθμης του υπόγειου νερού, τόσο συχνά και με τέτοια διάρκεια, ώστε να έχουν χαρακτηριστικά εδάφη, να υποστηρίζουν βλάστηση που έχει προσαρμοστεί σε υγρές συνθήκες και να λαμβάνουν χώρα σε αυτές τις περιοχές βιολογικές λειτουργίες και δραστηριότητες προσαρμοσμένες στο υγρό περιβάλλον. Θεωρούνται μάλιστα μεταξύ των σπουδαιότερων οικοσυστημάτων του πλανήτη, καθώς παρέχουν το ιδανικό περιβάλλον διαβίωσης για μία μεγάλη ποικιλία ειδών πανίδας και χλωρίδας, επιτρέπουν την πραγματοποίηση πολύτιμων διεργασιών των υδρολογικών και χημικών κύκλων με τελικό αποτέλεσμα τον καθαρισμό των ρυπασμένων υδάτων, συμβάλλουν στην αποτροπή πλημμυρών, στην προστασία των ακτογραμμών και στην επαναφόρτιση των υπόγειων υδροφορέων, παρουσιάζοντας σημαντική οικονομική αξία στην παραγωγή τροφής και ενέργειας (Prescott and Tsanis, 1997). Σύμφωνα με πρόταση του Ελληνικού Κέντρου Βιότοπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) απαραίτητη προϋπόθεση ώστε να χαρακτηριστεί μια περιοχή ως υγρότοπος είναι η επικύρωση τουλάχιστον ενός εκ των ακόλουθων χαρακτηριστικών παραμέτρων: 8

9 Επιφανειακή κατάκλιση ή κορεσμός του εδάφους με νερό για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 2 συνεχών εβδομάδων κατά τη βλαστική περίοδο Διαπίστωση στην εδαφική μάζα γνωρισμάτων υδρομορφικών εδαφών Παρουσία φυτικών ειδών τα οποία είναι χαρακτηριστικά υδροτροπικών συνθηκών Τέτοια φυτικά είδη είναι συνήθως το Ψαθί (Typha spp.), το Καλάμι (Phragmites spp), το Βούρλο (Juncus spp), το Σπαθόχορτο (Carrex spp) κ.α. Τα φυτά αυτά έχουν την ιδιότητα να προσαρμόζονται εύκολα στο υγρό αυτό περιβάλλον και εξ αιτίας των μεγάλων ποσοστών λιγνίνης που περιέχουν, αλλά και της φυσικής ανάγκης επιβίωσης τους δημιουργούν συνθήκες ανταγωνισμού με τελικό αποτέλεσμα την ταχύτατη ανάπτυξη τους. (Ντενιδάκης 2000, Ζουραράκη 2002). Οι υγρότοποι αποτελούν πολύπλοκους βιοτόπους, που χαρακτηρίζονται από μεγάλη βιοποικιλότητα και που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους και με το φυσικό περιβάλλον. Η μεγάλη και πολύπλευρη σημασία των υγροτόπων έχει αναγνωριστεί σε παγκόσμια κλίμακα και γι' αυτό προστατεύονται από εθνικές νομοθεσίες και διεθνείς συμβάσεις. Η σημαντικότερη διεθνής σύμβαση για την προστασία των υγροτόπων είναι η "Σύμβαση RAMSAR". Η σύμβαση υπογράφηκε στο RAMSAR του Ιράν στις 2 Φεβρουαρίου του 1971, ενώ το 1974 την επικύρωσε και η Ελλάδα με το Ν.Δ.191/74 και τέθηκε σε ισχύ τον επόμενο χρόνο. Κάθε χώρα που επικυρώνει την σύμβαση θα πρέπει να οριοθετήσει κατάλληλους υγροτόπους μέσα στα όρια της εδαφικής επικράτειάς της, να τους συμπεριλάβει στον κατάλογο υγροτόπων διεθνούς σημασίας, να καθορίσει και να εφαρμόσει ένα σχεδιασμό που να προωθεί τη διατήρηση των υγροτόπων και την προστασία της υδρόβιας ορνιθοπανίδας. Την σύμβαση έχουν υπογράψει 147 χώρες, ενώ ο κατάλογος των υγροτόπων διεθνούς σημασίας περιλαμβάνει περίπου 1500 περιοχές. 9

10 Σύμφωνα με τη σύμβαση ως υγρότοποι ορίζονται: οι φυσικές ή τεχνητές περιοχές που αποτελούνται από έλη με ποώδη βλάστηση (marsh), από μη αποκλειστικώς ομβροδίαιτα έλη με τυρφώδες υπόστρωμα (fen), από τυρφώδη εδάφη ή από νερό. Οι περιοχές αυτές μπορεί να είναι μόνιμα ή προσωρινά κατακλυζόμενες από νερό το οποίο είναι στάσιμο ή τρεχούμενο, γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό και περιλαμβάνουν επίσης εκείνες που καλύπτονται από θαλασσινό νερό το βάθος του οποίου κατά την αμπώτιδα δεν ξεπερνά τα έξι μέτρα. Στους υγροτόπους μπορεί να περιλαμβάνονται και οι παρόχθιες ή παράκτιες ζώνες που γειτονεύουν με υγροτόπους ή με νησιά ή με θαλάσσιες υδατοσυλλογές και που είναι βαθύτερες μεν από έξι μέτρα κατά την αμπώτιδα, αλλά βρίσκονται μέσα στα όρια του υγροτόπου όπως αυτός καθορίζεται παραπάνω ( Οι υγρότοποι δημιουργήθηκαν από τον κορεσμό με νερό ενός φυσικού περιβάλλοντος. Πολλοί σχηματίστηκαν κατά το τέλος του τελευταίου παγετώνα όταν υποχώρησαν μεγάλες μάζες πάγου και τα εναπομείναντα αβαθή μέρη καλύφθηκαν από νερό. Με το πέρασμα του χρόνου φερτά και οργανικά υλικά συγκεντρώθηκαν δημιουργώντας αβαθείς υγροτόπους. Υγρότοποι μπορούν επίσης να σχηματιστούν όταν υπερχειλίσει ένας ποταμός ή όταν αλλαγές στην στάθμη της θάλασσας εμποτίσουν ξηρές περιοχές. Ακόμα, το κλίμα μπορεί να επηρεάσει το σχηματισμό ενός υγροτόπου καθώς υψηλές τιμές βροχοπτώσεων σε ξηρές περιοχές με χαμηλή αποστραγγιστική δυνατότητα οδηγούν σε κορεσμό του εδάφους με νερό. Η δομή των υγροτόπων συνεχώς αλλάζει. Καθώς οι αυξανόμενες ποσότητες φερτών και οργανικών υλικών οδηγούν στο σχηματισμό των υγροτόπων, μπορούν μαζί με ρίζες και υπολείμματα φυτών να τους κάνουν περισσότερο αβαθείς, φτάνοντας τελικά στο σημείο όπου το ανώτερο στρώμα ανέρχεται πάνω από το νερό και αποσυντίθεται. Όταν συμβαίνει αυτό φυτά και είδη ζώων κατακλύζουν την περιοχή (geography.about.com). 10

11 1.2 Αξίες των υγροτόπων και δράσεις για την προστασία τους Κατά τους Γεράκη και Τσιούρη (1991), οι υγρότοποι επιτελούν διάφορες λειτουργίες και από αυτές απορρέουν οι διάφορες αξίες που αποδίδονται σε αυτούς. Κατ αρχήν συμβάλλουν στον εμπλουτισμό των υπόγειων υδάτων, εφόσον το έδαφος το επιτρέπει και στην τροποποίηση πλημμυρικών φαινομένων μειώνοντας την έντασή τους. Παγιδεύουν ιζήματα, ρυθμίζουν την περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε διοξείδιο του άνθρακα, μέρος του οποίου δεσμεύεται από τους υδρόβιους αυτότροφους οργανισμούς και από τα ιζήματα. Επίσης ρυθμίζουν τη θερμοκρασία των παράκτιων περιοχών, διατηρώντας τις ημερήσιες και εποχιακές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας σε ήπια επίπεδα, δεσμεύουν την ηλιακή ακτινοβολία μέσω των αυτότροφων οργανισμών και στηρίζουν τις τροφικές αλυσίδες παρέχοντας τροφή και καταφύγιο στους οργανισμούς. Οι υγρότοποι και γενικά τα αβαθή νερά θεωρούνται ως μερικά από τα παραγωγικότερα σε βιομάζα οικοσυστήματα του πλανήτη, λόγω της συνεχούς εισροής θρεπτικών υλικών σε αυτούς (Σφήκας και Τσούνης, 1993). Όπως αναφέρουν οι Γεράκης και Τσιούρης (1991), οι αξίες που αποδίδονται στους υγρότοπους περιλαμβάνουν την διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, την αποθήκευση αρδευτικού νερού, την παραγωγή αλιευμάτων και τη βόσκηση αγροτικών ζώων. Επίσης συμβάλλουν στη βελτίωση της ποιότητας του νερού με την κατακράτηση ρύπων από τα φυτά και τα ιζήματα και της ατμόσφαιρας με τη δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα. Εκτός αυτών οι υγρότοποι προσφέρονται για αναψυχή, εκπαίδευση και έρευνα. Τέλος, συνοψίζοντας τη σημερινή πολύ σημαντική και ιδιαίτερη αξία που έχουν σήμερα οι υγροβιότοποι καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι : συμβάλλουν στον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων διαθέτουν μηχανισμούς για τον έλεγχο των πλημμυρών, καθώς αποθηκεύουν το νερό της πλημμύρας και το αποδίδουν βαθμιαία δεσμεύουν το CO 2 από την ατμόσφαιρα 11

12 αποθηκεύουν ή ελευθερώνουν θερμότητα χάρη στην υψηλή θερμοχωρητικότητα του νερού, ρυθμίζοντας έτσι το μικροκλίμα μιας περιοχής παράγουν αλιεύματα, συντηρούν θηράματα, παρέχουν τροφή σε αγροτικά ζώα δίνουν ευκαιρίες για τουρισμό, άθληση, εκπαίδευση, έρευνα και εργασία Από τις λειτουργίες και κατά συνέπεια τις αξίες των υγροτόπων απορρέει και η ανάγκη για την προστασία τους. Η Μεσογειακή Επιτροπή για τους Υγρότοπους (MedWet) είναι μια πρωτοβουλία που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και εξελίχθηκε ως μια προσπάθεια μακροπρόθεσμης συνεργασίας ανάμεσα σε κυβερνήσεις, διεθνείς συμβάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, περιβαλλοντικές οργανώσεις, ιδρύματα και οργανισμούς καθώς και μεμονωμένα άτομα. Σκοπεύει στην προστασία, μελέτη και διαχείριση των υγροτόπων της μεσογειακής λεκάνης και τελεί υπό την αιγίδα της Σύμβασης Ramsar με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΚΒΥ, 1998). Το Νοέμβριο του 1996 καθορίστηκαν οι προτεραιότητες δράσης της επιτροπής οι οποίες περιλαμβάνουν: Τη γνωστοποίηση των λειτουργιών και αξιών των υγροτόπων για τον άνθρωπο, τόσο σε εκείνους που παίρνουν τις αποφάσεις όσο και στο ευρύτερο κοινό. Τη προώθηση της ολοκληρωμένης διαχείρισης σημαντικών περιοχών Την ενδυνάμωση των θεσμών διαχείρισης των υγροτόπων Την ενθάρρυνση μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης των υγροτόπων, λαμβάνοντας υπόψη τα ενδιαφέροντα όλων των εμπλεκόμενων μερών Οι προσπάθειες για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας θα πρέπει να καθορίζονται από προγράμματα και διαχειριστικά σχέδια τα οποία ενσωματώνουν και τις ανάγκες των τοπικών πληθυσμών, πάντα στα πλαίσια 12

13 της αειφορικής χρήσης των φυσικών πόρων των υγροτόπων. Η συμμετοχή και συμμόρφωση των κατοίκων μιας προστατευόμενης περιοχής με το προς εφαρμογή διαχειριστικό σχέδιο αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την επιτυχή εφαρμογή του σχεδίου (ΕΚΒΥ, 1998). Εκτός από τη Συνθήκη RAMSAR και την προαναφερθείσα πρωτοβουλία MedWet υπάρχει και το δίκτυο Natura 2000, δηλαδή το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ειδικών Ζωνών Διατήρησης το οποίο προβλέπεται από το άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 92/43/ΕΚ της 21/2/1992 για την διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας. Αυτό το δίκτυο δεν αφορά βέβαια μόνο υγρότοπους, αλλά και όλες τις άλλες μορφές οικοσυστημάτων (ορεινά, δασικά, θαλάσσια, νησιωτικά, κλπ.). Επίσης η Οδηγία Πλαίσιο «2000/60/ΕΚ» για τα Ύδατα υιοθέτησε νέες προσεγγίσεις όσον αφορά στην αναγνώριση, τυπολογική ταξινόμηση και αξιολόγηση των υδάτων, με στόχο τη προστασία και διατήρηση των υδάτινων συστημάτων. 1.3 Τύποι υγροτόπων Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να κατηγοριοποιήσουμε τους υγροτόπους παγκοσμίως. Έτσι μπορούμε να τους κατατάξουμε ανάλογα με τη ρέουσα ή στάσιμη φύση των νερών, την αλατότητα του νερού τους, το υπόστρωμά τους, την γειτνίαση τους με τη θάλασσα, με το αν είναι φυσικοί ή τεχνητοί. Παραδοσιακά όμως, έχει επικρατήσει ο διαχωρισμός που έγινε στα πλαίσια της Συνθήκης Ραμσάρ το 1990 στο Montreaux της Ελβετίας, όταν οι συμβαλλόμενες χώρες καθόρισαν τους τύπους των υγροτόπων. Έτσι οι τρεις μεγάλες κατηγορίες υγροτόπων είναι: α) θαλάσσιοι και παράκτιοι υγρότοποι β) εσωτερικοί υγρότοποι και γ) τεχνητοί υγρότοποι 13

14 Θαλάσσιοι και παράκτιοι υγρότοποι Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι παρακάτω τύποι υγροτόπων: Θαλάσσια μόνιμα ύδατα με βάθος μικρότερο από 6 μέτρα στην χαμηλή παλίρροια, κόλποι και θαλάσσια στενά Υδρόβιοι υποπαλιρροϊκοί βυθοί, τροπικά θαλάσσια λιβάδια Κοραλλιογενείς σκόπελοι Βραχώδεις θαλάσσιες ακτές συμπεριλαμβανομένων των παράκτιων νησιών Παραλίες άμμου, βότσαλων ή χαλικιών και αμμώδη νησάκια Μόνιμα ύδατα εκβολών και συστήματα δέλτα Διαπαλιρροϊκή λάσπη, άμμος ή αλατούχα επίπεδα Διαπαλιρροϊκά έλη, παλιρροϊκά υφάλμυρα και γλυκού νερού έλη Διαπαλιρροϊακοί υγρότοποι με έντονη βλάστηση, περιλαμβανομένων των μαγγρόβιων ελών, παλιρροϊκά ελώδη δάση γλυκού νερού Υφάλμυρες ή αλατούχες λιμνοθάλασσες με έναν ή περισσότερους διαύλους με τη θάλασσα Λιμνοθάλασσες γλυκού νερού και έλη στην παράκτια ζώνη συμπεριλαμβανομένων των δέλτα των λιμνοθαλασσών και των ελωδών συστημάτων Εσωτερικοί υγρότοποι Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι παρακάτω τύποι υγροτόπων: Μόνιμοι ποταμοί ρεύματα και καταρράκτες Εποχιακά ασταθείς ποταμοί και ρεύματα Εσωτερικά μόνιμα δέλτα Μόνιμες λίμνες γλυκού νερού (πάνω από 8 εκτάρια) 14

15 Εποχιακές λίμνες γλυκού νερού (πάνω από 8 εκτάρια) λίμνες πλημμυρών Μόνιμες λίμνες γλυκού νερού (κάτω από 8 εκτάρια), έλη με ανόργανα εδάφη με τη βλάστηση που προκύπτει να είναι εμποτισμένη για το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, έλη με καλάμια Θαμνώδη έλη, βάλτοι γλυκού νερού με κύρια βλάστηση θάμνους, αλσύλλια κληθρών με ανόργανα εδάφη Ελώδη δάση γλυκού νερού Τυρφώδεις εκτάσεις, ανοιχτά έλη και βάλτοι Δασικές τυρφώδεις εκτάσεις Πηγές γλυκού νερού, οάσεις Γεωθερμικοί υγρότοποι Αλπικά λιβάδια, λίμνες τούντρα, προσωρινά νερά από το λιώσιμο των πάγων Τεχνητοί υγρότοποι Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι παρακάτω τύποι υγροτόπων: Τεχνητές λίμνες, φράγματα, υδροηλεκτρικά φράγματα (έκταση πάνω από 8 εκτάρια) Λίμνες περιλαμβανομένων των αγροτικών λιμνών, μικρές δεξαμενές (έκταση κάτω από 8 εκτάρια) Λίμνες υδατοκαλλιέργειας Εγκαταστάσεις εκμετάλλευσης αλατιού, αλατώδεις κοιλότητες, αλυκές Εγκαταστάσεις επεξεργασίας αποβλήτων Αρδευόμενη γη και αρδευτικά κανάλια, ορυζώνες Εποχιακά πλημμυρισμένο καλλιεργήσιμο έδαφος 15

16 Όλοι οι τύποι υγροβιοτόπων παρουσιάζουν μεγάλη αποτελεσματικότητα όσον αφορά στην αφαίρεση αζώτου, φωσφόρου, βαρέων μετάλλων, αιωρούμενων στερεών, άλλων οργανικών και ανόργανων ρύπων. Ο βαθμός αφαίρεσης όμως είναι συνάρτηση της μορφής του ρύπου ο οποίος εισέρχεται στο σύστημα (π.χ. το άζωτο μπορεί να υπάρχει: οργανικό, ενώσεις αμμωνίου NH + 4, διαλυμένη αέρια αμμωνία NH 3, νιτρικό NO 3, νιτρώδες NO 2 ), του ph, της θερμοκρασίας, και του διαλυμένου οξυγόνου (Reed et al.,1995). Η ρύπανση των υγροτόπων γίνεται συνεχώς αυξανόμενη λόγω της ραγδαίας βιομηχανοποίησης των αναπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων χωρών. Τις περισσότερες φορές η μόλυνση τους δεν είναι ορατή αμέσως αλλά είναι αποτέλεσμα χρόνων. Οι τύποι των ρυπαντών είναι τα αστικά απόβλητα, τα βιομηχανικά απόβλητα, τα γεωργικά απόβλητα, τα απόβλητα εξορύξεων και τα πετρελαιοειδή. Ιδιαίτερα οι υγρότοποι που βρίσκονται κοντά σε αστικά κέντρα αντιμετωπίζουν μεγαλύτερα προβλήματα. Η Ελλάδα αύτη τη στιγμή έχει περίπου 400 καταγεγραμμένους υγροτόπους με συνολική έκταση πάνω από 2000 km 2 (Ζαλίδης και Μαντζαβέλας, 1994, Κουσουρής 1998). Η καταγραφή τους ξεκίνησε το 1980 όταν το 60% των υγροτόπων είχαν καταστραφεί κατά τη δεκαετία του Εκείνη την εποχή κρίθηκε σκόπιμο πολλοί υγρότοποι να αποξηρανθούν για διάφορους λόγους (Δωρικός 1981, Τσιούρης και Γεράκης 1991). Η μετάδοση της ελονοσίας, οι συχνές πλημμύρες, η έλλειψη νερού άρδευσης και καλλιεργήσιμων εδαφών οδήγησαν στην καταστροφή πολλών εκτάσεων. Οι γεωργικές δραστηριότητες στα γειτονικά των υγροτόπων οικοσυστήματα θεωρούνται από τις κυριότερες απειλές τελευταία για την Ελλάδα αλλά και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου (Γεράκης και Καλμπουρτζή, 1998). 1.4 Απειλές για τους υγροτόπους Οι αποξηράνσεις αποτελούν την παλαιότερη απειλή για τους υγροτόπους τόσο της Ελλάδας όσο και ολόκληρης της Μεσογείου. Αρχικά, βασικοί λόγοι για τις αποξηράνσεις ήταν η αύξηση της γεωργικής γης και του διαθέσιμου αρδευτικού νερού, η μείωση των πλημμυρών που 16

17 κατέστρεφαν τις σοδειές και η αντιμετώπιση του προβλήματος της ελονοσίας. Συνολικά, από το 1920 μέχρι τις μέρες μας αποξηράνθηκε το 60% των ελληνικών υγροτόπων. Σήμερα οι υγρότοποι της χώρας μας συνεχίζουν να υποβαθμίζονται, χωρίς όμως να ευθύνονται πλέον γι' αυτό αποκλειστικά οι ανάγκες σε γεωργική γη αλλά, όλο και περισσότερο, λόγοι οικιστικής και τουριστικής ανάπτυξης (WWF Hellas). Υπάρχουν τέσσερις βασικοί παράγοντες υποβάθμισης των ελληνικών υγροτόπων: Η μεταβολή της ποιότητας του νερού εξαιτίας της ρύπανσης (αστικά, γεωργικά και βιομηχανικά απόβλητα). Μελέτες που έγιναν το διάστημα στη λεκάνη του Αξιού έδειξαν ότι στο 50%των γεωτρήσεων πόσιμου νερού υπάρχουν ίχνη λιπασμάτων και γεωργικών φαρμάκων, συχνά σε συγκεντρώσεις υψηλότερες των επιτρεπόμενων ορίων Η εξάντληση των υγροτοπικών πόρων (αποξηράνσεις, αμμοληψίες, εκχερσώσεις, υπερβολική ή/και παράνομη θήρα, υλοτομία, αλιεία). Είναι χαρακτηριστικό ότι η αλιευτική παραγωγή των μεγάλων ελληνικών λιμνών έχει μειωθεί σε λιγότερο από το μισό της παραγωγής του 1930, φαινόμενο που οφείλεται κυρίως στην εισαγωγή νέων αλιευτικών εργαλείων Η απώλεια υγροτοπικών εκτάσεων (οικιστική ανάπτυξη, τουρισμός, αναψυχή, επέκταση καλλιεργειών και κτηνοτροφίας). Η Μεσόγειος κάθε χρόνο φιλοξενεί το 30% των τουριστών παγκοσμίως, και οι υγρότοποι αποτελούν όλο και πιο δημοφιλή προορισμό Η μεταβολή του υδρολογικού καθεστώτος, με την κατασκευή φραγμάτων, αρδευτικών δικτύων κτλ. Το μεγαλόπνοο έργο της εκτροπής του Αχελώου θα διαταράξει σοβαρά την ποιότητα των βιότοπων της ευρύτερης περιοχής και θα επηρεάσει αρνητικά την ορνιθοπανίδα σε ολόκληρο το σύστημα των υγροτόπων του Μεσολογγίου. Παρόμοια κατάσταση παρατηρείται και στο νομό Ηλείας μετά από το μεγάλο έργο της τεχνητής λίμνης «Κ. Καραμανλή» το οποίο άλλαξε δραστικά τη φυσική ροή των υδάτων στη περιοχή. Μετά την ολοκλήρωση του φράγματος του Πηνειού ποταμού (1974) και των συναφών έργων και την εντατικοποίηση της καλλιέργειας της 17

18 γεωργικής γης, τα ρεύματα πια μεταφέρουν πολλαπλές ποσότητες γλυκού νερού μαζί με προϊόντα διάβρωσης του εδάφους (φερτά υλικά) καθώς και ποσότητες αγροχημικών. Αποτέλεσμα: Το Κοτύχι συγκεκριμένα διαρκώς λιγοστεύει, αφενός από το μπάζωμα των φερτών υλών αφετέρου από την ταχύτατη εξάπλωση των καλαμιώνων και του ψαθιού που ευνοούνται ιδιαίτερα από την ολοένα και αυξανόμενη υπερίσχυση του γλυκού νερού έναντι του αλμυρού. Παρατηρούνται επίσης φαινόμενα ευτροφισμού που ενισχύουν την παραπάνω κατάσταση Ρύπανση υγροτόπων Η ρύπανση των υγροτόπων γίνεται συνεχώς αυξανόμενη λόγω της ραγδαίας βιομηχανοποίησης των αναπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων χωρών. Τις περισσότερες φορές η μόλυνση τους δεν είναι ορατή αμέσως αλλά είναι αποτέλεσμα χρόνων. οι τύποι των ρυπαντών είναι τα αστικά απόβλητα, τα βιομηχανικά απόβλητα, τα γεωργικά απόβλητα, τα απόβλητα εξορύξεων και τα πετρελαιοειδή. Ιδιαίτερα οι υγρότοποι που βρίσκονται κοντά σε αστικά κέντρα αντιμετωπίζουν μεγαλύτερα προβλήματα. Αστικά απόβλητα Η γη βουλιάζει κάτω από τα σκουπίδια της, αλλά οι άνθρωποι, από τη στιγμή που θα τα βγάλουν έξω από τα σπίτια τους, στο πεζοδρόμιο ή ακόμη χειρότερα στο ύπαιθρο, λίγοι είναι εκείνοι που νοιάζονται για το τι θα απογίνουν. Βρόμικα, δύσοσμα, μερικές φορές πάρα πολλά, δεν μπορούμε πλέον να τα βλέπουμε, κανείς δεν τα θέλει και όμως παράγουμε όλο και περισσότερα. Ένας κάτοικος «αναπτυγμένης» χώρας παράγει κατά μέσο όρο καθημερινά ένα κιλό σκουπίδια, δηλαδή περισσότερους από 30 τόνους στη ζωή του! Το περιεχόμενο του σκουπιδοτενεκέ, από τα προϊόντα διατροφής και τα διάφορα περιτυλίγματα μέχρι τους σωρούς σκόνης, από τα άχρηστα φάρμακα μέχρι την παλιά ηλεκτρική μπαταρία, έχει ανάμικτα διάφορα 18

19 σκουπίδια, από τα πιο τοξικά μέχρι τα πιο αβλαβή. Είναι τα αποτελέσματα του καταναλωτικού κόσμου, που είναι αιτία αλλά και αποτέλεσμα των τρόπων παραγωγής που, στη βάση τους, δημιουργούν άλλα σκουπίδια. Μπορούν να γίνουν πηγές ρύπανσης, όταν είναι παρατημένα στη φύση, αλλά και πηγές εξοικονόμησης πρώτων υλών και ενέργειας όταν συγκεντρώνονται, ανακυκλώνονται και αξιοποιούνται. Αυτό το πρόβλημα αφορά τις αναπτυγμένες χώρες που ζουν σε μια κοινωνία καταναλωτική, αγγίζει όμως το ίδια και τις αναπτυσσόμενες χώρες, που έχουν λίγα μόνο εργαλεία και οργάνωση για την επεξεργασία των σκουπιδιών, ενώ η δημογραφική τους αύξηση καλπάζει μέσα σε τεράστιες νεοσύστατες πόλεις. Πραγματικά, εκεί βρίσκουμε ολόκληρους πληθυσμούς που ζουν μέσα στους σκουπιδότοπους, από τους οποίους κερδίζουν τα απαραίτητα για τη ζωή τους, μέσα σε άθλιες συνθήκες υγιεινής, όπως το Κάιρο, το Μεξικό ή τη Μανίλα. Αν σήμερα περισσότερο από το 98% των Γάλλων έχουν στη διάθεσή τους υπηρεσίες αποκομιδής των σκουπιδιών, μόνο το ένα τρίτο των σκουπιδιών αξιοποιείται είτε με καύση (28%), που παράγει ενέργεια ισάξια με τόνους πετρέλαιο θέρμανσης, είτε με παρασκευή λιπασμάτων από τις βιοδιασπώμενες οργανικές ουσίες που παράγει τόνους λίπασμα για το έδαφος (7,5%). Όλα τα υπόλοιπα τα επεξεργάζονται μα δεν τα αξιοποιούν: τα σκουπίδια απλά καίγονται σε υψικαμίνους (13,1%) ή συγκεντρώνονται σε ελεγχόμενες σκουπιδότοπους (χωματερές, 45,3%). Όλες αυτές οι διαδικασίες επεξεργασίας είναι δαπανηρές, το κόστος τους κυμαίνεται από 60 γαλλικά φράγκα ανά τόνο για την χωματερή μέχρι 200 περίπου Γαλλικά φράγκα για την υψικάμινο, ποσά στα οποία πρέπει να προστεθεί και η δαπάνη για την αποκομιδή (350 φράγκα κατά μέσο όρο ανά τόνο). Η ανακύκλωση του μεγαλύτερου μέρους των πρώτων υλών που περιέχονται στους σκουπιδοτενεκέδες μας είναι απαραίτητη Τα αστικά απόβλητα που ρυπαίνουν τους υγρότοπους μπορεί να είναι στερεά απορρίμματα των οποίων η αποτελεσματικότητα συλλογής τους δεν είναι και η καλύτερη και υγρά απόβλητα. Η περιεκτικότητα αυτών σε τοξικές ουσίες και βαρέα μέταλλα μολύνει το νερό των υγρότοπων με αποτέλεσμα πολλά είδη πανίδας και χλωρίδας να μην αντέξουν την αλλαγή αυτή της ποιότητας του νερού. Τα τελευταία χρόνια με την χρήση των συστημάτων 19

20 βιολογικού καθαρισμό των υγρών οικιακών λυμάτων οι συνέπειες για τους υγρότοπους είναι μειωμένες σε σχέση με το παρελθόν αφού τα λύματα επεξεργάζονται και στους υγρότοπους απορρίπτεται νερό χλωριωμένο σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην επιβαρύνει υδατικό περιβάλλον. Βιομηχανικά απόβλητα Οι βιομηχανίες για πολύ καιρό αδιαφόρησαν για το θέμα των σκουπιδιών τους. Ωστόσο οι ποσότητές τους είναι σημαντικές ( τόνοι το χρόνο στη Γαλλία), ακόμα και αν η φύση τους ποικίλλει πολύ. Σε μια αναπτυγμένη χώρα αποτελούνται κατά τα δύο τρίτα από αβλαβή σκουπίδια (σκύβαλα, μπάζα και διάφορα αμέταλλα), κατά το ένα πέμπτο από συνηθισμένα σκουπίδια, όμοια με τα οικιακά, που επιδέχονται τον ίδιο τύπο επεξεργασίας, και κατά το 15% από σκουπίδια που λέγονται «εξειδικευμένα» και προέρχονταιαποκλειστικά από τη βιομηχανική δραστηριότητα, ενώ περιέχουν ρύπους σε μικρή ή μεγάλη συγκέντρωση. Ανάμεσά τους περισσότεροι από το ένα τέταρτο είναι «τοξικοί» ή «επικίνδυνοι», με άλλα λόγια η εξαφάνισή τους απαιτεί εξειδικευμένα μέσα και πολλές προφυλάξεις. Ο έλεγχος των βιομηχανικών αποβλήτων είναι, απ'τη μια, να χρησιμοποιηθούν όλα τα μέσα (καθαρές τεχνολογίες) για περιορισμό των αποβλήτων, κι απ'την άλλη να αναπτυχθεί η αξιοποίησή τους όταν μπορεί να γίνει με παραδεκτό κόστος, για την επανάκτηση πρώτων υλών και ενέργειας (Εγκυκλοπαίδεια πλανητοσκόπιο). Οι βιομηχανίες χρησιμοποιούν μεγάλες ποσότητες νερού για τον καθαρισμό, επεξεργασία και κατασκευή των προϊόντων τους. Έχει υπολογιστεί ότι για την κατασκευή ενός αυτοκινήτου απαιτούνται λίτρα νερό. Αλλά και βιομηχανίες χαρτιού, τροφίμων, χημικών, επεξεργασίας μετάλλων και πετρελαίου η χρήση νερού είναι επιβεβλημένη. Το νερό μετά από επεξεργασία επαναχρησιμοποιείται για άρδευση οπότε μέσω των υπόγειων υδροφορέων καταλήγει στους υγρότοπους. Η περιεκτικότητά του σε τοξικές ουσίες, βαρέα μέταλλα είναι δεδομένη. Αυτά επηρεάζουν την τροφική αλυσίδα και περνούν μέσω των φυτών και των ζώων στον άνθρωπο προκαλώντας καρκινογενέσεις. 20

21 Τα βαρέα μέταλλα που απαντώνται στα είδη πανίδας και χλωρίδας είναι ο υδράργυρος, το χρώμιο, ο σίδηρος, το κάδμιο και άλλα. Στον πίνακα 1 που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι ορατές συνέπειες από τα βαρέα μέταλλα στα φυτά των υγρότοπων (Bonnet et al., 2000, Kukkola et al, 2000). Πίνακας 1. Επιπτώσεις βαρέων μετάλλων στη μορφολογία των φυτών Μέταλλα Κάδμιο Μόλυβδος Νικέλιο Χρώμιο Κοβάλτιο Αλουμίνιο Ψευδάργυρος Χαλκός Τοξικά συμπτώματα χλώρωση, νέκρωση, πορφυρό χρώμα σκούρο πράσινο χρώμα των φύλλων μείωση της επιφάνειας στων φύλλων, χλώρωση, νέκρωση, καθυστέρηση ανάπτυξης (Nakazawa et al., 2004) διαφοροποίηση της διαδικασίας ανάπτυξης των φυτών, μειωμένη ανάπτυξη και παραγωγή ( Shanker et al., 2004) πέσιμο φύλλων, περιορισμός του πράσινου χρώματος, πρόωρη καταστροφή των φύλλων, κιτρίνισμα και καταστροφή των άκρων των φύλλων, περιορισμός της επιμήκυνσης των ριζών περιορισμένη ανάπτυξη, μείωση της επιμήκυνσης των φύλλων χλώρωση, κιτρίνισμα, λιγότερα παρακλάδια των ριζών, περιορισμός της ανάπτυξης των ριζών σκούρο πράσινο φύλλωμα, λεπτές ρίζες, Σίδηρος καφέ κηλίδες στα φύλλα ελάχιστη χλώρωση και νέκρωση των φύλλων, Μαγγάνιο τσαλάκωμα των φύλλων 21

22 Από την επιτόπια μακροσκοπική έρευνα στο πεδίο μελέτης, και μετά από επιθεώρηση της επικείμενης αυτοφυούς βλάστησης της περιοχής πέριξ της λιμνοθάλασσας, προέκυψε ο επόμενος πίνακας 2, με στοιχεία τα οποία ποιοτικοοποιούν την υπάρχουσα κατάσταση κατά τη διάρκεια όλων των επιπλέον εργασιών στη περιοχή της λιμνοθάλασσας Κοτυχίου. Πίνακας 2. Ποιοτικές προσεγγίσεις ρύπανσης στο πεδίο Μέταλλα Τοξικά συμπτώματα Κάδμιο Μόλυβδος Νικέλιο Χρώμιο Κοβάλτιο Αλουμίνιο Ψευδάργυρος Χαλκός Σίδηρος Μαγγάνιο Αστικά απόβλητα Βιομηχανικά απόβλητα Γεωργικά απορρίμματα Πετρέλαιο-ρύπανση Υπόμνημα Καθόλου Ελάχιστα Μέτρια Αρκετά Πάρα πολλά 22

23 Ρύπανση από πετρελαιοειδή και εξορύξεις ορυχείων Η ρύπανση των υγρότοπων από πετρελαιοειδή είναι σύνηθες φαινόμενο σε αστικές περιοχές. Χρησιμοποιούνται σε εργαστήρια, συνέργεια αυτοκινήτων, που συχνά βρίσκονται σε περιοχές παράπλευρες στους υγρότοπους. Επίσης οι κηλίδες πετρελαίου από ατυχήματα σε δεξαμενόπλοια μολύνουν τα νερά με βαρέα μέταλλα προκαλώντας το θάνατο σε υδρόβια πουλιά και ψάρια αλλά και καταστροφή της χλωρίδας με άμεσες συνέπειες για τον άνθρωπο. Επιπρόσθετα, η εξόρυξη μεταλλευμάτων μπορεί να προκαλέσει ρύπανση των υγρότοπων με στερεά απόβλητα. Για παράδειγμα στη Τανζανία όπου υπάρχουν ορυχεία εξόρυξης χρυσού, άνθρακα, λευκοσιδήρου, ασβεστόλιθου και ρουμπινιών οι υπέρβαρες μεταφορές είναι υπεύθυνες για τη αύξηση της απόθεσης συστατικών στα εδάφη. Η αυξημένη περιεκτικότητα των τοξικών συστατικών στο έδαφος και στο νερό των υγρότοπων ρυπαίνουν τα υδάτινα συστήματα. Ειδικά σε νερά με χαμηλό ph, τα βαρέα μέταλλα μπορούν να προκαλέσουν αξιοσημείωτη ρύπανση. Από τον επιτόπιο έλεγχο στο πεδίο κατά τη διάρκεια των εργασιών αλλά και από τη βιβλιογραφική μελέτη, δε προκύπτουν ανησυχητικά για τη περιοχή δεδομένα, καθώς δεν αναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή τέτοιου είδους δραστηριότητες. 23

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΕΣ 2.1 Γενικά για τις λιμνοθάλασσες Οι λιμνοθάλασσες είναι αβαθείς παράκτιες υδατοσυλλογές που επικοινωνούν με τη θάλασσα μέσω, συνήθως, ενός διαύλου. Ευνοϊκές συνθήκες σχηματισμού τους είναι οι εξής: χαμηλού ανάγλυφου αμμώδεις ακτές, εκβολή ποταμού και κατάλληλη δράση των θαλασσίων ρευμάτων (Barnes, 1991). Αποτελούν δυναμικά οικοσυστήματα όπου παρατηρούνται υψηλοί ρυθμοί παραγωγής οργανικής ύλης. Από την αποσύνθεση αυτής της οργανικής ύλης ελευθερώνονται στο υδάτινο περιβάλλον μεγάλες ποσότητες θρεπτικών συστατικών. Με τον τρόπο αυτό ευνοείται η αύξηση της πρωτογενούς παραγωγής η οποία αποτελεί τη βάση για το σχηματισμό των πολύπλοκων τροφικών πλεγμάτων του οικοσυστήματος. Εξαιτίας αυτής της ιδιαιτερότητάς τους, οι λιμνοθάλασσες αποτελούν ιδανικά πεδία για τη συγκέντρωση και ανάπτυξη του γόνου ενός μεγάλου αριθμού ειδών ευρύαλων ψαριών και για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται για αυτές ο αγγλικός όρος nursery (βρεφοκομεία). Οι λιμνοθάλασσες δεν μπορούν να θεωρηθούν ως συστήματα ανεξάρτητα των εκτάσεων που τις περιβάλλουν και το σύνολο αυτό καθορίζει και την παραγωγικότητά τους ως οικοσυστήματα (Ananiades, 1984). Στην ελληνική επικράτεια, εκτός των νησιών του Αιγαίου, υπάρχουν καταγραμμένες 76 λιμνοθάλασσες. Η συνολική έκτασή τους έχει εκτιμηθεί, περίπου, στα στρέμματα (WWF Hellas). Αν και οι λιμνοθάλασσες χαρακτηρίζονται ως υφάλμυρα οικοσυστήματα, εν τούτοις αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Σε ποσοστό που πλησιάζει το 50% οι λιμνοθάλασσες δεν έχουν καμία πηγή παροχής γλυκών νερών, εκτός της επιφανειακής απορροής των γειτονικών εδαφών (ΥΠΑΑΤ, 2001). Αν στην κατηγορία αυτή προστεθεί και το ποσοστό των λιμνοθαλασσών που δέχονται γλυκά νερά από αποστραγγιστικά / αρδευτικά κανάλια, τότε η ποιότητα των νερών, ως προς την παροχή γλυκού νερού, είναι προφανώς προβληματική. Πολύ μικρό ποσοστό των λιμνοθαλασσών εξασφαλίζει γλυκά νερά από ποτάμια (άμεσα ή έμμεσα) ή από παρακείμενες 24

25 ελώδεις εκτάσεις. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι έχει καταργηθεί η φυσική αλληλουχία των οικοσυστημάτων και η υδραυλική κατάσταση, όσον αφορά την εισροή γλυκών νερών, συνήθως είναι προβληματική. Το νερό των λιμνοθαλασσών προέρχεται από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, από ποταμούς ή χειμάρρους και από τη θάλασσα. Πρόκειται για εξαιρετικώς δυναμικά συστήματα. Οι υδρολογικές συνθήκες και η αλατότητα του νερού μεταβάλλονται ταχύτατα. Μεταβολές, αλλά βραδύτερες, υφίσταται και η γεωμορφολογία τους. Οι λιμνοθάλασσες θεωρούνται από τα πιο παραγωγικά οικοσυστήματα σε ψάρια υψηλής εμπορικής αξίας. Επιτελούν σε υψηλό βαθμό πολλές φυσικές λειτουργίες και ιδίως τη λειτουργία της εξαγωγής τροφής (στη γειτονική θαλάσσια ζώνη). Κάθε ανθρώπινη παρέμβαση στις λιμνοθάλασσες μπορεί να έχει δυσανάλογα μεγάλες συνέπειες στην ισορροπία τους ως προς την υδρολογία, την αλατότητα και τη βιωτή τους. Ως εκ τούτου η μελέτη των παραγόντων αυτών προκειμένου να εκπονηθεί οποιοδήποτε σχέδιο διαχείρισής τους πρέπει να βασίζεται, όσο αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί ασφαλώς, σε πολυετή δεδομένα. Επίσης η παρακολούθηση των απαραίτητων γνωρισμάτων τους πρέπει να γίνεται σε πυκνά και τακτικά χρονικά διαστήματα. 2.2 Μορφολογία λιμνοθαλασσών Σύμφωνα με τον Κοντόπουλο ( ), μία λιμνοθάλασσα (lagoon) είναι ένα ρηχό υδάτινο σώμα που αναπτύσσεται στην παράκτια ζώνη και μάλιστα παράλληλα προς την ακτή και συνδέεται με την ανοικτή θάλασσα με ένα δίαυλο (inlet) [Σχήμα 1]. Το υδάτινο αυτό σώμα διαχωρίζεται από την ανοικτή θάλασσα ή με ένα αμμώδες ή χαλικώδες νησί ή φραγμό (barrier island) ή με ένα αμμώδη ή χαλικώδη βραχίονα (barrier spit) ή με ένα φράγμα από κοραλλιογενείς υφάλους (barrier coral reefs). 25

26 Οι λιμνοθάλασσες είναι συχνοί γεωμορφικοί χαρακτήρες στις ακτογραμμές και (shorelines) και κάποτε γίνεται ο κυρίαρχος παράκτιος χαρακτήρας. Μία κατανόηση της φύσης, της δυναμικής και της ιστορίας μιας πρόσφατης λιμνοθάλασσας έχει πολλές επιστημονικές και οικονομικές συνέπειες. Σχήμα 1. Σχηματική απεικόνιση μιας λιμνοθάλασσας (Κοντόπουλος,2008) Τα λιμνοθαλάσσια παλιρροϊκά πρότυπα, η φύση των αλλαγών στο νερό, οι διαδικασίες κατανομής και απόθεσης του ιζήματος και οι ρυθμοί παραγωγής οργανικού υλικού είναι αξιοσημείωτου ενδιαφέροντος για την ωκεανογραφία και για ανάλογους επιστημονικούς κλάδους. Η παλαιοωκεανογραφία των παλαιών λιμνοθαλασσών μπορεί να αναδομηθεί αν μελετηθούν επαρκώς οι πρόσφατες λιμνοθάλασσες και αν τα παλαιά ιζήματα των λιμνοθαλασσών έχουν διατηρήσει κατάλληλα συμπεράσματα. 26

27 Η παλαιοωκεανογραφία των παλαιών λιμνοθαλασσών είναι σημαντική για την έρευνα πετρελαίου μια και σημαντική μερίδα των ιζημάτων τους, όπως οι αμμώδεις αποθέσεις των φραγματικών νησιών (barrier island) είναι πιθανές αποθήκες πετρελαίου. Πολλές λιμνοθάλασσες χρησιμοποιήθηκαν για λιμάνια, και βέβαια μια τέτοια χρήση απαιτεί καλή γνώση τόσο της κίνησης του νερού μέσα στη λιμνοθάλασσα όσο και της μεταφοράς των ιζημάτων. Η αξία των ιδιοκτησιών που περιβάλλουν μια λιμνοθάλασσα και που είναι κοντά ή και μέσα σε κατοικημένες περιοχές είναι πολύ μεγάλη ενώ η προστασία αυτών των ιδιοκτησιών από φυσικές διαδικασίες είναι συχνά σημαντική. Οι λιμνοθάλασσες γίνονται συχνά οι αποδέκτες αστικών και βιομηχανικών λυμάτων (π.χ. λιμνοθάλασσα Κοτυχίου). Όπου μία λιμνοθάλασσα πρόκειται να χρησιμοποιηθεί ως αποδέκτης λυμάτων είναι αναγκαία η μελέτη και η γνώση της φυσικής και βιολογικής δυναμικής της περιοχής προς αποφυγή ανεπιθύμητης μόλυνσης. Τα νερά των λιμνοθαλασσών συχνά συντηρούν μεγάλους πληθυσμούς ψαριών (π.χ. η λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου) ενώ πολλές φορές είναι τόποι παραγωγής ορυκτού άλατος (π.χ. η λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου). Οι λιμνοθάλασσες απαντούν τυπικά σε χαμηλές παράκτιες ζώνες. Βέβαια, μπορούν να αναπτυχθούν και σε περιοχές με υψηλό ανάγλυφο, όπως είναι οι ακτές του Μεξικού στον Ειρηνικό Ωκεανό. Η άφθονη προσφορά άμμου από την υποπαράκτια ζώνη είναι ουσιαστική για το σχηματισμό μιας λιμνοθάλασσας με αμμούχο φραγματικό νησί. Σχεδόν κάθε λιμνοθάλασσα συνοδεύεται από ένα ποτάμι που εκβάλλει μέσα σε αυτήν ή μέσα στην ανοιχτή θάλασσα κοντά σε αυτήν. Ένα τέτοιο ποτάμι προσφέρει την άμμο προς την υποπαράκτια ζώνη. Μόνο μερικές λιμνοθάλασσες δεν συνοδεύονται από ποτάμι, όμως και στις περιπτώσεις αυτές μπορεί να αποδειχτεί ότι ένα ποτάμι υπήρχε στην περιοχή στη διάρκεια ενός προηγούμενου κύκλου (Πηνειός ποταμός για την λιμνοθάλασσα Κοτυχίου). 27

28 Αν και οι λιμνοθάλασσες έχουν ποικιλία σχήματα εντούτοις το βασικό σχήμα μιας λιμνοθάλασσας σε κάτοψη είναι επίμηκες και σχετικά στενό με το μεγάλο άξονα παράλληλο με την ακτή (Σχήμα 2). Το μήκος μιας λιμνοθάλασσας ή ενός συστήματος λιμνοθαλασσών εξαρτάται εν μέρει από την κανονικότητα του ίχνους της ακτογραμμής και εν μέρει από την παρουσία ή απουσία κρημνών, ακρωτηρίων, κ.λ.π. στην ακτή. Λιμνοθάλασσες πολύ επιμηκυμένες παρατηρούνται πάνω σε σχετικά ευθύγραμμες ή ασθενώς καμπύλες χαμηλές ακτές, όπου υπάρχει μια αφθονία προσφοράς ιζήματος. Μια λιμνοθάλασσα μικρού μεγέθους συχνά απαντά ανάμεσα σε δύο πολύ κοντά βρισκόμενα ακρωτήρια, συνοδευόμενη με ένα στόμιο ποταμού. Σχήμα 2. Διάγραμμα που απεικονίζονται μερικά από τα γεωμορφικά χαρακτηριστικά μιας λιμνοθάλασσας (Κοντόπουλος, 2008) 28

29 Το σχήμα μιας λιμνοθάλασσας επηρεάζεται από τον περιορισμό του νερού από ένα αμμώδη φραγμό πάνω σε ένα υπόβαθρο που κλείνει ελαφρά προς τη θάλασσα. Αν το υπόβαθρο δεν έχει σημαντικές υψομετρικές ανωμαλίες, η αρχική λιμνοθάλασσα θα είναι ουσιαστικά ένα επιμηκυσμένο ορθογώνιο παραλληλόγραμο που κινείται παράλληλα προς την ακτή. Το αρχικό σχήμα μιας λιμνοθάλασσας αλλάζει με την απόθεση των ιζημάτων γύρω από τις όχθες της. Αυτές οι αποθέσεις αναπτύσσονται κατ` αρχάς ως μεσοπαλιρροϊκές πεδιάδες (intertidal flats) και αργότερα καλύπτονται από έλη που μεγαλώνουν προς τα έξω από τα κράσπεδα της λιμνοθάλασσας σε ακανόνιστα σχήματα. Ο λιμνοθαλάσσιος αμμώδης φραγμός επηρεάζεται από την αφθονία της άμμου που διατίθεται για τη δόμηση του, από τη φύση των κυμάτων που φθάνουν στην ακτή και από το κλίμα της περιοχής. Οι πιο πολλοί ή ακόμη και όλοι οι αμμούχοι λιμνοθαλάσσιοι φραγμοί προελαύνουν προς τη θάλασσα εφόσον υπάρχει επαρκής πηγή παροχής άμμου. Βέβαια, σε περίπτωση ασυνήθιστων θυελλών ή αλλαγής των παρακτίων ρευμάτων (longshore currents) είναι δυνατόν να διαβρωθεί ο φραγμός, αλλά η κυρίαρχη διαδικασία, για όσο χρόνο διατίθεται άμμος για τις περισσότερες θέσεις του φραγμού, είναι η συνεχής δόμηση του προς τη θάλασσα. Όπου υπάρχει μια μεγάλη προσφορά σε άμμο, εξαιτίας της παρουσίας κάποιων ποταμών που χύνονται στον ανοιχτό ωκεανό, οι λιμνοθαλάσσιοι φραγμοί μπορεί να αποκτήσουν ένα πλάτος αρκετών μιλίων και να κινηθούν τάχιστα προς τη θάλασσα. Προσχωσιγενή υλικά που μεταφέρονται από χείμαρρους ή ποτάμια στις ακτές και αποτίθενται στο βυθό της θάλασσας, δημιουργούν με τη δράση θαλασσίων ρευμάτων, ένα φράγμα το οποίο αποκόπτει ένα τμήμα από τη θάλασσα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν και οι περισσότερες λιμνοθάλασσες στην Ελλάδα. Στα τροπικά κλίματα, ο συνηθέστερος τρόπος δημιουργίας των λιμνοθαλασσών είναι με σταδιακή ανάδυση κοραλλιογενών υφάλων, που αποκόπτουν ένα κομμάτι θάλασσας από την υπόλοιπη. Μια διαδικασία που επίσης απαιτεί εκατοντάδες χρόνια. 29

30 Η απομόνωση από την θάλασσα δεν είναι πλήρης, αλλά σε όλες τις περιπτώσεις, οι λιμνοθάλασσες επικοινωνούν με τον ωκεανό, μέσω διαύλων από τους οποίους υπάρχει συνεχής ροή νερού από και προς τη θάλασσα, ανάλογα με τις κλιματικές και υδρολογικές συνθήκες. Η ταυτόχρονη εισροή γλυκού νερού από χείμαρρους, μεταβάλλει τις οικολογικές συνθήκες και συντείνει στη δημιουργία ενός ιδιαίτερου οικοσυστήματος. Ανάλογα με τον βαθμό απομόνωσης τους, τον όγκο των εισρεόντων γλυκών υδάτων, το βάθος, την έκταση κ.τ.λ., οι λιμνοθάλασσες μπορεί να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους ως προς τις τιμές αυτές, με αποτέλεσμα πολύ συχνά, κάθε λιμνοθάλασσα να φιλοξενεί διαφορετικά είδη οργανισμών. Η τοπογραφική θέση των λιμνοθαλασσών, ο βαθμός απομόνωσης τους, το σχετικά μικρό βάθος και οι επακόλουθες επιδράσεις που δέχονται από την θάλασσα και την ατμόσφαιρα, συνθέτουν ένα ιδιαίτερα παραγωγικό, δυναμικό αλλά και ταυτόχρονα εύκολα μεταβαλλόμενο οικοσύστημα, που υπόκειται συνεχώς σε μεταβολές. Κλιματικές επιδράσεις άμεσες (άνεμος, θερμοκρασία) αλλά και έμμεσες (παλίρροια, εισροές), προκαλούν μεγάλες και ταχύτατες αλλαγές στα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά των λιμνοθαλασσών. Χαρακτηρίζονται από μεγάλες και συχνές διακυμάνσεις των περιβαλλοντικών τους παραμέτρων σε ημερήσια αλλά και ετήσια βάση, μοιάζουν έτσι ως αφιλόξενα οικοσυστήματα. Η φυσική αστάθεια των λιμνοθαλασσών λόγω των έντονων διακυμάνσεων, αποτρέπει την εγκατάσταση πολλών οργανισμών σε αυτές και επομένως συχνά παρουσιάζουν μικρό αριθμό ειδών και γενικά χαμηλή βιοποικιλότητα. Στην αντίπερα όχθη, οι μεγάλες εισροές θρεπτικών στοιχείων από τα ποτάμια και η συνεχής ανακύκλωση των στοιχείων του οικοσυστήματος συντελούν στη συντήρηση των πληθυσμών των ειδών που διαβιούν σε αυτό. Συνηθίζεται λοιπόν στις λιμνοθάλασσες να φιλοξενούνται σπάνιες, ιδιαίτερες ομάδες οργανισμών, οι οποίες είναι προσαρμοσμένες στις συνεχείς και απότομες μεταβολές των περιβαλλοντικών παραμέτρων γεγονός που προσδίδει στις λιμνοθάλασσες, ακόμα μεγαλύτερη οικολογική αξία. 30

31 2.3 Ανθρωπογενείς επιρροές στις λιμνοθάλασσες Στηριζόμενες κυρίως στη μεγάλη παραγωγικότητα, οι λιμνοθάλασσες συντηρούν ιχθυοπληθυσμούς υψηλής οικονομικής αξίας και φτάνουν σε πολύ υψηλές αλιευτικές αποδόσεις. Η αλιεία αποτελεί μία από τις κυριότερες ασχολίες των κατοίκων σε περιοχές που υπάρχουν λιμνοθάλασσες, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη οικονομική εξάρτηση των πληθυσμών από αυτές. Επομένως η διατήρηση καλής κατάστασης των οικοσυστημάτων αυτών αποτελεί ζητούμενο και για τους ίδιους τους κατοίκους της παράκτιας ζώνης. Οι ανθρωπογενείς πιέσεις που δέχονται οι λιμνοθάλασσες θέτουν σε κίνδυνο την οικολογική τους ισορροπία. Αστικά και βιομηχανικά απόβλητα τα οποία διοχετεύονται στα ποτάμια, είτε στις λιμνοθάλασσες απευθείας, λιπάσματα, φυτοφάρμακα αλλά συχνά και οι διάφορες εγκαταστάσεις ιχθυοκαλλιεργειών, αποτελούν τις σοβαρότερες απειλές σε παγκόσμια κλίμακα. Ο μεγάλος βαθμός απομόνωσης των λιμνοθαλασσών οδηγεί στη συγκέντρωση μεγάλων φορτίων θρεπτικών συστατικών και στη βιοσυσσώρευση ρυπογόνων ουσιών, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ευτροφικά φαινόμενα και να παρουσιάζεται μεγάλη θνησιμότητα. Επίσης οι διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες που οδηγούν στη διάβρωση εδαφών, έχουν ως αποτέλεσμα τη μεταφορά μεγάλων ποσοτήτων φερτών υλών οι οποίες σταδιακά μειώνουν την έκταση των λιμνοθαλασσών και συχνά καταλήγουν στην αποξήρανση αυτών (σχ. 3). Η μεγάλη οικολογική αξία και οικονομική αξία των λιμνοθαλασσών έχει αναγνωρισθεί σε διεθνές επίπεδο, όπως επίσης και η ανάγκη προστασίας και διατήρησης τους από τις συνεχώς ανθρωπογενείς πιέσεις στις οποίες υποβάλλονται τις τελευταίες δεκαετίες. Για τον λόγο αυτό έχουν ενταχθεί και προστατεύονται από την Ευρωπαϊκή νομοθεσία με την Οδηγία 92/ 43/ ΕΟΚ για την προστασία και διατήρηση των φυσικών οικοτόπων και των ειδών άγριας χλωρίδας και πανίδας και περιλαμβάνονται στο παράρτημα Ι της Οδηγίας ως οικότοπος προτεραιότητας υπό τον κωδικό *1150 lagoons. 31

32 2.4 Λιμνοθάλασσες στην Ελλάδα Στην Ελλάδα υπάρχουν συνολικά εξήντα λιμνοθάλασσες με συνολικό εμβαδό στρέμματα περίπου, το οποίο αντιπροσωπεύει τα 14,2% της συνολικής έκτασης που καλύπτουν όλοι οι υγρότοποι της χώρας. Τα πιο εκτεταμένα λιμνοθαλάσσια συστήματα βρίσκονται στη δυτική και τη βόρεια Ελλάδα. Η μεγαλύτερη λιμνοθάλασσα είναι αυτή του Μεσολογγίου (100 km 2 ), ενώ η πιο μεγάλη στην Πελοπόννησο είναι αυτή του Κοτυχίου (6 km 2 ). Οι σημαντικότερες περιοχές από αυτές, προστατεύονται από τη Συνθήκη Ραμσάρ και συχνά εντάσσονται για την οικολογική τους κληρονομιά στο Δίκτυο Natura (ΕΚΒΥ) Γενικά οι ελληνικές λιμνοθάλασσες παρουσιάζουν μεγάλη περιβαλλοντική ετερογένεια, όπως άλλωστε έχει καταγραφεί και σε άλλες μεσογειακές λιμνοθάλασσες. Παρουσιάζουν χωρικές και χρονικές διαφορές, όχι μόνο μεταξύ διαφορετικών λιμνοθαλασσών, αλλά και μεταξύ διαφορετικών περιοχών στην ίδια λιμνοθάλασσα. Ο βαθμός απομόνωσης από τη θάλασσα φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά και αποτελεί κλειδί για τον καθορισμό των βιοκοινοτήτων. Επίσης σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η ποσότητα των εισρεόντων γλυκών νερών στη λιμνοθάλασσα. Σχήμα 3. Σχηματική απεικόνιση εξέλιξης της αποξήρανσης στη λιμνοθάλασσα Κοτυχίου από το 1960 ως σήμερα (Dukakis, 2003) 32

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΣΚΟΠΟΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 3.1 Σκοπός μελέτης Η έννοια του περιβάλλοντος στις μέρες μας αποτελεί ίσως ένα από τα πλέον καυτά θέματα συζήτησης όχι μόνο στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας αλλά και στην καθημερινότητα των σύγχρονων ανθρώπων. Η παρουσία του ανθρώπου με τις παρεμβάσεις του σε ένα οποιοδήποτε οικοσύστημα έχει επιδράσεις σε αυτό και πολύ συχνά οι επιπτώσεις που του προκαλεί το επιβαρύνουν αισθητά. Η φύση, επίσης επεμβαίνει με το δικό της, μοναδικό και απρόβλεπτο πάντα τρόπο, διαταράσσοντας σχεδόν πάντα την ισορροπία του κάθε συστήματος. Οι κλιματικές αλλαγές που συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια σε όλο τον πλανήτη, έχουν μεγάλες και συχνά αρνητικές επιπτώσεις που τελικά οδηγούν στην υποβάθμιση των περισσοτέρων υδάτινων οικοσυστημάτων. Με την εργασία αυτή έγινε μία προσπάθεια να εκτιμηθούν οι περιβαλλοντικές συνθήκες στη λιμνοθάλασσα του Κοτυχίου και οι πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε αυτή από τις κλιματικές αλλαγές της περιοχής. Επίσης, μία ακόμα από τις πλέον επιβαρυντικές δραστηριότητες του ανθρώπου, όσο αναφορά την ποιότητα των υδάτων, και ίσως η μεγαλύτερη απειλή είναι η γεωργία. Η ευρεία και ανεξέλεγκτη χρήση αγροχημικών σκευασμάτων, τα οποία χρησιμοποιούνται εντατικά από τους καλλιεργητές με κύριο στόχο την αύξηση της απόδοσης της αγροτικής παραγωγής τους, αλλά και την προστασία των προϊόντων αυτής από τη δράση επιβλαβών οργανισμών, έχει ως αποτέλεσμα την επιβάρυνση των υδάτων με υψηλές συγκεντρώσεις ρυπογόνων ή και τοξικών χημικών ουσιών. Είναι μια πολύ σοβαρή επίδραση για τη λιμνοθάλασσα Κοτυχίου και για το λόγο αυτό έγινε προσπάθεια να καταγραφούν οι καλλιέργειες της περιοχής και η χρήση των αγροχημικών σε αυτές. Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν τη σημασία που έχει πλέον η γνώση εκείνων των παραγόντων που οδηγούν στην υποβάθμιση ενός υδατικού συστήματος. 33

34 Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι η έρευνα και καταγραφή των κλιματολογικών δεδομένων της περιοχής και η εκτίμηση των επιπτώσεων τους στα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υδάτων της λιμνοθάλασσας. Επιχειρήθηκε η διερεύνηση της επιρροής των γεωργικών απορροών στο υδάτινο παράκτιο περιβάλλον μέσω της διακίνησης και κατανομής αγροχημικών και άλλων μακροστοιχείων που αποτελούν τα κύρια συστατικά των εφαρμοζόμενων λιπασμάτων και τελικά ο προσδιορισμός των παραγόντων που οδηγούν στην υποβάθμιση των υδάτινων οικοσυστημάτων όπως η λιμνοθάλασσα του Κοτυχίου. 34

35 3.2 Μέθοδολογία εργασίας Για τη διεξαγωγή της μελέτης χρησιμοποιήθηκαν τόσο δευτερογενή όσο και πρωτογενή στοιχεία. Οι πηγές των δευτερογενών ήταν στοιχεία από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, τα παραρτήματα Ε.Σ.Υ.Ε. Νομών Αχαΐας και Ηλείας, τις Διευθύνσεις Αγροτικής Ανάπτυξης των Νομών Αχαΐας και Ηλείας, την Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων του Νομού Αχαΐας, τις Ενώσεις Αγροτικών Συνεταιρισμών Πατρών και Λεχαινών, τους Δήμους τις περιοχής καθώς και στοιχεία από βιβλία, περιοδικά και τέλος από το διαδίκτυο. Για τη συγκέντρωση των πρωτογενών στοιχείων χρησιμοποιήθηκε G.P.S. τύπου Garmin 80 (Εικόνα 11) για τη χαρτογράφηση και οριοθέτηση της περιοχής μελέτης (Πίνακας 3), πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις με το αυτόματο πολύ-αισθητήρα Τ6600 (Εικόνα 2) και έγινε έρευνα με ερωτηματολόγια, προσωπικές συνεντεύξεις με παραγωγούς που δραστηριοποιούνται στην περιοχή και επισκέψεις στις καλλιέργειες της περιοχής. Αφότου ορίστηκε η περιοχή μελέτης (Πίνακας 3), πραγματοποιήθηκαν εργασίες δειγματοληψίας βιοτικών παραμέτρων και επιθεώρηση της ευρύτερης περιοχής. Για την ολοκλήρωση της έρευνας για την πρωτογενή φυτική παραγωγή στην προστατευόμενη περιοχή της λιμνοθάλασσας του Κοτυχίου κρίθηκε απαραίτητο να διερευνηθούν οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις φυτικής παραγωγής της περιοχής, αλλά και η μέθοδος παραγωγής και οι απόψεις των ίδιων των καλλιεργητών. Προς το σκοπό αυτό εφαρμόστηκε ερωτηματολόγιο σε αντιπροσωπευτικό δείγμα 40 καλλιεργητών, με ερωτήσεις που αφορούν τη γεωργική τους εκμετάλλευση και τις πρακτικές καλλιέργειας. Οι ερωτηθέντες αυτοί ήταν καλλιεργητές που δραστηριοποιούνταν εντός της προστατευόμενης περιοχής μελέτης. Συγκεκριμένα επιλέχθηκαν οικισμοί που βρίσκονται τόσο στο νομό Ηλείας όσο και στο νομό Αχαΐας. Η έρευνα διεξήχθη κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ Νοεμβρίου 2010 και Οκτωβρίου Η επιλογή των παραγωγών έγινε με βάση τα εξής κριτήρια: 35

36 ٠ Να είναι αναλογικά από το σύνολο των δημοτικών διαμερισμάτων της περιοχής. ٠ Να είναι παραγωγοί που αντιπροσωπεύουν τον κύριο όγκο καλλιεργειών του κάθε δημοτικού διαμερίσματος. ٠ Να έχουν αξιόπιστα στοιχεία ψεκασμών και λιπάνσεων. Επίσης, στο δείγμα συμπεριελήφθησαν και παραγωγοί από καρτέλεςπελατολόγια καταστημάτων γεωργικών φαρμάκων της περιοχής, με τη προϋπόθεση ότι οι παραγωγοί ήταν μόνιμοι πελάτες. Τα στοιχεία που ελήφθησαν από κάθε παραγωγό αφορούσαν στην έκταση της καλλιέργειας, το είδος, τη μέθοδο παραγωγής, τις λιπάνσεις και τις φυτοπροστατευτικές επεμβάσεις που πραγματοποίησε, καθώς και το είδος των φυτοφαρμάκων που χρησιμοποίησε. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν προσωπικές συνεντεύξεις με γεωπόνους ή τεχνολόγους γεωπονίας ιδιοκτήτες ή εργαζόμενους στα καταστήματα γεωργικών φαρμάκων τις περιοχής, άλλα και με γεωπόνους αρμοδίων δημοσίων υπηρεσιών. Επίσης, έγινε προσπάθεια καταγραφής των συνολικών ποσοτήτων σκευασμάτων που διατέθηκαν στην περιοχή σε ένα ολόκληρο έτος από τις εταιρίες γεωργικών φαρμάκων που αντιπροσωπεύονται στην περιοχή. Ύστερα από τις αναγκαίες μικροδιορθώσεις, σε οριακές περιπτώσεις κατά καλλιέργεια, διαμορφώθηκαν οι οριστικοί πίνακες κατά καλλιέργεια. Για τη σωστή καταγραφή των καλλιεργούμενων εκτάσεων εκτός των παραπάνω έγιναν επισκέψεις στους αγρούς κατά την καλλιεργητική περίοδο της κάθε καλλιέργειας, αλλά χρησιμοποιήθηκαν και στοιχεία των ανταποκριτών του Ελληνικού Οργανισμού Γεωργικών Ασφαλίσεων των καλλιεργειών. Μετά τη ποσοτικοποίηση των αποτελεσμάτων υπολογίσθηκαν οι μέσοι όροι των διαφόρων παραμέτρων ανά αγροτεμάχιο/έτος/καλλιέργεια. Κατά τις επισκέψεις στην περιοχή της λιμνοθάλασσας πραγματοποιήθηκαν επιτόπιοι μακροσκοπικοί έλεγχοι για τη καταγραφή διαφόρων ειδών Χλωρίδας και Πανίδας που φιλοξενούνται στη λιμνοθάλασσα καθώς επίσης αναγνωρίστηκε το ανάγλυφο του εδάφους. 36

37 Τέλος, συγκεντρώθηκαν τα δεδομένα από τους αυτόματους μετρητές τύπου Τ-6600 με πολύ-αισθητήρα καταγραφής φυσικοχημικών παραμέτρων και έγινε η στατιστική επεξεργασία αυτών, ενώ αργότερα τέθηκαν σε αντιπαραβολή με τα δεδομένα που επεξεργαστήκαμε από τα στοιχεία που συγκεντρώσαμε από την Τ.Ε.Δ.Κ Αχαΐας και αφορούσαν παλαιότερα έτη. Μετρήθηκαν τα βιοτικά χαρακτηριστικά της ποιότητας των υδάτων της λιμνοθάλασσας θερμοκρασία, διαλυμένο οξυγόνο, ph, ειδική αγωγιμότητααλατότητα, χλωροφύλλη κ.λ.π. Αναλυτικότερα η συλλογή των δεδομένων στη λιμνοθάλασσα Κοτυχίου από την Τ.Ε.Δ.Κ Αχαΐας, έγινε με τη τοποθέτηση δύο αυτόματων ηλεκτρονικών σταθμών μέτρησης φυσικοχημικών παραμέτρων ποιότητας των υδάτων ένας στο βόρειο και ένας στο νότιο τμήμα της λίμνης, στις θέσεις που εμφανίζονται στο (Εικόνα 1), αλλά και ενός σταθμού βάσης ο οποίος έχει τοποθετηθεί στο Κέντρο Πληροφόρησης Στροφυλιάς-Κοτυχίου. Κάθε σταθμός διαθέτει πολύ-αισθητήρα New sweep T-6600 μέτρησης φυσικοχημικών παραμέτρων, ο οποίος λειτουργεί σε 24ωρη βάση, καταγράφει και αποθηκεύει ανά 15` λεπτά σε ηλεκτρονικό υπολογιστή τις τιμές των παρακάτω παραμέτρων: Θερμοκρασία Στάθμη ύδατος ph ORP (Δυναμικό οξείδοαναγωγής) Αγωγιμότητα Διαλυμένο οξυγόνο Θολότητα Χλωροφύλλη 37

38 Εικόνα 1. Απεικόνιση θέσεων αυτόματων ηλεκτρονικών σταθμών μέτρησης φυσικοχημικών παραμέτρων ποιότητας υδάτων στη λιμνοθάλλασα Επίσης, σύμφωνα με τα παραπάνω δεδομένα, γίνεται αυτόματα και σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα, ο μαθηματικός υπολογισμός των εξής παραμέτρων: Ειδική Αγωγιμότητα Αλατότητα Ολικά Διαλυμένα Στερεά (δε συμπεριλαμβάνονται στη μελέτη) Ειδική Αντίσταση (δε συμπεριλαμβάνονται στη μελέτη) Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στο νότιο σταθμό της λιμνοθάλασσας Κοτυχίου έχει εγκατασταθεί και μετεωρολογικός σταθμός ο οποίος λειτουργεί επίσης σε 24ωρη βάση, καταγράφει και αποθηκεύει ανά 15` λεπτά σε ηλεκτρονικό υπολογιστή τις τιμές των παρακάτω παραμέτρων: Ταχύτητα ανέμου Διεύθυνση ανέμου Υγρασία περιβάλλοντος Ρυθμός βροχόπτωσης Ύψος βροχόπτωσης Ηλιοφάνεια Βαρομετρική πίεση 38

39 Τα δεδομένα των σταθμών μέτρησης αποθηκεύονται ως ανεξάρτητες τιμές και αποστέλλονται αυτόματα μέσω κινητής τηλεφωνίας (GSM) στο σταθμό βάσης, ο οποίος είναι εξοπλισμένος με ηλεκτρονικό υπολογιστή και κατάλληλο εξειδικευμένο λογισμικό πρόγραμμα επεξεργασίας και αποθήκευσης των δεδομένων (Σχήμα 4). Το δίκτυο παρακολούθησης από την Τ.Ε.Δ.Κ. Αχαΐας λειτούργησε για το χρονικό διάστημα από 1 η Ιανουαρίου 2008 έως και 31 Δεκεμβρίου Σχήμα 4. Σχηματική διάταξη πλήρους σταθμού μέτρησης 39

40 Εικόνα 2. Πολυαισθητήρας μέτρησης παραμέτρων ποιότητας υδάτων Τέλος μελετήθηκαν οι τοπογραφικοί, οι γεωμορφολογικοί και οι γεωλογικοί χάρτες της περιοχής μελέτης προκειμένου να καταλήξουμε στη διεξαγωγή των συμπερασμάτων, τη συζήτηση αυτών. 40

41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΟΤΥΧΙΟΥ 4.1 Περιγραφή Η λιμνοθάλασσα Κοτυχίου βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή των Λεχαινών Αρετής του νομού Ηλείας, δυτικά από το όρος Σκόλλις, μερικά χιλιόμετρα βόρεια του ακρωτηρίου της Κυλλήνης και νότια του ακρωτηρίου του Αράξου. Αποτελεί τη μεγαλύτερη λιμνοθάλασσα της δυτικής Πελοποννήσου με έκταση περίπου στρέμματα η οποία όμως παρουσιάζει μεγάλες σε έκταση διακυμάνσεις και εξαρτάται έντονα από τη βροχόπτωση. Είναι ιδιοκτησία του δημοσίου ενώ ανήκει διοικητικά στο νομό Αχαΐας (Εικόνα 3). Εικόνα 3. Τοπογραφικός χάρτης με γραμμοσκίαση νομού Ηλείας Αχαΐας. 41

42 Η ευρύτερη περιοχή αποτελεί αξιόλογο οικοσύστημα και ταυτόχρονα πόλο έλξης λόγω ακριβώς της μοναδικότητας και του φυσικού κάλλους που προσφέρει. Περιλαμβάνει στοιχεία μοναδικά για την περιοχή αλλά και για την χώρα, το σπάνιο δάσος κουκουναριάς, οι αμμοθίνες, τα υδάτινα οικοσυστήματα, που συνθέτουν μοναδικά και πολύ μεγάλης βιοποικιλότητας βιοχώρους. Είναι μια μικρή υφάλμυρη λιμνοθάλασσα διαχωρισμένη από τη θάλασσα με θίνες και περιβαλλόμενη από κομμάτια αλμυροβάλτων και γεωργικών εκτάσεων Τροφοδοτείται με γλυκό νερό από εννέα χείμαρρους. Έχει διαστάσεις κατά τους δύο άξονες της περίπου 4,5 km (ΒΑ-ΝΔ) και 1,8 km (ΒΔ-ΝΑ) με μέσο βάθος περίπου 40 cm. Η έκταση της λιμνοθάλασσας κυμαίνεται από έως στρέμματα ενώ σύμφωνα με στοιχεία από τη Δημοσυνεταιριστική επιχείρηση η έκταση αυτή με βάση αεροφωτογραφία ΓΥΣ 1986 είναι στρέμματα. Η επιφάνεια της παρουσιάζει έντονη εποχική διακύμανση (7.1 km km 2 ), που εξαρτάται από την ετήσια βροχόπτωση. Η λιμνοθάλασσα είναι αποδέκτης των νερών εννέα χειμάρρων που την τροφοδοτούν με γλυκό νερό. Οι παραπάνω εννέα χείμαρροι είναι αποδέκτες των νερών της λεκάνης απορροής που ορίζεται από τις περιοχές Μανωλάδας- Πολυλόφου- Μιχότου- Τεχνητής Λίμνης Πηνειού- Τραγανού- Λεχαινών. Η τροφοδοσία των νερών αυτών γίνεται από πηγές, τις επιφανειακές απορροές των επιμέρους λεκανών μετά από βροχοπτώσεις και τα νερά από τα κανάλια στράγγισης και υπερχείλισης του αρδευτικού δικτύου. Αυτά τα ρεύματα εισέρχονται στη λιμνοθάλασσα, κυρίως από τη νότια και την ανατολική της πλευρά. Πρόκειται για τυπική μεσογειακή λιμνοθάλασσα που χωρίζεται από τη θάλασσα με στενή αμμολωρίδα μήκους περίπου πέντε χιλιομέτρων. Χαρακτηρίζεται από μικρό σχετικά βάθος περίπου 0,4 1,0 μέτρα. Η εισροή γλυκού νερού παρατηρείται κυρίως από το νότιο και ανατολικό τμήμα της λιμνοθάλασσας, ενώ στο κέντρο της δυτικής όχθης υπάρχει ένας μόνιμος δίαυλος, τριών μέτρων ύψος από την επιφάνεια της θάλασσας και περίπου τριάντα μέτρων πλάτος, προς τον Κυλλήνιο κόλπο και το Ιόνιο Πέλαγος. Αποτελεί ένα πολύ σημαντικό τόπο για τη διαχείμαση, μετανάστευση και αναπαραγωγή υδρόβιων πτηνών, πολλά από τα οποία βρίσκονται σε 42

43 χαμηλούς αριθμούς σε άλλες περιοχές της χώρας μας. Είναι εκμεταλλεύσιμη παραγωγικά ως εκτακτικό ιχθυοτροφείο επίσης και για τα ψάρια καθώς αποτελεί τόπο μετανάστευσης και διαβίωσης μέχρι την περίοδο έναρξης της αναπαραγωγικής διαδικασίας όπου μεταναστεύουν στη θάλασσα. Το Κοτύχι αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς Ελληνικούς υγροβιότοπους ενώ είναι ταυτόχρονα και μία διεθνούς σημασίας λιμνοθάλασσα λόγω της πλούσιας ορνιθοπανίδας που φιλοξενεί, γεγονός που την έχει εντάξει στη διεθνή συνθήκη σύμβαση RAMSAR. Ο μικρότερος προστατευόμενος υγρότοπος της συνθήκης, αλλά η μεγαλύτερη λιμνοθάλασσα της Πελοποννήσου παράλληλα αποτελεί και μέρος του δικτύου Natura 2000, με το όνομα LIMNOTHALASSA KOTYCHI και κωδικό GR , ως τμήμα της ευρύτερης περιοχής της Στροφυλιάς και βρίσκεται στη ζώνη υψηλής προστασίας της προστατευόμενης περιοχής (Ζώνη Α) σύμφωνα με την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ. Αποτελεί επίσης Προτεινόμενο Τόπο Κοινοτικού Ενδιαφέροντος του δικτύου Natura 2000 σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Στο πλαίσιο της Οδηγίας HABITAT, παράκτιες λιμνοθάλασσες, όπως αυτή του Κοτυχίου, προστατεύονται κατά προτεραιότητα, καθώς αποτελούν ένα από τα πλέον παραγωγικά, ευαίσθητα και απειλούμενα φυσικά συστήματα με μεγάλη οικολογική αξία. Η ανάγκη διαχείρισης της περιοχής ως αξιόλογο οικοσύστημα, αλλά και ως περιοχής που αποτελεί παράλληλα τοπικό και υπερτοπικό πόλο έλξης, λόγω ακριβώς της μοναδικότητας και του φυσικού κάλλους που προσφέρει επιβάλλει ταυτόχρονα τη λήψη μέτρων διαχείρισης στη χρήση και στη λειτουργία της. Για το λόγο αυτό ιδρύθηκε το 2002 με το νόμο 3044/02, ο Φορέας Διαχείρισης Υγροτόπων Στροφυλιάς Κοτυχίου ο οποίος έχει αναλάβει την ευθύνη διαχείρισης της ευρύτερης περιοχής σύμφωνα με τα όσα ορίζονται στο νόμο 2742/99 αλλά συνάμα συμβάλλει στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, της λειτουργικής ικανότητας και της δομής των οικοσυστημάτων της, την προστασία και τη βελτίωση της παραγωγικότητας του εδάφους και του νερού των υδάτινων συστημάτων, ως προϋπόθεση για την αειφορική διαχείριση. 43

44 4.2 Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Η λιμνοθάλασσα Κοτυχίου αποτελεί τυπική μεσογειακή λιμνοθάλασσα που διαχωρίζεται από το πέλαγος με στενή λουρονησίδα. Το σχήμα της είναι κλειστό C και ο προσανατολισμός της, με το μεγαλύτερο άξονα παράλληλο στην ακτή, καταδεικνύει ότι πρόκειται για λιμνοθάλασσα που σχηματίστηκε από «αποκλεισμό αβαθούς ακτής». Η λουρονησίδα, που σχηματίστηκε από τη δράση των κυμάτων και του ανέμου, φέρει στο μέσο της περίπου, στόμιο (μπούκα), μέσω του οποίου επικοινωνούν τα νερά της λιμνοθάλασσας με εκείνα του πελάγους. Η θέση του διαύλου επικοινωνίας της λιμνοθάλασσας με την ανοιχτή θάλασσα είχε μέσο πλάτος πριν την εκτέλεση των τεχνικών έργων της περιόδου , 15 μέτρα και το μέσο βάθος του ήταν 1,5-2 μέτρα περίπου. Μετά το πέρας των έργων το στόμιο, που διαμορφώθηκε σε σχήμα χοάνης, έχει στο στενότερο σημείο του πλάτος, 23 μέτρα και βάθος 5 μέτρα. Το στόμιο διατηρείται ανοιχτό λόγω της μεγάλης ταχύτητας των ρευμάτων που το διατρέχουν, ενώ αν η ταχύτητα αυτή μειωθεί για οποιοδήποτε λόγο, ιδιαίτερα σε περιοχές που υπάρχει αυξημένη προσφορά προσχωματικών υλικών, οι διαστάσεις του μεταβάλλονται (Τ.Ε.Δ.Κ. Αχαΐας). Από τα συλλεχθέντα βιβλιογραφικά δεδομένα (Τ.Ε.Δ.Κ. Αχαΐας, Περιφέρεια Δυτ. Ελλάδος, Φακίρης 2005, κ.α.) εύκολα προκύπτει ότι η λιμνοθάλασσα Κοτυχίου ανήκει στην Ιόνια ζώνη. Η περιοχή γύρω από την λιμνοθάλασσα χαρακτηρίζεται από τεταρτογενείς αποθέσεις Ολοκαίνου και Πλειστοκαίνου, που επικάθονται πάνω σε ιζήματα του Τριτογενούς. Οι Τεταρτογενείς αποθέσεις αποτελούνται από χαλαρούς ή συμπαγείς αργίλους και άμμους και στα ανώτερα τμήματα από ψαμμίτες, κροκαλοπαγή και μάργες. Τα πετρώματα αυτά είναι ιζηματογενή με λιμνοθαλάσσιο, ή θαλάσσιου χαρακτήρα μικρού βάθους. Το δεδομένο αυτό δείχνει ότι όλη η περιοχή ήταν μια αβαθής θάλασσα, η οποία προσχωνόταν από τα φερτά υλικά που μετέφεραν οι ποταμοί και χείμαρροι της περιοχής, με συνέπεια το σχηματισμό λιμνοθαλασσών. Σε περιοχές που έχει επέλθει ισχυρή διάβρωση τα τριτογενή ιζήματα έχουν έρθει στην επιφάνεια. 44

45 Η αμμολωρίδα αποτελείται από σύγχρονες παράκτιες αποθέσεις άμμου αιολικής προέλευσης και κελύφη μαλακίων. Πριν την εκτέλεση των έργων, το νότιο τμήμα της αμμολωρίδας εμφανιζόταν ως σχετικά σταθερό, ενώ το βόρειο τμήμα σε κατάσταση διάβρωσης. Φαίνεται ότι το φράγμα των βράχων κάθετα στη γραμμή της ακτής που βρίσκεται στη νότια ακτή του στομίου, ήταν μάλλον μια ατυχής λύση, που βοήθησε τη διάβρωση της βόρειας λουρονησίδας, αφού προκαλεί σημαντική αλλαγή στην κατεύθυνση των παράκτιων ρευμάτων και μεταφορά του υλικού των αποθέσεων στα ανοιχτά. Η ευρύτερη περιοχή της λιμνοθάλασσας Κοτυχίου παρουσιάζει ανάγλυφο με ομαλή κλίση από τα ανατολικά προς τα δυτικά, ενώ η περιοχή της λιμνοθάλασσας είναι τελείως επίπεδη. Η λεκάνη απορροής της λιμνοθάλασσας Κοτυχίου μπορεί να διακριθεί σε δύο περιοχές: (1) τη χαμηλή ζώνη (0-30μ), που περιλαμβάνει τη χαμηλή αλατούχο ζώνη και τη ζώνη του αρδευτικού δικτύου, και (2) την υψηλή ζώνη (30-100μ). Η χαμηλή αλατούχος ζώνη είναι η ζώνη που εκτείνεται περιμετρικά της λιμνοθάλασσα, μεταξύ μιας αναβαθμίδας εδάφους και θινών που βρίσκονται κατά μήκος της ακτής. Στη ζώνη αυτή τα επιφανειακά εδάφη είναι αργιλώδη ή αργιλοαμμώδη, ενώ στα βαθύτερα στρώματα εμφανίζονται σε μεγάλο ποσοστό σχηματισμοί αμμώδους ή χαλικώδους υλικού. Η παρουσία στο έδαφος χαλικώδους υλικού είναι χαρακτηριστική είτε για περιοχές που κατακλύζονται από χείμαρρους και έλη, όπου η κοίτη των υδάτων έχει μετατοπιστεί πολλές φορές, είτε για περιοχές που παλαιότερα καλύπτονταν από θάλασσα και βαθμιαία καλύφθηκαν από στρώματα αργίλου. Στη ζώνη του αρδευτικού δικτύου που καταλαμβάνει έκταση στρεμμάτων. Τα εδάφη χαρακτηρίζονται ως Entisols και Alfisols. Τα Entisols είναι προϊόντα πρόσφατων αποθέσεων των διάφορων μικροχειμάρρων και η ορυκτολογική τους σύσταση και κοκκομετρία, ποικίλουν ανάλογα με την προέλευσή τους και την παροχή του ύδατος που τα παρέσυρε από την αρχική τους θέση προς τα κατάντι. Πρόκειται για προϊόντα διάβρωσης άμμων, αργίλων, ιλύος και μαργών, προϊόντα αποσάθρωσης κροκαλοπαγών ασβεστολιθικών και κερατολιθικών πετρωμάτων, καθώς και προϊόντα διάβρωσης και αποσάθρωσης φλύσχη με κερατολίθους. 45

46 Τα Alfisols είναι εδάφη που σχηματίζονται από αλουβιακές αποθέσεις του Ολοκαίνου και του Πλειστοκαίνου. Τα εδάφη της ζώνης αυτής σχεδόν στο σύνολό τους, χαρακτηρίζονται από ατελή στράγγιση και υψηλή υπόγεια στάθμη νερού κατά τους υγρούς μήνες (25-100cm). Τα εδάφη της υψηλής ζώνης είναι κυρίως Alfisols και Entisols, που προέρχονται από πρόσφατες αλουβιακές αποθέσεις του Πηνειού ποταμού. Συναντώνται επίσης λίγα Inceptisols, καθώς και εδάφη που προέρχονται από ισχυρή διάβρωση και χαρακτηρίζονται από την απουσία εξελιγμένου εδαφικού προφίλ. Ο Σταματόπουλος (1991) χωρίζει το ανάγλυφο της περιοχής μελέτης σε τέσσερις γεωμορφές: α) Μέτωπο βουνού, β) Πετροπρόποδα, γ) Θαλάσσια αναβαθμίδα δ) Παράκτιο πεδίο. Το Παράκτιο πεδίο οριοθετείται από τον κύριο «κρημνό» (scarp) της Θαλάσσιας αναβαθμίδας, και από τη σημερινή ακτογραμμή. Το πεδίο εκτός από τη λιμνοθάλασσα, διελαύνεται από εφήμερα κανάλια μικρού βάθους τα οποία συχνά εξαιτίας πλημμυρών παράγουν επί του πεδίου εφήμερες λίμνες και έλη καθώς και φυσικά αναχώματα. Παρά την ακτή αναπτύσσεται η λιμνοθάλασσα του Κοτυχίου. Μεταξύ της λιμνοθάλασσας του Κοτυχίου και του ακρωτηρίου του Κουνουπέλιου η ακτή συντίθεται από παράλληλες αμμούχες ράχες ημισελινώδους μορφής. Πάνω στις γεωμορφές αυτές αναπτύσσονται αμμόλοφοι αιολικής γένεσης (εικόνα 4,5). Εικόνα 4. Γεωλογικός χάρτης (ΠΗΓΗ: Αναγνωστοπούλου,2007) 46

47 Εικόνα 5. Γεωλογικός χάρτης της περιοχής γύρω από τη λιμνοθάλασσα Κοτυχίου και κατανομή των λιθολογικών τύπων μέσα στη λιμνοθάλασσα με το διάγραμμα του Folk (1974) (ΠΗΓΗ: Μπούζος & Κοντόπουλος, 1998) 47

48 Η λιμνοθάλασσα του Κοτυχίου εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης καθώς επίσης και της μορφολογικής της κατάστασης αποτελεί όχι μόνο ένα πολύτιμο και ευαίσθητο, από περιβαλλοντικής άποψης οικοσύστημα, αλλά παραμένει συνάμα εξίσου σημαντικό και ενδιαφέρον γεωλογικό περιβάλλον. Απαραίτητη προϋπόθεση, ώστε αυτό το απαράμιλλου οικολογικού κάλους τοπίο να παραμείνει ζωντανό, δεν είναι άλλο από συγκεκριμένες, προσεκτικά σχεδιασμένες και διεπιστημονικές μελέτες που θα αφορούν στις ανθρώπινες δραστηριότητες και ενέργειες, τις μελλοντικές δράσεις συντήρησης και προστασίας του υγροβιότοπου. Σύμφωνα με τους Μπούζο κα Κοντόπουλο (1998) «κλειδί» για τη διατήρηση μίας λιμνοθάλασσας όπως αυτή του Κοτυχίου, αποτελούν οι νησιωτικοί φραγμοί. Αποτελέσματα ερευνών αποδεικνύουν ότι στο νησιωτικό φραγμό του Κοτυχίου, ο οποίος κατά τον Raphael (1978) φαίνεται να έχει ηλικία τουλάχιστον 2300 ετών, απαντάται μόνο ο λιθολογικός τύπος της άμμου, μεσόκοκκης κλάσης. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η ακτή στο Κοτύχι χαρακτηρίζεται από υψηλής ενέργειας κυματικό καθεστώς. Επίσης από τις κατανομές των ιζημάτων της λιμνοθάλασσας, φαίνεται ότι ο βαθμός ταξιθέτησης τους στο κεντρικό τους τμήμα είναι αξιοσημείωτα βελτιωμένος σε σχέση με άλλες λιμνοθάλασσες, όπου το κυματικό καθεστώς είναι πιο χαμηλό (προστατευμένες). Η κύρια πηγή ιζήματος για τη λιμνοθάλασσα είναι η ποταμοχειμάρρια προσφορά. Η αμμώδης ιλύς καλύπτει τα 3/4 της έκτασης της ενώ το υπόλοιπο τμήμα της καλύπτεται από ιλύ και άργιλο. Τα σκελετικά υπολείμματα συμμετέχουν σε ποσοστό 2-10% στο επιφανειακό ίζημα. Ο ρυθμός ιζηματογένεσης στη λιμνοθάλασσα βρέθηκε να είναι 0,5-1cm/y γεγονός που σημαίνει ότι το πολύ σε 150 χρόνια η λιμνοθάλασσα θα έχει πληρωθεί αφήνοντας πίσω αναντικατάστατη οικολογική και οικονομική καταστροφή. Αυτό όμως εξαρτάται και από άλλους παράγοντες που έχουν άμεσα σχέση με τη ζωή στη λιμνοθάλασσα, όπως η σχετική μέση ανύψωση της θάλασσας, οι ανθρώπινες παρεμβάσεις, οι κλιματικές αλλαγές αλλά και η τεκτονική της περιοχής. (Μπούζος & Κοντόπουλος, 1998) 48

49 4.3 Τεκτονική Σύμφωνα με τον Σταματόπουλο (1999) οι φυσικές καταστροφές, σε εθνική και παγκόσμια κλίμακα αυξάνονται τα τελευταία χρόνια σαν επακόλουθη συνέπεια των κλιματολογικών αλλαγών. Οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις που προκύπτουν από ένα τέτοιο γεγονός είναι μεγάλες και δυσμενείς. Στο πεδίο των φυσικών καταστροφών ανήκουν και τα κατολισθητικά φαινόμενα, τα οποία, είναι άμεσα συνδεδεμένα με παράγοντες που επηρεάζουν την αστάθεια των πρανών. Τέτοιοι παράγοντες θεωρούνται η σεισμική, η τεκτονική και η ηφαιστειακή δραστηριότητα, τα μετεωρολογικά φαινόμενα, η διάβρωση και η ανθρώπινη παρέμβαση. Η περιοχή μελέτης παρουσιάζει μία έντονη τεκτονική καταπόνηση. Πολλά ρήγματα έχουν μεγάλο μήκος εκτεινόμενα ως τη θάλασσα, δημιουργώντας έτσι συνθήκες για την επικοινωνία του θαλασσινού νερού με τα νερά των υπόγειων υδροφορέων. Τα αλληλοτεμνόμενα ρήγματα είναι πιθανό να έχουν προξενήσει καταβυθίσεις παράκτιων περιοχών, οι οποίες μετά από τη δημιουργία παράκτιων θινών που έφραξαν κατά κάποιο τρόπο τα τμήμα τους προς τη θάλασσα, δημιούργησαν τις υπάρχουσες λιμνοθάλασσες Κοτυχίου και Καλογριάς. Η υπαίθρια παρατήρηση στη περιοχή μελέτης έδειξε ότι τα στρώματα έχουν πολύ μικρή κλίση, μικρότερη των 10 ο, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε η παρουσία μεγάλων ρηγμάτων στο μεσοσκοπικό πεδίο. Η παρατήρηση των αεροφωτογραφιών της περιοχής δεν αποδεικνύει μεγάλο αριθμό φωτογραμμών. Είναι αποδεδειγμένο σε αρκετές παλαιότερες εργασίες ότι οι τάφροι Ρίου-Αντιρίου, Κορίνθου και Πάτρας δημιουργούνται από ρήγματα ΑΝΑ-ΔΒΔ διεύθυνσης. Σύμφωνα με τους Poulimenos et αl. (1989), η ΒΒΑ διεύθυνση συμπίπτει με τη διεύθυνση των transfer ρηγμάτων των προαναφερθέντων τάφρων. Έτσι η διαπιστωθείσα ΒΒΑ διεύθυνση των διακλάσεων τόσο των μελετηθέντων ιζημάτων όσο και του παρακείμενου φλύσχη συμπίπτει με τη διεύθυνση των transfer ρηγμάτων των πιο πάνω γειτονικών προς την τάφρο της Ήλιδος, τάφρων. Επιπλέον η απουσία δομών στο μεσοσκοπικό και μεγασκοπικό πεδίο δηλώνει την εντελώς ασθενή παρουσία του εφελκυσμού στο τμήμα αυτό του τάφρου της Ήλιδος. (Σταματόπουλος, 1991) 49

50 4.4 Σεισμικότητα Η περιοχή μελέτης δεν παρουσιάζει ισχυρή σεισμική δραστηριότητα. Τα σεισμικά επεισόδια που εκδηλώνονται στην ευρύτερη περιοχή είναι σχετικά μικρού μεγέθους και μικρής διάρκειας. Επηρεάζεται όμως σε ψηλό βαθμό από τα ισχυρά σεισμικά κέντρα των Ιόνιων νήσων, που βρίσκονται σε απόσταση μικρότερη 50 χιλιομέτρων προς Δ της εξεταζόμενης περιοχής. Η ισχυρή σεισμική δραστηριότητα των κέντρων αυτών εκφράζεται με ισχυρούς σεισμούς μεγέθους Μ=6 και άνω, που εκδηλώνονται με βραχεία περίοδο επανάληψης και καταπονούν τόσο τη περιοχή των Ιόνιων νήσων, όσο και το δυτικό τμήμα της Πελοποννήσου. Ο βαθμός επιρροής αυτών των κέντρων εξαρτάται από τη γεωλογική κατασκευή της περιοχής μελέτης, η οποία αποτελείται κυρίως από Νεογενείς και Τεταρτογενείς σχηματισμούς, μέτριας σεισμικής ακαμψίας καθώς επίσης από τη τεκτονική της περιοχής μελέτης. Για τη περίπτωση της τεκτονικής της περιοχής που εξετάζουμε, οι μεταξύ των σεισμικών κέντρων του Ιονίου και της εξεταζόμενης περιοχής υφιστάμενες κύριες τεκτονικές γραμμές διάρρηξης ακολουθούν κατά κανόνα ΒΑ-ΝΔ διεύθυνση. Ο προσανατολισμός αυτός των ρηγμάτων έχει σαν αποτέλεσμα την ανακοπή της διάδοσης των μεγάλης ταχύτητας και μικρής περιόδου σεισμικών κυμάτων και την εμφάνιση σεισμικής έντασης μικρότερης εκείνης που αναμενόταν. 4.5 Μετεωρολογικά στοιχεία Κλιματικές αλλαγές Κλίμα ορίζεται η μέση καιρική κατάσταση ή ο μέσος καιρός μιας περιοχής, που προκύπτει από τις μακροχρόνιες παρατηρήσεις των διάφορων μετεωρολογικών στοιχείων. Το κλίμα επομένως είναι κάτι διαφορετικό από τον καιρό, που χαρακτηρίζεται ως μια φυσική κατάσταση της ατμόσφαιρας κατά τη διάρκεια μιας μικρής χρονικής περιόδου. Το κλίμα παίζει σπουδαιότατο ρόλο, τόσο στο φυτικό όσο και στο ζωικό βασίλειο. Σε παγκόσμια κλίμακα το κλίμα επηρεάζεται κυρίως από την ενέργεια που δέχεται η Γη από τον Ήλιο. Ωστόσο επηρεάζεται και από άλλες ροές ενέργειας που λαμβάνουν χώρα εντός του 50

51 κλιματικού συστήματος (Σχήμα 4). Το κλιματικό σύστημα είναι ένα σύνθετο ενεργό σύστημα που αποτελείται από την ατμόσφαιρα, την επιφάνεια του εδάφους, το χιόνι και τους πάγους (κρυόσφαιρα), τους ωκεανούς και άλλους μικροοργανισμούς του νερού (υδρόσφαιρα) και τους ζωντανούς οργανισμούς (βιόσφαιρα). Η ατμόσφαιρα είναι το ασταθέστερο και πιο γρήγορα μεταβαλλόμενο μέρος του συστήματος. Η σύνθεσή της, στο μεγαλύτερο ποσοστό της, παραμένει αμετάβλητη και αποτελείται κυρίως από άζωτο (Ν 2-78,1%), οξυγόνο (Ο 2-20,9%), τα οποία είναι αέρια που αλληλεπιδρούν μόνο με την εισερχόμενη ηλιακή ακτινοβολία. Υπάρχει και ένα πολύ μικρό ποσοστό αερίων, τα οποία αλληλεπιδρούν με την υπέρυθρη μακροκυματική ακτινοβολία που επανεκπέμπει η Γη και η σύνθεσή τους έχει αλλάξει με την εξέλιξη της Γης. Τα αέρια αυτά ονομάζονται αέρια του θερμοκηπίου και παίζουν σημαντικό ρόλο στην θερμοκρασία και το κλίμα του πλανήτη. Η κάλυψη, περίπου 70% της γήινης επιφάνειας από τους ωκεανούς, αλλά και ο μεγάλος όγκος υπόγειων υδάτων κάνουν την υδρόσφαιρα πολύ σημαντική. Η κυκλοφορία και η μεγάλη θερμοχωρητικότητα των ωκεανών λειτουργούν ως ρυθμιστές του γήινου κλίματος, αλλά και ως πηγή φυσικής μεταβλητότητας του κλίματος. Η κρυόσφαιρα επηρεάζει το κλιματικό σύστημα λόγω της υψηλής ανακλαστικότητας της ηλιακής ακτινοβολίας των πάγων, της χαμηλής θερμικής αγωγιμότητας και της επιρροής των παγόβουνων στην ωκεάνια κυκλοφορία. Η επιφάνεια του εδάφους, με τη σειρά της, ελέγχει την ενέργεια που λαμβάνεται από τον ήλιο και επιστρέφει στην ατμόσφαιρα με τη μορφή υπέρυθρης ακτινοβολίας. Τέλος, η θαλάσσια και επίγεια βιόσφαιρα ασκούν σημαντική επίδραση στη σύνθεση της ατμόσφαιρας. Ο βιόκοσμος επηρεάζει τη λήψη και απελευθέρωση των αερίων του θερμοκηπίου, μέσω της φωτοσύνθεσης, απελευθερώνοντας στην ατμόσφαιρα σημαντικά ποσά διοξειδίου του άνθρακα από θαλάσσια και επίγεια φυτά. Διαδραματίζει δηλαδή ένα κεντρικό ρόλο στον κύκλο του άνθρακα και στη γενικότερη μεταβλητότητα του κλίματος. 51

52 Σχήμα 4. Σχηματική αναπαράσταση του κλιματολογικού συστήματος Το κλίμα της Γης έχει αλλάξει αρκετές φορές στην διάρκεια της ιστορίας της. Τα τελευταία χρόνια υπήρξαν επτά περίοδοι παγετώνων, όπου με το τέλος της τελευταίας, περίπου χρόνια πριν, σηματοδοτήθηκε η έναρξη της σύγχρονης εποχής του κλίματος - και του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι περισσότερες από τις αλλαγές αυτές οφείλονται σε πολύ μικρές αλλαγές της κινήσεως της Γης δεδομένο που αλλάζει το ποσό της ηλιακής ενέργειας που δέχεται η Γη. Η σημερινή τάση αλλαγών του κλίματος του πλανήτη είναι ιδιαίτερα σημαντική διότι το μεγαλύτερο μέρος αυτών είναι πολύ πιθανό να οφείλεται σε ανθρώπινες δραστηριότητες που προχωρούν με πρωτοφανή ρυθμό. Τα επιστημονικά δεδομένα των τελευταίων ετών δείχνουν ότι η μέση θερμοκρασία της επιφάνειας της Γης έχει αυξηθεί από το 1880 με το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αύξησης να λαμβάνει χώρα από το 1970 και μετά. 52

53 Αξιοσημείωτο είναι ότι αν και τα έτη υπήρχε ένα ελάχιστο στην ηλιακή δραστηριότητα ενώ η θερμοκρασία του εδάφους συνέχισε να αυξάνει. Αποτελώντας το 70% της επιφάνειας της Γης οι θάλασσες και οι ωκεανοί απορρόφησαν μεγάλο μέρος αυτής της θερμότητας. Σαν αποτέλεσμα ήταν η αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών, στα πρώτα 700 μέτρα, κατά 0,3 F από το Ακόμα το παγκόσμιο επίπεδο των θαλασσών αυξήθηκε κατά 17 εκατοστά τον τελευταίο αιώνα, με το ποσοστό της τελευταίας δεκαετίας να είναι σχεδόν διπλάσιο του υπόλοιπου. Αυτή η αύξηση μπορεί να οφείλεται τόσο σε αύξηση του όγκου λόγο αύξησης της θερμοκρασίας όσο και στην αυξημένη τροφοδότηση των ωκεανών με νερά από τους παγετώνες. Οι παγετώνες θεωρούνται από τους πιο ευαίσθητους δείκτες της αλλαγής του κλίματος. Αυτό γιατί αυξάνουν σε όγκο όταν το κλίμα δροσίζει και υποχωρούν όταν ζεσταίνει. Η επεξεργασία δορυφορικών κυρίως δεδομένων και φωτογραφιών έδειξε ότι οι παγετώνες της Γροιλανδίας και της Ανταρκτικής έχουν μειώσει κατά πολύ τον όγκο τους. Συγκεκριμένα φαίνεται ότι η Γροιλανδία έχασε περίπου 150 με 250 κυβικά χιλιόμετρα πάγου μεταξύ των ετών 2002 και 2006 ενώ η Ανταρκτική έχασε περίπου 152 κυβικά χιλιόμετρα πάγου μεταξύ 2002 και Η περιεκτικότητα σε διοξείδιο του άνθρακα των ωκεανών της Γης αυξάνει από το 1750, και σήμερα αυξάνεται με ρυθμό 2 δισεκατομμύρια τόνους ετησίως. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της οξύτητας των ωκεανών κατά περίπου 30 τοις εκατό. Γενικά οι ακτές του Ιονίου πελάγους χαρακτηρίζονται από κλίμα γλυκό μεσογειακό με άφθονες βροχοπτώσεις στη διάρκεια της χειμερινής περιόδου, ξηρό καλοκαίρι, ήπια ψυχρή εποχή και βροχομετρικό ύψος που κυμαίνεται από mm. Από βιοκλιματική άποψη η στενή παράκτια ζώνη ανήκει στο θερμόμεσογειακό όροφο, ενώ η ευρύτερη περιοχή στο έντονο μέσο-μεσογειακό τύπο, με 100 περίπου ξηρές μέρες κατά τη θερμή και ξηρή θερινή περίοδο και στον ύφυγρο βιοκλιματικό όροφο με ήπιο χειμώνα (Παπαμίχος et al, 1986). Τα ακόλουθα μετεωρολογικά στοιχεία προέρχονται από το σταθμό της Ανδραβίδας (ύψος 10μ), που είναι ο πλησιέστερος και βρίσκεται σε απόσταση 53

54 15 χιλιομέτρων νότια-νοτιοδυτικά της λιμνοθάλασσας και προέρχονται από την περίοδο Θερμοκρασία: Η μέση θερμοκρασία κυμαίνεται από 9,7 ο C τον μήνα Ιανουάριο έως 24,8 ο C τον μήνα Αύγουστο, ενώ η απόλυτα μέγιστη που έχει καταγραφεί είναι 39,8 ο C και παρατηρήθηκε τον Αύγουστο και απόλυτα ελάχιστη -4,4 ο C και παρατηρήθηκε τον Ιανουάριο. Κατά συνέπεια μπορούν να χαρακτηρισθούν ο Ιανουάριος ως ο ψυχρότερος και ο Αύγουστος ως ο θερμότερος μήνας του έτους. Νέφωση-Βροχοπτώσεις-Υγρασία: Η μέση μηνιαία βροχόπτωση είναι 871,7mm, δηλαδή αντιστοιχεί στο 15,8% της ετήσιας. Ο μέσος αριθμός ημερών βροχής ετησίως είναι 99,6 και ο μέγιστος αριθμός νεφοσκεπών ημερών 52,5 με καμία νεφοσκεπή μέρα τον Αύγουστο και 9,3 τον Ιανουάριο. Η μέση σχετική υγρασία, που δεν εμφανίζει ιδιαίτερα σημαντικές διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια του έτους, είναι 73% (61% τον Ιούλιο 80% τον Δεκέμβριο). Ένταση και διεύθυνση ανέμων: Οι επικρατούσες διευθύνσεις του ανέμου κατά τη χειμερινή περίοδο είναι νότιες και νοτιοανατολικές, ενώ κατά τη θερινή περίοδο βόρειες και βορειοδυτικές. Υψηλή είναι η συχνότητα εμφάνισης νηνεμίας σε ποσοστό (49,91%). Οι εντάσεις των ανέμων είναι χαμηλές και κυμαίνονται από 1 έως 5 Bf. Η συχνότητα εμφάνισης ανέμων μεγαλύτερης έντασης είναι ελάχιστη. Στη διαμόρφωση του τοπικού μικροκλίματος η λιμνοθάλασσα Κοτυχίου συμβάλλει δρώντας ως ρυθμιστής της θερμοκρασίας, ενώ επηρεάζει τη σχετική υγρασία με την έντονη εξάτμισή της ιδιαίτερα τις θερμές μέρες. 54

55 4.6 Ωκεανογραφικά στοιχεία Με βάση διαθέσιμα βιβλιογραφικά δεδομένα, η εσωτερική κυκλοφορία των νερών στη λιμνοθάλασσα είναι αντικυκλωνική (εικ. 6,7) (Φακίρης, 2005, Καντόπουλος, 2010). Οι παράγοντες που ρυθμίζουν την εσωτερική κυκλοφορία είναι ο παλιρροϊκός κύκλος, οι επικρατούντες νοτιοδυτικοί άνεμοι που είναι σημαντικοί λόγω του μικρού βάθους της λιμνοθάλασσας και οι διαφορές στην αλατότητα μεταξύ των νερών που εισέρχονται από το δίαυλο και των γλυκών νερών που μεταφέρουν οι χείμαρροι. Η υδάτινη κυκλοφορία της λιμνοθάλασσα έχει μελετηθεί εκτενώς και με λεπτομερειες (π.χ. ΟΙΚΟΣ Ε.Π.Ε ). Εικόνα 6. Κίνηση των υδάτων στη λιμνοθάλασσα Εικόνα 7. Κίνηση των υδάτων στη λιμνοθάλασσα Στην περιοχή της λιμνοθάλασσας επικρατεί ο ημι-ημερήσιος τύπος παλίρροιας, δηλαδή παρατηρούνται δυο πλήμμες και δυο ρηχίες στη διάρκεια του εικοσιτετραώρου. Το εύρος της παλίρροιας είναι της τάξης των cm. 55

56 4.7 Βιοτικοί παράγοντες Η λιμνοθάλασσα Κοτυχίου αποτελεί σημαντικό υγρότοπο, στον οποίο πραγματοποιείται ιχθυοκαλλιέργεια εκτατικής μορφής, λειτουργεί δηλαδή ως φυσικό ιχθυοτροφείο. Η ευρύτερη θαλάσσια περιοχή αποτελεί σημαντικό τόπο αναπαραγωγής της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta, ενώ μαζί με τη συνολική έκταση αποτελεί τόπο μετανάστευσης και διαβίωσης των ιχθύων (αναδρομικά είδη) μέχρι την περίοδο έναρξης της αναπαραγωγικής διαδικασίας ό- που μεταναστεύουν στη θάλασσα (ευρύαλα και ευρύθερμα είδη), αλλά και τόπο αναπαραγωγής υδρόβιων πτηνών, εκ των οποίων κάποια ζουν καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου στην περιοχή. Κατάλογος φυτών της περιοχής Στη περιοχή κοντά στη λιμνοθάλασσα Κοτυχίου υπάρχει πολύ μεγάλη ποικιλία φυτών (Εικόνα 8). Κάποια από αυτά είναι: PTERIDORHYTA ASPLENIACEAE Ceterach officinarum DC HYPOLEPIDACEAE Pteridium aquilinum Link SINOPTERIDACEAE Cheilanthes catanensis H.P. Fuchs GYMNOSPERMAE CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L PINACEAE Pinus εκτάριαlepensis Miller, Pinus pinea L. ARISTOLOCHIACEAE Aristolochia rotunda L. ASCLEPIADACEAE Periploca graeca L. BETULACEAE Alnus glutinosa Gaerther BORAGINACEAE Anchusa officinalis - Echium italicum - Myosotis ramosissima CAMPANULACEAE Campanula erinus CAPPARIDACEAE Capparis spinona L. CAPRIFOLIACEAE Lonicera implexa Aiton CARYOPHYLLACEAE Corrigiola litoralis L. 56

57 - Herniaria hirsute L. - Polycarpon diphyllum Cav. - Silene colorata Poiret - Silene gallica CHENOPODIACEAE Chenopodium album L. CISTACEAE Cistus incanus L. COMPOSITAE Anthemis cotula L, Aster tripolium, Calendula arvensis -Crepis negleta, Inula crithmoides, Senecio Vulgaris CONVOLVULACEAE Calystegia sepium, C. soldanella, Cressa cretica CRASSULACEAE Sedum litoreum Guss CRUCIFERAE Alyssum saxatile, Biscutella didyma, Maresia nana DISPACACEAE Cepεκτάριαlaria sp., Dispacus sp. EUPHORBIACEAE Euphorbia exiqua, E. paralias, E. perlis, E. peplus FAGACEAE Quercus coccifera GENTIANACEAE Blackstonia perfoliata Hudson GERANIACEAE Geranium dissectum, G. purpureum LABIATAE Lycopus europaeus, Mentεκτάρια pulegium, Prassium majus -Prunella vulgaris, Salvia Sclarea, Salvia viridis MEGUMINOSAE Lotus edulis, Onolis spinosa, Medicago minima LINACEAE Linum Bienne Miller, Linum trigynum MALVACEAE Alcea rosea, Lavatera punctata MYRTACEAE Myrtus commynis OLEACEAE Ligustrum vulgare, Oleae europeae ONAGRACEAE Epilobium hirsutum OXALIDACEAE Oxalis pes-carpae PAPAVERACEAE Papaver apulum Ten PLANTAGINACEAE Plantago sativa, Pl. coronopus, Pl. lagopus 57

58 Εικόνα 8. Ενδημικά φυτά στην περιοχή της λιμνοθάλασσας Κοτυχίου Πανίδα Ζωοβένθος Για το ζωϊκό βένθος της λιμνοθάλασσας Κοτυχίου οι βιβλιογραφικές αναφορές περιλαμβάνουν τα είδη: 1. Planaria sp. 2. Nereis diversicolor 3. Arenicola marina 4. Aphrodite sp. 5. Balanus balanoides 6. Lepas sp. 7. Gammarus sp. 8. Oniscus asellus 9. Carcinus maenas 10. Penaeus ceraturus 58

59 11. Chironomus sp. 12. Lumbricus terrestris 13. Patella sp. 14. Selen sp. 15. Vermetus sp. 16. Cardium sp. 17. Ostrea edulis 18. Venus sp. Ιχθυοπανίδα Από βιβλιογραφικές πηγές αναφέρεται ότι η κατάσταση της βενθικής μακροπανίδας είναι ιδιαίτερα ομοιογενής. Τα ζωντανά μαλάκια είναι σπάνια ενώ στα ιζήματα του πυθμένα υπάρχουν όστρακα της κατηγορίας Potamides conicus, Abra ovata και Cerastoderma glaucum. Παρατηρείται μεγάλη αφθονία καρκινοειδών του είδους Gammarus locusta που ζει στις φυτοκοινωνίες των υφάλμυρων νερών και των καβουριών Carcinus mediterraneus. Στα είδη που ολοκληρώνουν το βιολογικό τους κύκλο στα υφάλμυρα νερά περιλαμβάνεται ο κοινός κάβουρας Carcinoides maenas. Τα ευρύαλα - ευρύθερμα είδη ιχθύων που απαντώνται είναι: Οικογένεια Mugilidae 1. Mugil cepεκτάριαlus Koινός κέφαλος 2. Mugil auratus Μυξινάρι 3. Mugil chielo Βελάνισσα 4. Mugil capito Μαυρακούνι Oικογένεια Serranidae 1. Dicetrarchus labrax Λαβράκι Οικογένεια Sparidae 1. Sparus auratus Τσιπούρα 59

60 Οικογένεια Anguilidae 1. Anguilla anguilla Χέλι Άλλα είδη που εμφανίζονται σε μικρούς πληθυσμούς στις λιμνοθάλασσες είναι: 1. Diplodus anularis Σπάρος 2. Lithognathus mormurus Μουρμούρα 3. Atherina boyeri Αθερίνα 4. Gobius cruentatus Γοβιός Στα υδάτινα οικοσυστήματα της ευρύτερης περιοχής και συγκεκριμένα στον Ποταμό Πηνειό, αναφέρονται είδη που κινδυνεύουν τοπικά στο Κόκκινο Βιβλίο των απειλούμενων σπονδυλόζωων. Αναφέρονται: 1. Tropidophoxinellus hellenicus (Stepεκτάριαnidis 1939) 2. Leuciscus cepεκτάριαlus peloponnensis (Valenciennes 1844), 3. Barbus peloponnesius peloponnesius (Valenciennes 1842) 4. Valencia letournexi (Sauvage 1880) Ορνιθολογικά στοιχεία Χρονοσειρά ποσοτικών πληθυσμιακών δεδομένων υπάρχει από τα έτη 1973 έως σήμερα μόνο για τα διαχειμάζοντα υδρόβια (καταμετρήσεις μίας ημέρας του Ιανουαρίου) στο πλαίσιο των μεσοχειμωνιάτικων καταμετρήσεων υδροβίων. Στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE καταρτίστηκε και εφαρμόζεται σχέδιο συστηματικής παρακολούθησης της ορνιθοπανίδας. Συλλέχθηκαν πληθυσμιακά / δημογραφικά δεδομένα, στοιχεία χρήσεων επί μέρους ενδιαιτημάτων και χωρικής κατανομής στο εσωτερικό της λιμνοθάλασσας. Τα συγκρίσιμα στοιχεία για τη διαχειμάζουσα ορνιθοπανίδα δείχνουν μείωση των αριθμών των υδροβίων σε ποσοστό που ξεπερνά το 60% από τις καταμετρήσεις του

61 Κάποια αντιπροσωπευτικά που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια των επισκέψεών μας στην περιοχή την περίοδο της μελέτης φαίνονται στην εικ. 9: Εικόνα 9. Τα πουλιά της περιοχής Υγροτόπων Στροφυλιάς Κοτυχίου 4.8 Απειλιτικοί κίνδυνοι Χρήσεις γής Οι βασικότερες απειλές στην ισορροπία του οικοσυστήματος προέρχονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες στην περιοχή. Αυτές συνοψίζονται στις εξής: Αλιεία Η λιμνοθάλασσα είναι δημόσια έκταση. Παραχώρηση της χρήσης έγινε το 1984 από τα Υπουργεία Γεωργίας, Οικονομικών και Εσωτερικών, προς τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης της περιοχής με την απόφαση Κ.Υ.Α. 7256/ Φ.Ε.Κ. 61/Β / Το διάστημα , την ιχθυοπαραγωγή διαχειρίστηκε η Τοπική Αυτοδιοίκηση με την επωνυμία Αλιευτική Επιχείρηση Δ. Λεχαινών. Από τον Ιούνιο 1987 και μέχρι σήμερα τη διαχείριση έχει η Δημοσυνεταιριστική Επιχείρηση ΚΟΤΥΧΙ Α.Ε., όπου συμμετέχουν ο Αλιευτικός Συνεταιρισμός της περιοχής, ο Δήμος Λεχαινών και οι Κοινότητες Μανωλάδας, Αρετής, Κουρτεσίου και Καπελέτου. 61

62 Στη λιμνοθάλασσα Κοτυχίου τοποθετήθηκαν νέες ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις κατά την περίοδο όπου η μονάδα εκσυγχρονίστηκε από άποψη εξοπλισμού και εγκαταστάσεων. Η μεγαλύτερη ποσότητα σε κάθε έτος αντιστοιχεί στην παραγωγή χελιών. Ακολουθούν τα κεφαλοειδή και τα λαβράκια και ακολουθεί μικρότερη ποσότητα από τις τσιπούρες. Οι παραγόμενες ποσότητες παρουσιάζουν τάση μείωσης. Με δεδομένη έκταση της λιμνοθάλασσας τα στρέμματα στο έτος 1985 αντιστοιχεί παραγωγή σχεδόν 14 kgr/στρέμμα, ενώ στο έτος 1995 αντιστοιχεί παραγωγή 8 kgr/στρέμμα. Από την πρόσφατη μελέτη οργάνωσης και λειτουργίας της αλιευτικής εκμετάλλευσης των Ελληνικών Λιμνοθαλασσών (Ανώνυμος 2001) προκύπτει ότι η μέση παραγωγή για την περίοδο φθάνει τα kg (ελάχιστο και μέγιστο 71364), η οποία με μια μέση επιφάνεια της τάξης των 8500 στρ. δίνει μια απόδοση της τάξης των 7,47kg/στρ. Η απόδοση αυτή κατατάσσει το Κοτύχι στις παραγωγικές λιμνοθάλασσες. Θήρα Στη λιμνοθάλασσα Κοτύχι και στην ευρύτερη περιοχή απαγορεύεται η θήρα. Ωστόσο ασκείται λαθροθηρία από ντόπιους λαθροθήρες με πλωτά μέσα (γαΐτες), κυρίως κατά τη χειμερινή περίοδο με βασικό θηρευτικό αντικείμενο τις Φαλαρίδες Fulica atra που συγκεντρώνονται σε σχετικά μεγάλους αριθμούς. Η λαθροθηρία αποτελεί περιοριστικό παράγοντα για τα διαχειμάζοντα είδη ορνιθοπανίδας και για το λόγο αυτό έχουν εκπονηθεί μελέτες και Σχέδιο Διαχείρισης Ορνιθοπανίδας, της προστατευόμενης περιοχής Υγροτόπων Κοτυχίου- Στροφυλιάς. Άλλες χρήσεις Εκχέρσωση για αγροτική χρήση. Μόλις μερικές δεκαετίες πριν το δάσος δρυός έφθανε μέχρι το χωριό Λάππα. Εκεί υπήρχε κυνηγετικό περίπτερο όπου πήγαινε για κυνήγι ο τότε βασιλιάς. Σήμερα το δάσος αυτό έχει περιοριστεί σε μια στενή λωρίδα παράλληλη στην ακτογραμμή. 62

63 Ανεξέλεγκτη υλοτομία Κτηνοτροφία. στα αλίπεδα κυρίως αλλά και πλησίον της λιμνοθάλασσας βόσκουν 200 περίπου αγελάδες και πρόβατα. Η υπερβόσκηση αλλά και το ποδοπάτημα καταστρέφουν τα σημεία φωλιάσματος (χαρακτηριστικό παράδειγμα το νεροχελίδονο, που φωλιάζει σε βαλτώδη περιοχή στο Μετόχι, για την προστασία του οποίου τοποθετείται ηλεκτροφόρος περίφραξη ώστε να μην μπορούν να πλησιάσουν το βοοειδή), μειώνουν την ποικιλότητα της χλωρίδας αλλά και τη δυνατότητα αναγέννησης του δάσους. Ετσι τα γέρικα δέντρα απομακρύνονται χωρίς να γεννούνται άλλα με τον ίδιο ρυθμό. Πυρκαγιές. Ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες με την εκτεταμένη ξηρασία αλλά και το μεγάλο πλήθος των εκδρομέων στην περιοχή ο κίνδυνος για ενδεχόμενη καταστροφή είναι μεγάλος. Βέβαια εκτός από την αμέλεια αιτία της καταστροφής μπορεί να είναι και ο εμπρησμός. Χρήση εντομοκτόνων και φυτοφαρμάκων. Ας μην ξεχνάμε ότι η επιβίωση των ψαριών εξαρτάται άμεσα από την τοξικότητα και την σύσταση γενικότερα του νερού (γι αυτό και υπάρχουν σταθμοί μέτρησης των φυσικοχημικών του παραμέτρων) ενώ τα ίδια όπως και τα έντομα αποτελούν τροφή πολλών πτηνών. Τουριστική εκμετάλλευση. Η μεγάλη φυσική ομορφιά και η πλούσια εναλλαγή τοπίων στην περιοχή την κάνει περιζήτητη σαν προορισμό διακοπών αλλά και αναψυχής σχεδόν όλο το χρόνο. Στην περιοχή υπάρχουν ξενοδοχειακές μονάδες, εστιατόρια, καντίνες αλλά και επιχειρήσεις θαλάσσιων δραστηριοτήτων. Ευτυχώς οι δρόμοι πρόσβασης στην παραλία είναι λίγοι και η ύπαρξη των αυλάκων δεν επιτρέπει την διάνοιξη νέων (η κυκλοφορία των αυτοκινήτων θα κατέστρεφε την ευαίσθητη ισορροπία των αμμοθινών, την φυσική δηλαδή προστασία του δάσους από τη θάλασσα). Η συσσώρευση σκουπιδιών (ειδικά μη ανακυκλώσιμων όπως πλαστικές σακούλες, μπουκάλια ή αλουμινένια δοχεία) υποβαθμίζουν την περιοχή και θέτουν σε κίνδυνο την άγρια ζωή. Αμμοληψίες και μπαζώματα που καταστρέφουν τον βυθό και αλλάζουν τη σύσταση και το βάθος του υγροτόπου. 63

64 Εξορυκτικές εργασίες στα Μαύρα Βουνά που καταστρέφουν τόσο οπτικά όσο και μορφολογικά (ροή νερού ανέμου) το τοπίο. 4.9 Καθεστώς προστασίας Το Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Κοτυχίου-Στροφυλιάς συμπεριλαμβάνεται στους 11 υγροτόπους που υπέδειξε η Ελλάδα για την ένταξή τους στη Σύμβαση RAMSAR. Περιλαμβάνει δύο ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠΣPA) του Δικτύου NATURA 2000, την περιοχή GR «Λιμνοθάλασσα Κοτύχι, Αλυκή Λεχαινών» και την περιοχή GR «Λιμνοθάλασσα Καλόγριας, Δάσος Στροφυλιάς και Έλος Λάμιας, Άραξος» σύμφωνα με την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ για την προστασία των πουλιών και των βιοτόπων τους (Εικόνα 10). Περιλαμβάνει δυο Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ - SCI) του Δικτύου NATURA 2000, την περιοχή GR «Λιμνοθάλασσα Κοτύχι, Βρίνια» και την περιοχή GR «Λιμνοθάλασσα Καλόγριας, Δάσος Στροφυλιάς και Έλος Λάμιας, Άραξος» σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΕ για την διατήρηση των φυσικών οικοτόπων και της άγριας χλωρίδας και πανίδας. Η δυτική παράκτια ζώνη της περιοχής είναι επίσης Τόπος Κοινοτικής Σημασίας (GR : «Παράκτια θαλάσσια ζώνη από Ακρωτήριο Κυλλήνη έως Τούμπι -Καλόγρια». Εικόνα 10. Η λιμνοθάλασσα ως βιότοπος 64

65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 5.1 Οριοθέτηση περιοχής μελέτης Με τη χρήση G.P.S. Garmin 80 (εικ. 11), oριοθετήθηκε περιοχή (εικ.12,13), μέσα στη λεκάνη απορροής, η οποία έχει άμεση επίδραση στη ποιότητα του υδατικού συστήματος της λιμνοθάλασσας (Πίν. 3). Πίνακας 3. Περιοχή μελέτης Α/Α Χ Υ Εικόνα 11. G.P.S. Garmin 60 65

66 Βάρδα Κουρτέσι Λεχαινά Αρετή Μέλισσα Τεχν. Λ. Πηνειού Εικόνα 12. Όρια περιοχής μελέτης Εικόνα 13. Χάρτης ευρύτερης περιοχής 5.2 Ανάλυση της καλλιεργητικής δραστηριότητας Στη περιοχή καλλιεργούνται κυρίως ετήσιες και δενδρώδεις καλλιέργειες, αμπέλια, λαχανικά (Πιν. 4, Εικ 15). Επίσης υπάρχει μεγάλο ποσοστό κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων και αγρανάπαυσης. Το οικοσύστημα δέχεται επιπλέον πιέσεις από τον άνθρωπο και τα έργα αστικής ανάπτυξης. Μέρος των αγροχημικών που χρησιμοποιούνται στις καλλιέργειες (Εικ. 14) και τις κτηνοτροφικές μονάδες καταλήγει στη λιμνοθάλασσα με το νερό, τον αέρα και τη βιομάζα (Πιν. 5). 66

67 ΕΤΗΣΙΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΔΕΝΔΡΩΔΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΑΜΠΕΛΙΑ & ΣΤΑΦΥΔΑΜΠΕΛΑ ΛΙΒΑΔΙΑ & ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ ΑΓΡΑΝΑΠΑΥΣΕΙΣ ΟΙΚΙΑΚΟΙ ΛΑΧΑΝΟΚΗΠΟΙ ΦΥΤΩΡΙΑ ΚΑΡΠΟΦΩΡΩΝ ΔΕΝΔΡΩΝ ΑΛΛΕΣ ΠΟΛΥΕΤΕΙΣ ΚΑΛΛ Πίνακας 4. Ενδεικτικός πίνακας απεικόνισης καλλιεργειών στην περιοχή μελέτης ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΑΝΑ ΕΙΔΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ (στρ.) Ν. ΗΛΕΙΑΣ ΔΗΜΟΣ ΒΟΥΠΡΑΣΙΑΣ 64818,2 9413,6 1224, , Δ.Δ ΒΑΡΔΑΣ 15609,2 2707,6 247, ,5 54,1 0 Δ.Δ ΑΕΤΟΡΑΧΗΣ 4287,5 696,5 33, Δ.Δ ΚΑΠΕΛΕΤΟΥ 7440, , Δ.Δ. ΚΟΥΡΤΕΣΙΟΥ Δ.Δ ΜΑΝΩΛΑΔΑΣ Δ.Δ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ Δ.Δ ΝΕΑΣ ΜΑΝΩΛΑΔΑΣ , , , , , , ,5 1252,6 414,2 195,5 1592,3 4,3 0 Δ.Δ ΝΗΣΙΟΥ ,9 204, ,5 8,4 0 Δ.Δ. ΞΕΝΙΩΝ ,6 0 ΔΗΜΟΣ ΛΕΧΑΙΝΩΝ 33475,8 3512,5 392,7 1609,1 1233,9 83,4 0 Δ.Δ ΛΕΧΑΙΝΩΝ 14319,1 1106,7 143,5 547,7 119,1 6,8 0 Δ.Δ. ΑΓ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ,2 0 Δ.Δ. ΑΡΕΤΗΣ ,5 15,1 0 Δ.Δ ΜΕΛΙΣΣΑ 3814,5 700,5 54, ,1 0 Δ.Δ. ΜΠΟΡΣΙΟΝ , , Δ.Δ. ΜΥΡΣΙΝΗΣ 7154,2 661,8 71,7 224,4 113,8 4,2 0 67

68 Εικόνα 14. Γραφική απεικόνιση καλλιεργειών στην περιοχή μελέτης στρ. στρ. στρ ΑΓΡΑΝΑΠΑΥΣΕΙΣ Εικόνα 15. Απεικόνιση καλλιεργειών (ΠΗΓΗ: Αναγνωστοπούλου,2007) 68