ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ. βυζαντιακα. Τόμος 16ος

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ βυζαντιακα Τόμος 16ος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1996

2 Τηλέμαχος Λουγγής Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης \ από τον τέταρτο στο δωδέκατο αιώνα 1 \

3 Όταν ο ιστορικός εξετάζει συνολικά ένα φαινόμενο που διαρκεί αιώνες, είναι σχεδόν αδύνατο να αντισταθεί στον πειρασμό της γενίκευσης και της θεωρητικοποίησης. Την εξέλιξη της βυζαντινής πόλης από την Αρχαιότητα στο Μεσαίωνα που πραγματεύθηκαν τόσοι α ξιόλογοι επιστήμονες, από τον Franz Dölger το 195ο 1 ώς τον Jean Durliat το θα προσπαθήσω να συνοψίσω με όσο μπορώ πιο κατανοητό τρόπο. Αν, συνεπώς, η γενίκευση και η θεωρητικοποίηση που θα επιχειρήσω δεν γίνουν αποδεκτές, ευελπιστώ, ότι έχουν το προσόν της σαφούς διατύπωσης. Το βασικότερο, ίσως, χαρακτηριστικό της κλασσικής ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας ήταν η άνθηση των πόλεων, σαν θεσμού και σαν οικονομικής μονάδας ταυτόχρονα. Ο θεσμός της πόλης έφτασε στο αποκορύφωμα του σαν πόλη-κράτος (City-State), δηλ. ένα κράτος, στο οποίο μια πόλη κυριαρχούσε πάνω στον άμεσο αγροτικό της περίγυρο που προσπαθούσε να μεγεθύνει με εδαφικές προσαρτήσεις. Στην αρχή της ιστορίας της, η Ρώμη ήταν κι αυτή μόνο μια πόλη. Σύμφωνα με τον μεγαλόσχημο ποιητή Ρουτίλιο Ναματιανό, παλιό Magister Officiorum, με δράση στα χρόνια όπου το θέμα μας αρχίζει, η Ρώμη άλλαξε τον κόσμο επειδή "δημιούργησε μια κοινή πατρίδα για τα πιο διαφορετικά έθνη, ευεργέτησε έθνη που δεν είχαν νόμους με το να κυριαρχήσει πάνω τους. Και, "όσον καιρό" λέει απευθυνόμενος στην Αιώνια Πόλη "θα μοιράζεσαι τους νόμους σου με αυτούς που έχεις νικήσει, αυτό που ήταν πριν Οικουμένη εσύ το έκανες πόλη 1 *. Αυτά,^ο Ρουτίλιος Ναματιανός, που έγραψε το μακροσκελές ποίημα De reditu suo, μάλλον το 417 μχ. Φαίνεται όμως ότι, χωρίς να 1. F. Dölger, Die fruhbyzantinische und byzantinisch- beeinflusste Stadt (V- VIII Jh.), Spoleto 1956, Παρασπορά, Ettal 1961, J. Durliat, De la ville antique à la ville byzantine. Le problème des subsistances (Collection de Γ école française de Rome 136), Rome De reditu suo, 63-67, εκδ. Duff, 768.

4 36 Τηλέμαχος Λουγγής το καταλαβαίνει ο Ρουτίλιος, τα πράγματα είχαν αλλάξει ριζικά για την Αρχαία Πόλη γενικά, που μεταφερόταν έτσι όπως ήταν στο Μεσαίωνα. "Την εποχή της ειδωλολατρείας οι πόλεις ανθούσαν", παραπονιέται λίγο αργότερα από τον Ρουτίλιο Ναματιανό, γύρω στο 438 μ.χ. ο ευσεβέστατος Θεοδώρητος, επίσκοπος της μικρής πόλης Κύρρου, στη Συρία Ευφρατησία, "ενώ τώρα που θριαμβεύει ο Χριστιανισμός, οι πιο πολλές από αυτές βρίσκονται σε πτώση και ερήμωση" 4. Το ότι ο Θεοδώρητος Κύρρου δεν υπερβάλλει στη διαπίστωση του αυτή επιβεβαιώνεται από τη μαρτυρία του τελευταίου, ί σως, ειδωλολάτρη ιστορικού, του Ζώσιμου, που υπήρξε cornes et exadvocatus fisci στην Κωνσταντινούπολη προς τα τέλη του πέμπτου πια αιώνα και που ανάγει την παρακμή των πόλεων της αυτοκρατορίας στην εποχή του Μ. Κωνσταντίνου, δηλ. στις αρχές του τέταρτου αιώνα: "έπιμεινάσης γάρ καί μετά ΚωνοταντΙνον της απαιτήσεως (πρόκειται για τον περιβόητο φόρο χρνσάργυρον) έπί χρόνον σνχνόν, έξαντλονμένου κατά βραχύ τον πλούτου των πόλεων, Ερημοι τών οίκούντων al πλείστοι γεγόνασιν** 5. Ώς την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου ( ), η μεγάλη έκταση της γης γύρω από κάθε πόλη θεωρείτο ιδιοκτησία τον κοινού της πόλεως (οί αγροί τής πόλεως, τό κτήμα της πόλεως, λένε συνήθως οι πηγές), αποτελούσε την πηγή των προϊόντων και των εσόδων που έμπαιναν σε κάθε πόλη και χρησιμοποιούνταν από τη διοίκηση της πόλης για τις κάθε είδους ανάγκες της. Η γη αυτή ανήκε κατά κύριο λόγο στους δημοτικούς άρχοντες-βουλευτές (decurionescuriales), που αποτελούσαν με τη σειρά τους την αριστοκρατία των γαιοκτημόνων κάθε πόλεως επισήμου. Πόλις επίσημος είναι εκείνη στην οποία έχει απονεμηθεί το δίκαιον πόλεως (jus civitatis), έτσι ώ στε, όταν βλέπουμε π.χ. στη Χρονογραφία του Θεοφάνη 6, ότι οι Αβαροι κυριεύουν το Σίρμιον (Srpska Mitrovica) το 582, που είναι πόλις τής Ευρώπης επίσημος, ή ότι το Χαρράν, οι αρχαίες Κάρρες της Μεσοποταμίας είναι πόλις επίσημος 7, να καταλαβαίνουμε αμέ- 4. Εκδ. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, Zapiski Istoriko- filologiceskogo fakulteta, Sanktpeterburg 1895, Ζώσιμος, Β \ 38, εκδ. Mendelssohn, Θεοφάνης, σ. 252, εκδ. de Boor. 7. Θεοφάνης, 414.

5 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 37 σως, ότι πρόκειται για πόλεις που έχουν κληρονομήσει έτοιμη την αρχαία αυτοδιοίκηση διαμέσου της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η Τραπεζούντα π.χ. αναφέρεται σαν πόλις αρχαία, μεγίστη και επίσημος, που ύμνησε ο Ξενοφών 8, ο δε αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ ' Πορφυρογέννητος ( ) απαριθμεί στο έργο του Περί Θεμάτων 9 τις αρχαίες και επίσημες πόλεις που υπήρχαν τον έκτο αιώνα ακόμα μέσα στα γεωγραφικά όρια κάθε βυζαντινού θέματος στη Μικρασία το δέκατο αιώνα. Με τον ίδιο τρόπο ο Ιωάννης Κίνναμος θα θυμηθεί, το δωδέκατο αιώνα, ότι η Σωζόπολις της Πισιδίας ίταν των èv Άσίφ πάλαι επισήμων πόλεων 10,ώσιε σχεδόν όλες οι πηγές να παραπέμπουν σε μια συγκεκριμένη κατάσταση της Ύστερης Αρχαιότητας, που η βυζαντινή κρατική αρχή δοκίμασε να κρατήσει στη ζωή με κάθε τρόπο. Η Χρονογραφία του Ιοοάννη Μαλάλα τον έ κτο αιώνα μας πληροφορεί ότι ο Κωνσταντίνος Α ' μετονόμασε την πολίχνη της Βιθυνίας Σουγάν σε Ελενούπολη προς τιμήν της μητέρας του και της απένειμε δίκαιον πόλεως 11. Ο Θεοδόσιος Α'( ) ανύψωσε την παλαιά Επίδαμνο ή Δυρράχιο σε πόλη απονέμοντας της το δίκαιον πόλεως 12, όπως και στην κωμόπολη Ραφαεινά της επαρχίας Οσροηνής που τη μετονόμασε σε Θεοδοσιούπολη 13. Ο Αναστάσιος Α'( ) απένειμε το δίκαιον πόλεως στο φρούριο Δάρας της Μεσοποταμίας που το μετονόμασε, όπως είναι πασίγνωστο, σε Αναστασιούπολη 14 και ο Ιουστινιανός Α' ( ) μετονόμασε σε Θεοδωριάδα το άσημο φρούριο της Συρίας Ανάσαρθον, δίνοντας του το δίκαιον πόλεως 15 και το ίδιο πρέπει να έκανε, σύμφωνα με τον Προκόπιο τον Καισαρέα, στο Ζεύγμα του Ευφράτη και στη γειτονική του μικρή Νεοκαισάρεια 16 και στην Καπούτβαδα της επαρχίας Βυζακηνής, μετά την κατάλυση του βανδαλικού βασιλεί- 8. Fontes imperii Trapezuntini, εκδ. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, De Thematibus, εκδ. Pertusi, Κίνναμος, 6, CSHB. ll.max<uaç,323,cshb. 12. Μαλάλας, Μαλάλας, Μαλάλας, Μαλάλας, Περί Κτισμ., Β ', 9,20, έκδ. Haury- Wirth, 75.

6 38 Τηλέμαχος Λουγγής [ ου 17. Σε τί συνίσταται ακριβώς αυτό το δίκαιον πόλεως, μας το λέει με επίσημο τρόπο ο ίδιος ο αυτοκράτορας το 535/536 στη Νεαρά του αρ : "Οι την πολιτείαν ήμΐν πάλαι καταστήσαντες ωήθησαν χρήναι κατά τήν της βασιλενούσης πόλεως μίμησιν άθροΐσαι καθ ' έκάστην πόλιν τους εϋ γεγονότας καί έκαστη σύγκλητον δοϋναι βονλήν, δι' fjç έμελλε τά τε δημόσια πράττεσθαι απαντά τε γίνεσθαι κατά τάξιν τήν προσήκουσαν", για να συνεχίσει με λιγότερο ενθουσιασμό, αμέσως πιο κάτω: "ούτω τοίνυν τό πράγμα ήνθησεν, ούτως έφάνη λαμπρόν, ως τάς μεγίστας τε καί πολνανθρωποτάτας οικίας βονλεντών είναι, πλήθονς μέν δντος τοϋ βουλεύοντος, τής δέ δοκούσης είναι των λειτονργημάτων της βαρύτητος ούδενί παντελώς αφόρητου καθισταμένης". Δυστυχώς όμως, ορισμένοι βουλευτές "ήρξαντο εαυτούς έξαιρεΐν των βουλευτικών λευκωμάτων... είτα κατ ' ολίγον ήλαττώθη τά βουλευτήρια μυρίων έπινοηθεισών προφάσεων... δια τούτο εις άνδρας ολίγους περίστάντα τά λειτονργήματα κάκείνοις τάς ουσίας κατέσεισε καί τάς πόλεις ούτως ήλάττωσεν, ώστε υπό τούτους είναι τους ολέθριους μισθωτάς, οϋς βίνδικας καλοϋσι". Ο Ιουστινιανός λέει καθαρά, ότι ο νόμος του αυτός έχει σκοπό να θεραπεύσει, στο μέτρο του δυνατού, την ολέθρια κατάντια των βουλευτηρίων των πόλεων, ώστε να μπορέσουν οι πόλεις να ξαναγίνουν όπως στο λαμπρό παρελθόν. Το πόσο πέτυχε ο σκοπός αυτός του μεγάλου αυτοκράτορα φαίνεται από την μελαγχολική διαπίστωση του εκκλησιαστικού ιστορικού Ευάγριου από την Επιφάνεια της Συρίας που έγραφε στα τέλη του έ κτου αιώνα, δηλ. σχεδόν εκατό χρόνια μετά τον ειδωλολάτρη Ζώσιμο που γνωρίσαμε πιο πάνω. Σύμφωνα με τον Ευάγριο λοιπόν ""Οθεν κατά πολύ τε ol φόροι διερρνησαν τά τε άνθη των πόλεων διέπεσεν. Έν τοις λευκώμααι γάρ τών πόλεων οι εύπατρίδαι πρόσθεν άνεγράφοντο, έκαστης πόλεως τους έν τοις βονλευτηρίοις αντί όυγκλήτου τίνος έχούσης τε καί οριζόμενης" 1^. Αρκεί λοιπόν να πιστέψουμε τόσο τον ιστορικό της ορθόδοξης Εκκλησίας Ευάγριο, όσο και τον ειδωλολάτρη υπάλληλο Ζώσιμο, ώ στε να μη χρειάζεται να παρακολουθήσουμε τα μέτρα που πήρε ο 17. Περί Κτισμ.,ΣΤ', 6,13, α Εκδ. Schoell- Kroll, Ευαγριος, Γ ', 42, έκδ. Bidez- Parmentier, 144.

7 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 39 Ιουστινιανός στη Νεαρά 38 για την αναζωογόνηση της τοπικής αυτοδιοίκησης. Σε όλους τους σύγχρονους των εξελίξεων είναι οφθαλμοφανές, ότι οι ένδοξες πόλεις της Αρχαιότητας που κληρονομήθηκαν από τη ρωμαϊκή διοίκηση φεύγουν οριστικά. Δέκα μόλις χρόνια μετά την έκδοση της μεγαλεπήβολης Νεαράς 38, δηλ. το 545, ο Ιουστινιανός θα αναγκαστεί να διαπιστώσει κι αυτός την πραγματικότητα με τον ακόλουθο πολύ βραχυλογικό τρόπο: "έν ταϊς πόλεσιν, ήτοι κάστροις" 20. Τί είναι κάστρον; Μια οχυρωμένη τοποθεσία που μοιάζει με το φρούριον, όπου εδρεύει φρουρά. "Πιτυοΰντα γάρ δη καί Σεβαστόπολιν έν φρονρίοις μάλλον άριθμητέον ή πόλεσιϋ\ λέει πάλι ο Ιουστινιανός στο προοίμιο της Νεαράς του αρ Παρ' όλη την ποσοτική διαφορά που μπορεί να έχουν μεταξύ τους οι όροι φρούριον και κάστρον, εκείνο που μας ενδιαφέρει εδώ, δηλ. η μετάπτωση των πόλεων στην κατηγορία των κάστρων είναι απόλυτη στον αυτοκρατορικό νομοθέτη που προσπαθεί, όπως έκανε και σε τόσους άλλους τομείς, να παρατείνει την Αρχαιότητα σε μια τελείως διαφορετική εποχή. Οι αρχαίες πόλεις δεν υποβιβάζονται μόνο στο επίπεδο των κάστρων. "Ή πόλις εις κώμης σχήμα κατέβη", θρηνεί ήδη από το τέλος του τέταρτου αιώνα ο ρήτορας Λιβάνιος από την Αντιόχεια 22 και με τον όρο ή πόλις δεν εννοεί τη μεγαλούπολη γενέτειρα του που θα έχει ειδικό πολεοδομικό και δημογραφικό μέλλον, αλλά μια οποιαδήποτε μεσαία η μικρή πόλη της αυτοκρατορίας. Αυτές οι πόλεις μετατρέπονται σε κώμες και ο όρος κώμη έχει σε όλες τις πηγές της εποχής αγροτική έννοια. Οι πόλεις που δεν γίνονται κάστρα, δηλ. αυτές που δεν διαθέτουν τείχη για την προστασία τους αγροτοποιούνται. Ο πληθυσμός των πόλεων αραιώνει, μαζί με τους βουλευτές: σύμφωνα με το ρήτορα Μάλχο από τη Φιλαδέλφεια, οι Οστρογότθοι θα καταλάβουν το 479 την πόλη Σκάμπα της Αλβανίας (επαρχία Ήπειρος νέα)... των οίκητόρων αυτής πάλαι έκλελοιπότων 2 *. Ο Λιβά- 20. Νεαρά 128, 20, σ Λόγος 49,31, έκδ. Norman, II, Απ. 18: FHG, IV, 127.

8 40 Τηλέμαχος Λουγγής νιος θεωρεί, ότι η μετέπειτα επισκοπή του Θεοδώρητου Κύρρου που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 75 χμ. από την γενέτειρα του Λιβάνιου Αντιόχεια πρότερον μέν μεγάλην, νυν δε μικράν 24. Περιγράφοντας, τον έκτο αιώνα, τις πόλεις της Μεσοποταμίας από όπου πέρασε ακολουθώντας το Βελισάριο στους περσικούς πολέμους ο πολύς Προκόπιος από την Καισαρεία δεν κρύβει την απογοήτευση του: η Κωνσταντίνα,.. πόλεως ή οϋτε λόγου αξία έστι, τους οϊκήτορας μόνους έχουσα, ανθρώπους οικτρούς 25. Οι κάτοικοι της συριακής Χαλκίδας... πόλιν ού λίαν εύδαίμονα φκουν 26,χ\ Βάτνα της Μεσοποταμίας είναι πόλισμα βραχύ καί ούδενός λόγου άξιον 27. Ο Ευάγριος θεωρεί την Απάμεια της Συρίας πάλαι μέν εύδαίμονα καί πολυάνθρωπον, τφ χρόνω δέ τά πολλά <5ιαρρυεϊσαν 28 και τα παραδείγματα αυτού του είδους θα μπορούσαν να είναι περισσότερα, καθώς οι νεότερες μαρτυρίες συμπληρώνουν τις παλιές. Στη βυζαντινή Βέρροια της Συρίας, το μετέπειτα αραβικό Χαλέπι "τόσο η μεταγενέστερη ρωμαϊκή όσο και η πρωτοβυζαντινή εποχή σημειώνουν, σε διαφορετικό βαθμό η κάθε μια, οπισθοχώρηση της αστικής ζωής" 29. Το τί ακριβώς συμβαίνει από τον τέταρτο ως τον έβδομο αιώνα θα μπορούσε να συνοψιστεί κάπως έτσι: Οι σχέσεις ανάμεσα ατούς ανθρώπους αρχίζουν να αλλάζουν ήδη νωρίτερα από τον τέταρτο αιώνα, τόσο μέσα στην πόλη, όσο και σε ό,τι αφορά την επικοινωνία της πόλης με τον αγροτικό της περίγυρο. Αρχικά ανεπαίσθητα, στη συνέχεια με όλο και πιο γοργούς ρυθμούς, το εμπόριο και η βιοτεχνία μετατοπίζονται προς την ύπαιθρο και οι πόλεις παύουν σιγά σιγά να είναι κέντρα αγοράς, καθώς έ μποροι και βιοτέχνες τις εγκαταλείπουν. "Στερημένες από υπηρεσίες, οι πόλεις έχασαν την προηγούμενη τους λάμψη", παραπονιέται ένας αυτοκρατορικός νόμος το έτος "και πάρα πολλοί ειδικοί \ 24. Επ. 991,994, έκδ. Foerster. 25. Πολ. Β', 13,14, έκδ. Haury- Wirth, 1, Πολ. Β', 12,2:1, Πολ. Β',12,31:1, Ευαγοιος, Ε ', 10, σ J. Sauvaget, Alep, Paris 1941, C. Th. XII, 19, 1: Destitutae ministeriis civitates splendorem, quo pridem nituerant, amiserunt...

9 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 41 τεχνίτες (collegiata) εγκαταλείποντας την ομορφιά της πόλης ακολουθούν αγροτική ζωή κρυμμένοι". Γιατί αυτό; Επειδή στην ύπαιθρο, όπου κυριαρχεί και ενισχύεται ακόμα περισσότερο η μεγάλη ι διοκτησία της γης εξαιτίας της πτώχευσης των μικρών, ελεύθερων καλλιεργητών, εγκαταλείπεται προοδευτικά η εργασία των δούλων και αντικαθίσταται βαθμιαία από την εργασία των κολόνων (coloni) που, τυπικά, είναι ελεύθεροι. Η μεγάλη μάζα του πληθυσμού στην ύ παιθρο αποκτά μια κάποια κοινωνική υπόσταση. Παλιότερα, οι αρχαίοι μεγάλοι βιοτέχνες-δουλοκτήτες προτιμούσαν να στέλνουν τα προϊόντα τους στις πόλεις, αλλά η ύπαιθρος αρχίζει τώρα για πρώτη φορά να έχει ανάγκη από τοπικές αγορές με προϊόντα πρώτης α νάγκης που, ως τώρα, διέθεταν μόνο οι πόλεις. Οι μικρές πόλεις, ι διαίτερα, αρχίζουν να μαραζώνουν. Φυσικά, πρόκειται μόνο για μια πρώτη διαπίστωση, επειδή τα πράγματα δεν είναι και τόσο απλά στην πράξη: οι πόλεις εξακολουθούν να ανεφοδιάζουν την ύπαιθρο με σύνθετα, πολύπλοκα και εξειδικευμένα εργαλεία, επεξεργασμένα προϊόντα, αλλά και αυτή η τάση αρχίζει να αδυνατίζει. Καθώς μάλιστα η φυγή από τις πόλεις ενισχύεται και από τη γρήγορη αύξηση της περιουσίας της χριστιανικής Εκκλησίας από την εποχή του Κωνσταντίνου Α ', και η εκκλησιαστική γη αποτελεί νέα μορφή ιδιοκτησίας που τροφοδοτείται συνεχώς. Έτσι, πρώτα στις μικρές πόλεις της αυτοκρατορίας, εμφανίζονται σημεία εγκατάλειψης και παρακμής. Οι επισκευαστικές εργασίες στα οικοδομήματα που επιτελούνται τώρα εμφανίζουν αισθητή οπισθοδρόμηση, σε σχέση με τους υψηλού επιπέδου αρχαίους πολεοδομικούς κανόνες. Αρκετά δημοτικά και δημόσια οικοδομήματα α νοικοδομούνται μετά από ζημιές και καταστροφές όχι με την προηγούμενη τους μορφή, αλλά με χειρότερης ποιότητας υλικά και, κάτι που δείχνει το μαρασμό τους, σε μικρότερες διαστάσεις. Φυσικά, ούτε οι επιδιορθώσεις, ούτε οι ανοικοδομήσεις σταματούν, ιδιαίτερα μάλιστα σε ορισμένες πόλεις της Θράκης που επηρεάζονται άμεσα από τη γειτνίαση της νέας πρωτεύουσας Κωνσταντινούπολης 31, αλλά, γενικά, υποβαθμίζεται η δημοτική οικοδομική δραστηριότητα 31. V. Veikov, Das Schiksal der antiken Städte in den Ostbalkanländern. Wissenschaftliche Zeitschrift der Humboldt- Universität zu Berlin. Gesellschaft und Sprachwissenschaft, Reihe II, XXI, 1963,7-8.

10 42 Τηλέμαχος Λουγγής που είχε τη μορφή της αγαθοεργίας προς το λαό. Θεωρώ, ότι δεν είναι καθήκον της εργασίας αυτής να αναλύσει τη ~ διαδικασία αποσύνθεσης του αρχαίου, δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής στην ύπαιθρο, κάτι που είναι αντικείμενο σφοδρών και διαρ- * κών διαξιφισμών εδώ και ενάμισυ τουλάχιστον αιώνα 32. Πρέπει ό μως να υπογραμμιστεί, ότι η αύξηση του πληθυσμού στην ύπαιθρο, όπου δεσπόζει η μεγάλη ιδιοκτησία της γης συγκεντρωμένη στα χέρια των curiales, αναγκάζει σε μεγάλο βαθμό και τους ίδιους τους atriales να αρχίσουν και αυτοί να φεύγουν από τις πόλεις τη στιγμή που όλες οι οικονομικές λειτουργίες της πόλης εξαρτώνται από αυτούς. Οι λειτουργίες των βουλευτών ήταν πολλές: συμμετοχή σε αποστολές στην κεντρική κυβέρνηση στην πρωτεύουσα, υπεράσπιση των ' συμφερόντων της πόλης τους στα δικαστήρια, επίβλεψη των δημοσίων έργων στους δρόμους, μέσα και έξω από την πόλη, στις γέφυρες, υδραγωγεία και επίσημα κτίρια, έλεγχος τιμών των προϊόντων/ εμπορευμάτων, συντήρηση των ενόπλων δυνάμεων που ήταν επιφορτισμένος με την ασφάλεια της πόλης (militia) και, βέβαια, δίωξη ί της ληστείας. Παράλληλα, οι τοπικοί βουλευτές φρόντιζαν για τη συλλογή, ακόμα και για την αύξηση των κρατικών φόρων και είχαν την επίβλεψη των κρατικών εργοστασίων/ βιοτεχνιών που υπήρχαν στην πόλη τους. Οι υποχρεώσεις τους, γνωστές από τις πηγές με το γενικό όνομα "λειτουργίαγ, προϋπέθεταν κατοχή μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας. Η πόλη περίμενε από τους βουλευτές της να διοργανώνουν πολυδάπανους αθλητικούς αγώνες και θεατρικές παραστάσεις, να συντηρούν τα δημόσια λουτρά στις αγορές, ενώ το κράτος τους ανέθετε να συντηρούν, πάντα με δικά τους έξοδα, την έφιππη ταχυδρομική υπηρεσία και να χρηματοδοτούν τη μεταφορά των σιτηρών από την ύπαιθρο στην πόλη τους, φυσικά για τη διατροφή του πληθυσμού. Όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, η φυγή των curiales προς την ύπαιθρο, μετά τους εμπόρους και τους βιοτέχνες και που η αυτοκρατορική νομοθεσία δεν μπορεί να ανακόψει με τίποτα 33, παραλύει την 32. Βλ. π.χ. J. Karayannopulos, Das Finanzwesen des frühbyzantinischen Staates, München Fr. Tinnefeid, Die fruhbyzantinische Gesellschaft, München Βλ. π.χ. C Th. XII, 1,33.

11 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 43 αστική και δημοτική ζωή, παράλληλα, με την όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση οικονομικών δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο. Έτσι, οριστικοποιείται και η παρακμή των μικρών πόλεων. Σύμφωνα με τον Arnold Η. Μ. Jones 34, τον έκτο αιώνα, από τις 500 περίπου πόλεις που υπήρχαν παλιά στη Μ. Ασία είχαν μείνει μόνο 330 και σχεδόν καμιά από τις πόλεις αυτές που έσβησαν δεν ήταν θύμα εχθρικών ε πιδρομών ή καταστροφών από άλωση μετά από πολιορκία. Χρησιμοποιώ εδώ μόνο το παράδειγμα της Μ. Ασίας, επειδή οι υπόλοιπες περιοχές της αυτοκρατορίας (Βαλκάνια, Ανατολή, Αφρική), όπου η εικόνα είναι αντίστοιχη, είχαν υποφέρει από εχθρικές εισβολές και επιδρομές ως τον έκτο αιώνα, οπότε γράφτηκε ο γνωστός Συνέκδημος του Ιεροκλέους (γύρω στο 530), μια απαρίθμηση των πόλεων της αυτοκρατορίας, που φαίνονται να είναι λίγο λιγότερες από Με βάση τόσο τις μαρτυρίες των γραπτών πηγών, όσο και των αρχαιολογικών δεδομένων μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη βαθμιαία πορεία της μικρής και μεσαίας αρχαίας πόλης; μετά από μια τελείως σχετική και πρόσκαιρη σταθεροποίηση μετά τις εισβολές του τρίτου αιώνα, αρχίζει ένας μακροχρόνιος μαρασμός που εντοπίζεται πρώτα στην εγκατάλειψη των λαμπρών ειδωλολατρικών ναών, ορισμένων δημοσίων κτιρίων και, στη συνέχεια, στον περιορισμό των πλούσιων ιδιωτικών κατοικιών-μεγάρων. Αυτή τη δύσκολη εποχή του τέταρτου αιώνα μαραζώνουν σιγά σιγά τα αρχαία δημόσια διδασκαλεία και σχολές, τα αρχαία θέατρα, οι παλαίστρες, αυτές μερικά. Στο δεύτερο μισό του τέταρτου αιώνα η νομοθεσία προσπαθεί, αν όχι να απαγορεύσει, τουλάχιστον να περιορίσει τη χρησιμοποίηση, τόσο από κρατικές αρχές όσο και από πλούσιους ιδιώτες, των οικοδομικών υλικών και των διακοσμητικών μελών και στοιχείων που προέρχονται από εγκαταλειμμένα οικοδομήματα των μικρών πόλεων Ααι προορίζονται για τις μεγαλύτερες, π.χ. τις πρωτεύουσες των επαρχιών 35, επειδή όσοι από τους πλούσιους πολίτες δεν καταφεύγουν στα κτήματα τους στην ύπαιθρο, μετακομίζουν σε μεγαλύτερες πόλεις. Τότε επίσης αρχίζει και η χρησιμοποίηση αρχιτεκτονι- 34. Α. Η. Μ. Jones, The Later Roman Empire ( ), London 1964, Βλ. π.χ. C. Th. XV, 1,1. C. Th. XV, 1,14. G Th. IX, 17,5 και 15.

12 44 Τηλέμαχος Λουγγης κών μελών από πολιτικά, αστικά κτίσματα στην ενίσχυση των τειχών της πόλης 36, κάτι που θα πάρει μεγάλη έκταση αργότερα. Το α ποτέλεσμα δεν είναι μόνο η τέλεια καταστροφή του αρχαίου αρχιτεκτονικού σχεδίου της πόλης, αλλά και ο εντονότερος διαχωρισμός ανάμεσα στο κέντρο της πόλης όπου, στις απελευθερωμένες πια από δημόσια κτίρια πλατείες οι πλούσιοι πολίτες χτίζουν τεράστιες οικοδομές που καλύπτουν σε έκταση 2-3 προηγούμενα κτίρια, μερικές δε φορές καλύπτουν ακόμα και τις συμβολές των γύρω δρόμων στις παλιές πλατείες-και στις φτωχογειτονιές, με τα ευτελέστατα κτίσματα από πρόχειρο υλικό, κάτι που συνηγορεί υπέρ μιας ακόμα εντονότερης κοινωνικής διαφοροποίησης. Τα φτωχικά σπιτάκια από μαλακό υλικό αρχίζουν να μη διαφέρουν σχεδόν καθόλου από τα σπιτάκια των φτωχικών οικισμών στην ύπαιθρο. Όπως είναι γνωστό, το πρωτοβυζαντινό τούβλο είναι σημαντικά μικρότερο από το υστερορωμα ικό και αρκετά ευτελέστερο στην ποιότητα. Από τον τέταρτο αιώνα και εξής μειώνεται η χρήση του ισοπεδωτικού σκυροδέματος, ιδιαίτερα στις οικοδομές εκείνες, στις οποίες συμπλέκονται ακατέργαστα τούβλα και μέλη από αρχαία οικοδομήματα. Αρχίζει να κυριαρχεί η μαλακή οικοδομία (maçonnerie en moellons). Τόσο από τη βασιλεία του Αναστάσιου Α ' ( ), όσο και επι Ιουστίνου Α'( ) και Ιουστινιανού Α'( ) εμφανίζονται αρκετές κρατικές οικοδομικές δραστηριότητες, με αποκορύφωμα όχι τόσο την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης όσο τις 150 περίπου πόλεις που φέρεται να αναστήλωσε ο Ιουστινιανός, σύμφωνα με το διάσημο σύγγραμα Περί Κτισμάτων που συνέθεσε ο Προκόπιος Καισαρεύς, λίγο μετά το 550, όπως φαίνεται 37. Ξεκινώντας από το υλικό της Αντιόχειας, ο Glanville Downey έδειξε την ρητορική υπερβολή του Προκόπιου, που ισχύει για όλες σχεδόν τις ανοικοδομούμενες πόλεις που αναφέρει 38 και που μπορεί κανείς να βρει στη μονογραφία tou Dietrich Claude 39 : κατά μέσον όρο, λοιπόν, οι ανοικο- 36. D. Claude, Die byzantinische Stadt im VI. Jh., München 1969, Τ. Λουγγής, Παραδείγματα έργων οδοποιίας στο Βυζάντιο, Δίπτυχα 6, ,37-48, εδώ, G. Downey, Procopius on Antioch: A Study of Method in the "De Aedificiis", Byzantion 14,1939, Claude, Stadt,

13 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 45 δομικές εργασίες του Ιουστινιανού δεν ξεπερνούν το 1/3 της παλιάς έκτασης της πόλης της προϊουστινιάνειας εποχής και, ακόμα χειρότερα, φαίνεται ότι δεν αποσκοπούσαν καθόλου στο να ξαναδώσουν στις ερειπωμένες πόλεις την παλιά τους σημασία. Έτσι, το σύγγραμα Περί Κτισμάτων ασχολείται με τις μικρές πόλεις μόνο σε ό,τι α φορά τα τείχη και την ύδρευση, μερικές φορές ακόμα, αποθήκες και εκκλησίες, δηλ. ασχολείται με έργα στρατιωτικού, διοικητικού και εκκλησιαστικού χαρακτήρα και καθόλου παραγωγικού. Οι ανασκαφές που έφεραν στο φως αυτή την ιουστινιάνεια "σμίκρυνση" των πόλεων, από τη Sucidava στο Δούναβη ως τη Leptis Magna στην Κυρηνα'ική αποκάλυψαν τους αρχιτέκτονες και μηχανικούς του έκτου μ.χ. αιώνα σαν τους μεγαλύτερους χρήστες του αρχαίου οικοδομικού υλικού, ιδιαίτερα στις εγκαταλειμμένες συνοικίες των ερειπωμένων αρχαίων πόλεων, κάτι που, όπως είδαμε, η προηγούμενη νομοθεσία προσπαθούσε να αποτρέψει. Έτσι, για τη μεγάλη μάζα των μικρών και μεσαίων πόλεων η οικοδομική δραστηριότητα του Ιουστινιανού όχι μόνο δεν αποδίδει στις πόλεις την παλιά τους αίγλη και λάμψη, όπως μεγαλαυχεί σε αρκετά σημεία ο Προκόπιος, αλλά, α ντίθετα, αποτελεί και σημειώνει ένα καθορισμένο στάδιο στην πτωτική τους πορεία προς τη μετατροπή τους σε κάστρα, όπως φανερώνει ο χαρακτήρας των έργων του μεγάλου Ιουστινιανού που ασφαλώς δεν έφταιγε για το ότι η Αρχαιότητα είχε πεθάνει. Στις συνθήκες αυτές, καθώς εξαφανίζεται η εμπορική και βιοτεχνική σημασία των μικρών πόλεων, σημειώνεται, φυσικά, και φυγή ενός τμήματος του πλούσιου πληθυσμού τους προς τις μεγάλες πόλεις, έτσι ώστε η αυτοκρατορία να αντιμετωπίζει μια μεγάλη γενική δημογραφική ανακατάταξη με δύο σκέλη: δυνάμωμα του αγροτικού πληθυσμού στην ύπαιθρο και συρροή του υπόλοιπου πληθυσμού στα αστικά κέντρα που γίνονται πια τα μόνα επίκεντρα της πολιτικής ζωή. Έτσι, μειώνονται ή μάλλον ελαττώνονται πολλά βασικά προϊόντα στις πόλεις, ιδιαίτερα εκείνα που ξεχώριζαν την πόλη από την ύπαιθρο και που συντηρούσαν στις πόλεις ιδιαίτερα εμποροβιοτεχνικά στρώματα, όπως συμβαίνει π.χ. με το ψωμί και τους αρτοποιούς 40. Εκκλησία, στρατός και αγροτικός πληθυσμός παρασκευά- 40. G. L. Kurbatov, Osnovnye problemy vnutrennego razvitija vizantiiskogo goroda ν IV- VII vv, Leningrad 1971,64.

14 46 Τηλέμαχος Λουγγης ζουν μόνοι τους το ψωμί τους 41 και η συνήθεια αυτή παίρνει όλο και μεγαλύτερη έκταση. Από τον τέταρτο αιώνα που επικρατεί ο Χριστιανισμός, αρχίζει ένα συνεχές κτίσιμο εκκλησιών, πρώτα σε άμεση σχέση με την κατάργηση ή τη μετατροπή των αρχαίων ναών σε τόπους χριστιανικής λατρείας και, στη συνέχεια, αυτόνομα. Σιγά σιγά οι εκκλησίες αρχίζουν να αποτελούν το κέντρο της πόλης, με μια μικρή πλατεία μπροστά στην είσοδο, όπου, μερικές φορές, υπάρχει και το επισκοπικό μέγαρο 42 και η Εκκλησία, όπως είναι γνωστό, αυτοσυντηρείται. Η α νάπτυξη της τοπικής αγροτικής και της εκκλησιαστικής/μοναστηριακής παραγωγής καθώς και η παρακμή της αρχαίας πόλης αποτελούν τις δυο βάσεις, πάνω στις οποίες στηρίχθηκε η αγροτοποίηση της κοινωνίας το Μεσαίωνα και η μετατροπή της οικονομίας σε φυσική. Τα πολλά κάστρα και φρούρια ξεχωρίζουν πια καθαρά από τις λίγες μεγάλες πόλεις, καθώς μάλιστα, σαν ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα τους, ορισμένες μικρές πόλεις "μετακομίζουν" κι αυτές από την πεδιάδα στα βουνά, χωρίς να ξέρουμε πότε ακριβώς μπορεί να άρχισε αυτή η διαδικασία 43. Εκείνο όμως που είναι βέβαιο, είναι το ότι η αναδίπλωση αυτή δεν θα μπορούσε να είχε πραγματοποιηθεί, αν η πόλη ήταν εμποροβιοτεχνικό κέντρο για την ύπαιθρο, όπως παλιά και αν υπήρχε ανθηρό εμπόριο ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο. Παράλληλα με την πτώση των μικρών πόλεων, ήδη από τα τέλη του τρίτου μ.χ. αιώνα, παρατηρείται και μια έντονη οικοδομική δραστηριότητα για πλούσια ιδιωτικά κτίρια στις μεγάλες πόλεις 44. Ιδιαίτερα ακμάζει ένα είδος "ρωμαϊκής βίλλας" με εμβαδόν γύρω στα τ.μ. καθώς και η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική από το 350 και εξής, οπότε τοποθετείται και η πρώτη μεγάλη συγκέντρωση υλικής περιουσίας από την Εκκλησία σε όλες σχεδόν τις πωτεύουσες ε παρχιών τής αυτκρατορίας. Θα έλεγε κανείς, ότι η βαθμιαία διάλυση 41. Βλ. π.χ. C.J. 1,27,2 (534). 42. Claude, Stadt, Ε. Kirsten, Die byzantinische Stadt. Akten des XI. internationalen Byzantinistenkongresses, München 1958, München 1960,1-52, 30. M. Ja. Sjuzjumov, Vizantiiskii gorod (seredina VII- seredina DCgo v.), Viz. Vrem. 27,1967,38-40, S. Mazzarino, Aspetti sociali del quarto secolo, Roma 1951,

15 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 47 του κοινωνικού συστήματος της δουλοκτησίας που βασιζόταν κύρια στις πόλεις σε συνδυασμό με την ενίσχυση της μεγάλης ιδιοκτησία της γης έφερνε μια ριζική μεταβολή της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης. Σαν κοινωνική και πολιτική κατηγορία, η πόλη μεταβάλλεται, καθώς στις μεγάλες πόλεις συγκεντρώνονται αναγκαστικά η τοπική αριστοκρατία και η κρατική διοίκηση από τις πόλεις που χάνονται. Αυτές οι μεγάλες συγκεντρώσεις που ενισχύονται επι πλέον και από την ύπαρξη στρατιωτικών και εκκλησιαστικών αρχών ευνοούν την αναζωογόνηση βιοτεχνίας και εμπορίου. Στα μεγάλα α στικά κέντρα της επαρχίας, ιδιαίτερα στις πρωτεύουσες των επαρχιών που είναι και μητροπόλεις της Εκκλησίας οικοδομούνται μέγαρα διοικητών (proconsules, consulares), πολιτικά και στρατιωτικά κτίρια και αποθήκες, όπου συγκεντρώνεται η κρατική παραγωγή. Εδώ, οι νόμοι που αναφέρθηκαν προηγούμενα για την απαγόρευση χρήσης των αρχαίων οικοδομικών υλικών αποδείχνονται τελείως α ναποτελεσματικοί ή ανενεργοί 45. Η ανάπτυξη, συνεπώς, της μεγάλης πρωτοβυζαντινής πόλης οφείλεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό στη συρροή της ανώτερης τάξης και των δραστηριοτήτων της από τις μικρές πόλεις. Στις πολύ μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας τώρα, όπως η Αντιόχεια, η Αλεξάνδρεια, η Θεσσαλονίκη και η πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη όπου συγκεντρώνονται σχεδόν όλες οι αρχές τον πέμπτο αιώνα, ανακαινίζονται τα τείχη. Στη Θεσσαλονίκη το λιμάνι διευρύνεται και ανακατασκευάζεται το λιμάνι της Σελεύκειας, σαν ε πίνειο της Αντιόχειας. Οι μεγαλουπόλεις γεμίζουν από πλούσια ι διωτικά μέγαρα. Σύμφωνα με τον Αντιοχέα Λιβάνιο 46,... τό μέτρον ονχ ϊσταται τή πόλει, καθάπερ δέ έν ανθρώπου σώματι παρ' ήμέραν αϋξεται, και αυτό συμβαίνει, επειδή "η πόλη βρίσκεται συνέχεια σε κατασκευή και άλλα κτίρια μόλις στεγάστηκαν, άλλα έχουν φτάσει ως τή μέση του ύψους τους, σε άλλα μόλις έχουν ρίξει θεμέλια, σε άλλα σκάβουν τη γη για τα θεμέλια και παντού ακούγονται φωνές που πιέζουν τους χτίστες να βιαστούν" {Ουκ άρα μάτην έν οίκοδομίαις ή πόλις άεί, καί τά μέν έρέπτεται, τά δέ προς μέσον ämat, 45.Kurbatov, Λιβάνιος, Λόγος 11,195, έκδ. Foerster, 1,2,504.

16 48 Τηλέμαχος Λουγγης τά δ' άρτι θεμέλιον δέδεκται, τά δέ προς τούτο όρύσσεται, καί των τους τέκτονας επειγόντων al φωναί πανταχού^7). Η Αντιόχεια, πάντα κατά το Λιβάνιο, αρχίζει να έχει τόσο πυκνή δόμηση, ώ στε να καταργηθούν οι κήποι και οι αλλέες. Κατά το μεταγενέστερο Ευάγριο 48 στα χρόνια του αυτοκράτορα Ζήνωνα ( και ) ακόμα και στον ειδυλλιακό δρόμο νότια της Αντιόχειας, που ο δηγούσε προς το διάσημο προάστειο Δάφνη εξαφανίστηκαν τα χωράφια και τα κτήματα. Φαίνεται ότι όλα αυτά λήφθηκαν σοβαρά υπ' όψη από τις αρχές και έτσι, τον πέμπτο αιώνα, παρατηρείται επέκταση της πόλης, πέρα από το παλιό τείχος 49. Η αναζωογόνηση όμως αυτή των μεγάλων πόλεων δεν είναι τέτοια που να προκαλέσει και αναβίωση της δραστηριότητας των βουλευτών που υποφέρουν στις μεγάλες πόλεις, όπως υπέφεραν παλιότερα και οι βουλευτές των μικρών πόλεων. Πραγματικά, πουθενά ο ρόλος τους δεν δείχνει σημαντικός πια. Τα πάντα δείχνουν να βρίσκονται στα χέρια των ιδιωτών, της Εκκλησίας και της κρατικής διοίκησης, ενώ οι εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης θρηνούν: "άπολώλαμεν, ήμεν εξακόσιοι ή, νή Δία γε, δίς τοσούτοι, νυν δ 1 ουδέ έξήκοντα", μας πληροφορεί ο πολυγραφότατος Αιβάνιος 50, που οικτίρει την ελεεινή κατάντια των δημόσιων οικοδομημάτων 51, και στρέφει την οργή του προς όλους αυτούς που στερούν από την πόλη το δικαίωμα να επανέλθει στην παλιά της ακμή, στερώντας την από τις παραδοσιακές πηγές πλούτου της. Η κατάσταση αυτή που θα πάρει τεράστιες διαστάσεις βαθμιαία θα οδηγήσει στην υποχώρηση του κράτους μπροστά στους ιδιώτες που ελέγχουν όλη την πλατιά καταναλωτική παραγωγή, καθώς μάλιστα, στις μεγαλουπόλεις συρρέουν τώρα και μεγάλες μάζες φτωχού πληθυσμού από τις μεσαίες πόλεις. Όπως είναι φυσικό να συμβεί, οι ιδιώτες, τόσο με την πολυτελή αυτοσυντήρηση τους, όσο και με τις οικονομικές τους δυνατότητες ουνθλίβουν τους μικρούς βιοτέχνες και εμπόρους των πό- 47. Λιβάνιος, Λόγος 11,227, σ Ευάγριος, Γ ', 28, α G. Downey, The Wall of Theodosius at Antioch, AJP 52,1941, Λιβάνιος, Λόγος 48,4, έκδ. Norman, Π, Λιβάνιος, Λόγος 11,221, σ. 514.

17 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 49 λέων που, ξεκινώντας από τις μεσαίες πόλεις μετά την πτώση των μικρών, είχαν αρχίσει μια υποτυπώδη νέα εξάπλωση των δραστηριοτήτων τους. Τα αποτελέσματα δεν θα αργήσουν να φανούν: από το δεύτερο ι μισό του πέμπτου αιώνα στις μεσαίες πόλεις αρχίζουν να εγκαταλεί-1 πονται τα θέατρα, τα αμφιθέατρα, τα βουλευτήρια, οι αθλητικές ε- ' γκαταστάσεις, τα περισσότερα δημόσια λουτρά και, γενικά, τα δημόσια κτίρια. Ταυτόχρονα, ανεγείρονται τα συμπαγή σύνολα των εκκλησιαστικών και ιδιωτικών εγκαταστάσεων, μαζί με τις αποθήκες και τα εργαστήρια που αποτελούν παραρτήματα τους. Συνήθως χτίζονται στους μεγάλους δημόσιους χώρους, όπου καταλαμβάνουν την αγορά και τους γύρω δρόμους, όπως συμβαίνει στην Έφεσο 52 επι Ιουστινιανού. Τον έκτο αιώνα θα πέσουν σε βαθιά παρακμή πόλεις, όπως η Σιδώνα της Φοινίκης, η Απάμεια, η Βέροια (Χαλέπι), η Τύρος και, τον έβδομο αιώνα, η πτώση θα είναι γενική. Ο Wolfram Brandes ξεχώρισε για τη Μ. Ασία που παραμένει η μόνη βυζαντινή ανατολική κτήση τον έβδομο αιώνα τέσσερις τύπους "πεπρωμένου", θα λέγαμε, των αρχαίων πόλεων, που είναι οι ακόλουθοι 53 : 1) Η σμίκρυνση (Reduktion), για πόλεις, όπως η Έφεσος, η Μαγνησία του Μαιάνδρου, οι Σάρδεις, η Μαιονία της Λυδίας, η Πριήνη (βόρεια της Μιλήτου), η Μίλητος, η Ηράκλεια του Λάτμου, η Αφροδίσιας της Καρίας, η Λαοδίκεια της Φρυγίας, η Ιεράπολις, επίσης στη Φρυγία, η Σαγαλασσός της Πισιδίας, τα Μύρα της Λυκίας, η Ξάνθος της Λυκίας, η Τλως της Λυκίας, η Απολλωνία της Λυκίας, τα Πίναρα της Λυκίας, τα Πάταρα της Λυκίας, η Φάσηλις της Παμφυλίας, η Σίδη της Παμφυλίας, η Πέργη της Παμφυλίας, η Αγκυρα της Γαλατίας, η Καισαρεία της Καππαδοκίας, η Νικόπολις της Αρμενίας, η Ηράκλεια Ποντική, η Ασσος της Τρωάδος και η αρχαία Πέργαμος. 2) Η μετατόπιση (Verlagerung), για πόλεις, όπως οι Κολοσσαί, οι Χώναι, τα Βάρατα, η Φαυστινόπολις-Λούλον, η Πρυμνησσός- Ακροηνόν, η Κύζικος, η Μωκησσός της Καππαδοκίας, τα Αρύκανδα 52. C. Foss, Ephesus after Antiquity. A Late Antique Byzantine and Turkish City, Cambridge 1979,44,52,56, 70,80, W. Brandes, Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert, Berlin 1989,

18 50 Τηλέμαχος Λουγγής της Λυκίας, η Τμώλος-Αυρηλιούπολις της Λυκίας. 3) Η πτώση/εξαφάνιση (Untergang), για πόλεις, όπως η Αυγούστα της Κιλικίας, η Ελαιούσα-Σεβαστή, η Μάλλος, το Ανεμούριον, τα Τύανα της Καππαδοκίας, η Κνίδος της Καρίας, το Διός Ιερόν-Χριστούπολις Καύστρου, η Υδη της Λυκαονίας και μια ολόκληρη σειρά από τουρκικά χωριά, όπου βρέθηκαν αρχαιολογικά ευρήματα και λείψανα πρωτοβυζαντινών πόλεων, ακόμα αταύτιστα. 4) Η σχετική συνέχεια (relative Kontinuität), για πόλεις, όπως η Νίκαια, η Σμύρνη, η Αττάλεια, η Σέλγη της Παμφυλίας, η Τραπεζούντα, η Αμαστρις, δηλαδή, ελάχιστες πόλεις της Μικρασίας μπόρεσαν να επιβιώσουν από την οδυνηρή μετάβαση από την Αρχαιότητα στο Μεσαίωνα. Η ίδια διαδικασία που είχε ερημώσει τις μικρές πόλεις αναζωογονώντας πρόσκαιρα τις μεσαίες ερημώνει τώρα και τις μεσαίες πόλεις προς προσωρινό, πάλι, όφελος των τεσσάρων μόνο μεγαλουπόλεων, δύο από τις οποίες, η Αντιόχεια το 639/40 και η Αλεξάνδρεια το 641/42 θα πέσουν στα ;χέρια των Αράβων. Περιγράφοντας με όση συντομία μου ήταν δυνατή τη διαδικασία αποσύνθεσης και παρακμής της αρχαίας δουλοκτητικής πόλης που περιήλθε στη βυζαντινή αυτοκρατορία "σε έτοιμη μορφή", όπως λέμε 54, είναι αναπόφευκτο να καταλήξω, όπως έκανε ο Paul Lemerle 55, στο αν ο όρος παρακμή ταιριάζει καλύτερα στην αρχή της βυζαντινής ιστορίας, παρά στο τέλος της. Η παρακμή της Αρχαιότητας που οδήγησε στο Μεσαίωνα ήταν που έκανε τις πόλεις κάστρα, θα λέγαμε κάπως μεταφορικά 56, μέσα σε μια τεράστια αγροτοποιημένη χώρα, όπου η πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη στέκει σχεδόν αντιμέτωπη με την υπόλοιπη αυτοκρατορία. Με την έναρξη των σκοτεινών αιώνων, ίσως μάλιστα και από τον έκτο αιώνα, παράλληλα με την αγροτοποίηση της αυτοκρατορίας χ 54. Α. P. Kazdan, Vizantiiskije goroda ν VII- XII νν, Sovetskaja Archeologia 21, 1954, P. Lemerle, La notion de la décadence à propos de Γ empire byzantin. Classicisme et déclin culturel dans Γ histoire de Γ Islam. Actes du symposium international d' histoire de ia civilisation musulmane, Bordeaux, juin 1956, Paris 1957, W. MUller- Wiener, Von der Polis zum Kastron, Gymnasium 93, 1986,

19 Η εξέλιξη της βυζαντινής πόλης 51 που καλπάζει, παρατηρείται μια αυξανόμενη πόλωση του ελεύθερου πληθυσμού, ακόμα και στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη 57, ό που περιορίζεται δραστικά ο αριθμός των domus, δηλ. των σπιτιών των πλουσίων και, ταυτόχρονα, πληθαίνουν και χτίζονται βιαστικά πολλά φτωχόσπιτα 58, κάτι που είχε επισημάνει ήδη και ο Προκόπιος 59. Προς τα τέλη του έκτου αιώνα, η κατάσταση των κατοίκων της συνοριακής πόλης Σιγγιδόνας (σήμερα Βελιγράδι) είναι περίπου τραγική, όπως τουλάχιστον απεικονίζεται αδιάφορα από τη λόγια γραφίδα του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη 60 : για να διατηρηθούν στη ζωή, οι κάτοικοι της είναι υποχρεωμένοι, κάθε φορά που έχει λιακάδα, να βγαίνουν στους αγρούς για να μαζέψουν τη στοιχειώδη διατροφή τους. Η μεσαιωνική σκληρή ζωή του πληθυσμού των κάστρων απεικονίζεται με δημώδη λιτότητα στη Χρονογραφία του Θεοφάνη για τον όγδοο αιώνα: κάθε πρωί ανοίγουν οι πύλες του κάστρου και ò λαός εξέρχεται εις τόν κάματον 61. Δεν υπάρχει πια ούτε ίχνος από την κάποτε υπέρλαμπρη τάξη (splendidissimus ordo) των επαρχιακών βουλευτών. Αντί γι' αυτούς, στις συρρικνωμένες πόλεις-κάστρα κυριαρχούν τώρα οι κτήτορες της πόλεωφ 2 που ταυτίζονται συνήθως με τους έν τή χώρςι πρωτεύοντες? 3, κάτι που, τελικά, πρέπει να αποτελεί βυζαντινή κοινωνιολογική ιδιομορφία και πρωτοτυπία: σχεδόν σε όλες τις εποχές οι μεγάλοι γαιοκτήμονες της υπαίθρου θα προτιμούν για τόπο διαμονής τους τις πόλεις, ό που και κυριαρχούν. Με την έναρξη των σκοτεινών αιώνων, στις μεγαλουπόλεις της αυτοκρατορίας που στέκουν ακόμα όρθιες, ξε- 57. Η. G. Beck, Grossstadt- problème: Konstantinopel vom Jahrhundert. Studien zur Frühgeschichte Konstantinopels (hsg) H. G. Beck, München 1973, D. Jacoby, La population de Constantinople à Γ époque byzantine, Byzantion 31,1961,94, Περί Κτισμ. A', 11,25-26, ο Σιμοκάττης, A', 4,2, έκδ. de Boor, 46: των του αστεος τοις πλείστοις συμπαρομαρτεί έν τοις άγροΐς αύλιζομένοις, της αλω τοϋτο κατεπειγούσης ποιεϊν θέρους γαρ ώρα ύπην καί όσον αποζην έθησαυρίζοντο. 61. Θεοφάνης, 394, Νεαρά Ιουστινιανού 17,16: τους έν τέλει της πόλεως, σ Νεαρά Ιουστινιανού 8, 8, σ. 72. Στον C.J.1,4, 17, έχουμε την έκφραση: ol έν τοις κτήτορσι πρωτεύοντες.

20 52 Τηλέμαχος Λουγγής σπούν λαϊκές εξεγέρσεις ενάντια σ' αυτούς: εμφυλίων πολέμων καί δημώδους ζάλης αναρίθμητα κύματα, λένε για τη Θεσσαλονίκη τα - Θαύματα τού 'Αγίου Δημητρίου 64 η άρχουσα τάξη της Θεσσαλονίκης δείχνει να είναι μισητή 65. Την ίδια εποχή, στην παρακμασμέ- - νη Αντιόχεια, ό δήμος έπανέστη νεωτέρων πραγμάτων αρξαι βέλων, λέει ο γνωστός μας Ευάγριος 66. Από τα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού στην Αλεξάνδρεια σημειώνονται εξεγέρσεις του πληθυσμού 67 που δεν θα σταματήσουν ως την αραβική κατάκτηση. Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποστηρίξουμε ότι οι αρχαίες πόλεις μαραζώνουν και χάνονται, στο μέτρο που χάνουν την ιδιοκτησία της γης που πρωτύτερα τους ανήκε, ενώ τώρα ανήκει κύρια στους ι διώτες και στην Εκκλησία, πρόκειται δηλ. για διάλυση της κοινωνικής και οικονομικής βάσης της αρχαίας πόλης 68, η δε οποιαδήποτε \ επιβίωση κάποιων πόλεων με αστική ζωή στο Βυζάντιο μετά τον έ βδομο αιώνα δεν μπορεί, παρά να οφείλεται σε κάποιες εντελώς ιδιαίτερες συνθήκες που την ευνόησαν. "Νύχτα σκεπάζει την ύπαρξη της Αθήνας στο Μεσαίωνα", θα ισχυριστεί στην εισαγωγή του διάσημου βιβλίου του ο πολύς F. Gregorovius 69, και έχει δίκιο, τουλάχιχ στον ως τον ενδέκατο αιώνα. Τη σκοτεινή πορεία της πιο φωτεινής, ίσως, πόλης της Αρχαιότητας θα ακολουθήσουν και οι λιγότερο φωτεινές. Στην Ιστορία σύντομο που έγραψε ο Νικηφόρος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ( ), ένα κείμενο που αποπνέει τόσο αρχαιοπρεπή λογιότητα, όσο και έντονη συναίσθηση της κατάπτωσης του λαμπρού αρχαίου παρελθόντος 70, ολόκληρη η αυτοκρατορία δείχνει να διαθέτει, εκτός βέβαια από την Κωνσταντινούπολη, μόνο 64. P. Lemerle, Les plus anciens recueils des miracles de Saint Démétrius, I, Le texte, Paris 19V9,81-84, p P. Lemerle, tome II, Commentaire, Paris 1981,118, Ευάγριος, E ', 9, σ Ευτύχιος Αλεξανδρείας, Annales ecclesiastici, PG 111, G. Ostrogorsky, Byzantine Cities in the Early Middle Ages, DOP 13,1959, F. Gregorovius, Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter (mit einem Nachwort von Hans- Georg Beck), München 1980, Νικηφόρος, 52, έκδ. de Boor: ή των λόγων ήφανίζετο παΐδευσις.