Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ:

Transcript

1 ΔΘΝΗΚΟ ΜΔΣΟΒΗΟ ΠΟΛΤΣΔΥΝΔΗΟ ΥΟΛΔ ΏΡΥΕΣΒΚΣΟΝΧΝ ΜΔΥΏΝΕΚΧΝ ΣΟΜΒΏ II: ΠΟΛΒΟΑΟΜΕΏ- ΥΧΡΟΣΏΞΕΏ Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ: Ζ επίδξαζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη ηηο πξαθηηθέο ρξήζεο. ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ Γεκήηξεο Πέηηαο Πνιενδφκνο, MSc in Regional and Urban Planning Studies Ώζήλα 2015 i

2 Αεκήηξεο Πέηηαο ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ: Ζ επίδξαζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη ηηο πξαθηηθέο ρξήζεο. Τπνβιήζεθε ζηε ρνιή Ώξρηηεθηφλσλ Μεραληθψλ ηνπ ΒΜΠ Σνκέαο II: Πνιενδνκία- Υσξνηαμία ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ Νηθφιανο Μπειαβίιαο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο ΔΜΠ, Δπηβιέπσλ Αεκήηξηνο Γεσξγνπιήο, Οκφηηκνο Καζεγεηήο ΔΜΠ, Μέινο ηξηκεινχο ζπκβνπιεπηηθήο επηηξνπήο Κσλζηαληίλνο ΜσξαΎηεο, Καζεγεηήο ΔΜΠ, Μέινο ηξηκεινχο ζπκβνπιεπηηθήο επηηξνπήο ηαχξνο ηαπξίδεο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο ΔΜΠ Μαξία Μάξθνπ, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα ΔΜΠ ΐαζηιεία Σξνβά, Καζεγήηξηα Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαιίαο Υξπζάλζε Πεηξνπνχινπ, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ ii

3 iii

4 Αεκήηξηνο Πέηηαο Βζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ: Ζ επίδξαζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη ηηο πξαθηηθέο ρξήζεο. iv

5 Πξφινγνο Δ παξνχζα εξγαζία απφ ηελ έλαξμε ηεο ην 2011 πέξαζε απφ πνιιέο θάζεηο έσο φηνπ λα ιάβεη ηε ζπγθεθξηκέλε κνξθή. Οη δηαθπκάλζεηο απηέο δελ έρνπλ ηφζε ζεκαζία φζν ε δηαξθήο θαη ζηαζεξή πξνζήισζε ζηελ επηινγή ηεο θαζεκεξηλήο δσήο σο πεδίν ηεο έξεπλαο. ε κία πεξίνδν θαηά ηελ νπνία νη ζπλζήθεο ππνβάζκηζεο ηεο δσήο απνδίδνληαη ζε δπλάκεηο εθηφο ηεο θνηλσλίαο θαη εθηφο ηεο ίδηαο ηεο ζθαίξαο ηνπ θνηλσληθνχ, ε εξγαζία απηή έρεη σο ζθνπφ λα δείμεη πσο ε θαζεκεξηλφηεηα είλαη ην πεδίν ζην νπνίν νη παξάγνληεο απηνί πξέπεη αξρηθά λα αλαραηηηζηνχλ. Δ αλαραίηηζε απηή δε κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί ρσξίο ζπγθξνχζεηο ζε πνιιαπιά επίπεδα ηα νπνία αλαιχνληαη ζην θπξίσο κέξνο ηεο εξγαζίαο θαη αθνξνχλ λνήκαηα, ηξφπνπο ππνθεηκελνπνίεζεο θαη δξάζεο αιιά θαη πξαθηηθέο δεκηνπξγίαο, αιιειεγγχεο θαη ζπλχπαξμεο. Ο δεκφζηνο ρψξνο είλαη ην πιένλ ειθπζηηθφ πεδίν αλάιπζεο θαη δξάζεο θαζψο αθελφο νη ηξφπνη θαη ν βαζκφο ησλ απνηειεζκάησλ ησλ πθηζηάκελσλ ζπλζεθψλ γίλνληαη αληηιεπηά θαη αθεηέξνπ είλαη έλα πεδίν ζχγθξνπζεο αλνηρηφ γηα ην ζχλνιν ησλ ελεξγψλ ππνθεηκέλσλ. Οη θπξίαξρεο νπηηθέο θαη πξαθηηθέο νη νπνίεο ζρεηίδνληαη κε ηε δηαρείξηζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ δελ είλαη πνιηηηθά νπδέηεξεο, φπσο ππνζηεξίδεη ε θπξίαξρε αθήγεζε θαη λέν - αλαδπφκελα lifestyle θηλήκαηα : είλαη θαηαζθεπέο ηδενινγηθέο, αλαπαξάγνπλ νπηηθέο γηα ηε θνηλσληθή νξγάλσζε θαη ζεζκίδνπλ δηαδηθαζίεο βαζηά πνιηηηθέο. Οη ζπγθξνχζεηο νη νπνίεο ιακβάλνπλ ρψξα ζηνλ αζηηθφ δεκφζην ρψξν αληαλαθινχλ επξχηεξεο δηαθνξνπνηεκέλεο πξνζιήςεηο ηνπ θνηλσληθήο νξγάλσζεο απφ αληηζεηηθέο δπλάκεηο νη νπνίεο ζπγθξνηνχληαη (θαη) ηδενινγηθά. Ώξρηθά ζέισ λα επραξηζηήζσ ηνλ επηβιέπνληα Νίθν Μπειαβίια γηα ηελ εκπηζηνζχλε, ηελ ππνζηήξημε θαη ηελ θαζνδήγεζε ζε απηά ηα πέληε ρξφληα. Βπίζεο ηνλ Γεκήηξε Γεσξγνπιή γηα ηελ πνιχηηκε βνήζεηα ζην πιαίζην ηεο εξγαζίαο αιιά θαη γηα ηηο ζπδεηήζεηο γηα ζέκαηα ζεκαληηθφηεξα ηεο εξγαζίαο θαη ηνλ Κσλζηαληίλν Μσξαΐηε γηα ηηο ζπκβνπιέο θαη ηηο πξνηάζεηο ηνπ. Βπηπιένλ, ηελ Δηξήλε Μίρα, ε νπνία ζε κία θξίζηκε θακπή ηεο δηαηξηβήο κε βνήζεζε λα μερσξίζσ ηα θχξηα απφ ηα δεπηεξεχνληα δεηήκαηα ηεο έξεπλαο. Βπηπιένλ ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φζνπο δέρζεθαλ λα ζπκκεηάζρνπλ ζηηο ζπλεληεχμεηο ηφζν γηα ηα δεδνκέλα ηα νπνία ζπλεηζέθεξαλ φζν θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο γηα ηνπο δξφκνπο πνπ εθνχζηα ή αθνχζηα άλνημαλ ζηελ έξεπλα. Εδηαίηεξα v

6 επραξηζηψ ηνπο θίινπο θαη ζπλαδέιθνπο νη νπνίνη ζπκκεηείραλ ελεξγά ζηε ζπιινγή θαη επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ. Σελ Βαζηιηθή Μπνπδηάθα ε νπνία ζπκκεηείρε ζηε ζπιινγή αιιά θαη ζηε παξνπζίαζε ησλ δεδνκέλσλ, ηε Μαξία Λάκπξνπ ε νπνία επηκειήζεθε ην ζχλνιν ηεο δηαηξηβήο θαη ηνπο Μαξία Αγξαθηψηε, Νηθνιέηα Ακπειάθηα, Μαξηέηηα Βαξλάβα, Υαξνχια Καξαγεψξγνπ, Κσλζηαληίλα Κνπηζαπηάθε, ηέθαλν Μαξηάην, Αιεμάλδξα Μειαξά, Θαλάζε Μπνπδηάθα, Διεπζεξία Οξθαλνχ, Νάλζπ Οξθαλνχ, Δπγελία Πέηηα, Ησάλλα ηδέξε, νη νπνίνη πέξαζαλ ψξεο ζηηο πιαηείεο ζπιιέγνληαο δεδνκέλα, ζπκπιεξψλνληαο δηθέο κνπ παξαιείςεηο θαη πξνηείλνληαο αληηθείκελα θαη ηξφπνπο παξαηήξεζεο. Υσξίο ηνπο παξαπάλσ θπζηθά δελ ππήξρε πεξίπησζε λα πξαγκαηνπνηεζεί ε παξνχζα δηαηξηβή. Σέινο, γηα ηηο ζπδεηήζεηο, ηηο πξνηάζεηο θαη ηελ ππνζηήξημε επραξηζηψ ηνπο Phil Griffin, Μπξηψ Γαξή θαη Γηψξγν Καπαξφ. vi

7 Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ... vii Καηάινγνο εηθφλσλ, πηλάθσλ, γξαθεκάησλ θαη ραξηψλ... x Δηζαγσγή... 1 I. Αληηθείκελν θαη ζθνπφο ηεο δηαηξηβήο... 1 II. Πεξηνξηζκνί έξεπλαο... 4 Μέξνο Ά: Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ-κχξηεο θνηλσληθνπνιηηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη επξχηεξεο ζπλδέζεηο ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο Οξηζκνί, ραξαθηεξηζηηθά θαη παξάκεηξνη Σξνπηθφηεηεο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο Θεζκνί θαη ζρέζεηο εμνπζίαο θνπνί θαη απνηειέζκαηα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ρέζεηο εμνπζίαο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ην δεκφζην ρψξν Βηζαγσγή κηαο ζεσξεηηθήο πεξίπησζεο έξεπλαο: Δ εθαξκνγή ελφο θνηλσληθνχ ζπκβνιαίνπ ζην δεκφζην ρψξν Αλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν Βηζαγσγή- νξηζκνί ηφρεπζε θαη πεξηερφκελν αληηζηάζεσλ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ πζρέηηζε αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη θνηλσληθήο - νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο: Έθηαζε ηεο θιίκαθαο αλαθνξάο ησλ αληηζηάζεσλ Υαξαθηεξηζηηθά, δνκέο θαη πξαθηηθέο θηλεκάησλ πφιεο Κηλήκαηα πφιεο θαη δεκφζηνο ρψξνο Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ Μεηαβνιέο ζηελ θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε ζηνλ 20 φ Ώηψλα Φνξληηζκφο Σετινξηζκφο Μεηαθνξληηζκφο θαη επέιηθηε νηθνλνκηθή ζπζζψξεπζε Κξίζηκα απνηειέζκαηα ηεο κεηάβαζεο απφ ην θνξληηζκφ ζηελ επέιηθηε νηθνλνκηθή ζπζζψξεπζε Μεηαβνιέο ζηελ παξαγσγή, ρξήζε θαη δηαρείξηζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ σο απνηέιεζκα νηθνλνκηθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ vii

8 3.6. Μεηαβνιή ησλ δνκψλ αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο κε βάζε ηελ νηθνλνκηθή δηαρείξηζε ηνπ ρψξνπ Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θαη νη ζπλδέζεηο ηνπο Οηθνλνκηθέο ζεσξήζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ: Κπξίαξρεο ηάζεηο θαη θξηηηθή Ο δεκφζηνο ρψξνο σο αγαζφ Ο Αεκφζηνο Υψξνο σο Κεθάιαην Ώζηηθφ πεξηβάιινλ θαη κεραληζκνί ελνηθίνπ: Ο δεκφζηνο ρψξνο σο έκκεζνο παξαγσγηθφο ζπληειεζηήο, ην ελνίθην σο επηηνθηαθφ θεθάιαην Ο Αεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν νξγάλσζεο θαη πξαγκαηνπνίεζεο δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ Αηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ θαη νηθνλνκηθνχ δηαρσξηζκνχ Αηαδηθαζίεο ρσξηθνχ δηαρσξηζκνχ Καπηηαιηζηηθνί ηξφπνη αλάπηπμεο θαη ρσξηθφο δηαρσξηζκφο Αηαρσξηζηηθνί Μεραληζκνί ζην Αεκφζην Υψξν Ζ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ Υξφλνο νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη ρξφλνο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο: αλάιπζε θαη ζπζρεηίζεηο Εζηνξηθφο αζηηθφο ρξφλνο Υξφλνο κεηαβνιήο ησλ ζπλζεθψλ ηνπ δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο Ώηνκηθφο αζηηθφο ρξφλνο Ώζηηθφ Πεξηβάιινλ, Αεκφζηνο Υψξνο θαη Ώζηηθφο Υξφλνο πκπεξάζκαηα Α κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ Μέξνο Β: Έξεπλα πεδίνπ Μεζνδνινγία Βπηζηεκνινγηθέο θαη νληνινγηθέο παξαδνρέο Μεζνδνινγηθέο πξνζεγγίζεηο Πεξηγξαθή ηεο βάζεο δεδνκέλσλ, ησλ δηαδηθαζηψλ ζπιινγήο ηνπο θαη ησλ κεζφδσλ επεμεξγαζίαο ηνπο ΐάζε δεδνκέλσλ Αηαδηθαζίεο ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ ρεδηαζκφο ηεο έξεπλαο θαη κεζνδνινγίεο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ Παξνπζίαζε ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο Πιαηεία Βμαξρείσλ Πεξηγξαθή θαη αμηνιφγεζε ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο Πνηθηινκνξθία viii

9 Πνηνηηθά θαη πνζνηηθά ραξαθηεξηζηηθά πξαθηηθψλ ρξήζεο θαη δξαζηεξηνηήησλ Άλεζε θαη αζθάιεηα ρξεζηψλ Ώπφςεηο θαη πξαθηηθέο κεραληζκψλ γηα ην δεκφζην ρψξν, αλάπηπμε ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη θπξηαξρίαο Ώπφςεηο ησλ κεραληζκψλ Πξαθηηθέο θαη παξεκβάζεηο ησλ κεραληζκψλ ρέζεηο εμνπζίαο πκπεξάζκαηα: απνηειέζκαηα ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη επίδξαζε ζηηο πξαθηηθέο ρξήζεο θαη ηελ θαζεκεξηλφηεηα ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Πεξηγξαθή θαη αμηνιφγεζε ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο Πνηθηινκνξθία Πνηνηηθά θαη πνζνηηθά ραξαθηεξηζηηθά πξαθηηθψλ ρξήζεο θαη δξαζηεξηνηήησλ Άλεζε θαη αζθάιεηα ρξεζηψλ Ώπφςεηο θαη πξαθηηθέο κεραληζκψλ γηα ην δεκφζην ρψξν, αλάπηπμε ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη θπξηαξρίαο Ώπφςεηο ησλ κεραληζκψλ Πξαθηηθέο θαη παξεκβάζεηο ησλ κεραληζκψλ ρέζεηο εμνπζίαο πκπεξάζκαηα: απνηειέζκαηα ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη επίδξαζε ζηηο πξαθηηθέο ρξήζεο θαη ηελ θαζεκεξηλφηεηα ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Πιαηεία πληάγκαηνο Πεξηγξαθή θαη αμηνιφγεζε ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο Πνηθηινκνξθία Πνηνηηθά θαη πνζνηηθά ραξαθηεξηζηηθά πξαθηηθψλ ρξήζεο θαη δξαζηεξηνηήησλ Άλεζε θαη αζθάιεηα ρξεζηψλ Ώπφςεηο θαη πξαθηηθέο κεραληζκψλ γηα ην δεκφζην ρψξν, αλάπηπμε ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη θπξηαξρίαο ρέζεηο εμνπζίαο ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο ρέζεηο εμνπζίαο θαη γεγνλφηα δηακαξηπξίαο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο πκπεξάζκαηα: απνηειέζκαηα ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη επίδξαζε ζηηο πξαθηηθέο ρξήζεο θαη ηελ θαζεκεξηλφηεηα ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Μέξνο Γ: πκπεξάζκαηα- πδήηεζε πκπεξάζκαηα πδήηεζε Βηβιηνγξαθία ix

10 Παξάξηεκα Κατάλογος εικόνων, πινάκων, γραφημάτων και χαρτών Καηάινγνο εηθφλσλ Βηθφλα 1: Οη ιάκπεο θαη ε βάζε ηνπ αγάικαηνο ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ Βηθφλα 2: Ώθίζεο ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Θεκηζηνθιένπο θαη ΐαιηεηζίνπ Βηθφλα 3:Παλφ ηνπνζεηεκέλα επί ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Βηθφλα 4:Βπέκβαζε ηεο Ώζηπλνκίαο ζηα Βμάξρεηα έπεηηα απφ δηαδήισζε ζην χληαγκα. 142 Βηθφλα 5:Ώθίζα γηα ζπλέιεπζε κε ζέκα ΐία, καθίεο, λαξθσηηθά, δεκφζηνο ρψξνο Βηθφλα 6:Κεληξηθφ παλφ δηαδήισζεο ε νπνία δηνξγαλψζεθε απφ ηε Λατθή πλέιεπζε Βμαξρείσλ Βηθφλα 7:Αηαδήισζε ελάληηα ζηελ αζηπλνκηθή θαηαζηνιή Βηθφλα 8:Ώθίζζεο ελάληηα ζην εκπφξην λαξθσηηθψλ θαη ηελ παξαβαηηθφηεηα Βηθφλα 9:Ώπφ δξάζε ζε ζεκείν δηαθίλεζεο λαξθσηηθψλ Βηθφλα 10:Ώλάπηπμε ρξήζεσλ κε ζπκβαηψλ κε ηε ρξήζε λαξθσηηθψλ θαηά ηελ εθδίσμε εκπφξσλ εξσίλεο ην Βηθφλα 11:πλαπιία νηθνλνκηθήο ελίζρπζεο νξνζεηηθψλ θξαηνπκέλσλ..197 Βηθφλα 12:Ώθίζα θαη δξάζεηο ζην πιαίζην ηεο πξψηεο δηνξγάλσζεο ηνπ Φεζηηβάι Βμαξρείσλ απφ ηε Λατθή πλέιεπζε Βμαξρείσλ Βηθφλα 13:Βπηηξαπέδην παηρλίδη ζηελ πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα Βηθφλα 14:Κιεηζηά θαηαζηήκαηα πεξηκεηξηθά ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Βηθφλα 15:πλζήκαηα ζηελ πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα Βηθφλα 16:πλζήκαηα ηεο Υξπζήο Ώπγήο ζηελ πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα Βηθφλα 17:Δ θιεηζηή παηδηθή ραξά ζηελ πιαηεία Ώγ. Παληειεήκνλα Βηθφλα 18:Ώθίζεο γηα εθδειψζεηο ηνπ θηλήκαηνο απφξξηςεο ησλ κεηαλαζηψλ Βηθφλα 19:Οκάδα αζηπλνκηθψλ ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο ζην πιαίζην ζηαζεξήο 24σξεο παξνπζίαο Βηθφλα 20:Καηάζηεκα επί ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Βηθφλα 21:Μηθξήο θιίκαθαο εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο επί ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Βηθφλα 22:Κάςηκν ρξηζηνπγελληάηηθνπ δέληξνπ ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο θαηά ηε δηάξθεηα δηαδήισζεο θαη δξάζεηο θχιαμεο απφ ηελ αζηπλνκία Βηθφλα 23:Λήςεηο ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο θαηά ηηο ψξεο 10:30, 13:10, 22:30, 01: Βηθφλα 24:Αξαζηεξηφηεηεο ζχληνκεο ζηάζεο θαη ζπλάληεζεο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο 280 Βηθφλα 25:Βλεξγεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο Βηθφλα 26:Παξάηαμε αζηπλνκηθψλ δπλάκεσλ θαηά ηε δηάξθεηα δηακαξηπξίαο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο Βηθφλα 27: πλειεχζεηο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο Βηθφλα 28:Καηαζθελσηέο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο x

11 Καηάινγνο πηλάθσλ Πίλαθαο 1: Υαξαθηεξηζηηθά ησλ αληηζηάζεσλ Πίλαθαο 2: Κξηηήξηα έληαμεο θηλεκάησλ ζε θηλήκαηα πφιεο Πίλαθαο 3: χγθξηζε πνζνηηθήο θαη πνηνηηθήο εξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο Πίλαθαο 4: Υαξαθηεξηζηηθά θιεηζηψλ θαη αλνηθηψλ ρψξσλ Πίλαθαο 5: Πεδία, παξάκεηξνη θαη θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο θαη ηεο θαζεκεξηλήο θνηλσληθήο δσήο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ Πίλαθαο 6: Παξάγνληεο θαη αηηίεο ππνβάζκηζεο θαη ηα απνηειέζκαηά ηνπο ζχκθσλα κε ηνπο κεραληζκνχο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Πίλαθαο 7: Σξφπνη θαη κέζα πεξηνξηζκνχ αληίπαισλ κεραληζκψλ ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ Καηάινγνο γξαθεκάησλ Γξάθεκα 1&Γξάθεκα 2:Διηθηαθή θαηαλνκή & επίπεδα εθπαίδεπζεο ρξεζηψλ πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 3: Καηαλνκή εηζνδεκάησλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 4: Σφπνο κφληκεο θαηνηθίαο ρξεζηψλ πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 5: Ώλαινγία αληξψλ / γπλαηθψλ ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ Γξάθεκα 6: Εδενινγηθή ηνπνζέηεζε ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 7& Γξάθεκα 8:Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ ησλ κεραληζκψλ θαλνληθνπνίεζεο απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 9& Γξάθεκα 10:Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ θαηαιήςεσλ / πνιηηηθψλ ρψξσλ θαη ηεο Πξσηνβνπιίαο Βπηηξνπήο Καηνίθσλ Βμαξρείσλ απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 11:Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ θαηαζηεκαηαξρψλ θαη επηρεηξεκαηηψλ απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 12& Γξάθεκα 13: Πεξηγξαθή πιαηεηψλ πληάγκαηνο θαη Ώγίνπ Παληειεήκνλα απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Γξάθεκα 14:Γξαλάδη παξαγφλησλ ειθπζηηθφηεηαο θαη κε ειθπζηηθφηεηαο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ ζχκθσλα κε ηνπο ρξήζηεο Γξάθεκα 15: Γξαλάδη πεξηγξαθψλ ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ απφ ηνπο ρξήζηεο Γξάθεκα 16:πκκεηνρή ησλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ ζε ζπιινγηθέο δξάζεηο Γξάθεκα 17:Βπηζπκεηέο δξάζεηο ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ ζχκθσλα κε ηνπο ρξήζηεο Γξάθεκα 18:πλνιηθή θαη επί κέξνπο ππθλφηεηεο ρξήζεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 24ψξνπ ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ Γξάθεκα 19:ΐαζκνί άλεζεο θαη αίζζεζεο αζθάιεηαο ησλ ρξεζηψλ Γξάθεκα 20:Εδενινγηθή ηνπνζέηεζε ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 21:Σφπνο κφληκεο θαηνηθίαο ρξεζηψλ πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 22& Γξάθεκα 23: Καηαλνκή εηζνδεκάησλ θαη επίπεδα εθπαίδεπζεο ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 24:Διηθηαθή θαηαλνκή ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα xi

12 Γξάθεκα 25:Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ θαηαζηεκαηαξρψλ θαη επηρεηξεκαηηψλ απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 26: Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ ηνπ Εεξνχ Νανχ Ώγίνπ Παληειεήκνλα απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 27:Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ ηεο Βπηηξνπήο Καηνίθσλ Ώγίνπ Παληειεήκνλα απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 28: Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ ηεο Κίλεζεο Καηνίθσλ 6 νπ Αηακεξίζκαηνο απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 29:Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ ηεο αζηπλνκίαο απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 30:Ώμηνιφγεζε ησλ παξεκβάζεσλ ηνπ Αήκνπ Ώζελαίσλ απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 31& Γξάθεκα 32:Γξαλάδηα παξαγφλησλ ειθπζηηθφηεηαο θαη κε ειθπζηηθφηεηαο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα ζχκθσλα κε έιιελεο θαη κεηαλάζηεο ρξήζηεο Γξάθεκα 33: Γξαλάδη πεξηγξαθψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα απφ ηνπο ρξήζηεο Γξάθεκα 34& Γξάθεκα 35: Γξαλάδηα πεξηγξαθψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα απφ έιιελεο θαη κεηαλάζηεο ρξήζηεο Γξάθεκα 36& Γξάθεκα 37:Πεξηγξαθή πιαηεηψλ πληάγκαηνο θαη Βμαξρείσλ απφ ηνπο ρξήζηεο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 38:πκκεηνρή ησλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα ζε ζπιινγηθέο δξάζεηο Γξάθεκα 39:Βπηζπκεηέο δξάζεηο ζηελ πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα ζχκθσλα κε ηνπο ρξήζηεο Γξάθεκα 40:Ππθλφηεηα ρξήζεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 24ψξνπ ζηελ πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 41:ΐαζκνί άλεζεο θαη αίζζεζεο αζθάιεηαο ησλ ειιήλσλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 42:ΐαζκνί άλεζεο θαη αίζζεζεο αζθάιεηαο ησλ κεηαλαζηψλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Γξάθεκα 43: Σφπνο κφληκεο θαηνηθίαο ρξεζηψλ πιαηείαο πληάγκαηνο Γξάθεκα 44: Διηθηαθή θαηαλνκή ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Γξάθεκα 45& Γξάθεκα 46:Καηαλνκή εηζνδεκάησλ θαη επίπεδα εθπαίδεπζεο ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Γξάθεκα 47:Ώλαινγία αληξψλ / γπλαηθψλ ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο Γξάθεκα 48:Εδενινγηθή ηνπνζέηεζε ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Γξάθεκα 49& Γξάθεκα 50: Πεξηγξαθή πιαηεηψλ Βμαξρείσλ θαη Ώγίνπ Παληειεήκνλα απφ ρξήζηεο ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Γξάθεκα 51:Γξαλάδη παξαγφλησλ ειθπζηηθφηεηαο θαη κε ειθπζηηθφηεηαο ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο ζχκθσλα κε ηνπο ρξήζηεο Γξάθεκα 52:Γξαλάδη πεξηγξαθψλ ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο απφ ηνπο ρξήζηεο Γξάθεκα 53:πκκεηνρή ησλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο ζε εθδειψζεηο θαη ζπιινγηθέο δξάζεηο Γξάθεκα 54:πκκεηνρή ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο ζε γεγνλφηα δηακαξηπξίαο Γξάθεκα 55:Βπηζπκεηέο δξάζεηο θαη εθδειψζεηο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο απφ ηνπο ρξήζηεο xii

13 Γξάθεκα 56:Ππθλφηεηεο ρξήζεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 24ψξνπ ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο Γξάθεκα 57:ΐαζκνί άλεζεο θαη αίζζεζεο αζθάιεηαο ησλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Γξάθεκα 58, Γξάθεκα 59, Γξάθεκα 60& Γξάθεκα 61:Ώμηνιφγεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο σο ηφπνπ πξαγκαηνπνίζεο γεγνλφησλ δηακαξηπξίαο, θνκκαηηθψλ εθδειψζεσλ, εζληθψλ ενξηαζκψλ θαη ενξηαζηηθψλ εθδειψζεσλ απφ ηνπο ρξήζηεο Καηάινγνο ραξηψλ Υάξηεο 1:Υσξηθέο ππνελφηεηεο, εληάζεηο δηάζρηζεο θαη αζηηθφο εμνπιηζκφο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Υάξηεο 2:Ώηνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζηε πιαηεία Βμαξρείσλ Υάξηεο 3:Οκαδνπνήζεηο ζηε πιαηεία Βμαξρείσλ Υάξηεο 4:Υσξηθέο ππνελφηεηεο, εληάζεηο δηάζρηζεο θαη αζηηθφο εμνπιηζκφο ηεο πιαηείαο Ώγίνπ Παληειεήκνλα Υάξηεο 5:Ώηνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζηε πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα Υάξηεο 6:Οκαδνπνηήζεηο ζηελ πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα Υάξηεο 7:Υσξηθέο ππνελφηεηεο, εληάζεηο δηάζρηζεο θαη αζηηθφο εμνπιηζκφο ηεο πιαηείαο πληάγκαηνο Υάξηεο 8:Ώηνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο Υάξηεο 9:Οκαδνπνηήζεηο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο xiii

14 Ειςαγωγή Δηζαγσγή I. Αληηθείκελν θαη ζθνπφο ηεο δηαηξηβήο Δ παξνχζα δηδαθηνξηθή δηαηξηβή έρεη σο αληηθείκελν έξεπλαο ηνλ θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ ξφιν ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζηελ θεληξηθή Ώζήλα θαη εηδηθφηεξα ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη ζρέζεηο εμνπζίαο κεηαμχ κεραληζκψλ, πνπ αλαπηχζζνληαη ζην πιαίζην θχξησλ θνηλσληθψλ δηαζηάζεσλ θαη ιεηηνπξγηψλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ δηακνξθψλνπλ ηηο πξαθηηθέο ρξήζεο ζε δεκφζηνπο ρψξνπο, νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ σο πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ 1. Δ δηεξεχλεζε ηνπ ζέκαηνο ζηεξίδεηαη i) ζηνλ θαζνξηζκφ πέληε ελνηήησλ, νη νπνίεο αλαθέξνληαη ζε θνηλσληθέο, πνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο, ιεηηνπξγίεο θαη παξακέηξνπο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ii) ζηε ζχλζεζε θαη αλάπηπμε γλσζηηθνχ/ζεσξεηηθνχ ππνβάζξνπ θαη iii) ζηε δηεμαγσγή έξεπλαο πεδίνπ. Κάζε ελφηεηα αλαθέξεηαη ζε θαηλφκελα ηα νπνία εκπίπηνπλ ζηε ζθαίξα ηνπ θνηλσληθνχ θαη πνιηηηθνχ, πάληα κε πεδίν αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν: ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν Δ νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ Αηακφξθσζε γλσζηηθνχ ππφβαζξνπ θαη έξεπλα πεδίνπ: ρξεζηκφηεηα, δηαρσξηζκφο ζθνπνχ- ξφινπ θαη δηάξζξσζε Σα παξαθάησ εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο, θαιχπηνληαη ελ κέξεη απφ ηε βηβιηνγξαθία, ελψ πξνζεγγίδνληαη θπξίσο κέζα απφ ηε δηεμαγσγή έξεπλαο πεδίνπ. θνπφο ηεο δηαηξηβήο είλαη λα απαληήζεη ζηα εμήο βαζηθά εξσηήκαηα: Πσο ζπγθξνηείηαη ε θαζεκεξηλή δσή ζε δεκφζηνπο ρψξνπο νη νπνίνη απνηεινχλ πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ; Πσο κπνξεί λα αλαιπζεί θαη λα αμηνινγεζεί ε θνηλσληθή δσή ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ; 1 Ο ηαπξίδεο (2009), πεξηιακβάλεη ζηνλ φξν αζηηθέο ζπγθξνχζεηο φιεο ηηο κνξθέο ηηο νπνίεο ιακβάλεη ν θνηλσληθφο αληαγσληζκφο, φηαλ νη κάρεο ζηηο νπνίεο ν αληαγσληζκφο απηφο νδεγεί ιακβάλνπλ ρψξα ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ. 1

15 Ειςαγωγή Πσο νη κεραληζκνί εληφο θαη εθηφο λνκηθά ζεζκηζκέλνπ πιαηζίνπ νη νπνίνη αλαπηχζζνληαη σο έθθξαζε επξχηεξσλ δηαζηάζεσλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ επεκβαίλνπλ ζηηο πξαθηηθέο ρξήζεο; Πνηεο είλαη νη νπηηθέο ηνπο γηα ην δεκφζην ρψξν θαη πσο αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο εμνπζίαο νη νπνίεο ζπκκεηέρνπλ ζηε δηακφξθσζε ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο; Μέζα απφ ηε δηεξεχλεζε ησλ παξαπάλσ εξσηεκάησλ ζα απαληεζνχλ θαη δεπηεξεχνληα εξσηήκαηα, φπσο: Πνηα είλαη ε ρσξηθή έθθξαζε - κε πεδίν αλαθνξάο ην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ην δεκφζην ρψξν γεληθφηεξα θαη φρη απνθιεηζηηθά ηελ θεληξηθή Ώζήλα - ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ, πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ θαηλνκέλσλ ηα νπνία εμεηάδνληαη; Πσο ε έθθξαζε απηή ζπλδέεηαη κε δηαδηθαζίεο δηαθνξεηηθήο θιίκαθαο; Μέζσ πνησλ ζρέζεσλ θαη κεραληζκψλ ε έθθξαζε απηή πξαγκαηνπνηείηαη; Πνηνη ζπκκεηέρνπλ ζηνπο κεραληζκνχο; Έρνπλ ξφιν ππνθεηκέλνπ ή αληηθεηκέλνπ; Πνηα είλαη ηα απνηειέζκαηα ηα νπνία παξάγνληαη; Με βάζε ηα παξαπάλσ, δηαηππψλεηαη ε κνλαδηθή ζέζε ηεο δηαηξηβήο: νη πξαθηηθέο ρξήζεο θαη ε θαζεκεξηλή δσή ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ δηακνξθψλνληαη ελ κέξεη σο απνηέιεζκα πνιπεπίπεδσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, κε βάζε ηξεηο θχξηεο δηαζηάζεηο θαη ιεηηνπξγίεο ηνπ: αλάπηπμε δπλάκεσλ θαλνληθνπνίεζεο, αλάπηπμε αληηζηάζεσλ θαη νηθνλνκηθέο ιεηηνπξγίεο. Δ πηνζέηεζε ελφο επαγσγηθνχ κνληέινπ έξεπλαο απφ ηελ παξνχζα εξγαζία δελ απαηηεί δηαηχπσζε ππνζέζεσλ πξνο επηβεβαίσζε, θαζψο νη ππνζέζεηο θαηαζθεπάδνληαη θαη αμηνινγνχληαη εληφο θαη δηακέζνπ ηεο έξεπλαο πεδίνπ. Γηα λα θαηαζηεί ζαθήο ε δνκή ηεο δηαηξηβήο, ε νπνία ζηεξίδεηαη αθελφο ζηελ αλάπηπμε ελφο γλσζηηθνχ ππνβάζξνπ, ην νπνίν ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ εκπεηξηθή παξαηήξεζε νδεγεί ζηελ παξαγσγή ππνζέζεσλ γηα ηηο ζρέζεηο θαη ηνπο κεραληζκνχο πνπ αλαπηχζζνληαη ζην δεκφζην ρψξν θαη αθεηέξνπ ζηε δηεμαγσγή έξεπλαο πεδίνπ, είλαη ρξήζηκν λα ζέζνπκε σο βάζε γηα ηελ αλάιπζε ησλ παξαηεξνχκελσλ απνηειεζκάησλ ζην δεκφζην ρψξν, αιιά θαη σο θξηηήξην πιεξφηεηαο ηεο έξεπλαο, ηα ηέζζεξα αίηηα ηνπ Ώξηζηνηέιε, σο δπλάκεηο νη νπνίεο νδεγνχλ ζηελ θαηαζθεπή θαηαζηάζεσλ θαη θαηλνκέλσλ: 2

16 Ειςαγωγή Τιηθφ Μνξθηθφ Πνηεηηθφ Σειηθφ Δ αλάπηπμε ηνπ γλσζηηθνχ θαη ζεσξεηηθνχ ππνβάζξνπ ζηεξίδεηαη ζηελ αλάιπζε ηεο βηβιηνγξαθίαο, ηε ζχλδεζή ηεο κε ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο θαη ηελ θαηαζθεπή ππνζέζεσλ ζρεηηθά κε ην είδνο θαη ηε δξάζε ησλ κεραληζκψλ νη νπνίνη εληνπίδνληαη ζην δεκφζην ρψξν, ε ηζρχο ησλ νπνίσλ εμεηάδεηαη ζηελ έξεπλα πεδίνπ. Γηα ηε ζπγθεθξηκέλε εξγαζία, ε θαηαζθεπή ηνπ γλσζηηθνχ ππνβάζξνπ είλαη θξίζηκε γηα πνιινχο ιφγνπο. Πξψηνλ, ηα θαηλφκελα θαη νη ιεηηνπξγίεο νη νπνίεο εμεηάδνληαη δελ εθδειψλνληαη απνθιεηζηηθά ζην δεκφζην ρψξν. Τπφ ηελ έλλνηα απηή, ζηε παξνχζα εξγαζία αλαιχνληαη ηξνπηθφηεηεο ησλ θαηλνκέλσλ απηψλ κε πεδίν αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν. Αεχηεξνλ, ε ίδηα ε θχζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ απνξξίπηεη θάζε ζεψξεζή ηνπ σο έλα θιεηζηφ ζχζηεκα: ε παξαγσγή, ε ρξήζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, αιιά θαη ε ζπγθξφηεζε ησλ ρξεζηψλ απνηεινχλ θαηλφκελα ηα νπνία ζπλδένληαη κε επξχηεξεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο. Γηα θάζε θαηλφκελν πνπ εμεηάδεηαη, νη ζπλδέζεηο απηέο, νη νπνίεο εθηείλνληαη πέξα απφ φ,ηη ιακβάλεη ρψξα ζην δεκφζην ρψξν, αλαθέξνληαη θαη φπνπ θξίλεηαη ρξήζηκν εμεηάδνληαη. Σξίηνλ, φπσο γίλεηαη αληηιεπηφ ζην θπξίσο κέξνο ηεο εξγαζίαο, ε έθθξαζε ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ έρεη κηα θνηλή βάζε: ηελ αλαπαξαγσγή ησλ πθηζηάκελσλ κνληέισλ νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη ηηο δπλάκεηο νη νπνίεο έρνπλ είηε ππνζηεξηθηηθφ, είηε ππνλνκεπηηθφ ξφιν. ην πιαίζην απηφ, ε αλάπηπμε ηνπ γλσζηηθνχ ππνβάζξνπ επηηειεί δηπιφ ξφιν: αθελφο αλαθέξεηαη ζηα πιηθά θαη ηειηθά αίηηα ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ θαη αθεηέξνπ νδεγεί ζηελ παξαγσγή ππνζέζεσλ ζε ζρέζε κε ηνπο κεραληζκνχο κέζσ ησλ νπνίσλ ηα θαηλφκελα πινπνηνχληαη, παξέρνληαο εξγαιεία γηα ηελ αλάιπζε ησλ κεραληζκψλ απηψλ. Σν ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ζηελ παξνχζα εξγαζία δελ έρεη απνθιεηζηηθά ζπκπιεξσκαηηθφ ξφιν ζηελ παξνπζίαζε ηεο έξεπλαο πεδίνπ, αιιά θαζνξίδεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ην πιαίζην έξεπλαο θαη πξνζθέξεη κεζνδνινγηθά θαη αλαιπηηθά εξγαιεία. εκαληηθφ κέξνο ησλ βηβιηνγξαθηθψλ πεγψλ πξνέξρεηαη απφ πεδία ηα νπνία δε ζπλδένληαη άκεζα κε ην δεκφζην ρψξν. Ώληίζεηα, επηθεληξψλνληαη ζηα θνηλσληθά θαη πνιηηηθά θαηλφκελα ηα νπνία εξεπλψληαη θαη ε πιεηνςεθία ησλ ζπλδέζεσλ κε ην 3

17 Ειςαγωγή ζέκα ηεο εξγαζίαο δηελεξγείηαη απφ ην ζπγγξαθέα ηεο δηαηξηβήο. Δ επηινγή απηή είλαη ζπλεηδεηή θαη έρεη σο ζθνπφ ηελ απνθπγή ηεο παξάζεζεο ζηνηρείσλ θαη ζπκπεξαζκάησλ ζε φ,ηη αθνξά ηε ρσξηθή έθθξαζε ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ, ηα νπνία έρνπλ ήδε αλαιπζεί ζε αληίζηνηρεο εξγαζίεο. Βπηπιένλ, έρεη σο ζηφρν ηε δεκηνπξγία λέσλ ζπλδέζεσλ κεηαμχ ησλ ππφ έξεπλα θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ θαηλνκέλσλ θαη ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Χο απνηέιεζκα, ε παξνχζα δηαηξηβή εξεπλά ηα θαηλφκελα απηά κε πεδίν έξεπλαο ην δεκφζην ρψξν θαη φρη ην αληίζηξνθν. Δ έξεπλα πεδίνπ, ε νπνία δηεμήρζε ζην πιαίζην ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο, έρεη σο αληηθείκελν ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, ηνπο κεραληζκνχο- θνξείο ησλ ζρέζεσλ απηψλ θαη ηα απνηειέζκαηα ηνπο ζηνλ δεκφζην ρψξν. Οη ζρέζεηο θαη νη κεραληζκνί δηακφξθσζεο θαηαζηάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν εκπίπηνπλ ζην κνξθηθφ θαη ζην πνηεηηθφ αίηην. Με βάζε ηα παξαπάλσ, ε παξνχζα δηαηξηβή απνπεηξάηαη λα αλαιχζεη ην ζχλνιν ησλ αηηίσλ ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ, εμεηάδνληαο φκσο ζε βάζνο ζπγθεθξηκέλα πνηεηηθά θαη κνξθηθά αίηηα. ην πιαίζην ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο δηαηξηβήο, ηα πιηθά θαη ηειηθά αίηηα εθηείλνληαη ζε δηαθνξεηηθή θιίκαθα αλαθνξάο ζε ζρέζε κε ηα κνξθηθά θαη πνηεηηθά αίηηα: ηα πξψηα αθνξνχλ ζπλζήθεο, φξνπο θαη ζθνπνχο ηεο επξχηεξεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο, ελψ ηα δεχηεξα αλαιχνληαη σο ζπγθεθξηκέλνη κεραληζκνί θαη ζρέζεηο κε πεδίν αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν. Δ παξαπάλσ ππφζεζε δε ζεκαίλεη φηη νη ππφ έξεπλα κεραληζκνί δε ιεηηνπξγνχλ ζην πιαίζην ή σο πξνέθηαζε επξχηεξσλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ δηαδηθαζηψλ, αιιά φηη κπνξνχλ λα εμεηαζηνχλ ηαπηφρξνλα απηφλνκα. II. Πεξηνξηζκνί έξεπλαο Κάζε εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε, πξνθεηκέλνπ λα έρεη ρξεζηκφηεηα, νθείιεη λα παξάγεη ζπκπεξάζκαηα ηα νπνία είλαη δπλαηφ λα γεληθεπζνχλ ζε θάπνηνλ βαζκφ. Σαπηφρξνλα, φκσο, είλαη ζεκαληηθφ λα αλαθέξνληαη ξεηά νη πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο, ηα νπνία απνηεινχλ εκπφδηα ζε κηα θαζνιηθή γελίθεπζε. ρεηηθά κε ηελ αληηθεηκεληθφηεηα θαη νξζνινγηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ εξεπλψλ θνπφο ηεο εξγαζίαο δελ είλαη ε εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ, ηα νπνία ζα κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζε θάζε πεξίπησζε, ζε φ,ηη αθνξά ηελ αλάπηπμε ζρέζεσλ εμνπζίαο ζην δεκφζην ρψξν, θαζψο θάηη ηέηνην ζα ζηεξηδφηαλ ζηελ παξαδνρή κηαο κφλν δπλαηήο θαη νξζνινγηθήο πξνζέγγηζεο ησλ θαηλνκέλσλ απηψλ. Ώληίζεηα, ην 4

18 Ειςαγωγή πλεχκα ηεο εξγαζίαο, φπσο γίλεηαη αληηιεπηφ ζηα επί κέξνπο θεθάιαηα, απνξξίπηεη παγησκέλεο νξζνινγηθέο ζρέζεηο αηηηφηεηαο, θαζψο ζε θάζε έξεπλα θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ θαηλνκέλσλ ην αληηθεηκεληθφ ζηνηρείν είλαη a priori πεξηνξηζκέλν ζε ζρέζε κε άιια επηζηεκνληθά πεδία, φπσο νη θπζηθέο επηζηήκεο, θαη ε νξζνινγηθή ζηήξημε παξέρεηαη απνθιεηζηηθά απφ ηελ ηεθκεξίσζε ησλ επηινγψλ ησλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ, ηελ επηζηεκνληθά ζσζηή ρξήζε ηνπο θαη ηελ θαηαζθεπή εζσηεξηθήο θαη εμσηεξηθήο εγθπξφηεηαο ηεο έξεπλαο. Σν ππνθεηκεληθφ ζηνηρείν ζε εξγαζίεο φπσο ε παξνχζα ππεηζέξρεηαη ζε θάζε ζηάδην: ζηελ επηινγή ηεο βηβιηνγξαθίαο, ζηελ επηινγή ησλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ, ζηελ εμαγσγή ησλ ζπκπεξαζκάησλ θαη ζηελ αλάιπζε ηνπο. πσο αλαθέξεη ν Καζηνξηάδεο (1975), δε ζα κπνξέζσ πνηέ λα δσ ηίπνηα απφ φιεο ηηο δπλαηέο ζέζεηο ηαπηφρξνλα. Κάζε θνξά βιέπσ απφ κηα νξηζκέλε ζέζε, βιέπσ κηα φςε θαη βιέπσ ζε κηα πξννπηηθή. Καη βιέπσ ζεκαίλεη βιέπσ κφλν κε ηα κάηηα κνπ. ηαλ βιέπσ φιε ε δσή κνπ βξίζθεηαη εδψ, ελζαξθσκέλε ζε απηή ηε ζέαζε, ζε απηή ηελ πξάμε ηνπ νξάλ. Καη απηφ δελ είλαη έλα ειάηησκα ηεο φξαζήο καο, είλαη ε φξαζε. Σα ππφινηπα είλαη ην αηψλην θάληαζκα ηεο ζενινγίαο θαη ηεο θηινζνθίαο. (Καζηνξηάδεο, 1975, ζει.62) Πεξηνξηζκνί ζηελ αλάπηπμε ηνπ γλσζηηθνχ θαη ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ Πξψηνλ, ην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηεο έξεπλαο αλαπηχζζεηαη κε αλαθνξέο ζε επηζηήκνλεο, αθαδεκατθνχο θαη θηινζφθνπο, νη νπνίνη αλ θαη δελ έρνπλ θνηλή ζεψξεζε ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ, έρνπλ σο θνηλφ ηφπν ηελ αληίζεζή ηνπο ζηηο εμεγήζεηο πνπ παξέρνληαη απφ ην θχξην 2 ξεχκα ζηνπο ηνκείο ελδηαθέξνληφο ηνπο. Βπνκέλσο, κηα πην νινθιεξσκέλε πξνζέγγηζε ζα είρε εθηελείο αλαθνξέο ζε βαζηθνχο εθπξνζψπνπο ηνπ θχξηνπ ξεχκαηνο θαη ζα αλαπηπζζφηαλ κε ηε ζηήξημε κηαο δνκήο αληηπαξάζεζεο. Μηα ηέηνηα πξνζέγγηζε ζα ήηαλ ρξήζηκε αθφκε θαη εάλ ην πιαίζην θαη ηα εξγαιεία ηεο έξεπλαο επηιέγνληαλ ηειηθά ζε ζρέζε κε ηε βηβιηνγξαθία ε νπνία έρεη ρξεζηκνπνηεζεί ζηε δηαηξηβή. Αεχηεξνλ, γηα ηελ αλάιπζε ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ, πεδίν αλαθνξάο απνηειεί ην αζηηθφ πεξηβάιινλ ηεο πξσηεχνπζαο ελφο θξάηνπο, ζην νπνίν επηθξαηεί ην πνιηηηθφ κνληέιν ηεο αζηηθήο δεκνθξαηίαο θαη θαπηηαιηζηηθά κνληέια νηθνλνκηθήο 2 Με ηνλ φξν θχξην ή mainstream ξεχκα ζθέςεο αλαθεξφκαζηε ζην ζχλνιν ησλ ζεσξήζεσλ θαη ζεσξηψλ νη νπνίεο ιεηηνπξγνχλ ππνζηεξηθηηθά ζηα πθηζηάκελα θαπηηαιηζηηθά κνληέια νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη αλαπαξαγσγήο. 5

19 Ειςαγωγή νξγάλσζεο. Σν πιαίζην αλάιπζεο δελ κπνξεί λα κεηαθεξζεί ζε ρψξεο κε νινθιεξσηηθφ θαζεζηψο ή ζε ρψξεο κε απφιπην θξαηηθφ έιεγρν ηεο νηθνλνκηθήο δηαδηθαζίαο γηα πξνθαλείο ιφγνπο. Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο πεδίνπ Πξψηνλ, ε έξεπλα πεδίνπ ζηεξίδεηαη ζηελ επηινγή πεξηπηψζεσλ έξεπλαο δεκφζησλ ρψξσλ νη νπνίνη βξίζθνληαη ζηελ θεληξηθή Ώζήλα θαη ε έξεπλα έρεη δηεμαρζεί ηα έηε Μηα πην νινθιεξσκέλε πξνζέγγηζε ζα ζηεξηδφηαλ ζηε ζπγθξηηηθή δηεξεχλεζε δεκφζησλ ρψξσλ ζε δηαθνξεηηθέο ρψξεο. Μηα ηέηνηα πξνζέγγηζε ζα παξείρε ηε δπλαηφηεηα εμαγσγήο ζπκπεξαζκάησλ επθνιφηεξα γεληθεχζηκσλ, θαζψο νη δηαθνξνπνηήζεηο θαη παξαιιαγέο ησλ ππφ έξεπλα εθθξάζεσλ ησλ θαηλνκέλσλ θαη ησλ αληίζηνηρσλ κεραληζκψλ ζα ήηαλ επδηάθξηηεο θαη ζα ππήξρε ε δπλαηφηεηα αλάδεημεο ησλ θνηλψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο. Βπηπιένλ, ε έξεπλα πεδίνπ δηεμήρζε ζε κηα πεξίνδν νηθνλνκηθήο θξίζεο ε νπνία, φπσο θάζε αλάινγε πεξίνδνο, πξνθαιεί απξφβιεπηεο θαη ξεπζηέο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο. Ο ζπγγξαθέαο ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο δηακφξθσζε ηελ έξεπλα πεδίνπ (επηινγή πεξηπηψζεσλ έξεπλαο, επηινγή ρξφλνπ δηεμαγσγήο ηεο έξεπλαο, δηαηχπσζε εξσηήζεσλ θιπ.), κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα πεξηνξίδεηαη ε επηξξνή ησλ θαηαζηάζεσλ απηψλ, αλ θαη ν νινθιεξσηηθφο απνθιεηζκφο ηνπο δελ είλαη δπλαηφο. Σέινο, φπσο ηζρχεη ζε θάζε έξεπλα, ε νπνία ζηεξίδεηαη κεζνδνινγηθά ζηελ εμέηαζε πεξηπηψζεσλ έξεπλαο, ζα ήηαλ ρξήζηκε κηα κειινληηθή εθ λένπ δηεξεχλεζε, ε νπνία ζα πεξηιακβάλεη κεγαιχηεξν αξηζκφ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο γηα θάζε θαηλφκελν θαη κεραληζκφ, αιιά θαη κεγαιχηεξν αξηζκφ εξσηεκαηνινγίσλ, ζπλεληεχμεσλ θηι. 6

20 Μέξνο Ά: Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ- Κχξηεο θνηλσληθνπνιηηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη επξχηεξεο ζπλδέζεηο 7

21 Δίλαη έλαο ειεχζεξνο θαη αζθαιήο θάηνηθνο ηεο γεο, γηαηί είλαη δεκέλνο κε κηα αιπζίδα αξθεηά καθξηά ψζηε λα ηνπ επηηξέπεη ηελ πξφζβαζε ζε φια ηα γήηλα βαζίιεηα, αιιά φρη ηφζν καθξηά ψζηε θάηη λα ηνλ ηξαβήμεη πέξαλ ησλ γήηλσλ νξίσλ. Σαπηφρξνλα φκσο, είλαη έλαο ειεχζεξνο θαη αζθαιήο θάηνηθνο ηνπ νπξαλνχ, γηαηί είλαη επίζεο δεκέλνο κε κηα παξφκνηα νπξάληα αιπζίδα. Έηζη, αλ ζέιεη λα θαηέβεη θάησ ζηε γε, πλίγεηαη απφ ηε ιαηκαξηά ηνπ νπξαλνχ. Αλ ζέιεη λα αλέβεη ζηνλ νπξαλφ, πλίγεηαη απφ ηε ιαηκαξηά ηεο γεο. Καη, παξ φια απηά, έρεη φιεο ηηο δπλαηφηεηεο λα αληηιακβάλεηαη ηελ θαηάζηαζε. Πξάγκαηη, θηάλεη κέρξη ζεκείνπ λ αξλείηαη λα απνδψζεη ην φιν πξάγκα ζε ιάζνο θαηά ην αξρηθφ αιπζνδέζηκν F.Kafka, Ώθνξηζκνί 8

22 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο 1. ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο Δηζαγσγή Σν παξφλ θεθάιαην εμεηάδεη ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο κεραληζκνί θαη ζπλζήθεο άζθεζεο εμνπζίαο ζπλδένληαη θαη δηακνξθψλνπλ ζρέζεηο εμνπζίαο, κεηαβιεηέο ησλ νπνίσλ απνηεινχλ δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ θαη κνξθήο ππνθείκελα. ηε πεξίπησζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, σο αληίζηνηρα ππνθείκελα ζσξνχληαη κεραληζκνί θαη ρξήζηεο. Δ αλάιπζε ησλ δνκψλ απηψλ θαη ησλ κεραληζκψλ θαη ζπλζεθψλ νη νπνίεο ηηο εληζρχνπλ δηαπεξλά δηάθνξεο ζπλζήθεο νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο θαη ρσξηθήο νξγάλσζεο. Δ ηκεκαηηθή αλάιπζε ησλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνίνπο αζθείηαη ε εμνπζία ζην δεκφζην ρψξν αθνξά ηφζν ηηο δηαθνξεηηθέο απηέο ζπλζήθεο, φζν θαη ηε ρσξηθή θιίκαθα εθαξκνγήο ηνπο. Βπηπιένλ, ε αλάιπζε πνπ αθνινπζεί ζέηεη σο πξνυπφζεζε ηελ απφξξηςε δπαδηθψλ ζρεκάησλ άζθεζεο εμνπζίαο θαη ηεο χπαξμεο ελφο απνθιεηζηηθνχ δίπνινπ εμνπζηαζηή - εμνπζηαδφκελνπ. Ώληίζεηα, εμεηάδνληαη ηαπηφρξνλα δνκέο δηαθπβέξλεζεο, νη νπνίεο αθνξνχλ ην ζχλνιν δηαδηθαζηψλ, ζεζκψλ θαη πξαθηηθψλ κέζσ ησλ νπνίσλ θαζνδεγνχληαη νη άλζξσπνη (Foucault, 1982, ζει.316), αιιά θαη πεξηπηψζεηο άζθεζεο εμνπζίαο ζηηο νπνίεο ην ππνθείκελν αζθεί ην ίδην εμνπζία ζηνλ εαπηφ ηνπ. πσο αλαθέξεη ν ηαπξίδεο (2010, ζει.88) αλαιχνληαο ηελ νπηηθή ησλ δνκηζηψλ πάλσ ζηελ εμνπζία, ην ππνθείκελν δηακνξθψλεηαη απφ δπλάκεηο πνπ δξνπλ ηαπηφρξνλα εληφο θαη εθηφο ηνπ, δπλάκεηο πνπ θαηεξγάδνληαη ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηα άιια άηνκα θαη ηνπο ζεζκνχο. Οη δπλάκεηο απηέο απνηεινχλ ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο ηνπ θεθαιαίνπ απηνχ Οξηζκνί, ραξαθηεξηζηηθά θαη παξάκεηξνη Γηα ηελ πξνζέγγηζε ησλ θαηλνκέλσλ εμνπζίαο, αιιά θα ηελ αλάιπζε ηνπο, βαζηθή βηβιηνγξαθηθή αλαθνξά απνηειεί ν Michel Foucault (1991, 1982, 1980, 1979, 1975a, 1975b, 1967), ην ζχλνιν ηνπ έξγνπ ηνπ νπνίνπ αλαθέξεηαη εθηελψο ζηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη εηζάγεη παξακέηξνπο νη νπνίεο ζε πεξηνξηζκέλν κφλν βαζκφ έρνπλ ζπλδεζεί κε ηε ρσξηθή δηάζηαζε ησλ θαηλνκέλσλ εμνπζίαο θαη ηδηαίηεξα κε ηνλ δεκφζην ρψξν. ην παξφλ θεθάιαην εληνπίδνληαη εθηελείο αλαθνξέο ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, ζηε βάζε ησλ νπνίσλ δηακνξθψζεθε ην πιαίζην θαη ηα εξγαιεία αλάιπζεο ηεο έξεπλαο πεδίνπ ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο. 9

23 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο Ώξρηθά, ν Foucault (1991, 1980, 1975a) απνξξίπηεη ηελ πξνζέγγηζε ησλ θαηλνκέλσλ εμνπζίαο, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζε δίπνια εμνπζηαζηή - εμνπζηαδφκελνπ. Βπηπιένλ, απνξξίπηεη ηελ χπαξμε κηαο εμνπζίαο - αληηθεηκέλνπ, ε νπνία κπνξεί λα ηεζεί ππφ ηελ θαηνρή ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο, ηάμεο θιπ. θαη σο εθ ηνχηνπ ρξεζηκνπνηεί θπξίσο ηνλ φξν ζρέζεηο εμνπζίαο θαη φρη εμνπζία. Ώληίζεηα, πξνθξίλεη κηα πξνζέγγηζε ε νπνία ζεσξεί ηελ εμνπζία σο έλα πιέγκα ζρέζεσλ ην νπνίν δηαπεξλά θαη ζπλδέεη νιφθιεξν ην θνηλσληθφ ζψκα, ρσξίο λα απνθιείνληαη πην παγησκέλεο κνξθέο ζρέζεσλ, φπσο ε θαηάζηαζε θπξηαξρίαο. Σν πιέγκα απηφ, δελ απνηειεί ην απνηέιεζκα ελφο νξζνινγηθνχ ζρεδίνπ ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ, αιιά ηε βάζε πάλσ ζηελ νπνία ζηεξίδεηαη ε θπξηαξρία ηνπο θαη απνηειείηαη απφ έλα πνιχπινθν ζχλνιν αιιειεπηδξψλησλ θαλφλσλ, κεραληζκψλ θαη ζεζκψλ. Δ εμνπζία νξίδεηαη σο κηα ζρέζε κέζσ ηεο νπνίαο ν έλαο πξνζπαζεί λα θαζνδεγήζεη ηε ζπκπεξηθνξά θάπνηνπ άιινπ (Foucault, 1982, ζει.371). Δ εμνπζία ηαπηίδεηαη απφιπηα κε ην θνηλσληθφ ζψκα, κε απνηέιεζκα λα απνπζηάδνπλ εληειψο λεζίδεο ειεπζεξίαο. Βπηπιένλ, ηα δίθηπα εμνπζίαο ζπλδένληαη κε δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο ζρέζεσλ ελψ δελ αληαπνθξίλνληαη απνθιεηζηηθά ζε κνξθέο απαγνξεχζεσλ. Δ αιιειεπίδξαζε ζρέζεσλ εμνπζίαο δεκηνπξγεί θαηλφκελα θπξηαξρίαο, ηα νπνία κφλν ελ κέξεη κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ηκήκα κηαο ζπλεθηηθήο ζηξαηεγηθήο άζθεζεο εμνπζίαο. Δ ζρέζε εμνπζίαο νξίδεηαη σο έλαο ηξφπνο δξάζεο πνπ δελ ελεξγεί επζέσο θαη άκεζα ζηνπο άιινπο, αιιά ελεξγεί ζηελ ίδηα ηνπο ηε δξάζε (Foucault, 1991, ζει.91). ηε ζρέζε απηή αξζξψλνληαη δπν ζηνηρεία: ην άηνκν ή ε νκάδα, ζηελ νπνία αζθείηαη ε εμνπζία λα παξακέλεη ππνθείκελν δξάζεο θαη λα αλαγλσξίδεηαη σο ηέηνην, θαη ε ζρέζε εμνπζίαο, πνπ δηακνξθψλεη έλα πεδίν δπλαηψλ αληηδξάζεσλ θαη απνηειεζκάησλ. Βπνκέλσο, ε άζθεζε εμνπζίαο αθνξά έλαλ ηξφπν γηα ηνπο κελ λα νξίζνπλ ην πεδίν δπλαηήο δξάζεο ησλ δε (Foucault, 1991, ζει.95). πσο πξνθχπηεη απφ ηνλ νξηζκφ απηφλ, ε εμνπζία δελ έρεη πάληα θαηαπηεζηηθφ ραξαθηήξα. Ώληίζεηα, δηαζρίδεη θάζε πηπρή ηεο δσήο, παξάγεη θαη δεκηνπξγεί. Δ δηάρπζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο εμνπζίαο ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ ζηεξίδεηαη ζε κηα νηθνλνκία ηεο εμνπζίαο ε νπνία απνηειείηαη απφ ελέξγεηεο ηαπηφρξνλα ζπλερείο θαη εμαηνκηθεπκέλεο. Οη ζρέζεηο εμνπζίαο έρνπλ σο ζθνπφ θαη απνηέιεζκα ηνλ θαζνξηζκφ ησλ πηζαλψλ δξάζεσλ ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο, θπξίσο ζε επίπεδν θαζεκεξηλήο δσήο. πκπιεξσκαηηθά κε ην Foucault (1991, 1982), o Vanegeim (1967) ζπιιακβάλεη ηελ εμνπζία σο έλα ζχλνιν θαηαλαγθαζκψλ ησλ νπνίσλ πεδίν 10

24 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο δξάζεο απνηειεί ε θαζεκεξηλή δσή. Οη θαηαλαγθαζκνί απνηεινχλ πξνυπφζεζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο παξαγσγήο θαη εξγαιεία ηνπο είλαη ε ηεξαξρηθή θνηλσληθή νξγάλσζε θαη ν πξνγξακκαηηζκφο. Ώπνηέιεζκα ηνπο είλαη ε απνκφλσζε, ην άιγνο θαη ην αίζζεκα ηεο ηαπείλσζεο, ην αίζζεκα πσο είζαη αληηθείκελν. Ο Foucault (1982, 1975a) ππνζηεξίδεη πψο θάζε άηνκν απνηειεί ην απνηέιεζκα ζρέζεσλ εμνπζίαο, νη νπνίεο θαιχπηνπλ θάζε δηάζηαζε ηεο χπαξμήο ηνπ. Σαπηφρξνλα, ηα άηνκα απνηεινχλ θνξείο ηεο εμνπζίαο θαη φρη ζεκεία εθαξκνγήο ηεο. Ο Vanegeim (1967) αλαθέξεηαη, επίζεο, ζηελ ηκεκαηηθή άζθεζε ηεο εμνπζίαο, ηνλίδνληαο ηελ ηκεκαηηθή εθαξκνγή ηεο. χκθσλα κε ηνλ ίδην, ε ηκεκαηηθή άζθεζε ηεο εμνπζίαο δεκηνπξγεί ηκεκαηηθέο αληηζηάζεηο, ελψ θάζε κνξθή εμνπζίαο έρεη σο πξνυπφζεζε ηελ ππνηαγή. Ο Foucault (1982) ζέηεη σο πξνυπφζεζε θάζε ζρέζεο, κνξθήο, δνκήο θαη κεραληζκνχ εμνπζίαο ηελ παξαδνρή φηη θάπνηνη αζθνχλ εμνπζία ζε θάπνηνπο άιινπο. Βπηπιένλ, παξάιιεια κε ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, αλαπηχζζνληαη άιινη δχν ηχπνη ζρέζεσλ, νη νπνίνη αιιειεπηθαιχπηνληαη ηφζν κεηαμχ ηνπο, φζν θαη κε ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο: νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη νη αληηθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο. Οη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο αλαθέξνληαη ζηνπο δηαχινπο κεηαβίβαζεο πιεξνθνξηψλ δηακέζνπ ζπκβνιηθψλ κέζσλ, ελψ νη αληηθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο αλαθέξνληαη ζηελ εμνπζία πνπ αζθείηαη ζε αληηθείκελα, πξάγκαηα θαη ζηελ εμνπζία ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο ζηε ρξήζε, ηελ θαηαλάισζε ή ηελ θαηαζηξνθή ηνπο. Δ ζχλδεζε ησλ παξαπάλσ ηχπσλ ζρέζεσλ δελ είλαη ζηαζεξή, αιιά εκθαλίδεηαη κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο θαη κεηαμχ ηνπο ηζνξξνπίεο. Βληνχηνηο, ζηελ πεξίπησζε πνπ ε κεηαμχ ηνπο ζχλδεζε ζπληζηά έλα ξπζκηζκέλν θαη ελνξρεζηξσκέλν ζχζηεκα, εκθαλίδνληαη κπινθ, ηα νπνία απνηεινχλ πεηζαξρίεο. 1.2.Σξνπηθφηεηεο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο χκθσλα κε ην Foucault (1975a), νη ζρέζεηο εμνπζίαο εδξαηψλνληαη κέζσ ηεο πεηζαξρίαο σο κεραληζκνχ θαλνληθνπνίεζεο 3. Δ πεηζαξρία, ηα κέζα θαη νη κεραληζκνί ηεο απνηεινχλ έλα δίαπιν κεηαθνξάο ησλ απνηειεζκάησλ ηεο εμνπζίαο ζηα άηνκα. Με ηνλ ηξφπν απηφ ηα θαζηζηά αληηθείκελα γλψζεο, ηα κεηαζρεκαηίδεη θαη ηα ηξνπνπνηεί. Δ ηξνπνπνίεζε απηή έρεη σο ζηφρν ηε ζπκκφξθσζε θαη ηνλ 3 Βίλαη θξίζηκν, ζην ζεκείν απηφ, λα δηαρσξηζηεί ε έλλνηα θαη ην πεξηερφκελν ηνπ θαλφλα απφ ην αληίζηνηρν ηνπ λφκνπ. Ώλ θαη ζε έλα βαζκφ εκθαλίδεηαη αιιεινεπηθάιπςε ζην επίπεδν ησλ πξαθηηθψλ θαη ηνπ πεξηερνκέλνπ, πεξηνρέο νη νπνίεο δηέπνληαη απφ ην ίδην λνκηθφ θαζεζηψο, δχλαηαη λα ιεηηνπξγνχλ κε βάζε δηαθνξεηηθνχο θαλφλεο. Βπνκέλσο, ε θαλνληθφηεηα είλαη κηα έλλνηα θαη έλα ζχλνιν πξαθηηθψλ ηηο νπνίεο πξέπεη λα εμεηάδνπκε θαη λα αλαιχνπκε θαηά πεξίπησζε θαη ζε ζπλάξηεζε κε ηελ αλάπηπμε ζρέζεσλ εμνπζίαο (βι. ελδεηθηηθά ζπκπεξάζκαηα ππνθεθαιαίνπ 7.1) 11

25 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο πεξηνξηζκφ ησλ παξεθθιίζεσλ απφ απηφ πνπ ζε θάζε ζπγθπξία ζεσξείηαη ν θαλφλαο, ην θαλνληθφ. Σαπηφρξνλα, αλ θαη ηα πεηζαξρηθά θαλνληθνπνηεηηθά ζπζηήκαηα έρνπλ ην ραξαθηήξα ελφο πνηληθνχ κεραληζκνχ, έρνπλ σο θχξην ζηφρν ηελ πξνζαξκνγή θαη ηε δηφξζσζε ησλ απνθιίζεσλ θαη φρη ηνλ απνθιεηζκφ ή ηελ θαηαζηνιή ησλ θνξέσλ ηνπο: πξνηεξαηφηεηα απνηειεί ε δηφξζσζε ηεο δηαγσγήο, ε νπνία επηηπγράλεηαη κέζσ ηεο δηαξθνχο ππελζχκηζεο ηεο θαλνληθφηεηαο, ηεο αληακνηβήο ηεο πξνζαξκνγήο ζηνλ θαλφλα θαη ηνλ απζηεξφ δηαρσξηζκφ ησλ δηαγσγψλ ζε έλα δίπνιν θαινχ- θαθνχ θαη επηζπκεηνχ- αλεπηζχκεηνπ. ην πιαίζην απηφ, ε πεηζαξρηθή εμνπζία επηηειεί ζχκθσλα κε ην Foucault (1975a, ζει ) πέληε ιεηηνπξγίεο, νη νπνίεο νδεγνχλ ζηνλ θαζνξηζκφ ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ δηαγσγψλ: Βληάζζεη ηηο δξάζεηο θαη ηηο δηαγσγέο ζε έλα ζχζηεκα αμηνιφγεζεο θαη δηαθνξνπνίεζήο ηνπο Αηαρσξίδεη θαη θαηεγνξηνπνηεί ηα άηνκα ζε ζρέζε κε ηε δηαγσγή ηνπο Εεξαξρεί ηα άηνκα κε βάζε ηε ζρέζε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπο κε ηνλ θαλφλα Βμαλαγθάδεη ηα άηνκα πξνο ζπκκφξθσζε Αηακνξθψλεη ηα φξηα θαλνληθνχ- κε θαλνληθνχ ην ζρήκα ηεο πεηζαξρηθήο εμνπζίαο ηνπ Foucault (1975a) ζεκαληηθφ ξφιν δηαδξακαηίδεη ν κεραληζκφο ηεο επηηήξεζεο. Δ επηηήξεζε έρεη σο θχξην ζηφρν ηε κεηαηξνπή ηεο δχζθνια ειέγμηκεο θνηλσληθήο κάδαο ζε έλα ζχλνιν αηνκηθνηήησλ κε απζηεξά θαζνξηζκέλε ηεξαξρηθή δηάηαμε. Δ ηζρχο ηεο επηηήξεζεο ζηεξίδεηαη ζηε παγίσζε κηαο εμνπζίαο ε νπνία είλαη ηαπηφρξνλα νξαηή θαη αλεπαιήζεπηε. Σν παξαθάησ απφζπαζκα απφ ην κπζηζηφξεκα ηνπ George Orwell 1984 ζθηαγξαθεί ραξαθηεξηζηηθά αθελφο ην ζπλαίζζεκα ηνπ ππφ επηηήξεζε αηφκνπ κε βάζε ηα δχν απηά ραξαθηεξηζηηθά- θαη ηδηαίηεξα ην αλεπαιήζεπην ηεο επηηήξεζεο-θαη αθεηέξνπ ην απνηέιεζκα ηεο επηηήξεζεο σο κεραληζκνχ πεηζαξρίαο ζηε δηαγσγή. Ζ ηειενζφλε ήηαλ ηαπηφρξνλα πνκπφο θαη δέθηεο. Μπνξνχζε λα ζπιιάβεη θάζε ζφξπβν πξνεξρφκελν απφ ην Γνπίλζηνλ πνπ ήηαλ πάλσ απφ ην επίπεδν ςηζχξνπ. Δπηπιένλ, φζν βξηζθφηαλ κέζα ζην νπηηθφ πεδίν ηεο κεηαιιηθήο πιάθαο, νη θηλήζεηο ηνπ κπνξνχζαλ λα παξαθνινπζνχληαη, φπσο θαη λα αθνχγνληαη. Βέβαηα, δελ ππήξρε ηξφπνο λα μέξεη θαλείο πνηαλ αθξηβψο ζηηγκή παξαθνινπζνχζαλ. Πφζν ζπρλά ή κε πνην ζχζηεκα ζπλδεφηαλ ε Αζηπλνκία ηεο θέςεο κε θάζε ζπζθεπή, κφλν λα καληέςεη κπνξνχζε θαλείο. Θα κπνξνχζε αθφκα λα δηαλνεζεί φηη παξαθνινπζνχζαλ ηνπο 12

26 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο πάληεο ζπλερψο. ε θάζε πεξίπησζε, κπνξνχζαλ λα ζπλδεζνχλ κε ηε ζπζθεπή ζνπ φπνηε ήζειαλ. Έπξεπε λα δεηο- πξαγκαηηθά δνχζεο- απφ ζπλήζεηα πνπ είρε θαηαιήμεη λα γίλεη έλζηηθην- κε ηελ πξνυπφζεζε φηη θάζε ήρνο πνπ έβγαδεο αθνπγφηαλ θαη φηη θάζε ζνπ θίλεζε παξαθνινπζνχληαλ, εθηφο αλ ήηαλ ζθνηάδη, G. Orwell, 1984 ηελ πεηζαξρηθή θνηλσλία, φπσο ππνζηεξίδεη ν Foucault (1975a), ν ηειηθφο ζθνπφο θαη ηαπηφρξνλα ην απνηέιεζκα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο παξαπέκπεη επίζεο ζηε δπζηνπία ηνπ Orwell, φπνπ ζηφρνο δελ είλαη - απνθιεηζηηθά ή θπξίσο- ε ηηκσξία, αιιά ε νιηθή θαη εμαξρήο αλαθαηαζθεπή ηνπ αηφκνπ, ν ππξήλαο ησλ δηαδηθαζηψλ ππνθεηκελνπνίεζεο θαη δξάζεο ηνπ. Ο Foucault (1975a) αλαθέξεηαη, επίζεο, ζηελ πνιηηηθή δηάζηαζε ηνπ ζψκαηνο, ηνπ ειέγρνπ ηνπ, ηεο εξγαιεηαθήο ηνπ ρξήζεο σο κέζνπ παξαγσγήο θαη αληηθείκελνπ ππνηαγήο. Οη ηερληθέο ειέγρνπ ηνπ ζψκαηνο νλνκάδνληαη πνιηηηθή ηερλνινγία ηνπ ζψκαηνο θαη απνηεινχλ κηα πξαθηηθή δχζθνια εληνπίζηκε ζε ζπγθεθξηκέλνπο κεραληζκνχο θαη ζεζκνχο. Βπηπιένλ, ππνζηεξίδεη πσο ν θαλφλαο απνηειεί πην ηζρπξφ εξγαιείν εγθαζίδξπζεο θαη εδξαίσζεο ζρέζεσλ εμνπζίαο απφ ην λφκν. Σαπηφρξνλα, ν θαλφλαο απνηειεί ην θξηηήξην ζχκθσλα κε ην νπνίν επηηειείηαη ν δηαρσξηζκφο ησλ αηφκσλ Θεζκνί θαη ζρέζεηο εμνπζίαο Ο Foucault (1982), ππνζηεξίδεη πσο ε εμνπζία αζθείηαη αθελφο κέζσ ηεο θπβέξλεζεο θαη ησλ ζεζκψλ νη νπνίνη ζπλδένληαη άκεζα καδί ηεο θαη αθεηέξνπ κε ηε κεζνιάβεζε ελφο ζπλφινπ ζεζκψλ νη νπνίνη παξνπζηάδνληαη σο αλεμάξηεηνη απφ ηελ πνιηηηθή εμνπζία ρσξίο λα είλαη. χκθσλα κε ην Foucault (1980), ην θξάηνο απνηειεί κηα ππεξδνκή ζε ζρέζε κε ην δίθηπν εμνπζίαο ην νπνίν εληνπίδεηαη ζηελ θνηλσληθή βάζε. Σν θξάηνο δελ κπνξεί λα ειέγμεη ηηο δνκέο εμνπζίαο ζηε βάζε, αιιά ζηεξίδεηαη ζε απηέο γηα λα ιεηηνπξγήζεη. Ώλ θαη o Foucault αλαγλσξίδεη ηε ζεκαζία ησλ ζεζκψλ ζηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, ππνζηεξίδεη πσο γηα ηελ έξεπλα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο νθείινπκε λα έρνπκε σο αθεηεξία ηελ παξαηήξεζε ησλ ζρέζεσλ απηψλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηνπο θαη φρη ηελ αλάιπζε ησλ ζεζκψλ αθνχ νη ζεζκνί παξνπζηάδνπλ έληνλε απηναλαπαξαγσγηθή ηζρχ. Ο Γεσξγνπιήο (1993) ππνζηεξίδεη φηη ην θξάηνο αθελφο εδξαηψλεη νηθνλνκηθέο ιεηηνπξγίεο θαη αθεηέξνπ δηακνξθψλεη ην ζεζκηθφ θαη λνκηθφ πιαίζην ηεο εδξαίσζεο ηνπο. Οη δχν απηέο κνξθέο παξέκβαζεο ιεηηνπξγνχλ εληαία θαη ζπκπιεξσκαηηθά πξνο ηελ ππνζηήξημε ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο θαη ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο εληφο απηήο. Γίλεηαη εκθαλέο έηζη φηη 13

27 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο ην θξάηνο ζην πιαίζην ησλ πθηζηάκελσλ ζρέζεσλ θπξηαξρίαο πξαγκαηνπνηεί ηφζν απεπζείαο παξεκβάζεηο φζν θαη παξεκβάζεηο θαζνξηζκνχ ησλ πηζαλψλ δξάζεσλ ησλ ππνθεηκέλσλ ηα νπνία αξζξψλνληαη ζηηο παξαπάλσ ζρέζεηο. Ο Althusser (1976), έρνληαο σο βάζε ηελ εξγαζία ηνπ Φξφπλη, ππνζηεξίδεη πσο ε ππνθεηκελνπνίεζε ηνπ αηφκνπ δε ζηεξίδεηαη ζε θάπνηα παγησκέλε εζσηεξηθή δνκή, αιιά ην άηνκν αλαγλσξίδεη ηνλ εαπηφ ηνπ θαη δηακνξθψλεηαη κέζα απφ ηδενινγηθνχο κεραληζκνχο θαη δνκέο. ηελ εξγαζία ηνπ γηα ηνπο ηδενινγηθνχο κεραληζκνχο ν Althusser (1976) ππνζηεξίδεη πσο θχξηνο ζθνπφο θαη απνηέιεζκα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο είλαη αξρηθά ε δηθαηνιφγεζε θαη ζηε ζπλέρεηα ε αλαπαξαγσγή ηεο θπξίαξρεο νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο θαη παξαγσγηθήο νξγάλσζεο θαη ησλ φξσλ ηνπο. Ο Althusser (1976) δηαρσξίδεη ηελ θνηλσληθή δνκή ζε δπν επίπεδα: ηελ ππνδνκή, ε νπνία αλαθέξεηαη ζηελ νξγάλσζε ηνπ ηξφπνπ παξαγσγήο θαη ηελ ππεξδνκή, ε νπνία αλαθέξεηαη ζην λνκηθφ- πνιηηηθφ πιαίζην θαη ηελ θπξίαξρε ηδενινγία. ε επέθηαζε ηεο καξμηζηηθήο ζεψξεζεο ηνπ θξάηνπο, ν Althusser (1976) εηζάγεη έλα ζχλνιν θξαηηθψλ κεραληζκψλ, νη νπνίνη δηαρσξίδνληαη απφ κεραληζκνχο θαηαπηεζηηθνχ ραξαθηήξα: ηνπο ηδενινγηθνχο κεραληζκνχο ηνπ θξάηνπο, ηνπο νπνίνπο νξίδεη σο πξαγκαηηθφηεηεο, πνπ εκθαλίδνληαη ζηνλ παξαηεξεηή κε ηε κνξθή δηαθξηηψλ θαη εηδηθεπκέλσλ ζεζκψλ (Althusser, 1976, ζει.83). ΐαζηθφο παξάγνληαο δηαθνξνπνίεζεο ησλ ηδενινγηθψλ κεραληζκψλ απφ ην κεραληζκφ ηνπ θξάηνπο είλαη φηη νη κελ ιεηηνπξγνχλ θπξίσο κε ηδενινγία ελψ νη δε θπξίσο κε βία θνπνί θαη απνηειέζκαηα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο Κνηλφ ζεκείν ζηηο πξνζεγγίζεηο πνπ εμεηάδνληαη ζην παξφλ θεθάιαην απνηειεί ε παξαδνρή πσο ζε κεγάιν βαζκφ νη ζθνπνί θαη ηα απνηειέζκαηα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ηαπηίδνληαη. Βληνχηνηο, ζχκθσλα κε ην Foucault (1982; 1975a), θάζε ζρέζε εμνπζίαο παξάγεη αληηζηάζεηο. Οη αληηζηάζεηο απηέο πξνζεγγίδνπλ ηε κέγηζηε ηζρχ ηνπο φηαλ δεκηνπξγνχληαη εθεί αθξηβψο νπνχ αζθείηαη ε εμνπζία. Ο Lefebvre (1968) δηεπξχλεη ηνπο φξνπο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο εληάζζνληαο ηελ παξάκεηξν ηνπ ειέγρνπ ηνπ ρξφλνπ θαη ραξαθηεξίδνληαο ηελ θαζεκεξηλή δσή ηεο πιεηνςεθίαο ηεο θνηλσλίαο σο ηειεθαηεπζπλφκελε. Οη παξαπάλσ πξαγκαηηθφηεηεο απνηεινχλ παξάγνληα ηεο δηαηήξεζεο ησλ δνκψλ θπξηαξρίαο, ε νπνία δηθαηνινγείηαη απφ ηελ θπξίαξρε νξζνινγηθφηεηα. ΐαζηθφ ζηήξηγκα ηεο νξζνινγηθφηεηαο απηήο είλαη ε θαηαπίεζε ηνπ απζφξκεηνπ θαη ν πεξηνξηζκφο ηεο ελδερνκεληθφηεηαο. Ο Marcuse (1964) ππνζηεξίδεη πσο βαζηθή ιεηηνπξγία ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο είλαη ε δηαξθήο 14

28 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο δηθαηνιφγεζε ηνπ ζπζηήκαηνο παξαγσγήο θαη ηεο νξζνινγηθφηεηάο ηνπ, αλ θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ην ζχζηεκα απηφ είλαη εληειψο αλνξζνινγηθφ 4. Ο Debord (1967, ζει.24) ππνζηεξίδεη πσο ην ζέακα απνηειεί ην θπξίαξρν ζηνηρείν ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο θαη ην πεξηγξάθεη σο κηα θνηλσληθή ζρέζε αηφκσλ κεζνιαβεκέλε απφ εηθφλεο. ην πιαίζην απηφ, ην άηνκν επηδηψθεη ηελ αλαγλψξηζε κέζα απφ ηε ζπκκφξθσζε θαη ηελ ηαχηηζε κε ηηο θπξίαξρεο εηθφλεο θαη πξφηππα ηεο ζεακαηηθήο θνηλσλίαο, δηαδηθαζία ε νπνία νδεγεί ζηελ απνκφλσζε θαη ηελ εμαηνκίθεπζε. Σαπηφρξνλα, ε ξνπή πξνο ηε ζπκκφξθσζε απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ έληαμε ζηελ ηεξαξρηθή θνηλσληθή θιίκαθα. Ο ηαπξίδεο (2010), επίζεο, αλαγλσξίδεη ηελ θαλνληθνπνηεηηθή δχλακε ηεο ζπλήζεηαο, ηνπ ξπζκνχ. Δ δχλακε απηή απνηειεί παξάγνληα θνηλσληθήο ξχζκηζεο, επηβνιήο ηάμεο θαη δηαηήξεζεο ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο. Σαπηφρξνλα, φκσο, απνηειεί πεδίν αλάδπζεο θαη ζχγθξνπζεο δηαθνξεηηθψλ ηαπηνηήησλ, πεδίν δηαθνξνπνίεζεο. Σέινο, ν Foucault (1982) ππνζηεξίδεη πσο ζθνπφο θαη απνηέιεζκα ηεο εμνπζίαο είλαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ησλ αηφκσλ ζε ππνθείκελα, φπνπ ζηε ιέμε ππνθείκελν πξνζδίδνληαη δχν έλλνηεο: αθελφο ππνθείκελν ην νπνίν έρεη ππνηαρζεί κέζσ κεραληζκψλ ειέγρνπ θαη εμάξηεζεο θαη αθεηέξνπ ππνθείκελν ηαπηηζκέλν κε ηελ ηδηαίηεξε ηαπηφηεηά ηνπ κέζσ ηεο ζπλείδεζεο ή ηεο απηνγλσζίαο ρέζεηο εμνπζίαο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ην δεκφζην ρψξν Ο Lefebvre (1968) αλαθέξεηαη ζηε ζρέζε θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ππνζηεξίδεη πσο αθελφο ε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα γίλεηαη αληηιεπηή θαη κπνξεί λα αλαιπζεί εληφο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη αθεηέξνπ ε ίδηα ε πφιε απνηειεί ηκήκα ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ ζην νπνίν εληνπίδνληαη νη ζεζκνί θαη νη ηδενινγίεο ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο. Ο Lefebvre (1968, ζει.214) ππνζηεξίδεη πσο o αζηηθφο ρψξνο απνηειεί έλα εξγαιείν θπξηαξρίαο, κηα κεζνιάβεζε, έλα κέζν ζηα ρέξηα θάπνηνπ, αηνκηθφ ή ζπιινγηθφ, δειαδή κίαο εμνπζίαο, κίαο θπξίαξρεο ηάμεο ή κίαο νκάδαο. ην πιαίζην απηφ, ε δηακφξθσζε θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ απνηειεί ηκήκα κηαο δηεπξπκέλεο ζηξαηεγηθήο άζθεζεο εμνπζίαο. Ο 4 Ο ζπγγξαθέαο ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο, φπσο αλαιχεηαη πεξηζζφηεξν ζηνπο πεξηνξηζκνχο έξεπλαο θαη ζηηο νληνινγηθέο - επηζηεκνινγηθέο παξαδνρέο ηεο εξγαζίαο, απνξξίπηεη ηελ έλλνηα κηαο αληηθεηκεληθήο θαη θαζνιηθήο ηζρχνο νξζνινγηθφηεηαο ζην ζχλνιφ ηεο. Ώλαθέξεη ν Φ. Νίηζε: Δκείο είκαζηε απηνί πνπ έρνπκε θαηαζθεπάζεη κφλνη καο αηηίεο, δηαδνρή, ακνηβαηφηεηα, εμαλαγθαζκφ, αξηζκφ, λφκν, ειεπζεξία, θίλεηξν, ζθνπφ. Καη φηαλ εηζάγνπκε απηφλ ηνλ θφζκν ησλ ζπκβφισλ ζηα πξάγκαηα θαη ηνλ αλαθαηεχνπκε κε απηά ζαλ λα ήηαλ έλα θαζ εαπηφ απηφο ν θφζκνο, θεξφκαζηε κπζνινγηθά, Φ. Νίηζε, (1886), Πέξα απφ ην θαιφ θαη ην θαθφ. 15

29 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο έιεγρνο ηνπ ρψξνπ απνηειεί πξνυπφζεζε ηνπ ηερλνθξαηηθνχ ειέγρνπ θαη ηεο δπλαηφηεηαο ξχζκηζεο θαη πξνζαξκνγήο ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο. χκθσλα κε ηνλ Debord (1967), ε ρσξηθή νξγάλσζε έρεη σο απνηέιεζκα ηνλ έιεγρν ηφζν ηνπ δηαρσξηζκνχ θαη ηεο εμαηνκίθεπζεο, φζν θαη ηεο ελζσκάησζεο κε ζθνπφ ηελ εηξεληθή ζπλχπαξμε κέζα ζην ρψξν. Βθφζνλ νπνηαδήπνηε αλαηξεπηηθή ελδερνκεληθφηεηα είλαη πην εχθνιν λα αλαδπζεί ζε ηφπνπο ζπλάληεζεο θαη φρη απνκφλσζεο, ε νξγάλσζε ηνπ ρψξνπ ζηνρεχεη ζηνλ έιεγρν ησλ ζπλαληήζεσλ θαη ηεο θνηλσληθήο ελζσκάησζεο ε νπνία είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθψλ θαηαλάισζεο θαη παξαγσγήο. Ο ηαπξίδεο (2010) ππνζηεξίδεη πσο ε επηβνιή ηεο εμνπζίαο επηηειείηαη κε επεκβάζεηο ειέγρνπ θαλνληθνπνίεζεο θαη ππνηαγήο ζην θνηλσληθφ θαζεζηψο. Οη επεκβάζεηο βξίζθνπλ δηθαηνιφγεζε φρη ζην φλνκα ηνπ δηθαίνπ, αιιά ηεο αζθάιεηαο θαη κε θξηηήξην ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα. Χο απνηέιεζκα, ε έληαμε ελφο αηφκνπ ζηε ρσξηθή ελφηεηα πνπ ν ηαπξίδεο πεξηγξάθεη σο ζχιαθα 5 πξνυπνζέηεη ηελ πιήξε ηαχηηζε θαη ππαθνή ζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο θαλφλεο, ε νπνία ζπλεπάγεηαη ηελ απψιεηα θαη αλαζηνιή δηθαησκάησλ. ην πιαίζην απηφ, ν δεκφζηνο ρψξνο απνηειεί ην πεδίν έθθξαζεο κηαο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο, ε νπνία θάζε ζηηγκή επηβεβαηψλεη ηελ ηζρχ ηεο επηβνιήο ησλ θαλφλσλ. Οη ζρέζεηο θπξηαξρίαο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ εδξαηψλνληαη θαη αληινχλ ηελ ηζρχ ηνπο κέζα απφ πξαθηηθέο ηαμηλφκεζεο, δειαδή ηελ παξαγσγή επηζπκεηψλ ηαπηνηήησλ, ηελ έληαμε ζε απηέο θαη ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ πηζαλνηήησλ δηαθνξνπνίεζεο. ην δεκφζην ρψξν αλαπηχζζνληαη ζρέζεηο εμνπζίαο, είηε απηφο απνηειεί πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ, είηε φρη. Δ δηαθνξνπνίεζε αλάκεζα ζηηο δχν απηέο εθδνρέο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ έγθεηηαη ζηε ζηαζεξφηεηα ησλ ζρέζεσλ απηψλ, νη νπνίεο εθηφο ζχγθξνπζεο ηείλνπλ λα πηνζεηνχλ ραξαθηεξηζηηθά ζρέζεσλ θπξηαξρίαο, εθφζνλ ην θαζεζηψο, ε θαλνληθφηεηα ηεο ιεηηνπξγίαο θαη ρξήζεο ηνπ ρψξνπ δελ ακθηζβεηνχληαη απφ θάπνην άιιν ελεξγφ θνηλσληθφ ππνθείκελν. χκθσλα κε ηνλ Iveson (1998, ζει.22), ππάξρνπλ ηέζζεξα ηδενινγηθά κνληέια δεκφζησλ ρψξσλ: ηειεηνπξγηθφο, θνηλνηηθφο, ειεχζεξνο θαη πνιχ- δεκφζηνο 6. ηνπο πξψηνπο, πξνλνκηαθή ζέζε έρεη ην θξάηνο, θαζψο πξφθεηηαη γηα κεγάιεο θιίκαθαο δεκφζηνπο ρψξνπο ζε θεληξηθή ζέζε, νη νπνίνη είλαη ζπλήζσο ζπλδεδεκέλνη κε ηζηνξηθά 5 αζηηθέο πεξηνρέο κε πξνζδηνξηζκέλνπο ξπζκνχο ιεηηνπξγίαο, ηαπξίδεο, Σα κνληέια απνδίδνληαη ζηελ αγγιηθή γιψζζα κε ηνπο φξνπο ceremonial public space, community public space, liberal public space θαη multi-public space, Iveson,

30 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο γεγνλφηα θαη επελδπκέλνη κε ηζρπξνχο ζπκβνιηζκνχο, λνήκαηα θαη θαληαζηαθέο πξνεθηάζεηο. Γηα ηνπο ιφγνπο απηνχο ρξεζηκνπνηνχληαη ηφζν σο ηφπνη ενξηαζκνχ, φζν θαη σο ηφπνη πξαγκαηνπνίεζεο θεληξηθψλ γεγνλφησλ δηακαξηπξίαο. Οη δεχηεξνη ζέηνπλ σο ζρεδηαζηηθή θαη ιεηηνπξγηθή πξνηεξαηφηεηα ηελ παξνπζία ηεο ηνπηθήο θνηλφηεηαο θαη ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε. Βληνχηνηο, νη ρψξνη απηνί ηείλνπλ λα θαζίζηαληαη ιεηηνπξγηθνί φηαλ θαη νη ρξήζηεο ηνπο ραξαθηεξίδνληαη απφ νκνηνγέλεηα, κε θίλδπλν ηνλ απνθιεηζκφ αηφκσλ δηαθνξεηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Οη ειεχζεξνη δεκφζηνη ρψξνη ζέηνπλ σο πξνηεξαηφηεηα ηελ εμάιεηςε ησλ απνθιεηζκψλ θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ ρψξνπ σο θφξνπκ δηαιφγνπ θαη θνηλσληθήο- πνιηηηθήο αιιειεπίδξαζεο, αιιά ζπλήζσο ην πιαίζην ηίζεηαη απφ ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ έλα πεξηβάιινλ επλντθφ γηα ζπγθεθξηκέλνπο ηχπνπο απφςεσλ, θνπιηνχξαο θαη ζπκπεξηθνξψλ. Οη πνιχ- δεκφζηνη ρψξνη βαζίδνληαη ζηε ζπλχπαξμε δηαθνξεηηθψλ θνηλψλ θαη δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ, ζπλχπαξμε ε νπνία φκσο δελ νδεγεί ζηελ νκνγελνπνίεζε αιιά ζηελ αλαγλψξηζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Δ παξαπάλσ θαηεγνξηνπνίεζε ηνπ Iverson (1998), κε ηηο αλαθνξέο ζε ζέκαηα ηδενινγίαο θαη ειέγρνπ, αθελφο αλαδεηθλχεη ηε ζεκαζία ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζηελ θαζεκεξηλφηεηα, ηηο ιεηηνπξγίεο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θαη αθεηέξνπ εληνπίδεη νξηζκέλνπο βαζηθνχο κεραληζκνχο νη νπνίνη ζπκκεηέρνπλ ζηηο ζρέζεηο απηέο. Δ εζηίαζε, εληνχηνηο, ζηελ ηδενινγηθή ζπγθξφηεζε ηνπ ρψξνπ δελ πεξηιακβάλεη νηθνλνκηθνχο κεραληζκνχο, νη νπνίνη φκσο φπσο αλαιχεηαη ζηε ζπλέρεηα, θαη ηδηαίηεξα ζηελ έξεπλα πεδίνπ ζπκκεηέρνπλ ζηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη επηδηψθνπλ έιεγρν πάλσ ζην δεκφζην ρψξν θαη ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ. ηνλ αζηηθφ δεκφζην ρψξν αλαπηχζζνληαη κεραληζκνί νη νπνίνη πξνθξίλνπλ ζπγθεθξηκέλεο ρξήζεηο θαη ιεηηνπξγίεο. Οη δηαιεθηηθέο κεηαμχ ησλ κεραληζκψλ απηψλ, κε δηαθχβεπκα ην ρψξν θαη ηηο ρξήζεηο ηνπ, αξζξψλνληαη ζε ζρέζεηο εμνπζίαο, ζην πεξηβάιινλ ησλ νπνίσλ πηνζεηνχληαη ζηξαηεγηθέο αθελφο εδξαίσζεο θαη αθεηέξνπ πεξηνξηζκνχ κεραληζκψλ κε δηαθνξεηηθέο πξαθηηθέο θαη επηδηψμεηο. Οη κεραληζκνί απηνί θαη νη αλαπηπρζείζεο ζρέζεηο εμνπζίαο απνηεινχλ ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο πεδίνπ ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο. Δ έληαμή ηνπο ζε θαηεγνξίεο, νη νπνίεο φκσο παξακέλνπλ ξεπζηέο, αλαιχεηαη ζην θεθάιαην 6. χκθσλα κε ηνλ Bradant (2007), ε απνθσδηθνπνίεζε ησλ ρσξηθψλ πξαθηηθψλ ησλ δηαθφξσλ κεραληζκψλ έγθεηηαη ζηελ 17

31 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο απνθάιπςε θνηλσληθψλ ζηξαηεγηθψλ 7 κε φξνπο ρσξηθήο νξγάλσζεο θαη ηδηαίηεξα ζε φ,ηη αθνξά ηνπο ηξφπνπο ελδπλάκσζεο ησλ θπξίαξρσλ κεραληζκψλ θαη ηνπο ηξφπνπο απνδπλάκσζεο ησλ θπξηαξρνχκελσλ κεραληζκψλ Δηζαγσγή κηαο ζεσξεηηθήο πεξίπησζεο έξεπλαο: Ζ εθαξκνγή ελφο θνηλσληθνχ ζπκβνιαίνπ ζην δεκφζην ρψξν Καζψο ε παξνχζα αλάιπζε ζηεξίδεηαη ζηελ πξνυπφζεζε φηη ην πιέγκα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο είλαη εληαίν, είλαη ρξήζηκν λα πεξηιεθζεί ζηελ έξεπλα κηα ζπζρέηηζε κέζσλ θαη απνηειεζκάησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο κε κεγαιχηεξε θιίκαθα αλαθνξάο, κε ηα αληίζηνηρα κέζα θαη απνηειέζκαηα γηα ην δεκφζην ρψξν. ην πιαίζην απηφ, αθνινπζεί κία απφπεηξα ζχλδεζεο ησλ παξαπάλσ, ε νπνία έρεη σο αλαθνξέο ηηο γεληθέο αξρέο θνηλσληθήο νξγάλσζεο ησλ ζχγρξνλσλ αζηηθψλ δεκνθξαηηψλ, φπσο απηέο πεξηγξάθνληαη ζην Κνηλσληθφ πκβφιαην ηνπ Rousseau θαη ζην ιφγν ν νπνίνο παξάγεηαη κε ηε κνξθή νδεγηψλ θαη αθαδεκατθψλ πξνζεγγίζεσλ γηα ηε δηακφξθσζε θαη ιεηηνπξγία ησλ δεκφζησλ ρψξσλ. Ο Foucault (1982) ππνγξακκίδεη ηε ζεκαζία ηνπ Λφγνπ, ηεο νξζνινγηθφηεηαο, ηεο παξαγφκελεο απφ απηφλ ξεηνξηθήο θαη ηεο αιήζεηαο πνπ πξνζδίδεηαη ζην Λφγν απηφ ζε θάζε ζρέζε εμνπζίαο. Οη Marcuse (1964), Althusser (1976), Debord (1967), Vanegeim (1967) ππνζηεξίδνπλ πσο θχξηνο ζηφρνο ηνπ ζπζηήκαηνο είλαη ε ζπλερήο δηθαηνιφγεζε ηεο αλαγθαηφηεηάο ηνπ. Χο απνηέιεζκα, ν ιφγνο πνπ παξάγεηαη ζρεηηθά κε ην δεκφζην ρψξν είλαη θξίζηκεο ζεκαζίαο ηφζν γηα ηε δηακφξθσζε θαη ιεηηνπξγία ηνπ, φζν θαη γηα ηε δηθαηνιφγεζε ησλ δηαδηθαζηψλ απηψλ σο κέξνο ελφο επξχηεξνπ νξζνινγηθνχ ζρεδίνπ. χκθσλα κε ηνλ Thompson (2002, ζει.60), ν δεκφζηνο ρψξνο απνηειεί ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο πνιηηηθήο δσήο, αθνχ απνηειεί ην θπζηθφ ρψξν ζηνλ νπνίν ε δεκνθξαηία δηακνξθψλεηαη ζηελ θνηλσληθή βάζε. Βπνκέλσο, νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο ν δεκφζηνο ρψξνο δηακνξθψλεηαη θαη ρξεζηκνπνηείηαη αληαλαθινχλ ηηο πξαγκαηηθφηεηεο ηεο πνιηηηθήο ξεηνξηθήο. ηε ζπλέρεηα, αληηπαξαβάιινληαη νη αξρέο ηνπ Κνηλσληθνχ πκβνιαίνπ ηνπ Rousseau- νη νπνίεο απνηεινχλ ηνλ ππξήλα νξγάλσζεο ησλ ζχγρξνλσλ αζηηθψλ δεκνθξαηηψλ- θαη νη αξρέο δηακφξθσζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζηηο θνηλσλίεο απηέο. Δ αλάιπζε γίλεηαη απνθιεηζηηθά ζε επίπεδν ιφγνπ, φπσο απηφο αξζξψλεηαη ζε ζρέζε 7 ηξαηεγηθή: ε ηέρλε ηεο ιήςεο απνθάζεσλ πξνζαξκνζκέλσλ ζηελ άκπλα ή ζηελ επηδίσμε ζπκθέξνληνο, ιακβάλνληαο ππφςε ην δηακνξθσκέλν ζχζηεκα αληηζεηηθψλ ζπκθεξφλησλ θαη ηα πηζαλά απνηειέζκαηα ησλ απνθάζεσλ, Joxe,

32 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο κε ζθνπνχο θαη αξρέο θνηλσληθήο νξγάλσζεο ζην έξγν ηνπ Rousseau Σν Κνηλσληθφ πκβφιαην θαη ζε νδεγίεο δηακφξθσζεο- ιεηηνπξγίαο ησλ δεκφζησλ ρψξσλ. θνπφο είλαη λα γίλεη νξαηφο ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ν θπξίαξρνο ιφγνο θαη αθήγεζε δηαπεξλά ζεζκνχο, πξαθηηθέο θαη θαλφλεο. χκθσλα κε ηνλ Camus (1951), ε πνιηηηθή θαη θνηλσληθή νξγάλσζε ησλ ζχγρξνλσλ δπηηθψλ θνηλσληψλ ζηεξίδεηαη ζηηο αξρέο ηηο νπνίεο έζεζε ν Rousseau ζην έξγν ηνπ To Κνηλσληθφ πκβφιαην ην Οη αξρέο ζηηο νπνίεο ζηεξίδεηαη ην έξγν ηνπ Rousseau δηαπεξλνχλ ηελ νξγάλσζε ηεο αζηηθήο δσήο, ηδηαίηεξα ζην δεκφζην ρψξν ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Σν ζπκπέξαζκα απηφ πξνθχπηεη απφ ηελ αληηπαξαβνιή ησλ αξρψλ ηνπ Κνηλσληθνχ πκβνιαίνπ κε ην ζχγρξνλν ιφγν, ν νπνίνο παξάγεηαη πάλσ ζηηο εθαξκνζκέλεο πνιηηηθέο γηα ην δεκφζην ρψξν θαη ηελ αλάιπζή ηνπο. Ο Camus (1951) ππνζηεξίδεη πσο ην Κνηλσληθφ πκβφιαην ζεκαηνδνηεί ηε κεηάβαζε ηνπ δηθαηψκαηνο άζθεζεο εμνπζίαο απφ ηε ζετθή δχλακε, ε νπνία εθθξαδφηαλ κέζσ ηνπ εθάζηνηε κνλάξρε, ζηε γεληθή βνχιεζε. Σελ ίδηα ζηηγκή, ε ηδηφηεηα ηνπ αιάζεηνπ κεηαβηβάδεηαη ζηε γεληθή βνχιεζε, ε πίζηε ζηελ νπνία απνθηά έληνλν κπζηηθηζηηθφ θαη δνγκαηηθφ ραξαθηήξα. Σν Κνηλσληθφ πκβφιαην κπνξεί λα δηαρσξηζηεί - σο δνκή θεηκέλνπ - ζε δχν ελφηεηεο: ηελ επίιπζε πξαθηηθψλ ζεκάησλ ηεο εθαξκνγήο ηνπ, ε νπνία πεξηιακβάλεη αλαθνξέο ζε κνξθέο πνιηηεχκαηνο, ηξφπνπο ιήςεο απνθάζεσλ θιπ. θαη ηηο αξρέο νη νπνίεο ζα θαηαζηήζνπλ ηελ εθαξκνγή απηή εθηθηή θαη απνηειεζκαηηθή. Δ αλάιπζε πνπ αθνινπζεί επηθεληξψλεηαη ζηηο αξρέο απηέο θαη εληνπίδεη ηελ επηξξνή ηνπο ζηηο πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ ην ζχγρξνλν δεκφζην ρψξν. Οη βαζηθέο αξρέο νη νπνίεο δηαπεξλνχλ ην έξγν ηνπ Rousseauείλαη ε θαζνιηθή νξαηφηεηα, ε ππνηαγή ζηε γεληθή βνχιεζε κέζσ ηεο νκνγελνπνίεζεο ησλ απφςεσλ, ν απνθιεηζκφο πξάμεσλ ακθηζβήηεζεο θαη ε εζειεκέλε παξαρψξεζε αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ κε αληάιιαγκα ηελ εδξαίσζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ ηδηνθηεζία. Οη αξρέο απηέο βξίζθνπλ εθαξκνγή ζηε δηακφξθσζε θαη δηαρείξηζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ σο ακεηάθιεηεο πξνυπνζέζεηο αζθάιεηαο. Καζνιηθή Οξαηφηεηα Ο Foucault (1980) αλαδεηθλχεη σο βαζηθή επηδίσμε ηνπ Rousseau ηελ εγθαζίδξπζε κηαο θνηλσλίαο απφιπηα δηαθαλνχο, νξαηήο θαη επαλάγλσζηεο, απφ ηελ νπνία ζα εθιείπνπλ νη ζθνηεηλέο δψλεο. χκθσλα κε ηνλ ίδην, κέζα ζε κηα ηέηνηα θνηλσληθή νξγάλσζε, ν έιεγρνο πξαγκαηνπνηείηαη φρη κέζσ ελφο ηηκσξεηηθνχ ζπζηήκαηνο, 19

33 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο αιιά κέζσ ηεο κηαο νξαηφηεηαο ζηελ νπνία βιέκκα, γλψκεο θαη ιφγνο δελ επηηξέπνπλ ζε θαλέλαλ λα πξνβεί ζε θάπνην αδίθεκα. ηελ νδεγία ζρεδηαζκνχ δεκφζησλ ρψξσλ Public Space Design Guide ηνπ 2006, ε αζθάιεηα ηεξαξρείηαη πςειά ζηνπο ζηφρνπο ηνπ ζρεδηαζκνχ θαη ε νξαηφηεηα απνηειεί ην βαζηθφ κέζν γηα ηελ επίηεπμή ηεο. ηελ νδεγία αλαθέξεηαη: Ζ αζθάιεηα είλαη βαζηθή επηδίσμε θαη ην ζπκβνχιην έρεη ζπζηήζεη Κνηλνηηθή Οκάδα Αζθάιεηαο γηα λα επηηεπρζεί ε επηδίσμε απηή. Δηζάγεηαη θιεηζηφ θχθισκα παξαθνινχζεζεο (CCTV), ελψ βειηηψλνληαη νη ζπλζήθεο θσηηζκνχ θαη δηεπθνιχλνληαη νη ζπλζήθεο γηα παξαθνινχζεζε ηνπ ρψξνπ. Δίλαη ζπλεηφ λα απνθεπρζεί ε παξακνλή ζε κέξε πνπ εληνπίδεηαη θίλδπλνο αληί-θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο, Public Space Design Guide (2006). πσο αλαθέξνπλ νη Dixon θαη άιινη (2006), ν φξνο απνδεθηή ζπκπεξηθνξά έρεη εζηθή θαη πνιηηηθή δηάζηαζε, θαζψο δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ ππαγσγή ζην λνκηθφ θαζεζηψο. Με ηνλ ίδην ηξφπν, ε αλαθεξφκελε αληηθνηλσληθή ζπκπεξηθνξά δελ απνηειεί λνκηθφ αιιά εζηθφ φξν, ν νπνίνο είλαη εληειψο ππνθεηκεληθφο. ρεηηθά κε ηα ζπζηήκαηα παξαθνινχζεζεο, ν Levine (2000) ππνζηεξίδεη πσο απνηεινχλ ηκήκα κηαο επξχηεξεο πνιηηηθήο ε νπνία κεηαηνπίδεη ην βάξνο απφ ηελ αλάιπζε θαη θαηαπνιέκεζε ησλ αηηηψλ ηεο εγθιεκαηηθφηεηαο ζηελ απμεκέλε επηηήξεζε, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηελ άξζε ηεο αλσλπκίαο θαη ζηελ αχμεζε ηεο νξαηφηεηαο πάλσ ζε ηφπνπο θαη αλζξψπνπο. ηελ νδεγία Guideline for Security Lighting for People, Property and Public Spaces (2003), αλαιχεηαη ε ζεκαζία ηεο νξαηφηεηαο σο κέζν γηα ηελ εδξαίσζε ηεο αζθάιεηαο. ην θείκελν έθηαζεο εμήληα ζειίδσλ εληνπίδνληαη πιένλ ησλ ηξηαθνζίσλ πελήληα αλαθνξψλ ζηνλ φξν security θαη κφιηο ηξηάληα πέληε ζηνλ φξν safety 8. Ο Marcuse (2007) δηαρσξίδεη ηηο έλλνηεο security θαη safety. Δ πξψηε αθνξά ζε κηα ςπρνινγηθή θαηάζηαζε ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηελ αληίιεςε ηεο απνπζίαο θηλδχλσλ, ελψ ε δεχηεξε αθνξά ζηελ πξνζηαζία απφ θηλδχλνπο. ηε δηακφξθσζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θπξηαξρεί ε αλαζθάιεηα. χκθσλα κε ηνλ Marcuse (2007), ε εδξαίσζε ηεο αλαζθάιεηαο απνηειεί θάηη πεξηζζφηεξν απφ έλα κέζν γηα ηελ ππνζηήξημε πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζπκθεξφλησλ: είλαη έλα δνκηθφ ζηνηρείν ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Δ αλαζθάιεηα ιεηηνπξγεί σο κέζν απνηξνπήο πξάμεσλ 8 Στην ελληνική γλώςςα οι όροι αυτοί αποδίδονται με τον όρο αςφάλεια 20

34 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο νη νπνίεο ζα ακθηζβεηνχζαλ ηελ πθηζηάκελε νηθνλνκηθή, πνιηηηθή θαη θνηλσληθή νξγάλσζε. Ώθνινπζεί ε αληηπαξαβνιή ησλ πξνυπνζέζεσλ άζθεζεο εμνπζίαο ηνπ Rousseau κε ηηο εθαξκνζκέλεο πνιηηηθέο ζην δεκφζην ρψξν. ηελ ίδηα νδεγία, ε επίθιεζε ζηελ νξαηφηεηα είλαη ζαθήο θαη ππνγξακκίδεηαη ζηνπο ζθνπνχο ηνπ θσηηζκνχ: 1. Να παξέρεηαη κηα θαζαξή ζέα ηεο πεξηνρήο απφ απφζηαζε θαη λα θαζηζηά νπνηνλδήπνηε εηζέξρεηαη ή θηλείηαη πεξηκεηξηθά εχθνια νξαηφ 2. Να εμαιείςεη πηζαλά κε νξαηά ζεκεία 3. Να επηηξέπεη ηελ αλαγλψξηζε ησλ πξνζψπσλ απφ απφζηαζε 30 κέηξσλ θαη λα δεκηνπξγεί ηελ εληχπσζε ζηνλ θαζέλα φηη είλαη αλαγλσξίζηκνο, Guideline for security lighting for people, property and public spaces (2003). Τπνηαγή ζηε Γεληθή ΐνχιεζε θαη Ώπνθιεηζκφο Λφγνπ θαη Πξάμεσλ Ώκθηζβήηεζεο χκθσλα κε ηνrousseau, γηα λα θαηαζηεί απνηειεζκαηηθφ ην θνηλσληθφ ζπκβφιαην, ν θάζε πνιίηεο πξέπεη λα βάιεη ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ θαη φιε ηνπ ηε δχλακε θάησ απφ ηελ ππέξηαηε θαζνδήγεζε ηεο θνηλήο βνχιεζεο. ηαλ ζπκβεί απηφ, ζηε ζέζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ θάζε αηφκνπ δεκηνπξγείηαη έλα εζηθφ ζπιινγηθφ ζψκα. ηελ πεξίπησζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, κέζσ ηεο ηζρχνο πξσηνθφιισλ ρξήζεο, νη ρξήζηεο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο απνηεινχλ έλα ζπιινγηθφ ζψκα. πσο αλαθέξεη ν Deutsche (1992), ν νξηζκφο ηεο έλλνηαο θνηλφ (public) είλαη εμαηξεηηθά δχζθνινο θαη απνηειεί ζπληζηακέλε πνιιψλ παξαγφλησλ. Δ κνλνδηάζηαηε πξνζέγγηζε ηεο έλλνηαο πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε ζηελ θνηλσλία θνηλψλ εζηθψλ θαλφλσλ, ηξφπνπ δσήο θαη ηειηθά ζεψξεζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Ώλ ν δεκφζηνο ρψξνο είλαη πξνζβάζηκνο κφλν γηα έλα είδνο θνηλνχ, ηφηε ιεηηνπξγεί σο ηφπνο απνθιεηζκνχ. Δ νκνηνγέλεηα πνπ εκπεξηέρεη απηή ε πξνζέγγηζε ππνλνκεχεη ηνλ πνιηηηθφ ξφιν ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, αθνχ ε πνιηηηθή ζπλείδεζε εδξαηψλεηαη θαη εμειίζζεηαη κέζα απφ ηελ αληηπαξάζεζε ε νπνία πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε δηαθνξεηηθψλ θνηλψλ. ηηο νδεγίεο γηα ηε δηακφξθσζε θαη ιεηηνπξγία ησλ δεκφζησλ ρψξσλ, ην θνηλφ, ε θνηλφηεηα (community), αλαθέξεηαη πάληα σο εληαίν ζψκα, κε θνηλή βνχιεζε. ηελ νδεγία Guideline for Security Lighting for People, Property and Public Spaces αλαθέξεηαη φηη ν απνηειεζκαηηθφο θσηηζκφο ελεξγνπνηεί κεραληζκνχο πξφιεςεο ηεο 21

35 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο παξαβαηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Ώλάκεζα ζηνπο κεραληζκνχο αλαθέξεηαη θαη ε αχμεζε ηεο απηνπεπνίζεζεο ηεο θνηλφηεηαο, ε νπνία νδεγεί ζηελ ελίζρπζε ηνπ αλεπίζεκνπ θνηλσληθνχ ειέγρνπ απφ απηήλ. Μηα ηέηνηα ζεψξεζε πξνυπνζέηεη γηα ηελ θνηλφηεηα έλα ηζρπξφ επίπεδν θνηλήο βνχιεζεο θαη νκνηνγέλεηαο. ηελ ίδηα νδεγία, θαζνξίδνληαη νη πεξηνρέο νη νπνίεο ρξήδνπλ απμεκέλεο αζθάιεηαο κε ηελ επίθιεζε χπαξμεο ζπλζεθψλ νη νπνίεο δελ έρνπλ ζηνηρεία παξαλνκίαο (ιεηηνπξγία bar, club), αθνξνχλ ζε ζπκπεξηθνξέο νη νπνίεο ζπλδένληαη απζαίξεηα κε πηζαλή παξάλνκε δξαζηεξηφηεηα ( χπαξμε graffiti, ζεκεία ζπγθέληξσζεο λενιαίαο ) ή έρνπλ αθεξεκέλν πεξηερφκελν ( έληνλνο θφβνο εγθιήκαηνο ). Ο Rousseau ζηελ ηδηφηεηα ηνπ κέινπο ηεο θνηλσλίαο ελνπνηεί ην ξφιν ηνπ πνιίηε θαη ηνπ ππεθφνπ. Οπνηνζδήπνηε αξλείηαη λα εθπιεξψζεη ηα θαζήθνληα ηνπ ππεθφνπ απνηειεί θίλδπλν γηα ην θνηλσληθφ ζψκα. Τπνζηεξίδεη, αθφκα, πσο φηαλ εληφο ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ δεκηνπξγνχληαη νκάδεο ησλ νπνίσλ ν ιφγνο δηαθνξνπνηείηαη, ηφηε ε βνχιεζε κηαο ηέηνηαο νκάδαο γίλεηαη γεληθή γηα ηα κέιε ηεο θαη αηνκηθή ζε ζρέζε κε ην θξάηνο, γεγνλφο πνπ εκπνδίδεη ηελ εχξπζκε θνηλσληθή νξγάλσζε ε νπνία πξνυπνζέηεη ηελ αλππαξμία μερσξηζηψλ θνηλσληψλ κέζα ζην θξάηνο. Ο απνθιεηζκφο απηφο ηεο ακθηζβήηεζεο πξέπεη λα είλαη θαζνιηθά απνδεθηφο, φπσο θαη ηα κέζα εθαξκνγήο ηνπ, θαζψο ην θνηλσληθφ ζπκβφιαην έρεη σο ζθνπφ ηε ζπληήξεζε ησλ ζπκβαιιφκελσλ θαη φπνηνο απνδέρεηαη απηφλ ην ζθνπφ, απνδέρεηαη εμίζνπ θαη ηα κέζα. ην πιαίζην απηφ, θάζε απφπεηξα απηνλφκεζεο αλαηξείηαη ηελ ίδηα ηε ζηηγκή ηεο πξαγκάησζήο ηεο. πσο αλαθέξεη ν Rousseau, θάζε ζπλέιεπζε ε νπνία δελ έρεη θαιεζηεί απφ ηνπο αξκφδηνπο ζχκθσλα κε κηα πξνθαζνξηζκέλε δηαδηθαζία πξέπεη λα ζεσξείηαη παξάλνκε. Βπηπιένλ, αλ θάπνηνο έρεη αληίξξεζε κε ην θνηλσληθφ ζπκβφιαην δε ζεκαίλεη πσο ην θνηλσληθφ ζπκβφιαην έρεη ιάζε, αιιά φηη φπνηνο έρεη αληίξξεζε πξέπεη λα απνθιεηζηεί απφ ην ζπκβφιαην. Ώλ νη φξνη θνηλσληθφ ζπκβφιαην θαη ππήθννο αληηθαηαζηαζνχλ απφ ηνπο φξνπο πξσηφθνιιν ρξήζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θαη ρξήζηεο έρνπκε κηα πεξηγξαθή ηεο πθηζηάκελεο θαηάζηαζεο ζην δεκφζην ρψξν ησλ δπηηθψλ πφιεσλ. Ο Mitchell (2003) αλαδεηθλχεη ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο ηνπ ιφγνπ θαη ηεο δηακαξηπξίαο ζην δεκφζην ρψξν. Ο πεξηνξηζκφο απηφο - κέζσ ησλ πνιηηηθψλ δηακφξθσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ησλ δεκφζησλ ρψξσλ-πξνθχπηεη ππφ ηελ επίθιεζε απηνχ ηνπ νπνίνπ θαηαπνιεκά, δειαδή ηελ ειεχζεξε έθθξαζε. Σν βάξνο ζηνλ έιεγρν ηνπ δεκφζηνπ ιφγνπ κεηαηνπίδεηαη απφ ην πεξηερφκελν ηνπ ιφγνπ ζην κέξνο ζην νπνίν απηφο εθθέξεηαη: ε 22

36 ρέζεηο εμνπζίαο θαη ρψξνο θπξίαξρε ηάμε δελ έρεη πξφβιεκα κε ην ηη ζα εηπσζεί, αιιά κε ην πνχ. Με ηνλ ηξφπν απηφ, ν έιεγρνο απνθηά κηα έληνλα ρσξηθή δηάζηαζε. 23

37 Γηαηί, γηα άιιε κηα θνξά, ρσξίο εμαίξεζε, ζα πιεξψζνπλ νη δίθαηνη γηα ηνπο ακαξησινχο, νη ηίκηνη γηα ηνπο θαθνπνηνχο, κηιάκε εδψ γηα ηελ πεξίπησζε ησλ αμηφηηκσλ πνιηηψλ, γπλαηθψλ θαη αλδξψλ, πνπ, ελψ εθπιήξσζαλ κε απφιπηε ζρνιαζηηθφηεηα ην θαζήθνλ ηνπο σο εθινγείο ςεθίδνληαο νπνηνδήπνηε απφ ηα λνκίκσο ζπζηαζέληα θφκκαηα πνπ νξίδνπλ ην πιαίζην ησλ πνιηηηθψλ θαη ηδενινγηθψλ επηινγψλ ην νπνίν αλαγλσξίδεη θαηά ηξφπν ζπλαηλεηηθφ ε θνηλσλία, βιέπνπλ ηψξα λα πεξηζηέιιεηαη ε ειεπζεξία ησλ θηλήζεψλ ηνπο απφ ην ζθάικα κηαο απίζαλεο πιεηνςεθίαο ηαξαμηψλ, ηεο νπνίαο ην κφλν ραξαθηεξηζηηθφ ζα έιεγε θαλείο πσο είλαη φηη δελ μέξνπλ ηη ζέινπλ, αιιά πνπ, θαηά ηελ θξίζε καο, ην γλσξίδνπλ πνιχ θαιά θαη πξνεηνηκάδνληαη γηα ηελ ηειηθή επίζεζε ζηελ εμνπζία J.Saramago, Πεξί θσηίζεσο. 24

38 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν 2.Αλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν 2.1.Δηζαγσγή- νξηζκνί Ο Castells (1977) δηαθξίλεη ηξία επίπεδα αλάπηπμεο δξάζεο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ: ζπκκεηνρή, δηακαξηπξία θαη θίλεκα πφιεο. Ώλάκεζά ηνπο, ην θίλεκα πφιεο ζπγθεληξψλεη ηηο πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο γηα ηελ επίηεπμε δνκηθψλ αιιαγψλ θαη ηελ εθπιήξσζε ησλ ζηφρσλ ησλ αληηζηάζεσλ. Οη ξίδεο ησλ θηλεκάησλ πφιεο εληνπίδνληαη ζηα θνηλσληθά θηλήκαηα ησλ δεθαεηηψλ 1960 θαη 1970, ελψ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν ηα ζρεηηδφκελα κε ζηνηρεία ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θηλήκαηα - αλ θαη εκθαλίδνληαη ζε πεξηνξηζκέλε θιίκαθα απφ ηε δεθαεηία ηνπ πνιιαπιαζηάδνληαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000, κε αθνξκή ηηο επεκβάζεηο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ νη νπνίεο πεξηιακβάλνληαλ ζηελ αηδέληα ησλ Οιπκπηαθψλ Ώγψλσλ ηνπ 2004 ζηελ Ώζήλα (Μπειαβίιαο θαη Φαηαβάιε, 2009). Σν παξφλ θεθάιαην ζπληζηά θαη νπζία κηα ελφηεηα κε ην πξνεγνχκελν θεθάιαην ην νπνίν εμεξεχλεζε ηελ χπαξμε ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη θαηαζηάζεσλ θπξηαξρίαο κε πεδίν αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν. ην θεθάιαην απηφ, αληηθείκελν έξεπλαο είλαη νη αληηζηάζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη ελάληηα ζηηο παξαπάλσ ζρέζεηο εμνπζίαο θαη ζπγθεθξηκέλα νη αληηζηάζεηο νη νπνίεο έρνπλ ηε κνξθή θηλεκάησλ πφιεο, αιιά θαη επξχηεξσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ, ηδηαίηεξα κε αλαθνξέο ζην δεκφζην ρψξν. Λφγσ ηεο αλάπηπμεο ζχγρξνλσλ θηλεκάησλ ηα νπνία ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλνπο δεκφζηνπο ρψξνπο, ρσξίο φκσο λα απνηεινχλ θηλήκαηα πφιεο είλαη θξίζηκνο ν εληνπηζκφο θαη ε αλάιπζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηα νπνία δηαρσξίδνπλ ηα δχν απηά είδε θηλεκάησλ. ην πιαίζην απηφ, ζα εμεηαζηεί ε ζέζε ησλ θηλεκάησλ πφιεο ζηηο πθηζηάκελεο ζρέζεηο εμνπζίαο, ζα ζθηαγξαθεζνχλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θηλεκάησλ πφιεο κε άμνλεο αλαθνξάο ηα ζηνηρεία ζχγθιηζεο θαη δηαθνξνπνίεζεο κε επξχηεξα θνηλσληθά θηλήκαηα, αιιά θαη ηα κνξθνινγηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά θαη ζα απνπεηξαζεί ε ζχλδεζε ηνπο κε ην δεκφζην ρψξν. Οξηζκνί Ο Castells (1977, ζει ) νξίδεη ηα θηλήκαηα πφιεο σο θηλήκαηα ηα νπνία ζπλδπάδνπλ αγψλεο πάλσ ζηε ζπιινγηθή θαηαλάισζε κε αγψλεο γηα ηελ θνηλνηηθή θνπιηνχξα θαη ηνλ πνιηηηθφ απηνθαζνξηζκφ. Ο Pickvance (2003) ππνζηεξίδεη φηη ν 25

39 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν φξνο θηλήκαηα πφιεο πεξηγξάθεη νκάδεο αλζξψπσλ νη νπνίεο επηδηψθνπλ ξηδνζπαζηηθέο, εμσζεζκηθέο αιιαγέο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη είλαη απνιχησο δηαρσξηζκέλεο απφ άιιεο δπλάκεηο, νη νπνίεο ζπκκεηέρνπλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο κέζα απφ επίζεκεο θαη ζεζκηθέο δηφδνπο (Pickvance, 2003, ζει.104). Οη παξαπάλσ νξηζκνί θαζνξίδνπλ έλα πιαίζην γηα ηα θηλήκαηα πφιεο, αιιά ηαπηφρξνλα εηζάγνπλ δπν ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία είλαη αλνηρηά ζε πνιιαπιέο εξκελείεο: ηελ εμσζεζκηθή δξάζε θαη ηηο έλλνηεο ηνπ απηνθαζνξηζκνχ θαη ηεο απηνλνκίαο. ηε ζπλέρεηα ηνπ θεθαιαίνπ ζα δηεξεπλεζνχλ νη πηζαλέο εξκελείεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ απηψλ θαη ζα θαζνξηζηνχλ - κέζσ ηεο αλάιπζεο - ηα θξηηήξηα έληαμεο θηλεκάησλ ηα νπνία αλαπηχζζνληαη ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ ζηα θηλήκαηα πφιεο ηφρεπζε θαη πεξηερφκελν αληηζηάζεσλ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ χκθσλα κε ηνλ Foucault (1980), θάζε πιέγκα ζρέζεσλ εμνπζίαο δε ζπληζηά έλα ζχλνιν αξλήζεσλ, άιια έλα πιέγκα παξαγσγηθφ: δελ έγθεηηαη ζηελ επηβνιή απαγνξεχζεσλ, αιιά παξάγεη ιφγν, αθεγήζεηο, πξάγκαηα θιπ. Βπηπιένλ, φηαλ εμεηάδνπκε έλα πιέγκα ζρέζεσλ εμνπζίαο ή κηα θαηάζηαζε θπξηαξρίαο, ε λνκνζεηηθή δνκή πνπ ηηο ππνζηεξίδεη είλαη ήζζνλνο ζεκαζίαο, θαζψο ην θξάηνο απνηειεί ππεξδνκή ζε ζρέζε κε ηα πιέγκαηα εμνπζίαο. Με βάζε ηα παξαπάλσ, νη αληηζηάζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη έρνπλ σο ζηφρν ηα απνηειέζκαηα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο φπσο απηά γίλνληαη αληηιεπηά εκπεηξηθά θαη φρη απνθιεηζηηθά - ή θπξίσο - ην πιαίζην παξαγσγήο ηνπο. Ο Foucault (1991, ζει.79-81), ππνζηεξίδεη φηη θάζε έξεπλα πάλσ ζηελ εμνπζία πξέπεη λα έρεη σο αθεηεξία ηηο αληηζηάζεηο νη νπνίεο αλαπηχζζνληαη ελάληηα ζε απηή. Γηα ηηο αληηζηάζεηο απηέο δηαθξίλεη έμη θνηλά ραξαθηεξηζηηθά, πνπ παξνπζηάδνληαη ζηνλ παξαθάησ πίλαθα: 26

40 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν Αελ πεξηνξίδνληαη ζε κηα ηδηαίηεξε ρψξα ή ζε Γηαηέκλνπλ έλα ηχπν πνιηηηθήο ή νηθνλνκηθήο δηαθπβέξλεζεο. Δ θξηηηθή επηθεληξψλεηαη θπξίσο ζηα Έρνπλ σο ζθνπφ ηα απνηειέζκαηα ηεο εμνπζίαο σο ηέηνηα απνηειέζκαηα ηεο εμνπζίαο θαη φρη ζε επξχηεξεο ζρέζεηο ή δηαζηάζεηο ηεο ζρέζεο εμνπζίαο. Ώθελφο αζθνχλ θξηηηθή ζηνπο θνξείο ηεο εμνπζίαο πνπ είλαη πην θνληά ζε απηνχο θαη Δίλαη άκεζνη αγψλεο αθεηέξνπ δε ζεσξνχλ φηη ε ιχζε ηνπ πξνβιήκαηνο κπνξεί λα βξίζθεηαη ζε έλα νπνηνδήπνηε κέιινλ. Ώθελφο επηβεβαηψλνπλ ην δηθαίσκα ζηε δηαθνξά θαη ππνγξακκίδνπλ φζα κπνξνχλ λα Ακθηζβεηνχλ ηελ θαηαζηαηηθή ζέζε ηνπ αηφκνπ θαηαζηήζνπλ ηα άηνκα πξαγκαηηθά αηνκηθά θαη αθεηέξνπ επηηίζεληαη ζε φηη απνκνλψλεη ην άηνκν, ζηε δηαθπβέξλεζε κέζσ ηεο εμαηνκίθεπζεο. Σίζεηαη ζε ακθηζβήηεζε ν ηξφπνο κε ηνλ Αληηζηέθνληαη ζηα απνηειέζκαηα εμνπζίαο πνπ ζπλδένληαη κε ηε γλψζε νπνίν ε γλψζε θπθινθνξεί θαη ιεηηνπξγεί, νη ζρέζεηο ηεο κε ηελ εμνπζία, δειαδή ην θαζεζηψο ηεο γλψζεο. πληζηνχλ κηα απφξξηςε φισλ ησλ αθαηξέζεσλ, απφξξηςε ηεο βίαο πνπ αζθείηαη Πεξηζηξέθνληαη γχξσ απφ ην εξψηεκα πνηνη είκαζηε απφ ην νηθνλνκηθφ θαη ηδενινγηθφ θξάηνο, ην νπνίν αγλνεί πνηνη είκαζηε σο άηνκα θαη απφξξηςε ηεο επηζηεκνληθήο/ δηνηθεηηθήο έξεπλαο πνπ θαζνξίδεη ηελ ηαπηφηεηα καο. Πίλαθαο 1: Υαξαθηεξηζηηθά ησλ αληηζηάζεσλ(πεγή: FoucaultM., 1991, Βπεμεξγαζία: Πέηηαο Α., 2013) πσο ζα αλαιπζεί εθηελέζηεξα ζηε ζπλέρεηα ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ, ηα θηλήκαηα πφιεο εκπίπηνπλ ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία ζέηεη ν Foucault (1991), γεγνλφο ην νπνίν απνηειεί κηα πξψηε έλδεημε φηη ζπληζηνχλ κνξθέο αληίζηαζεο ζε πιέγκαηα ζρέζεσλ εμνπζίαο. Βληνχηνηο, νη αληηζηάζεηο νη νπνίεο εμεηάδεη ν Foucault (1991, 1982, 1975a, 1969) εθηείλνληαη απφ ηηο θνηλσληθέο αληηζηάζεηο έσο ηελ αληίζηαζε ζηελ θπξίαξρε νξγάλσζε θαη δηάδνζε ηεο γλψζεο ζε πεδία φπσο ε ςπρηαηξηθή θαη ζε 27

41 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν ζέκαηα ζεμνπαιηθφηεηαο, ρεηξαθέηεζεο θιπ. Χο εθ ηνχηνπ, ελψ ε αλάιπζή ηνπ γηα ηελ εμνπζία παξέρεη ζεκαληηθά εξγαιεία ηα νπνία ρξεζηκνπνηήζεθαλ εθηελψο ζην πξψην θεθάιαην θαη απνηεινχλ ηε βάζε ηεο έξεπλαο πεδίνπ, ε αλάιπζε ησλ αληηζηάζεσλ ζε ζρέζε κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ απνηειεί έλαλ πεξηνξηζκέλν ηνκέα, γηα ηελ εμεξεχλεζε ηνπ νπνίνπ νη βηβιηνγξαθηθέο πεγέο θαη ηα παξερφκελα εξγαιεία αλάιπζεο είλαη θξίζηκν λα έρνπλ σο πεδίν αλαθνξάο ηελ πφιε θαη ηελ αζηηθή δσή πζρέηηζε αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη θνηλσληθήο - νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο: Έθηαζε ηεο θιίκαθαο αλαθνξάο ησλ αληηζηάζεσλ ε φ,ηη αθνξά ην αζηηθφ πεξηβάιινλ, ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο βηβιηνγξαθίαο (Bookchin,1973; Debord,1967; Harvey,1990,2012; Lefebvre,1969; Mitchell,1995; Vanegeim,1967) ππνζηεξίδεη φηη απνηειεί ηνλ θαηεμνρήλ ηφπν δηεμαγσγήο ηεο ηαμηθήο πάιεο: ην πεδίν ζην νπνίν εληνπίδνληαη κε ηνλ πιένλ έληνλν ηξφπν ηα απνηειέζκαηα ηεο θπξίαξρεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο θαη σο εθ ηνχηνπ ν ηφπνο αλάδπζεο ησλ αληηζηάζεσλ απέλαληη ζε απηά. ε ζρέζε κε ηνλ Foucault (1991) θαη κε δεδνκέλε ηελ αλαθνξά ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, επεθηείλνπλ ηε ζηφρεπζε θαη ην πεξηερφκελν ησλ αληηζηάζεσλ. Ο Lefebvre (1968) ππνζηεξίδεη φηη ν αζηηθφο ρψξνο απνηειεί πεδίν ηαμηθήο ζχγθξνπζεο: γηα ηελ αζηηθή ηάμε απνηειεί αθελφο πεδίν θεξδνζθνπίαο θαη αθεηέξνπ φξγαλν ππνηαγήο θαη δηαρσξηζκνχ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο. Γηα ηελ εξγαηηθή ηάμε απνηειεί πεδίν επαλαζηαηηθήο ππνθεηκελνπνίεζεο θαη απηνλφκεζεο. χκθσλα κε ηνλ Debord (1967, ζει.127), o αζηηθφο ρψξνο, φπσο απηφο παξάγεηαη απφ ηελ πνιενδνκία, εμππεξεηεί ηελ αζηηθή ηάμε θαη κπνξεί λα εθθξαζηεί ζαλ απφιπηε θαηαθπξηάξρεζε ηεο εηξεληθήο ζπλχπαξμεο κέζα ζην ρψξν πάλσ ζην αλήζπρν γίγλεζζαη κέζα ζηε δηαδνρή ηνπ ρξφλνπ. Ο Vanegeim (1967, ζει.26) αλαθέξεηαη ζηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή δσή σο έλα ζχζηεκα φπνπ ε παξαγσγή θαη ε θαηαλάισζε ηεο πξνζβνιήο θνληεχνπλ λα ηζνξξνπήζνπλ. ην πιαίζην ηεο εηζαγσγήο ηεο ςπρνινγίαο ζηελ αλάιπζε ηνπ ρψξνπ, ηελ νπνία πξαγκαηνπνίεζε ε Καηαζηαζηαθή Αηεζλήο 9, κέινο ηεο νπνίαο ήηαλ ν Vanegeim, επηρεηξείηαη ε ηρλειάηεζε ησλ αηζζεκάησλ ηα νπνία απνηεινχλ απνηέιεζκα ηεο επηβνιήο ηεο 9 Καηαζηαζηαθή Αηεζλήο: πνιηηηθφ θαη θαιιηηερληθφ θίλεκα ζηε Γαιιία, ην νπνίν αλαπηχρζεθε ηε δεθαεηία ηνπ 1960 κε ζεκαληηθή επίδξαζε ζηα γεγνλφηα ηνπ Μάε ηνπ 1968 ζην Παξίζη. Δ Καηαζηαζηαθή Αηεζλήο, κε θπξηφηεξνπο εθπξνζψπνπο ηνλ G. Debord θαη ηνλ R. Vanegeim αζρνιήζεθε εθηεηακέλα κε ζέκαηα αξρηηεθηνληθήο θαη πνιενδνκίαο, θπξίσο κε δηαδηθαζίεο θξηηηθήο αλάιπζεο. ην θίλεκα είρε κεξηθή εκπινθή θαη ν H. Lefebvre. 28

42 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν θαπηηαιηζηηθήο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο ζην άηνκν: ηαπείλσζε, απνκφλσζε, άιγνο. Ο Bookchin (1973, ζει.6) ππνζηεξίδεη φηη ηα πξνβιήκαηα ηεο αζηηθήο δσήο πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ θπξίσο ζην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη φρη ζηα απνηειέζκαηά ηνπ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, αλαθέξνληαο ραξαθηεξηζηηθά φηη ν παξαινγηζκφο πνπ θπξηαξρεί ζηελ θνηλσλία αληαλαθιάηαη ζηελ πφιε. χκθσλα κε ην Harvey (1990), νη ζρεηηδφκελεο κε ην ρψξν πξαθηηθέο δελ κπνξνχλ λα έρνπλ πνιηηηθά νπδέηεξν ραξαθηήξα, αιιά έρνπλ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή δηάζηαζε: δηακνξθψλνληαη κέζα απφ επξχηεξεο θνηλσληθέο πξαθηηθέο, απαξαίηεηεο γηα ηε δηαηήξεζε ηνπ πθηζηάκελνπ κνληέινπ παξαγσγήο. Βπηπιένλ, εθφζνλ κέζα απφ ηελ έληαμε ζηελ αζηηθή δσή αλαπαξάγνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο, αιιαγέο νη νπνίεο επέξρνληαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν βηψλνπκε θαη λνεκαηνδνηνχκε ηνλ ρψξν δχλαληαη λα ζπληειέζνπλ ζε επξχηεξεο θνηλσληθέο αιιαγέο. Κνηλή ζπληζηακέλε ησλ παξαπάλσ απνηειεί ε παξαδνρή φηη ε αλάδπζε νπνηαζδήπνηε αληίζηαζεο απέλαληη ζηελ πθηζηάκελε θαηάζηαζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο νθείιεη λα πεξηιακβάλεη ζηε ζηφρεπζή ηεο ηελ επαλαμηνιφγεζε θαη αλαηξνπή επξχηεξσλ θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ. Βληνχηνηο, εθφζνλ πηνζεηεζεί ε παξαδνρή ησλ Foucault (1991, 1982, 1975a, 1969) θαη Bookchin (1973) φηη ε εμνπζία έρεη απνιέζεη ηνλ πξνζσπνπνηεκέλν ραξαθηήξα ηεο, ν νπνίνο έρεη θαηαζηεί πιένλ αθεξεκέλνο, έλα δχζθνια πξνζδηνξίζηκν ζχζηεκα, είλαη θξίζηκε γηα ηηο αληηζηάζεηο ε ζηφρεπζε ζε ζπγθεθξηκέλα δεηήκαηα ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο, ζπλδπαζκέλε φκσο κε ηελ πεπνίζεζε φηη ηα πξνβιήκαηα απηά απνηεινχλ ηα απνηειέζκαηα επξχηεξσλ ζπλζεθψλ. ηφρεπζε Κηλεκάησλ Πφιεο ε απάληεζε ζηηο παξαπάλσ ζπλζήθεο νη νπνίεο επηθξαηνχλ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, ν Lefebvre (1968, ζει.152) πξνηάζζεη σο δηεθδίθεζε ην δηθαίσκα ζηελ πφιε ην νπνίν νξίδεη σο δηθαίσκα ζηελ αζηηθή δσή, κεηαζρεκαηηζκέλε, αλαλεσκέλε. ε δηαθνξεηηθφ ζεκείν ηνπ έξγνπ ηνπ αλαθέξεηαη ζην δηθαίσκα ζηελ πφιε σο ηελ ππέξηαηε κνξθή ησλ δηθαησκάησλ: δηθαίσκα ζηελ ειεπζεξία, ζηελ εμαηνκίθεπζε κέζα ζηελ θνηλσληθνπνίεζε, ζηελ θαηνηθία θαη ζην θαηνηθείλ. Σν δηθαίσκα ζην έξγν (ζηε ζπκκεηνρηθή δξαζηεξηφηεηα) θαη ην δηθαίσκα ζηε πξνζνηθείσζε (εληειψο δηαθνξεηηθφ απφ ην δηθαίσκα ζηελ ηδηνθηεζία) εμππνλννχληαη κέζα ζην δηθαίσκα ζηελ πφιε (Lefebvre, 1968, ζει.175). Δ πινπνίεζε ηνπ ζρεδίνπ απηνχ κπνξεί λα 29

43 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν πξαγκαηνπνηεζεί κφλν απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε. Ο Harvey (2012, ζει.4) νξίδεη ην δηθαίσκα ζηελ πφιε σο ην δηθαίσκα ζηελ αιιαγή θαη ζηελ εθ λένπ αλαθάιπςε ηεο πφιεο. Δίλαη πεξηζζφηεξν ζπιινγηθφ παξά αηνκηθφ, αθνχ εμαξηάηαη απφ ηελ άζθεζε ζπιινγηθήο εμνπζίαο πάλσ ζηηο δηαδηθαζίεο αζηηθνπνίεζεο. πσο πξνθχπηεη απφ ηνπο παξαπάλσ νξηζκνχο, νη αηηηάζεηο ησλ πξνβιεκαηηθψλ ζπλζεθψλ ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαζνξίδνπλ ηε ζηφρεπζε ησλ αληηζηάζεσλ: ην πξφηαγκα ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ πφιε εθηείλεηαη πέξα απφ ην δηθαίσκα ζηε ρξήζε - πξφζβαζε, ζην δηθαίσκα αμηνιφγεζεο θαη δηακφξθσζεο φρη κφλν ηεο πφιεο θαη ησλ ζπληειεζηψλ ηεο, αιιά ηεο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο δσήο ζε απηή. Δ κεηάβαζε απηή δε ζπληζηά κηα ζηηγκηαία παξέκβαζε, αιιά κηα ζπιινγηθή δηαδηθαζία ε νπνία γηα λα είλαη επηηπρήο νθείιεη λα δηεπξχλεη ηελ θιίκαθα αλαθνξάο ηεο. Ώπφ ην παξφλ ππνθεθάιαην αληινχκε ην πξψην θξηηήξην γηα ηελ έληαμε ελφο θηλήκαηνο ή κηαο νκάδαο ζε απηφ πνπ απνθαινχκε θίλεκα πφιεο : ηελ θνηλή δηαπίζησζε κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε απηφ φηη ε ππνβάζκηζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο αζηηθήο δσήο απνηειεί αληαλάθιαζε ηεο θπξίαξρεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο θαη ηελ ελζσκάησζε ηεο δηαπίζησζεο απηήο ζηελ αθήγεζε ησλ θηλεκάησλ. ηε ζχλδεζε απηή αλαθέξεηαη ν Καβνπιάθνο (2009) θαη παξαηεξεί φηη επηηειέζηεθε ηαπηφρξνλε κεηαηφπηζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ δηεθδηθήζεσλ ησλ θηλεκάησλ πφιεο θαη ηεο κεηαηφπηζεο ησλ πξνηεξαηνηήησλ ηνπ αζηηθνχ πξνγξακκαηηζκνχ θαη ζρεδηαζκνχ απφ ην δεκφζην πξνγξακκαηηζκφ ζηνλ πξνγξακκαηηζκφ ησλ κεραληζκψλ ηεο αγνξάο. Βπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηνλ ίδην, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 θαη έπεηηα, ην πεξηερφκελν ησλ δηεθδηθήζεσλ ησλ θηλεκάησλ πφιεο κεηαθέξεηαη απφ δεηήκαηα ζπιινγηθήο θαηαλάισζεο ζε δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ην ππνβαζκηζκέλν αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ζπλδένληαη κε ηελ θξίζε ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο θαη ηηο λενεκθαληδφκελεο κνξθέο αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο. 2.4.Υαξαθηεξηζηηθά, δνκέο θαη πξαθηηθέο θηλεκάησλ πφιεο Ο Καζηνξηάδεο (1992, ζει.37) νξίδεη σο πεξηερφκελν ελφο θηλήκαηνο - αλαθεξφκελνο ζηα γεγνλφηα ηνπ Μάε ηνπ 1968 ζην Παξίζη - ηελ νπζία ησλ αηηεκάησλ θαη ηε ζεκαζία ησλ κνξθψλ θαη ηξφπσλ δξάζεο. ην παξφλ ππνθεθάιαην γίλεηαη ε απφπεηξα πξνζδηνξηζκνχ ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ θηλεκάησλ πφιεο κέζα απφ ηελ εμεξεχλεζε δηαθφξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο, κε ζηφρν ηε δηακφξθσζε ελφο πιαηζίνπ έληαμεο θηλεκάησλ ζηα θηλήκαηα πφιεο. Ώξρηθά, γίλεηαη έλαο δηαρσξηζκφο θηλεκάησλ πφιεο απφ επξχηεξα θνηλσληθά θηλήκαηα. Σα ραξαθηεξηζηηθά πνπ 30

44 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν εμεηάδνληαη ζηε ζπλέρεηα είλαη ε απηφλνκε ζπγθξφηεζε θαη δξάζε, ε ζπζρέηηζε κε λνκηθά ζεζκηζκέλεο δνκέο εμνπζίαο θαη ξφινο ησλ θηλεκάησλ πφιεο σο θνξέσλ δηακφξθσζεο εηεξνηνπηψλ κε άμνλα ηελ ακθηζβήηεζε ησλ θπξίαξρσλ ξφισλ θαη ηαπηνηήησλ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ. Κνηλσληθά θηλήκαηα θαη θηλήκαηα πφιεο: πγθιίζεηο θαη δηαθνξνπνηήζεηο ην παξφλ ππνθεθάιαην ζα απνπεηξαζεί έλαο θαζνξηζκφο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηα νπνία δηαθνξνπνηνχλ ηα θηλήκαηα πφιεο απφ επξχηεξα θνηλσληθά θηλήκαηα. Ο δηαρσξηζκφο απηφο είλαη ζεκαληηθφο γηα ηελ αλάιπζε, ηδηαίηεξα έπεηηα απφ ηελ έληαμε ηνπ θξηηεξίνπ ηεο αλάδεημεο απφ ηα θηλήκαηα ηεο ζχλδεζεο ηεο ππνβάζκηζεο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο κε ηελ επξχηεξε θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή νξγάλσζε γηα ηα θηλήκαηα πφιεο, ε νπνία απνηειεί θνηλφ ηφπν ησλ θηλεκάησλ πφιεο θαη επξχηεξσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ. Βπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηελ Mayer (2006), παξαηεξείηαη κεξηθή απνξξφθεζε ησλ θηλεκάησλ πφιεο απφ ηα θηλήκαηα γηα ηελ ελαιιαθηηθή παγθνζκηνπνίεζε 10, ε νπνία θαζηζηά αθφκε πην δπζδηάθξηηα ηα δηαθνξνπνηεηηθά ζηνηρεία. Βπηπιένλ, γθξίδα δψλε αλάκεζα ζηα δχν ππφ έξεπλα είδε θηλεκάησλ ηείλεη λα δεκηνπξγεζεί ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, θαη ζπγθεθξηκέλα ζε φ,ηη αθνξά ηα θηλήκαηα ηεο ελαιιαθηηθήο παγθνζκηνπνίεζεο ζην πεδίν ηεο ηδενινγίαο θαη ησλ ζπλεπαγφκελσλ δνκψλ νξγάλσζεο. Ο Graeber (2007) ππνζηεξίδεη φηη ε κεηάβαζε απφ ηα θηλήκαηα ηνπ 1960 θαη ηνπ 1970 ζηα θηλήκαηα ελαιιαθηηθήο παγθνζκηνπνίεζεο ζπλνδεχηεθε απφ κηα κεηαβνιή ηεο επηξξνήο ζε επίπεδν ηδενινγίαο απφ ηε καξμηζηηθή ζηελ αλαξρηθή ηδενινγία, ε νπνία είρε δχν ζεκαληηθά απνηειέζκαηα: αθελφο δφζεθε έκθαζε πεξηζζφηεξν ζηε δηαδηθαζία θαη ζηελ πξαθηηθή, θαη αθεηέξνπ αλαπηχρζεθαλ νξηδφληηεο δνκέο εληφο ησλ νπνίσλ δελ επηδηψθεηαη θάπνηα απζηεξή ηδενινγηθή ζπλνρή θαη νκνηνκνξθία. Ο Pickvance (2003) ππνζηεξίδεη φηη ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θηλεκάησλ πφιεο ζπληέιεζαλ ζηελ απηφλνκε αλάπηπμή ηνπο ζε ζρέζε κε επξχηεξα θνηλσληθά θηλήκαηα, αθνχ: 10 ηελ παξνχζα εξγαζία, ε πεξηγξαθή ηνπ θηλήκαηνο ην νπνίν εθθξάζηεθε δεκφζηα ζην Seattle ην 1999 θαη ζπλερίδεη λα δξαζηεξηνπνηείηαη ζηηο κέξεο καο, πξαγκαηνπνηείηαη κε ηνλ φξν θίλεκα ελαιιαθηηθήο παγθνζκηνπνίεζεο. Ο επξέσο δηαδεδνκέλνο φξνο θίλεκα ελάληηα ζηε παγθνζκηνπνίεζε απνξξίπηεηαη, θαζψο επηηξέπεη ηελ πξνζθφιιεζε ζε απηφ εζληθηζηηθψλ, ηνπηθηζηηθψλ θαη άιισλ δηαζηάζεσλ. 31

45 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν δίλνπλ έκθαζε ζε ζπγθεθξηκέλα απηά δεηήκαηα ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ν πξνζαλαηνιηζκφο απηφο κπνξεί λα επηθέξεη άκεζα απνηειέζκαηα. έρνπλ αλαπηχμεη ελδηαθέξνλ ζε δεηήκαηα εμνπζίαο ζε κηθξή θιίκαθα, εμεηάδνληαο ζέκαηα ζρέζεσλ εμνπζίαο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ θαη ηεο θξαηηθήο/ ηνπηθήο εμνπζίαο. δίλνπλ έκθαζε ζην πνιηηηθφ πεξηβάιινλ κέζα ζην νπνίν αλαπηχζζνληαη, ζην ξφιν ηνπ ζηνλ θαζνξηζκφ ησλ ζηφρσλ θαη ζηηο πηζαλφηεηεο επίηεπμήο ηνπο. Χο πξψην δηαθνξνπνηεηηθφ ζηνηρείν ζχκθσλα κε ηα ραξαθηεξηζηηθά απηά αλαδεηθλχεηαη ε θιίκαθα δξάζεο. Αεχηεξν δηαθνξνπνηεηηθφ ζηνηρείν είλαη ε πηνζέηεζε απφ ηα θηλήκαηα πφιεο ζηφρσλ, νη νπνίνη αθελφο έρνπλ πιηθή ππφζηαζε (πξνάζπηζε ελφο δεκφζηνπ ρψξνπ, απμεκέλε πξνζβαζηκφηεηα θιπ.) θαη αθεηέξνπ είλαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο βξαρππξφζεζκνη ζε ζρέζε κε ηνπο αληίζηνηρνπο ζηφρνπο επξχηεξσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ. Ο δεκφζηνο ρψξνο ιεηηνπξγεί σο πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ - εθηφο ηεο δξάζεο θηλεκάησλ πφιεο - θαη δξάζεο επξχηεξσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ, ησλ νπνίσλ νη ζπλδέζεηο θαη ε επηξξνή ζην δεκφζην ρψξν πνηθίιεη. Δ πνηθηινκνξθία ησλ θηλεκάησλ αλαιχεηαη κε βάζε αληίζηνηρα ραξαθηεξηζηηθά κε εθείλα ησλ θηλεκάησλ πφιεο: νξγάλσζε θαη δνκέο, πεξηερφκελν δξάζεσλ, ζρέζεηο κε επίζεκεο δνκέο θαη ζεζκνχο, ζπγθξφηεζε ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο. Σα επξχηεξα θηλήκαηα απνηεινχλ ζαθψο πνιππινθφηεξεο κνξθέο νξγάλσζεο ζε ζρέζε κε ηα θηλήκαηα πφιεο. Σα θνηλσληθά θηλήκαηα είλαη εμαηξεηηθά ζχλζεηα θαηλφκελα, ηα νπνία πεξηιακβάλνπλ ηηο δξάζεηο νξγαλψζεσλ θαη ησλ κειψλ ηνπο, ηε ζπκκεηνρή αλέληαρησλ ζε δξάζεηο ζρεδηαζκέλεο απφ νξγαλψζεηο θαη ηηο δξάζεηο αλέληαρησλ νη νπνίεο είλαη αλεμάξηεηεο ή αθφκα θαη αληηζεηηθέο κε ηηο δξάζεηο ησλ νξγαλψζεσλ [ ] θαη είλαη ε αιιειεπίδξαζε απηψλ ησλ δξάζεσλ ε νπνία δεκηνπξγεί ην θνηλσληθφ θίλεκα, Oliver (1989, ζει.18). Σα θνηλσληθά θηλήκαηα, ζχκθσλα κε ηνπο Kohler θαη Wissen (2003), ιεηηνπξγνχλ θαη αλαπηχζζνληαη ζε δχν επίπεδα, ηα νπνία ζπλδένληαη άκεζα κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ηνπο νηθνλνκηθνχο θαη θνηλσληθνχο φξνπο αλαπαξαγσγήο ηνπ. ην πιηθφ επίπεδν, πξνζηαηεχνπλ ή δηεθδηθνχλ αγαζά - φρη πάληα πιηθήο ππφζηαζεο - 32

46 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν ελάληηα ζηηο επηδηψμεηο ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ θαη νκάδσλ. ην ζπκβνιηθφ επίπεδν, παξάγνπλ θαη θνηλσλνχλ αθεγήζεηο αληαγσληζηηθέο πξνο ηελ θπξίαξρε αθήγεζε, ε νπνία παξνπζηάδεη ηνπο πηνζεηεζέληεο ηξφπνπο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ζπγθξφηεζεο σο κνλαδηθέο δπλαηέο επηινγέο. Βληνχηνηο, αλ θαη δελ πεξηιακβάλεηαη ζηε ζηφρεπζε ησλ δξάζεψλ ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ ε κεηαβνιή ησλ ρξήζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ σο ζθνπφο, ζπρλά ε κεηαβνιή απηή εκθαλίδεηαη σο κέζν ή απνηέιεζκα. Σα θηλήκαηα απηά αλαπηχζζνπλ κηα πεξηζζφηεξν εξγαιεηαθή ρξήζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ν νπνίνο ρξεζηκνπνηείηαη - φπσο αλαιχζεθε πξνεγνπκέλσο - σο πχιε γηα ηε δεκφζηα ζθαίξα. Σαπηφρξνλα φκσο, ζε επίπεδν λνεκάησλ, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο επηιέγνπλ ηε δξαζηεξηνπνίεζε ζε ρψξνπο ησλ νπνίσλ νη ρξήζεηο ζπλδένληαη κε επξχηεξεο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο δηαδηθαζίεο ζηηο νπνίεο αληηπαξαηίζεληαη. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα είλαη, ηφζν ε πεξίπησζε ηνπ θηλήκαηνο ησλ Ώγαλαθηηζκέλσλ (βι. ππνθεθάιαην 7.3) ζηελ Ώζήλα, φζν θαη ην θίλεκα Occupy Wall Street ζηε Νέα Τφξθε. Σα δχν απηά θηλήκαηα επέιεμαλ γηα ηελ αλάπηπμή ηνπο ρψξνπο πξνλνκηαθνχο γηα ηηο θπξίαξρεο πνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο αληίζηνηρα ζρέζεηο εμνπζίαο ζε επξχηεξε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ρψξσλ θιίκαθα. Ο Aalberts (2012) αλαθέξεηαη ζηε ζρέζε ηνπ θηλήκαηνο Occupy Wall Street κε ην ρψξν δξάζεο ηνπ, ππνγξακκίδνληαο ηελ αλάπηπμε ηνπ εληφο ηεο πεξηνρήο ηνπ ερζξνχ θαη ηε ζπκβνιηθή κεηνλνκαζία ηνπ πάξθνπ Zuccoti ζε Liberty Plaza. Σαπηφρξνλα, φκσο, ζεκεηψλεηαη ην γεγνλφο φηη ην θίλεκα ρξεζηκνπνίεζε ην ρψξν - ν νπνίνο δελ απνηέιεζε αληηθείκελν ζε επίπεδν πξνηαγκάησλ - πξνθεηκέλνπ λα δειψζεη ηελ αληίζεζή ηνπ ζε επξχηεξεο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο. Βθηφο ησλ δηαθνξνπνηήζεσλ παξνπζηάδνληαη θαη ζπγθιίζεηο αλάκεζα ζηα θηλήκαηα πφιεο θαη ζηα επξχηεξα θνηλσληθά θηλήκαηα. χκθσλα κε ηνπο Polletta θαη Jasper (2001, ζει.285), νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζηα θνηλσληθά θηλήκαηα, ε αλάδπζε κηαο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο είλαη θξίζηκν ζηνηρείν ζηελ αλάιπζε ησλ θηλεκάησλ απηψλ. Δ ζπιινγηθή ηαπηφηεηα νξίδεηαη απφ ηνπο ίδηνπο σο ε λνεηηθή, εζηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή ζχλδεζε ελφο αηφκνπ κε κηα επξχηεξε θνηλφηεηα, πξαθηηθή ή ζεζκφ. Δ έθθξαζε ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο απνηειεί θνηλή πξνυπφζεζε γηα ηα θηλήκαηα πφιεο θαη ηα επξχηεξα θνηλσληθά θηλήκαηα θαη είλαη πην έληνλε ζηα θηλήκαηα πφιεο ιφγσ κηθξφηεξνπ κεγέζνπο. Μέξνο ηεο έθθξαζεο απηήο απνηειεί ζχκθσλα κε ηνπο Polletta θαη Jasper (2001) ε αμεδηάιπηε ζχλδεζε αηνκηθψλ θαη ζπιινγηθψλ ζηφρσλ, 33

47 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν δειαδή ε δηεθδίθεζε ηνπ αηνκηθνχ νθέινπο κέζσ ηνπ ζπιινγηθνχ. Ώπφ ην παξφλ ππνθεθάιαην αληινχληαη ην δεχηεξν, ηξίην θαη ηέηαξην θξηηήξην γηα ηελ έληαμε θηλεκάησλ ζηα θηλήκαηα πφιεο: ρσξηθά πεξηνξηζκέλε θιίκαθα δξάζεο, πηνζέηεζε - φρη απαξαίηεηα απνθιεηζηηθά - άκεζσλ ζηφρσλ θαη έθθξαζε ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο. Σν Πξφηαγκα ηεο Ώπηνλνκίαο Ο Καζηνξηάδεο (1992) αλαθέξεηαη ζηελ απηνλνκία σο βαζηθή επηδίσμε ησλ θηλεκάησλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 κε άμνλεο ηφζν ηελ έληνλε θξηηηθή ζην πθηζηάκελν θαπηηαιηζηηθφ ηξφπν θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο, φζν θαη ηε δηάδνζε λέσλ πξαθηηθψλ δξάζεο θαη δηάδνζεο ηδεψλ. Ο Καζηνξηάδεο (1975, ζει.117) αλαθέξεηαη ζηε ζρέζε πξνηάγκαηνο θαη δξάζεο, αλάγνληαο ην πξφηαγκα ζε δνκηθφ ζηνηρείν ηεο πξάμεο, θαζψο πεξηγξάθεη ην πξφηαγκα σο πξφζεζε κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ πξαγκαηηθνχ θαη πεξηγξάθεη ηελ απηνλνκία σο ν λφκνο κνπ, αληηηηζέκελνο ζηε ξχζκηζε ηνπ αζπλείδεηνπ πνπ είλαη έλαο λφκνο άιινο, ν λφκνο ελφο άιινπ απφ εκέλα. Ο ιφγνο πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ απηνλφκεζε αξλείηαη ην ιφγν ηνπ άιινπ, θαη ηνλ αξλείηαη φρη απνθιεηζηηθά επεηδή απνξξίπηεη ην πεξηερφκελφ ηνπ, αιιά επεηδή αθξηβψο εθπνξεχεηαη εθηφο ηνπ ππνθεηκέλνπ. Δ απφξξηςε απηή αθνξά θαη ηνλ άιινλ εληφο ηνπ ππνθεηκέλνπ, ηηο επηδηψμεηο θαη ηηο πξνζδνθίεο άιισλ, νη νπνίεο έρνπλ κεηαθεξζεί ζην ππνθείκελν εθφζνλ πξηλ ηελ ππνθεηκελνπνίεζε, ην θάζε άηνκν έρεη ήδε κεηαρεηξηζζεί σο αληηθείκελν. Σειηθά, ε απηνλνκία νξίδεηαη σο ε εγθαζίδξπζε κηαο άιιεο ζρέζεο αλάκεζα ζην ιφγν ηνπ άιινπ θαη ζην ιφγν ηνπ ππνθεηκέλνπ (Καζηνξηάδεο, 1975, ζει.154). πιινγηθή Ώπηνλνκία θαη Κηλήκαηα Πφιεο χκθσλα κε ηνλ Καζηνξηάδε (1975), ε αηνκηθή απηνλνκία δελ κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί δίρσο ηε ζπιινγηθή, θαζψο ζηελ απηνλνκεκέλε ζρέζε νη άιινη είλαη πάληνηε παξφληεο ζαλ εηεξφηεηα θαη ζαλ απηφηεηα ηνπ ππνθεηκέλνπ. Βπηπιένλ, θάζε απφπεηξα - ζπιινγηθή ή αηνκηθή - απηνλνκίαο έξρεηαη αξρηθά ζε ξήμε κε ην ζεζκηθφ θαληαζηαθφ, δειαδή ηηο δηαρσξηζκέλεο απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα επηλνήζεηο, νη νπνίεο έρνπλ ζεζκνζεηεζεί θνηλσληθά ή λνκνζεηηθά. ηε ζχγρξνλε επνρή, ην θπξίαξρν ζεζκηθφ θαληαζηαθφ αθνξά ηελ παξνπζηαδφκελε σο θαζνιηθή αιήζεηα νξζνινγηθφηεηα, κε άμνλα αλαθνξάο ηελ νηθνλνκία. Ο Καζηνξηάδεο (1975) αλαθέξεηαη ζην θαηλφκελν ηεο μέλσζεο, ην νπνίν αθνξά ηελ θνηλσληθή εηεξνλνκία. 34

48 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν ηελ θαηάζηαζε απηή, ν ιφγνο ηνπ άιινπ θπξηαξρεί, αιιά έρεη πξψηα θξπθηεί ζην ζπιινγηθφ αλψλπκν, ην νπνίν ελψ παξνπζηάδεηαη σο θαζνιηθφο λφκνο, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη ν λφκνο θάπνησλ. Ο Marcuse (1964, ζει.42) αλαθέξεηαη ζηνπο πεξηνξηζκνχο νη νπνίνη δηακνξθψλνπλ ηελ θπξίαξρε κνλνδηάζηαηε ζθέςε: νη ηδέεο, νη επηζπκίεο, νη ζηφρνη πνπ, κε ην πεξηερφκελν ηνπο μεπεξλνχλ ην θαηεζηεκέλν ηνπ ιφγνπ θαη ηεο πξάμεο είηε απνξξίπηνληαη, είηε πεξηνξίδνληαη ζην ξφιν ησλ έζραησλ πξνεθηάζεσλ απηνχ ηνπ θαηεζηεκέλνπ. πσο πξνθχπηεη απφ ηα παξαπάλσ, ε ζπιινγηθή απηνλνκία ζπληζηά κηα δηαδηθαζία ζπλερψλ ξήμεσλ κε ηελ θπξίαξρε αθήγεζε θαη ηηο θπξίαξρεο πξαθηηθέο, αιιά είλαη ακθίβνιν θαηά πφζν κπνξεί ην πξφηαγκα γηα απηνλνκία λα εθπιεξσζεί εληφο ελφο βαζηά εηεξφλνκνπ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ. Βληνχηνηο, ε ίδηα ε πηνζέηεζε ηνπ πξνηάγκαηνο απφ ηα θηλήκαηα πφιεο θαη ε ελζσκάησζή ηνπ ζην ιφγν θαη ηελ πξαθηηθή ηνπο αθελφο εκπνδίδεη ηελ απνξξφθεζή ηνπο απφ λνκηθά ζεζκηζκέλνπο κεραληζκνχο - πξντφληα ηεο θπξίαξρεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο - ε νπνία ζα νδεγνχζε ζηελ ελζσκάησζή ηνπο ζε απηνχο θαη αθεηέξνπ απνηειεί κηα πξσηαξρηθή πινπνίεζε ηεο νπηηθήο ησλ θηλεκάησλ γηα ην πεξηερφκελν δεηεκάησλ ηα νπνία ζρεηίδνληαη κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ηε δηαρείξηζε ηνπ. Γηα ηα θηλήκαηα πφιεο, ην πξφηαγκα ηεο απηνλνκίαο έγθεηηαη ζηε δεκηνπξγία κεραληζκψλ νξγάλσζεο, ιήςεο απνθάζεσλ θαη πξαθηηθψλ ηα νπνία δηακνξθψλνληαη έρνληαο ην πξφηαγκα ηεο απηνλνκίαο ζηνλ ππξήλα ηνπο. πσο είλαη επφκελν, θηλήκαηα πφιεο ηα νπνία δξνπλ ππφ ηελ επηξξνή επξχηεξσλ λνκηθά ζεζκηζκέλσλ κεραληζκψλ φπσο πνιηηηθά θφκκαηα, Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο θιπ. δελ είλαη δπλαηφ λα επηδηψθνπλ ηελ απηνλνκία σο νξγάλσζε θαη πξαθηηθή. Βπηπιένλ, θηλήκαηα κε ηεξαξρηθέο δνκέο αθελφο είλαη εμ νξηζκνχ εηεξφλνκα θαη αθεηέξνπ ζχκθσλα κε ην Rao θ.α. (2000) είλαη δχζθνιν λα εμειηρζνχλ ζε ζέκαηα ηδενινγίαο θαη δνκήο ιφγσ ηνπ αληηδξαζηηθνχ ραξαθηήξα ησλ θπξίαξρσλ ππννκάδσλ. Ώπφ ηα παξαπάλσ, ε απηφλνκε δξάζε ε νπνία πεξηιακβάλεηαη ζηνπο νξηζκνχο ησλ Castells (1983) θαη Pickvance (2003) ζπγθεθξηκελνπνηείηαη θαη θαζνξίδεηαη σο πέκπην θξηηήξην γηα ηελ έληαμε θηλεκάησλ ζηα θηλήκαηα πφιεο κε ηελ πηνζέηεζε ηνπ πξνηάγκαηνο ηεο απηνλνκίαο ζην ιφγν θαη ηελ πξαθηηθή ηνπο. 35

49 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν Κηλήκαηα πφιεο θαη λνκηθά ζεζκηζκέλεο δνκέο εμνπζίαο Δ ζρέζε ησλ θηλεκάησλ πφιεο κε επίζεκεο δνκέο εμνπζίαο (θξάηνο θαη ηνπηθή απηνδηνίθεζε) θαη λνκηθά ζεζκηζκέλνπο 11 κεραληζκνχο, νη νπνίνη δξνπλ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, πνηθίιεη θαη είλαη θξίζηκε γηα ηελ πξνζέγγηζε ηεο δξάζεο ηνπο. χκθσλα κε ηνλ Καβνπιάθν (2009), ν νπνίνο κειέηεζε ηε δξάζε ησλ θηλεκάησλ πφιεο θαηά ηελ πεξίνδν , ε πιεηνςεθία ησλ πεξηζηαηηθψλ δηακαξηπξίαο δηνξγαλψζεθε απφ κε λνκηθά ζεζκηζκέλνπο θνξείο, ε δηακαξηπξία ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο έιαβε δπλακηθή κνξθή, παξνπζηάζηεθε πςειή ππθλφηεηα δηθηχσλ κεηαμχ νξγαλσηηθψλ θνξέσλ δηακαξηπξίαο, ελψ θαλεξή ήηαλ ε επηδίσμε επξχηεξσλ θνηλσληθψλ αιιαγψλ. Βληνχηνηο, ε Mayer (2006) ππνγξακκίδεη ηελ ηάζε ησλ θηλεκάησλ πφιεο ζην πεξηβάιινλ ησλ λέσλ κνξθψλ αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο λα ζπζρεηίδνληαη κε ηνλ ηξίην ηνκέα, ν νπνίνο αθνξά ζπκπξάμεηο δεκφζηνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα. Ο Lopes de Souza (2006) ππνζηεξίδεη φηη δηαλνεηηθέο θαη ηδενινγηθέο πξνθαηαιήςεηο γηα ηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ παξαρσξνχλ ην κνλνπψιην άζθεζήο ηνπ ζην θξάηνο θαη ηελ ηνπηθή απηνδηνίθεζε απνθιείνληαο ιχζεηο απφ ηα θάησ. Οη πξνθαηαιήςεηο απηέο είλαη εδξαησκέλεο ηφζν ζηηο ζπληεξεηηθέο, φζν θαη ζηηο πξννδεπηηθέο αληηιήςεηο γηα ηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ. χκθσλα κε ηνλ Lopes de Souza (2006), ην θξάηνο απνηειεί κηα εηεξφλνκε δνκή. ε έλα θαπηηαιηζηηθφ πεξηβάιινλ θάζε ηδενινγηθήο απφρξσζεο, ε δηνίθεζε δέρεηαη πηέζεηο απφ νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα. ην πιαίζην απηφ, ηα θνηλσληθά θηλήκαηα είλαη απνηειεζκαηηθά φηαλ εμαζθαιίδνπλ απηφλνκε ιεηηνπξγία, ε νπνία ηα ηνπνζεηεί απέλαληη απφ ην θξάηνο θαη φρη ζε ζέζε βνεζνχ ηνπ θξάηνπο. Δ ελδπλάκσζε ηνπο έγθεηηαη ζην μεπέξαζκα ηεο εηεξνλνκίαο, έζησ θαη αλ ε δηαδηθαζία απηή είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιε ζην πθηζηάκελν νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ πεξηβάιινλ. Οη Staeheli θαη Thomson (1997) αλαθέξνληαη ζηνπο πνιίηεο νη νπνίνη ζέινπλ λα ζπκκεηέρνπλ ζηε ιήςε απνθάζεσλ, αιιά δηάθεηληαη αξλεηηθά απέλαληη ζηα θπξίαξρα θαη επίζεκα κνληέια ιήςεο απνθάζεσλ σο denizens. Ώπφ ηα παξαπάλσ, αληινχκε ην έθην θξηηήξην γηα ηελ έληαμε ελφο θηλήκαηνο ή κηαο νκάδαο ζε απηφ πνπ απνθαινχκε θίλεκα πφιεο : ηε ζπλεηδεηή απηνλφκεζε θαη 11 ηελ παξνχζα εξγαζία, νη ζπγθεθξηκέλεο δνκέο θαη κεραληζκνί δελ αλαθέξνληαη σο ζεζκηθέο κνξθέο εμνπζίαο, θαζψο πηνζεηείηαη ε νπηηθή ηνπ Καζηνξηάδε (1975), ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη ζεζκνί δελ έρνπλ απαξαίηεηα λνκηθή ππφζηαζε, θαζψο κπνξεί λα έρνπλ θνηλσληθή. Ώλ θαη ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο βηβιηνγξαθίαο ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο εμσζεζκηθή δξάζε, εδψ ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο δξάζε εθηφο λνκηθά ζεζκηζκέλνπ πιαηζίνπ. 36

50 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν πηνζέηεζε κνληέισλ ιήςεο απνθάζεσλ θαη δξάζεο δηαρσξηζκέλσλ απφ ηηο θπξίαξρεο λνκηθά ζεζκηζκέλεο δνκέο θαη κεραληζκνχο. Σα Κηλήκαηα πφιεο σο θνξείο δεκηνπξγίαο εηεξνηνπηψλ: Ώκθηζβήηεζε ησλ θπξίαξρσλ ξφισλ θαη ηαπηνηήησλ Ο Foucault (1967, ζει.260) νξίδεη ηηο εηεξνηνπίεο σο πξαγκαηηθνχο ρψξνπο, ελεξγνχο ρψξνπο, ρψξνπο εγγεγξακκέλνπο ζηελ ίδηα ηε ζέζκηζε ηεο θνηλσλίαο, νη νπνίνη ζπληζηνχλ ελφο είδνπο αληί-ρσξνζεζίεο, ελφο είδνπο ελεξγά πξαγκαησκέλεο νπηνπίεο, φπνπ νη πξαγκαηηθέο ρσξνζεζίεο, φιεο νη άιιεο πξαγκαηηθέο ρσξνζεζίεο πνπ κπνξνχλ λα βξεζνχλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ πνιηηηζκνχ, αληηπξνζσπεχνληαη, ακθηζβεηνχληαη θαη αληηζηξέθνληαη, ελφο είδνπο ηφπνπο πνπ βξίζθνληαη έμσ απφ φινπο ηνπο ηφπνπο, κνινλφηη είλαη πξαγκαηηθά εληνπίζηκνη. Ο ηαπξίδεο (2010, ζει.216) αλαθέξεηαη ζε ηφπνπο αλάδπζεο ηεο εηεξφηεηαο σο ηφπνπο νη νπνίνη απνηεινχλ θξίζηκν πεδίν ζπλάξζξσζεο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, θξίζηκν πεδίν δηαρείξηζεο ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ ηαμηλνκεηηθή ηαπηνπνίεζε θαη ηελ εηεξνγέλεηα. χκθσλα κε ηνλ ίδην, ηα θηλήκαηα πφιεο πξνσζνχλ εηεξνηνπηθέο πξαθηηθέο, ηδηαίηεξα κε άμνλα αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν. Δ εηζαγσγή ηέηνησλ πξαθηηθψλ ζηε ζπιινγηθή δξάζε νδεγνχλ ζηε κεξηθή πινπνίεζε ησλ ζηφρσλ ησλ θηλεκάησλ πφιεο, απνθιεηζηηθά θαη κφλν απφ ηελ επαλεμέηαζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο ρξήζεο ηνπ ρψξνπ. χκθσλα κε ην ηαπξίδε (2010, ζει.41), νη θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο αθνξνχλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζπγθξνχζεηο ηαπηνηήησλ. Βλψ παξαηεξνχληαη ιεηηνπξγίεο εθπνξεπφκελεο απφ ηηο αλάγθεο ησλ εμνπζηψλ γηα ηαπηνπνίεζε, ηεξάξρεζε θαη ηαμηλφκεζε, ηαπηφρξνλα αλαπηχζζνληαη ιεηηνπξγίεο νη νπνίεο ππνλνκεχνπλ ηε ζαθήλεηα ησλ δηαθξίζεσλ θαη γελλνχλ λέα πεδία ζπγθξηζηκφηεηαο, δειαδή ηε δπλαηφηεηα γηα λέεο ηαπηφηεηεο. Ο Vanegeim (1967) αλαθέξεηαη ζηελ έληαμε ζε ξφιν σο θαηαλάισζε εμνπζίαο. Μέζσ ηεο έληαμεο απηήο, ην άηνκν ή ε νκάδα ηνπνζεηείηαη ζηελ ηεξαξρηθή αλαπαξάζηαζε κέζσ ηεο κχεζεο ζηνλ πνιηηηζηηθφ κεραληζκφ. Ο αζηηθφο δεκφζηνο ρψξνο, απνηειεί θξίζηκν πεδίν ζπλάξζξσζεο ζρέζεσλ εμνπζίαο. Βπηπιένλ, ππφ ηε δηακφξθσζε θαη δηαρείξηζε θηλεκάησλ πφιεο πηνζεηεί εμ νξηζκνχ ιεηηνπξγίεο δηαθνξεηηθέο ή αληίζεηεο απφ ηηο θπξίαξρεο. Βληνχηνηο, έλαο δεκφζηνο ρψξνο δε ζπληζηά εμ νξηζκνχ εηεξνηνπία. Δ δπλαηφηεηα απηή εκθαλίδεηαη εθφζνλ: 37

51 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν πθίζηαηαη απνπζία πεξηνξηζκψλ πξφζβαζεο θαη ρξήζεο, ε νπνία απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ αλάδπζε ηνπ ζηνηρείνπ ηεο ζπγθξηζηκφηεηαο αηνκηθψλ θαη ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ. ην ρψξν απηφ αλαπηχζζνληαη πξαθηηθέο δηακφξθσζεο θαη ρξήζεο ηνπ, νη νπνίεο ακθηζβεηνχλ ηηο θπξίαξρεο, ηφζν σο εηεξφλνκεο, φζν θαη κε βάζε ην πεξηερφκελφ ηνπο. Δ ελαιιαθηηθή ιεηηνπξγία ε νπνία πηνζεηείηαη ππφ ηελ επίδξαζε ησλ θηλεκάησλ αθελφο ζπληζηά ε ίδηα κηα έθθξαζε ελαιιαθηηθήο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο, ε νπνία βξίζθεηαη ζε ζπλερή ζπγθξηζηκφηεηα κε ηε ιεηηνπξγία θαη έθθξαζε ηαπηνηήησλ ζε άιινπο δεκφζηνπο ρψξνπο, θαη αθεηέξνπ επηηξέπεη ηελ αλάπηπμε ζην ζπγθεθξηκέλν δεκφζην ρψξν λέσλ αηνκηθψλ θαη ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ. Ώπφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη ην έβδνκν θξηηήξην έληαμεο θηλεκάησλ ζηα θηλήκαηα πφιεο: ε δεκηνπξγία ή εθθξαζκέλε πξφζεζε γηα δεκηνπξγία ρψξσλ νη νπνίνη πηνζεηνχλ ιεηηνπξγίεο νη νπνίεο εκπίπηνπλ ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ εηεξνηνπηψλ. Οκαδνπνίεζε ησλ θξηηεξίσλ γηα ηελ έληαμε θηλεκάησλ ζηα θηλήκαηα πφιεο ηα πξνεγνχκελα ππνθεθάιαηα αλαιχζεθαλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θηλεκάησλ πφιεο κε βάζε ηνπο νξηζκνχο νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζηελ εηζαγσγή ηνπ θεθαιαίνπ. Ώπφ ηα ραξαθηεξηζηηθά απηά αληινχκε ην πιαίζην αλάπηπμεο θξηηεξίσλ γηα ηελ έληαμε θηλεκάησλ ζε θηλήκαηα πφιεο. Σα θξηηήξηα απηά απνηεινχλ αλαγθαία αιιά φρη ηθαλή ζπλζήθε γηα ηελ έληαμε απηή, θαζψο ελδερνκέλσο ππάξρεη αλάγθε γηα επέθηαζή ηνπο. ε θάζε πεξίπησζε, ν πίλαθαο πνπ αθνινπζεί απνηειεί γηα ηελ παξνχζα δηαηξηβή έλα απφ ηα εξγαιεία ηα νπνία ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζηελ έξεπλα πεδίνπ γηα ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ππφ έξεπλα κεραληζκψλ. Κξηηήξην 1. χλδεζε ησλ ζπλζεθψλ ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο κε επξχηεξεο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο Πεξηγξαθή Ώλαγλψξηζε ηεο επίδξαζεο ησλ επξχηεξσλ πθηζηάκελσλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, ελζσκάησζε ηεο αλαγλψξηζεο απηήο ζηελ εθθνξά ιφγνπ θαη αθεγήζεσλ, απφπεηξα θαηαζθεπήο ελαιιαθηηθψλ πξνο ηηο θπξίαξρεο δνκέο θαη 38

52 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν 2. Υσξηθά πεξηνξηζκέλε θιίκαθα δξάζεο 3. Τηνζέηεζε άκεζσλ ζηφρσλ 4. Αλάπηπμε ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο 5. Τηνζέηεζε ηνπ πξνηάγκαηνο ηεο απηνλνκίαο 6. Αλάπηπμε εθηφο λνκηθά ζεζκηζκέλσλ δνκψλ θαη κεραληζκψλ κεραληζκνχο δηακφξθσζεο θαη δηαρείξηζεο αζηηθψλ ζπληειεζηψλ Σνπηθή θιίκαθα δξάζεο, ε νπνία αθνξά είηε ηε ζπλερή παξέκβαζε ζε ρσξηθά πεξηνξηζκέλν ηκήκα ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο (κε αλαθνξέο, φρη απαξαίηεηα απνθιεηζηηθά, ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ηελ αζηηθή δσή σο ηέηνηα) είηε ηελ πξνάζπηζε θαη ελαιιαθηηθή ρξήζε ζπγθεθξηκέλσλ αζηηθψλ ζπληειεζηψλ πκπεξίιεςε ζηηο δξάζεηο ηνπ θηλήκαηνο πφιεο δξάζεσλ νη νπνίεο ζηνρεχνπλ ζε ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Οη δξάζεηο απηέο γηα λα είλαη επηηπρεκέλεο δελ απαηηνχλ επξχηεξεο θνηλσληθέο αιιαγέο Δ θνηλή αληίιεςε κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ φηη ε εθπιήξσζε ησλ αηνκηθψλ ζηφρσλ κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί κφλν κέζσ ηεο εθπιήξσζεο ησλ αληίζηνηρσλ ζπιινγηθψλ/ αλάπηπμε ζηνηρείσλ αιιειεγγχεο, ε νπνία εθηείλεηαη πέξα απφ ηηο δξάζεηο θαη ηηο πξαθηηθέο ηνπ θηλήκαηνο πζηεκαηηθή πξνζπάζεηα εληνπηζκνχ ζηνηρείσλ εηεξνλνκίαο θαη θαηαπνιέκεζή ηνπο, ε νπνία βξίζθεηαη ζηνλ ππξήλα θάζε έθθαλζεο ηνπ θηλήκαηνο/ Βλζσκάησζε ηνπ πξνηάγκαηνο ζηε δνκή, κνξθή, πξαθηηθή θαη εθθνξά ιφγνπ ηνπ θηλήκαηνο/ Ώλεμαξηεζία απφ εηεξφλνκεο δνκέο Ώπνπζία ζπλδέζεσλ κε λνκηθά ζεζκηζκέλνπο κεραληζκνχο/ νη ζπλδέζεηο δελ αθνξνχλ ηνπο ζπκκεηέρνληεο σο άηνκα, αιιά ηηο δηαδηθαζίεο θαη πξαθηηθέο ηνπ θηλήκαηνο/ ε απηνλνκία ησλ δνκψλ ηνπ θηλήκαηνο πεξηνξίδεη ηε δηεηζδπηηθφηεηα ησλ λνκηθά ζεζκηζκέλσλ κεραληζκψλ ζηνλ ππξήλα ηνπ, αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ κέξνο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζην θίλεκα ζπκκεηέρνπλ ζε άιιεο δνκέο 39

53 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν Έθθξαζε κηαο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο ζε ζρέζε κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ, ε νπνία έξρεηαη ζε ξήμε κε ηηο θπξίαξρεο, δεκηνπξγία ε απφπεηξα 7. Πξφζεζε δεκηνπξγίαο εηεξνηνπηψλ δεκηνπξγίαο ρψξσλ νη νπνίνη επλννχλ ηελ αλάδπζε ηεο εηεξφηεηαο, απνηεινχλ πεδία ζπγθξηζηκφηεηαο ηφζν εζσηεξηθά φζν θαη σο πξνο άιινπο ρψξνπο Πίλαθαο 2: Κξηηήξηα έληαμεο θηλεκάησλ ζε θηλήκαηα πφιεο (Πέηηαο Α., 2013) 2.5. Κηλήκαηα πφιεο θαη δεκφζηνο ρψξνο Δ ζεκαζία ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ εληφο ηεο πθηζηάκελεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο, φπσο απηή αλαιχεηαη ζε δηαθνξεηηθά θεθάιαηα ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο, απμάλεηαη ζπλερψο: επηβνιή ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη θπξηαξρίαο, αλάπηπμε δηαρσξηζκψλ, ιεηηνπξγία σο ζπληειεζηήο παξαγσγήο θαη δίθηπν κεηαθνξάο παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ θιπ. Δ θξηζηκφηεηα απηή εληείλεη ηε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηελ θπξίαξρε πξαθηηθή γηα ηε δηακφξθσζε θαη ιεηηνπξγία ηνπ θαη ηελ νπηηθή ησλ θηλεκάησλ πφιεο, αιιά θαη επξχηεξσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ. ηε ζπλέρεηα αλαιχεηαη ε ζεκαζία ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ γηα ηε δξάζε ησλ θηλεκάησλ απηψλ. Ο Mithell (1995), ππνζηεξίδεη φηη ν δεκφζηνο ρψξνο απνηειεί γηα θνηλσληθά απνθιεηζκέλεο νκάδεο ην κνλαδηθφ ρψξν ζηνλ νπνίν επαλεληάζζνληαη σο παξνπζίεο θαη γίλνληαη νξαηέο ζηε ζθαίξα ηνπ δεκφζηνπ. O Harvey (2012) δηαρσξίδεη ηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο θαη αγαζά απφ ηα θνηλά, θαζψο γηα λα θαηαζηνχλ ηα πξψηα θνηλά είλαη πξνυπφζεζε ε πνιηηηθή δξάζε. Σα θνηλά ζπληζηνχλ κηα θνηλσληθή ζρέζε αλάκεζα ζε ζηνηρεία ηνπ δνκεκέλνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη απηνλνκεκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Γηα λα είλαη ε ζρέζε απηή ηθαλή λα κεηαηξέςεη ηα δεκφζηα αγαζά ζε θνηλά πξέπεη ε ιεηηνπξγία ησλ νκάδσλ πνπ ιεηηνπξγεί σο θαηαιχηεο λα είλαη αθελφο ζπιινγηθή θαη αθεηέξνπ εθηφο ηεο θπξίαξρεο ινγηθήο ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο. χκθσλα κε ηνλ Mitchell (1995), ην ζέκα ηνπ ραξαθηήξα ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ είλαη ακηγψο πνιηηηθφ θαη δηαθξίλνληαη δπν βαζηθέο πξνζεγγίζεηο: ε πξψηε επηδηψθεη δεκφζηνπο ρψξνπο ρσξίο θαλέλαλ πεξηνξηζκφ πξφζβαζεο ζηνπο νπνίνπο θνηλσληθά θαη πνιηηηθά θηλήκαηα αλαπηχζζνληαη θαη εηζρσξνχλ ζην θνηλσληθφ ζχλνιν, ελψ αλέρεηαη ην ελδερφκελν ηεο αλαζηάησζεο απφ πνιηηηθέο δξάζεηο. Δ δεχηεξε επηδηψθεη ειεγρφκελνπο ρψξνπο, ζηνπο νπνίνπο ην δηθαίσκα ηεο πξφζβαζεο 40

54 Ώλάπηπμε θηλεκάησλ θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν παξέρεηαη ζε φζνπο πιεξνχλ θαλφλεο νξζήο ζπκπεξηθνξάο θαη ησλ νπνίσλ ε αίζζεζε αζθάιεηαο δελ επηηξέπεηαη λα απεηιεζεί γηα νπνηνλδήπνηε ιφγν. Καζψο ε δεχηεξε πξνζέγγηζε εκθαλίδεηαη λα θπξηαξρεί, ν Goheen (1998) ππνζηεξίδεη φηη ην ζχγρξνλν αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ηδηαίηεξα ν δεκφζηνο ρψξνο ζεκαηνδνηεί ηελ παξαθκή ηνπ δεκφζηνπ αλζξψπνπ θαη ηελ εδξαίσζε ησλ αμηψλ ηνπ αηνκηθηζκνχ θαη ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο. Ο ηαπξίδεο (2010), αλαθεξφκελνο ζηε ζχγρξνλε πφιε ησλ ζπιάθσλ, ππνζηεξίδεη φηη ε ιεηηνπξγία ησλ ελνηήησλ απηψλ ζηεξίδεηαη ζηελ επηβνιή πξσηνθφιισλ ρξήζεο κε βαζηθφ πξφζρεκα ηελ επίθιεζε ηεο αζθάιεηαο. Πξνθεηκέλνπ ην άηνκν λα εληαρζεί, απνδέρεηαη ην πξσηφθνιιν ρξήζεο θαη ε απνδνρή απηή ζπλεπάγεηαη παξαίηεζε απφ δηθαηψκαηα. ΐαζηθφ πεδίν επηβνιήο ηεο θαηάζηαζεο απηήο απνηειεί ν αζηηθφο δεκφζηνο ρψξνο, ν νπνίνο κεηαβάιιεηαη ζε έλαλ ηφπν ζηνλ νπνίν ε έληαμε πξνυπνζέηεη ηελ εθδήισζε αλαγλσξίζηκσλ ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ. πσο πξνθχπηεη απφ ηα παξαπάλσ, ν δεκφζηνο αζηηθφο ρψξνο απνηειεί θξίζηκν πεδίν γηα ηα θηλήκαηα πφιεο γηα ηξεηο ιφγνπο: ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο απνηειεί ην δηαθχβεπκα ηεο δξάζεο ηνπο απνηειεί ηφπν αλάπηπμεο θαη έθθξαζεο ησλ δξάζεψλ ηνπο εθφζνλ απνηεινχλ ηελ θχξηα δχλακε δηακφξθσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηνπο, πινπνηνχλ ζε έλαλ βαζκφ ην ζρέδηφ ηνπο γηα ηε δηακφξθσζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο 41

55 Γηαηί γηλφηαλ κάξηπξαο ηνχην ην ζαπκαζηφ νηθνδφκεκα Απηνχ πνπ θαλείο πξνθάηνρνο ηνπ ζε πνιιέο πφιεηο θαη επνρέο Πνηέ δελ είρε δεη: ηνπο νηθνδφκνπο ηνπ ζαλ ηδηνθηήηεο! Πνπ λα ρε πξηλ πνηέ απηφ ζπκβεί, ηα θξνχηα ηεο δνπιεηάο Ν αλήθνπλε ζ απηνχο πνπ ηα δνπιέςαλ; Πνπ έγηλε πνηέ Να κε πεηάμνπλ έμσ απφ ην νηθνδφκεκα Απηνχο πνπ ην πςψζαλ; Μ. Μπξερη 42

56 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ 3.Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ Δηζαγσγή Ο αζηηθφο πιεζπζκφο ζε παγθφζκηα θιίκαθα έρεη ήδε (2014) μεπεξάζεη ην 50 % ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ, ελψ ην 2030 ην αληίζηνηρν πνζνζηφ αλακέλεηαη λα θηάζεη ην 60% (United Nations Population Fund, State of World Population, 2007; United Nations Population Division, World Urbanization Prospects: The 2005 Revision, 2006). Δ δεκνγξαθηθή απηή εμέιημε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο επηπηψζεηο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, αλαβαζκίδνπλ θαη κεηαιιάζζνπλ ηε ζεκαζία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ σο ηκήκαηνο δηαδηθαζηψλ θπθινθνξίαο θαη ζπγθέληξσζεο θεθαιαίσλ θαη παξαγσγήο πιενλαζκαηηθψλ αμηψλ. Ο αλαβαζκηζκέλνο απηφο νηθνλνκηθφο ξφινο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ θαη ε ρξεζηκνπνίεζή ηνπ κε ζθνπφ ηελ παξαγσγή νηθνλνκηθήο αμίαο έρεη επηπηψζεηο ζηηο πθηζηάκελεο ρσξηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο δνκέο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Ο δεκφζηνο ρψξνο, νη πνηφηεηέο ηνπ, ην θαζεζηψο πξνζβαζηκφηεηαο θαη άιινη παξάγνληεο επεξεάδνληαη ζεκαληηθά απφ ηηο παξαπάλσ δηαδηθαζίεο. χκθσλα κε ηνλ Banerjee (2001), ν αζηηθφο δεκφζηνο ρψξνο έρεη ππνβαζκηζηεί, σο απνηέιεζκα επξχηεξσλ νηθνλνκηθψλ, πνιηηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη ηερλνινγηθψλ εμειίμεσλ θαη ησλ κεηαμχ ηνπο δηαζπλδέζεσλ. Βπηπιένλ, ε αληίζεζε ζηηο δηαδηθαζίεο ππνβάζκηζήο ηνπο είλαη πιένλ δχζθνιν λα εθθξαζηεί εμαηηίαο ηεο επίδξαζεο παγθνζκηνπνηεκέλσλ νηθνλνκηθψλ δπλάκεσλ θαη ηάζεσλ. Σν παξφλ θεθάιαην εμεηάδεη ηε κεηαβνιή ηεο ζεκαζίαο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ζηηο δηαδηθαζίεο θίλεζεο ηνπ θεθαιαίνπ θαη πξνζδηνξίδεη ην ξφιν ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζηηο λέεο ζπλζήθεο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο. Ο δεκφζηνο ρψξνο παξεκβαίλεη ζηελ παξαγσγηθή θαη θαηαλαισηηθή δηαδηθαζία κε δχν δηαθνξεηηθνχο, αιιά ζρεηηδφκελνπο ηξφπνπο: ν πξψηνο αθνξά ηε ιεηηνπξγία ηνπ σο έκκεζνπ παξαγσγηθνχ ζπληειεζηή. Ο δεχηεξνο, ιηγφηεξν εκθαλήο, αιιά εμίζνπ ζεκαληηθφο ηξφπνο επέκβαζεο ηνπ ρψξνπ ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία είλαη ε ιεηηνπξγία ηνπ σο πεδίνπ νξγάλσζεο ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαδηθαζίαο απηήο. Δ ιεηηνπξγία απηή εθηείλεηαη απφ ηελ θαηεπζπλφκελε θαηαλάισζε κέρξη ηελ θαηαζηνιή δξάζεσλ 43

57 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ επηβιαβψλ σο πξνο ηελ θπξίαξρε παξαγσγηθή δηαδηθαζία. ηε ζπλέρεηα εμεηάδεηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ν δεκφζηνο ρψξνο εληάζζεηαη ζηηο παξαπάλσ δηαδηθαζίεο Μεηαβνιέο ζηελ θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε ζηνλ 20 φ Αηψλα Δ θνηλσληθή αλαπαξαγσγή ζηεξίδεηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζηνπο θπξίαξρνπο κεραληζκνχο θαη δνκέο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο. Βληνχηνηο, ε αλάδεημε ησλ κεραληζκψλ απηψλ ζε απνθιεηζηηθφ δηακνξθσηή ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο απνηειεί κηα αθαίξεζε ε νπνία αθήλεη εθηφο αλάιπζεο άιινπο παξάγνληεο εμίζνπ ζεκαληηθνχο γηα ηελ θνηλσληθή αλαπαξαγσγή, νη νπνίνη εξεπλψληαη ζηα ππφινηπα θεθάιαηα ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο. Ο Καζηνξηάδεο (1975) αθαηξεί απφ ηελ νηθνλνκία ηελ ηδηφηεηα ηνπ απνθιεηζηηθνχ παξάγνληα δηακφξθσζεο ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, θαζψο ζπλδέεη ηνπο νηθνλνκηθνχο λφκνπο θαη πξαθηηθέο κε επξχηεξεο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Τπνζηεξίδεη φηη ε θνηλσλία δελ κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο νηθνλνκηθή ηε ζηηγκή πνπ νη θνηλσληθέο απηέο ζρέζεηο δηαδξακαηίδνπλ ηζφηηκν ξφιν ζηε δηακφξθσζή ηεο. Δ άπνςε απηή βαζίδεηαη ζηελ απφξξηςε ηεο άπνςεο - θνηλήο ζηε καξμηζηηθή θαη αζηηθή πνιηηηθή νηθνλνκία - ε νπνία ζεσξεί ηα θίλεηξα ηεο παξαγσγήο θνηλά ζε θάζε θνηλσλία, ρσξίο λα ιακβάλεη ππφςε φηη νη ηχπνη ησλ νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ απνηεινχλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ θνηλσληθέο δεκηνπξγίεο. Με ηνλ ηξφπν απηφ, απνθεχγεηαη ε πηνζέηεζε ελφο νηθνλνκηθνχ ληεηεξκηληζκνχ ν νπνίνο νξίδεηαη απφ ηνλ Καζηνξηάδε (1975, ζει.47) σο αλαγσγή ηεο ηζηνξίαο ζηα απνηειέζκαηα ελφο ζπζηήκαηνο δπλάκεσλ πνπ νη ίδηεο δηέπνληαη απφ λφκνπο λνεηηθά ζπιιεπηνχο θαη νξίζηκνπο άπαμ δηα παληφο, λφκνπο απφ ηνπο νπνίνπο κπνξνχλ απηά ηα απνηειέζκαηα λα ζπλαρζνχλ δηα παξαγσγήο. Σν παξφλ θεθάιαην εξεπλά ηε ζεκαζία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ θαη ηδηαίηεξα ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζην πιαίζην ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ηξφπσλ αλάπηπμεο θαη ησλ ηξνπηθνηήησλ ηνπο, ρσξίο φκσο λα ζεσξεί ην ζηνηρείν ηνπ νηθνλνκηθνχ σο απνθιεηζηηθφ δηακνξθσηή ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ 20 νχ αηψλα νη ζπλζήθεο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο κεηαβιήζεθαλ ζεκαληηθά θαη επεξέαζαλ ηνλ νηθνλνκηθφ ξφιν ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Αχν ζηάδηα ησλ κνληέισλ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο ζεσξνχληαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθά γηα ηε κεηαβνιή απηή: ε θπξηαξρία ησλ αξρψλ ηνπ θνξληηζκνχ θαη ηετινξηζκνχ ζηελ παξαγσγή θαη ε κεηεμέιημή ηνπο ζε έλα θαζεζηψο επέιηθηεο νηθνλνκηθήο ζπζζψξεπζεο (Harvey, 1990), ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλάδπζε ηεο παγθνζκηνπνηεκέλεο νηθνλνκίαο. ηε ζπλέρεηα, ηα παξαπάλσ κνληέια αλαιχνληαη 44

58 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ πξνθεηκέλνπ ζηα επφκελα ππνθεθάιαηα λα ζπλδεζνχλ κε ηε κεηαβνιή ηνπ νηθνλνκηθνχ ξφινπ ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο Φνξληηζκφο Σετινξηζκφο Ο θνξληηζκφο εδξαηψλεηαη ην 1914 κε ηελ εηζαγσγή απφ ην Φνξλη κηαο λέαο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο. Ο λεσηεξηζκφο ηνπ Φνξλη έγθεηηαη θπξίσο ζηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο θαη ζηεξίδεηαη ζηηο αξρέο ηνπ Σέτινξ γηα ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο κέζα απφ έλαλ απζηεξφ νξγαλσηηθφ πξνγξακκαηηζκφ. Ώλ θαη ν φξνο ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο γηα ηελ πεξηγξαθή ηεο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο ζε κνλάδεο κεγάιεο θιίκαθαο, ε δηάδνζε ηνπ θνξληηζκνχ επέθεξε επηπηψζεηο θαη ζηνπο κεραληζκνχο θαηαλάισζεο. Ο Harvey (1990) ππνζηεξίδεη φηη παξάιιεια κε ηελ εμαηνκίθεπζε ηεο εξγαζίαο, ζεσξήζεθε ζεκαληηθή ε παξνρή ζηνπο εξγαδφκελνπο αξθεηνχ ειεχζεξνπ ρξφλνπ θαη εηζνδήκαηνο ηθαλνχ λα ηνπο θαηαζηήζεη ηθαλνπνηεηηθνχο θαηαλαισηέο. πλεπψο, ν θνξληηζκφο απνηειεί θάηη πεξηζζφηεξν απφ έλα ζχζηεκα παξαγσγήο, θαζψο είρε άκεζε επίδξαζε ζηελ θαζεκεξηλή δσή θαη ηελ νξγάλσζή ηεο. Σα απνηειέζκαηα ηεο εδξαίσζεο ηνπ θνξληηζκνχ ζε επίπεδν νξγάλσζεο αληαλαθιψληαη ζηελ θξηηηθή ηνπ θαηαζηαζηαθνχ ξεχκαηνο ζθέςεο θαηά ηηο δεθαεηίεο 1960 θαη Οη Debord (1967) θαη Vanegeim (1967) ππνγξακκίδνπλ ηε κεηαβνιή ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν νη θπξίαξρεο νηθνλνκηθέο νκάδεο εθκεηαιιεχνληαη ηνλ εξγαδφκελν: ζηε ζεψξεζε ηνπ απνθιεηζηηθά σο κέζνπ άληιεζεο ππεξαμίαο κέζσ ηνπ ζπληειεζηή ηεο εξγαζίαο πξνζηίζεηαη ε ηδηφηεηα ηνπ θαηαλαισηή. Χο απνηέιεζκα, ν εξγαδφκελνο ζεσξείηαη ζεκαληηθφο παξάγνληαο ζηελ θαηαλάισζε θαη φρη κφλν ζηελ παξαγσγή. Δ απμεκέλε θαηαλαισηηθή δχλακε ησλ έσο ηφηε ρακειφηεξσλ ηάμεσλ ζπλδπάδεηαη κε ηελ αλάδπζε λέσλ αγνξψλ θαη πεδίσλ θεξδνθνξίαο κε ηελ παξαγσγή πξντφλησλ κεησκέλεο ρξεζηηθήο αμίαο. Σαπηφρξνλα, ην νηθνλνκηθφ θπξηαξρεί πάλσ ζηελ θνηλσληθή δσή. χκθσλα κε ηνλ Debord (1967), ε έθθξαζε ηεο επηβνιήο ηνπ νηθνλνκηθνχ πάλσ ζην θνηλσληθφ κεηαιιάζζεηαη απφ ηνλ ππνβηβαζκφ ηνπ είλαη ζε έρεηλ, ζηνλ ππνβηβαζκφ ηνπ έρεηλ ζην θαίλεζζαη θαη έρεη σο βαζηθφ φρεκα ηελ παξαγσγή ζηεξήζεσλ, ψζηε λα δεκηνπξγεζνχλ λέα πεδία νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. χκθσλα κε ηνλ Debord (1967), νη ζπλζήθεο παξαγσγήο, ηα απνηειέζκαηά ηνπο θαη ε δηθαηνιφγεζή ηνπο αληαλαθιψληαη ζηε ζπζζψξεπζε ηνπ ζεάκαηνο, ην νπνίν εκθαλίδεηαη κε ηηο κνξθέο ηεο πιεξνθφξεζεο, ηεο πξνπαγάλδαο, ηεο δηαθήκηζεο θαη ηεο θαηαλάισζεο ςπραγσγίαο. ηε ζεακαηηθή θνηλσλία, ε 45

59 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα ζηεξίδεηαη ζην δηαρσξηζκφ ζε επίπεδν παξαγσγήο: νη ζπλδέζεηο ζε επίπεδν γλψζεο θαη πξαγκάησζεο απνηεινχλ απνθιεηζηηθφ πξνλφκην ηνπ ζπζηήκαηνο. Ο Vanegeim(1967) ππνζηεξίδεη πσο ε νξγάλσζε ηεο ζχγρξνλεο παξαγσγηθήο εξγαζίαο έρεη σο ζηφρν ηε βηνινγηθή εμαζζέλεζε, ε νπνία θαζηζηά πην εχθνιε ηελ αθνκνίσζε ηνπ θπξίαξρνπ ιφγνπ. ην θαπηηαιηζηηθφ πεξηβάιινλ νη κφλεο κνξθέο δεκηνπξγίαο νη νπνίεο αλαγλσξίδνληαη είλαη εθείλεο πνπ κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ αληηθείκελα νηθεηνπνίεζεο απφ ην ζέακα. 3.3.Μεηαθνξληηζκφο θαη επέιηθηε νηθνλνκηθή ζπζζψξεπζε χκθσλα κε έλα ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο βηβιηνγξαθίαο (Harvey,1990; Robins,1989; Rustin,1989; Wilks - Heeg θαη άιινη,2003), ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 μεθηλά κηα κεηαβαηηθή πεξίνδνο γηα ηα θαπηηαιηζηηθά κνληέια αλάπηπμεο, ε νπνία αθνξά ην θαζεζηψο ζπζζψξεπζεο θαη ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ζπλδέεηαη κε ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο ξπζκίζεηο. Σν θαζεζηψο επέιηθηεο νηθνλνκηθήο ζπζζψξεπζεο νξίδεηαη σο ε ζηαζεξνπνίεζε γηα καθξά πεξίνδν ηεο θαηαλνκήο ηνπ θαζαξνχ πξντφληνο αλάκεζα ζηελ θαηαλάισζε θαη ζηε ζπζζψξεπζε. πλεπάγεηαη θάπνηα αληηζηνηρία αλάκεζα ζην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ζπλζεθψλ παξαγσγήο θαη ησλ ζπλζεθψλ αλαπαξαγσγήο ησλ κηζζσηψλ (Harvey, 1990, ζει.171). Γηα λα θαηαζηεί δπλαηή ε δηαηήξεζε ελφο ηέηνηνπ θαζεζηψηνο, πξέπεη λα ππάξμεη ξχζκηζε ησλ ζπκπεξηθνξψλ. Σν κνληέιν ηεο επέιηθηεο νηθνλνκηθήο ζπζζψξεπζεο πεξηγξάθεηαη σο κεηαθνξληηζκφο (Graham θαη Marvin,1994; Robins,1989; Rustin,1989) θαη ζπλδέεηαη έληνλα κε ηε κεηάβαζε απφ ην κνληεξληζκφ ζην κεηακνληεξληζκφ. Βπηπιένλ, έλαο αθξηβήο ρξνλνινγηθφο εληνπηζκφο ηεο κεηάβαζεο είλαη δχζθνινο, αθνχ, ζχκθσλα κε ηνλ Rustin (1989), ήδε κεηά ην ηέινο ηνπ ΐ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, κηα λέα ζεψξεζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ηξφπσλ παξαγσγήο θξίζεθε απαξαίηεηε εμαηηίαο εμειίμεσλ ζρεηηδφκελσλ κε ηελ θξαηηθή παξεκβαηηθφηεηα ζηελ παξαγσγή, ηε καδηθνπνίεζε ηεο θαηαλάισζεο θαη ην ξφιν ησλ βηνκεραληψλ ελεκέξσζεο σο ηδενινγηθψλ κεραληζκψλ. πκπιεξσκαηηθά, ν Harvey (1990), ραξαθηεξίδεη ην παξαγσγηθφ κνληέιν ηεο ίδηαο πεξηφδνπ σο κεηαπνιεκηθφ ή ψξηκν θνξληηζκφ θαη δηαθξίλεη ηελ ίδηα πεξίνδν ηελ αλάδπζε ηεο αλάγθεο απνηειεζκαηηθφηεξνπ ειέγρνπ ηεο εξγαηηθήο δχλακεο. Σελ πεξίνδν εθείλε, ε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή ηνπ θαπηηαιηζκνχ ζεσξήζεθε εμίζνπ ζεκαληηθή κε ηελ νηθνλνκηθή. Ώληηθείκελν δηαθσληψλ απνηειεί, επίζεο, ην εάλ ν κεηαθνξληηζκφο ζπληζηά ξήμε κε ην θνξληηζκφ ή 46

60 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ κεηεμέιημή ηνπ. Ο Robins (1989) ππνζηεξίδεη πσο ζην κεηαθνξληηζκφ ζθνπφο ηνπ θεθαιαίνπ είλαη ε ζπλέρηζε ηεο εδξαίσζεο κνλνπσιίσλ, ε νπνία επήιζε κε ην θνξληηθφ κνληέιν παξαγσγήο ζε παγθφζκηα θιίκαθα θαη κέζν δεκηνπξγίαο δηαθνξνπνηεκέλσλ, εμεηδηθεπκέλσλ αιιά άκεζα ζπλδεφκελσλ ρσξηθψλ ελνηήησλ κε δηαθνξεηηθνχο ζπλδπαζκνχο ησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο. Κνηλή αληίιεςε ζηηο παξαπάλσ εξγαζίεο νη νπνίεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 απνηειεί ε ζχλδεζε ηεο κεηάβαζεο απφ ην θνξληηζκφ ζην κεηαθνξληηζκφ κε ηε κεηάβαζε απφ ην κνληεξληζκφ ζην κεηακνληεξληζκφ. Ώλ ζεσξήζνπκε δεδνκέλν φηη θνξληηζκφο θαη κεηαθνξληηζκφο δε ζπληζηνχλ απνθιεηζηηθά νξγαλσηηθέο δνκέο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο, αιιά δηεηζδχνπλ ζε δηάθνξα επίπεδα θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη πνιηηηζηηθήο ζπγθξφηεζεο, δειαδή ζε ηειηθή αλάιπζε επεξεάδνπλ ηελ ίδηα ηελ ππνθεηκελνπνίεζε ηνπ αηφκνπ, ε ζχλδεζε απηή νδεγεί ζε κηα κεηαηξνπή ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο ζην ζχλνιφ ηεο. Μηα αληηπαξάζεζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ πξνζδίδεη ν Rustin (1989) ζε θνξληηζκφ - θεηαθνξληηζκφ θαη ν Harvey ζε θνξληηθφ κνληεξληζκφ - επέιηθην κεηακνληεξληζκφ, αλ θαη ζηελ πξψηε πεξίπησζε ε αλάιπζε εζηηάδεη ζηηο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο, ελψ ε δεχηεξε ζηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζηηθέο, αλαδεηθλχεη επξχηαηεο νκνηφηεηεο θαη ζπγθιίζεηο. Δ ζπγθξηηηθή αλάιπζε νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ηε δεθαεηία ηνπ 1970, επηηειέζηεθε κηα πνιπδηάζηαηε ηνκή, ηφζν ζηνλ ηξφπν πνπ παξάγνπκε θαη θαηαλαιψλνπκε, φζν θαη ζηνλ ηξφπν πνπ δξνχκε πνιηηηθά, παξάγνπκε πνιηηηζηηθά θιπ. ε κηα αθαηξεηηθή πξνζέγγηζε θαη ζε ζπλάξηεζε κε ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ, πξαγκαηνπνηήζεθε κηα κεηάβαζε απφ ην ζπγθεληξσηηζκφ ζηελ απνθέληξσζε -κε φξνπο παξαγσγήο, θαηαλάισζεο, δηνίθεζεο, πνιηηηθήο δξάζεο- απφ ηε ξχζκηζε ζηελ απνξξχζκηζε, απφ ηελ εθβηνκεράληζε ζηελ απνβηνκεράληζε, ελψ ηαπηφρξνλα, ζχκθσλα κε ηνλ Robins (1989), ε κεηαθνξληηζηηθή θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε επηηπγράλεη λα ζπλδπάζεη δπλάκεηο θαη ηάζεηο ηαπηφρξνλα παγθνζκηνπνεηηθέο θαη ηνπηθέο. 47

61 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ 3.4. Κξίζηκα απνηειέζκαηα ηεο κεηάβαζεο απφ ην θνξληηζκφ ζηελ επέιηθηε νηθνλνκηθή ζπζζψξεπζε Ώπφ ηα παξαπάλσ, είλαη ζεκαληηθφ λα απνδειηησζνχλ νη πιένλ ζεκαληηθέο εμειίμεηο, νη νπνίεο έρνπλ επηβηψζεη ζε ζρέζε κε ηνπο δχν ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ην αζηηθφ πεξηβάιινλ επεκβαίλεη ζηηο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο. Δ εδξαίσζε ηνπ θνξληηζκνχ θαη ε κεηάβαζε απφ ην θνξληηζκφ ζην κεηαθνξληηζκφ επέθεξε ηηο εμήο εμειίμεηο, νη νπνίεο ζπλέβαιαλ ζηελ αλάδεημε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο σο θξίζηκνπ παξάγνληα ησλ νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ: Μεηαβνιή ηνπ ξφινπ ηνπ εξγαδφκελνπ κέζσ ηεο ελίζρπζεο ηεο ηδηφηεηαο ηνπ θαηαλαισηή, σο απνηέιεζκα ηεο αχμεζεο ηεο παξαγσγήο. Εζρπξνπνίεζε ηεο ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ εμαηηίαο ηεο αλαγθαηφηεηαο νξγάλσζεο ησλ κεραληζκψλ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο. Ώλάδπζε λέσλ πεδίσλ παξαγσγήο, λέσλ αγνξψλ, έκθαζε ζηελ ηερλνινγία θαη ην λεσηεξηζκφ. Μεηαθνξά ηεο δεπηεξνγελνχο παξαγσγήο ζε πεξηθεξεηαθέο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο ζηηο νπνίεο δηαηεξήζεθε ην πξψηκν θνξληηθφ κνληέιν παξαγσγήο, θπξηαξρία ηνπ ηξηηνγελή ηνκέα ζηηο αζηηθέο θαη κεηξνπνιηηηθέο πεξηνρέο. Βλίζρπζε ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηεο αγνξάο γεο κε πεδίν δξάζεο ηα αζηηθά θέληξα. Έκθαζε ησλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ν αζηηθφο ρψξνο δχλαηαη λα θαηαζηεί ειθπζηηθφο γηα επελδχζεηο, ε νπνία ζπλδπάδεηαη κε ηε κεηάβαζε απφ ηελ ηνπηθή απηνδηνίθεζε ζηελ ηνπηθή δηαθπβέξλεζε, ή ην θαηλφκελν ην νπνίν ν Harvey (1989) πεξηγξάθεη σο κεηαηφπηζε ηεο αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο απφ κηα δηαρεηξηζηηθή ζε κηα επηρεηξεζηαθή πξνζέγγηζε Μεηαβνιέο ζηελ παξαγσγή, ρξήζε θαη δηαρείξηζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ σο απνηέιεζκα νηθνλνκηθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ Υξεζηηθή θαη αληαιιαθηηθή αμία ησλ αζηηθψλ ζπληειεζηψλ Δ ζπλερψο απμαλφκελε ζεκαζία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ζηηο παξαγσγηθέο θαη θαηαλαισηηθέο δηαδηθαζίεο ζεκαηνδνηείηαη απφ ηελ θπξηάξρεζε ηεο αληαιιαθηηθήο επί ηεο ρξεζηηθήο αμίαο ησλ αζηηθψλ ζπληειεζηψλ. Δ αλάιπζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ 48

62 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ απφ ην θαηαζηαζηαθφ ξεχκα βαζίζηεθε ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζην δηαρσξηζκφ ηεο ρξεζηηθήο απφ ηελ αηζζεηηθή αμία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ θαη ησλ ζηνηρείσλ ηνπ. χκθσλα κε ην Lefebvre (1968), ε αζηηθή δσή βξίζθεη ηελ πξαγκάησζή ηεο ζηελ αμία ρξήζεο ηεο πφιεο. Ώληίζεηα, ε αληαιιαθηηθή αμία απνηειεί δχλακε θαηαζηξνθήο θαη θαζππφηαμεο ηεο αζηηθήο δσήο ζηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε. Δ αμία ρξήζεο νξίδεηαη σο ε πφιε θαη ε δσή ηεο πφιεο, ν ρξφλνο ηεο πφιεο, ελψ ε αληαιιαθηηθή αμία σο νη ρψξνη πνπ αγνξάδνληαη θαη πνπιηνχληαη, ε θαηαλάισζε πξντφλησλ, αγαζψλ, ηφπσλ θαη ζεκάησλ (Lefebvre, 1968, ζει.51). Γεληθή παξαδνρή θαη πεδίν θξηηηθήο αλάιπζεο ζηελ θαηαζηαζηαθή ζεψξεζε ηνπ ρψξνπ είλαη ε θπξηαξρία ηεο αληαιιαθηηθήο πάλσ ζηε ρξεζηηθή αμία. Μέζν ηεο θπξηαξρίαο απηήο απνηεινχλ νη πνιενδνκηθέο πξαθηηθέο νη νπνίεο έρνπλ εθπέζεη ζε έλα κεραληζκφ νξγάλσζεο θαη θαηεχζπλζεο ηεο παξαγσγήο θαη ηεο θαηαλάισζεο. χκθσλα κε ηνλ Debord (1967), βαζηθή ιεηηνπξγία ηνπ πνιενδνκηθνχ θαη ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ είλαη ε εμαζθάιηζε ησλ επηζπκεηψλ ζπλζεθψλ γηα ηελ θπξηαξρία ηεο αγνξάο, ε νπνία ζηεξίδεηαη θπξίσο ζε ηερληθέο δηαρσξηζκνχ. Έηζη, ε επηδησθφκελε ζπλζήθε ηεο απνκφλσζεο σο φξνπ ειέγρνπ ζπλδπάδεηαη κε ηε δεκηνπξγία ζπλζεθψλ ελζσκάησζεο ψζηε λα θαζηζηνχλ απνδνηηθέο νη ιεηηνπξγίεο ηεο παξαγσγήο θαη ηεο θαηαλάισζεο. αλ απνηέιεζκα, ε παξαγσγή ηνπ ρψξνπ ζε δηάθνξεο θιίκαθεο δελ έρεη πιένλ σο κνλαδηθφ ζθνπφ ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ, αιιά θαη ηνλ έιεγρν ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ησλ ρακειφηεξσλ ηάμεσλ. Οξγάλσζε παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο χκθσλα κε ην Lefebvre (1968), o αζηηθφο ζρεδηαζκφο έρεη εθπέζεη ζε έλα εξγαιείν νξγάλσζεο ησλ δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο, κε πξνεθηάζεηο νη νπνίεο θηάλνπλ ζηελ νξγάλσζε ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ηνπ πιεζπζκνχ. Δ νξγάλσζε απηή ζηεξίδεηαη ζε κηα ινγηθή απεξηφξηζηεο αχμεζεο ηεο παξαγσγήο, ε νπνία παξνπζηάδεηαη σο γλψζε θαη αιήζεηα, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζπληζηά ηδενινγία. Σαπηφρξνλα, ε ζχγρξνλε πφιε ελνπνηεί δχν βαζηθέο ιεηηνπξγίεο κε φξνπο θεληξηθφηεηαο: θαηαλάισζε θαη ιήςε απνθάζεσλ. Δ ιεηηνπξγία ηεο σο θέληξν ιήςεο απνθάζεσλ επεκβαίλεη ζε θάζε παξαγσγή γλψζεο, πνιηηηζκνχ θαη ειέγρεη ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ε παξαγσγή απηή θαηαζθεπάδεηαη θαη δηαρέεηαη. Ώιιά θαη κε θαζαξά νηθνλνκηθνχο φξνπο, ε επέιηθηε νηθνλνκηθή ζπζζψξεπζε ζηεξίδεηαη, ζχκθσλα κε ηνλ Robins (1989), ζε ρσξηθέο ζηξαηεγηθέο ειέγρνπ ηεο παξαγσγήο θαη ηεο θαηαλάισζεο. Ο ρψξνο δελ αλαιχεηαη πιένλ ζε ζεκεία παξαγσγήο αιιά ζε 49

63 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζπλδεφκελα δίθηπα θαη νη λέεο ηάζεηο ρσξηθήο αλάπηπμεο ζπλδένληαη κε ηνπο λένπο κεραληζκνχο ζπζζψξεπζεο θεθαιαίνπ. ην πιαίζην απηφ, ν ζθνπφο ηεο αχμεζεο ηεο θηλεηηθφηεηαο ηνπ θεθαιαίνπ θαη ηεο εξγαζίαο απνπεηξάηαη λα επηηεπρζεί κέζα απφ ηελ θαηαζθεπή ζηαζεξψλ θαη παγησκέλσλ ρσξηθψλ ελνηήησλ κε θαζνξηζκέλν ξφιν θαη ιεηηνπξγία. Αηαδηθαζίεο ζπγθέληξσζεο θεθαιαίνπ Βθηφο ηεο νξγάλσζεο ησλ παξαπάλσ δηαδηθαζηψλ, ν ίδηνο ν αζηηθφο ρψξνο ζπληζηά ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο αθελφο κηα ζηέξεζε ε νπνία απνηειεί πεγή θέξδνπο θαη αθεηέξνπ πεδίν αλάδπζεο λέσλ αγνξψλ, νη νπνίεο ζηεξίδνληαη ζηελ πξνψζεζε λέσλ πξντφλησλ θαη λέσλ ηξφπσλ δσήο (Harvey, 2012). χκθσλα κε ην Harvey (2011), ε αζηηθή γε δε ζπληζηά εκπφξεπκα κε ηελ θνηλή έλλνηα. Ώπνηειεί κηα πιαζκαηηθή κνξθή θεθαιαίνπ, ε νπνία απνξξέεη απφ ηηο πξνζδνθίεο γηα ηηο κειινληηθέο ηηκέο ζηελ αγνξά ελνηθίσλ. Δ δηακφξθσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε δηαδηθαζίεο ζπγθέληξσζεο θεθαιαίνπ θαη ζηεξίδεηαη ζηε ζπγθέληξσζε πιενλαζκάησλ παξαγσγήο κε γεσγξαθηθνχο θαη θνηλσληθνχο φξνπο. Σαπηφρξνλα, ε δεκηνπξγία θαπηηαιηζηηθήο αμίαο, ε νπνία ζπλδέεηαη κε αζηηθέο δνκέο θαη ζπληειεζηέο (θηίξηα, δξφκνπο θιπ.) εμαξηάηαη άκεζα απφ ηε ρξήζε ησλ ζπληειεζηψλ απηψλ. ε πεξίπησζε πνπ ζηηο δνκέο απηέο ιακβάλνπλ ρψξα δηαδηθαζίεο παξαγσγήο, κεηαηξέπνληαη ζε ζηαζεξφ θεθάιαην. πσο ππνζηεξίδεη ν Harvey (2011), νη καθξννηθνλνκηθέο κεηαβνιέο είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλεο κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ. Δ ζχλδεζε απηή απνπζηάδεη απφ ηελ αλάιπζε ηεο πιεηνςεθίαο ησλ νηθνλνκνιφγσλ, νη νπνίνη ππνηηκνχλ ηελ επίδξαζε ησλ αζηηθψλ νηθνλνκηθψλ ζηε καθξννηθνλνκία. Οη ρσξηθέο κεηαιιάμεηο θαη ζπλζήθεο ιακβάλνληαη ππφςε απνθιεηζηηθά σο παξάγσγα κεγαιχηεξεο θιίκαθαο νηθνλνκηθψλ δηεξγαζηψλ, ελψ απνπζηάδεη έλαο ακθίδξνκνο ζπζρεηηζκφο καθξννηθνλνκηθψλ θαη αζηηθψλ εμειίμεσλ. ην πιαίζην απηφ, πνιηηηθέο νη νπνίεο βξίζθνπλ εθαξκνγή ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, ζηνρεχνπλ ζηε δηακφξθσζε επλντθψλ ζπλζεθψλ γηα ηε ζπζζψξεπζε θεθαιαίνπ ζηα αζηηθά θέληξα ρσξίο λα ιακβάλνπλ ππφςε ηηο πνιιαπιέο δηαζηάζεηο ησλ πνιηηηθψλ απηψλ (πεξηβαιινληηθέο, πνιηηηθέο θιπ.). χκθσλα κε ηνλ Atkinson (2002), ε θπξίαξρε πξαθηηθή γηα ηελ αλαβάζκηζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζεσξείηαη ε πξνζέιθπζε 50

64 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ επελδχζεσλ. ηε ζπγθεθξηκέλε πξαθηηθή, ζεσξείηαη δεδνκέλν έλα trickle-down effect 12, ην νπνίν ζα έρεη βξαρππξφζεζκν ή καθξνπξφζεζκν φθεινο ζε θάζε θάηνηθν κηαο ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρήο. Βληνχηνηο, ν Harvey (2012) ππνζηεξίδεη πσο ε ρσξνζέηεζε ησλ επελδχζεσλ ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ i) απνηειεί ηκήκα ηεο δηαθζνξάο ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ άζθεζε αζηηθψλ πνιηηηθψλ, αθνχ ηα νθέιε θαξπψλνληαη ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο θαη ii) ε ρσξίο έιεγρν ζπγθέληξσζε ηδησηηθψλ θεθαιαίσλ κπνξεί λα έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηνπο παξαγσγηθνχο ζπληειεζηέο ηεο γεο θαη ηεο εξγαζίαο. χκθσλα κε ηνπο Moulaert θαη άιινπο (2002), νη λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο πξνηάζζνπλ ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ θαη επαλαθαζνξηζκφ ηκεκάησλ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. Σαπηφρξνλα, νη αιιαγέο γίλνληαη φρη κε βάζε ηηο πξνζδνθίεο ησλ θαηνίθσλ, αιιά ηηο επηδηψμεηο εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ, κε ζηφρν ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ. Βπηπιένλ, ν ζρεδηαζκφο έρεη σο ζηφρν ρσξηθέο ελφηεηεο θαη φρη αλζξψπνπο. City Marketing χκθσλα κε ηνπο Karavatzis θαη Ashworth (2005), νη απφπεηξεο ηεο ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο θαη ησλ εζληθψλ θπβεξλήζεσλ λα δεκηνπξγήζνπλ δηαθνξνπνηεκέλνπο θαη ηδηαίηεξνπο ρψξνπο ιακβάλνπλ ρψξα απφ ηηο απαξρέο ηεο εκθάληζεο ησλ δηνηθήζεσλ απηψλ. Βληνχηνηο, ε ζχλδεζε ηεο απφπεηξαο απηήο κε ηηο αξρέο ηνπ marketing θαη ε θαζηέξσζε ηνπ ζηφρνπ απηνχ σο ηδηαίηεξα ζεκαληηθνχ γηα ηελ αζηηθή αλάπηπμε, πξαγκαηνπνηήζεθε ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ Ήδε, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960, νη Lefebvre (1968) θαη Debord (1967) εληνπίδνπλ ίρλε ηεο ηάζεο απηήο ηδηαίηεξα κε ηηο αλαθνξέο ζε δηαδηθαζίεο θαηαλάισζεο ηφπνπ θαη κεραληζκνχο ηνπξηζηηθήο πξνψζεζεο πφιεσλ θαη ηφπσλ. ην πιαίζην απηφ, ν Debord (1967) ππνζηεξίδεη φηη, παξά ην γεγνλφο φηη νη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο ζηηο κεηαθνξέο νπζηαζηηθά εμάιεηςαλ ηηο απνζηάζεηο, ε απφζηαζε εκπεξηέρεηαη ζην ζεακαηηθφ δηαρσξηζκφ κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ πεξηνρψλ. χκθσλα κε ην Lefebvre (1968), ηα θέληξα ησλ πφιεσλ έρνπλ δηηηφ ξφιν, θαζψο ιεηηνπξγνχλ ηαπηφρξνλα σο ηφπνη θαηαλάισζεο θαη σο θαηαλάισζε ηφπνπ. Δ ζπγθέληξσζε αγαζψλ εληζρχεη ηε ζπγθέληξσζε αλζξψπσλ. ηα θέληξα ησλ πφιεσλ ν ιφγνο ηνπ εκπνξεχκαηνο 12 Πεξηγξάθεη κηα θαηάζηαζε ζηελ νπνία θάηη ην νπνίν μεθηλάεη ζηα πςειφηεξα επίπεδα ελφο ζπζηήκαηνο δηαρέεηαη ζην ζχλνιν ηνπ ζπζηήκαηνο απηνχ (Cambridge Dictionary). ην πεδίν ηεο νηθνλνκίαο ρξεζηκνπνηείηαη πξνθεηκέλνπ λα ππνζηεξίμεη φηη ε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ θέξδνπο ησλ πςειφηεξσλ εηζνδεκαηηθά νκάδσλ θαη ηάμεσλ ζα νδεγήζεη ζε αληίζηνηρε βειηίσζε ησλ ρακειψλ θαη κεζαίσλ ζηξσκάησλ 51

65 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θπξηαξρεί. Σαπηφρξνλα, νη πφιεηο δελ έρνπλ παζεηηθφ ξφιν ζηηο παξαγσγηθέο δηαδηθαζίεο, θαζψο δελ απνηεινχλ απιψο έλα ρψξν ζπγθέληξσζεο θεθαιαίσλ. Ώληίζεηα, ην αζηηθφ παξεκβαίλεη σο ηέηνην ζηελ παξαγσγή. χκθσλα κε ηνπο Karavatzis θαη Ashworth (2005, ζει.507), νη πξαθηηθέο ηνπ city marketing έγθεηληαη ζηελ θαηαζθεπή, πξνψζεζε θαη δηαρείξηζε ηεο εηθφλαο ηεο πφιεο. ηηο απφπεηξεο απηέο, ε πφιε ζην ζχλνιφ ηεο, αιιά θαη ζπγθεθξηκέλνη ηφπνη, αληηκεησπίδνληαη σο έλα πξντφλ ην νπνίν δηαθνξνπνηείηαη ιφγσ ηεο ρσξηθήο ηνπ δηάζηαζεο. Βπηπιένλ, ηα ηειεπηαία ρξφληα νη δηαδηθαζίεο city marketing ζπλδένληαη κε δηαδηθαζίεο city branding, νη νπνίεο απνπεηξψληαη λα δεκηνπξγήζνπλ δηαθνξνπνηεηηθέο, ηδηαίηεξεο εηθφλεο γηα ζπγθεθξηκέλεο πφιεηο θαη ηφπνπο θαη κέζσ ηνπ ζρεδηαζκνχ θαη ησλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ ηηο ζπλδέεη κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο αζηηθήο δσήο. ΐαζηθή ιεηηνπξγία ησλ δηαδηθαζηψλ city branding είλαη ε πξαγκαηνπνίεζε λνεηηθψλ ζπλδέζεσλ κεηαμχ ηεο νλνκαζίαο ηφπσλ θαη πφιεσλ θαη ζπγθεθξηκέλσλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο. Οη Aurigi θαη Graham (1997) ππνζηεξίδνπλ πσο νη δπηηθέο πφιεηο, επηδηψθνληαο λα πξνζειθχζνπλ επελδχζεηο θαη λα πξνσζεζνχλ σο θαηαλαισηηθά πξντφληα, πξνβαίλνπλ ζηε ζεζκνπνίεζε δηαδηθαζηψλ απνθιεηζκνχ απφ ην δεκφζην ρψξν. Οη δηαδηθαζίεο απηέο, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ έληνλε αζηπλφκεπζε, παξαθνινχζεζε θαη ηδησηηθέο ρξήζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, έρνπλ σο ζηφρν λα ηνλ θαηαζηήζνπλ ειθπζηηθφ ζε εμσηεξηθνχο θαηαλαισηέο. πκπεξαζκαηηθά, νη πξαθηηθέο ηνπ city marketing/ city branding απνηεινχλ κηα απφπεηξα λα δεκηνπξγεζεί κηα ηδηαίηεξε εκπνξεχζηκε εηθφλα, αιιά θαη πξαγκαηηθφηεηα γηα ην αζηηθφ πεξηβάιινλ, κε ζθνπφ ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ θαη ηνπξηζκνχ Μεηαβνιή ησλ δνκψλ αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο κε βάζε ηελ νηθνλνκηθή δηαρείξηζε ηνπ ρψξνπ χκθσλα κε ηνλ Harvey (1989), απφ ην 1970, ε αζηηθή δηαθπβέξλεζε ζηξέθεηαη απφ κηα δηαρεηξηζηηθή ζε κηα επηρεηξεζηαθή πξνζέγγηζε θαη πξαθηηθή. Δ ζηξνθή απηή πεξηιακβάλεη ηελ αλάδεημε ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο σο πιένλ ζεκαληηθφ ζθνπφ επέκβαζεο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ζπλδέεηαη κε νηθνλνκηθέο (απνβηνκεραλνπνίεζε, αλεξγία) θαη πνιηηηθέο - ηδενινγηθέο (εδξαίσζε ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ) εμειίμεηο. Δ επηρεηξεζηαθή πξνζέγγηζε έρεη σο απνηέιεζκα ηε βειηίσζε ελφο γεσγξαθηθά νξηνζεηεκέλνπ ρψξνπ θαη φρη ηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δσήο ησλ θαηνίθσλ ησλ γεηηνληθψλ πεξηνρψλ. ΐαζηθφο κεραληζκφο νηθνλνκηθήο 52

66 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ αλάπηπμεο ζεσξείηαη ε πξνζέιθπζε επελδχζεσλ. Οη Moulaert θαη άιινη (2002) ππνζηεξίδνπλ πσο νη ηνπηθέο απηνδηνηθήζεηο έζεζαλ σο βαζηθφ ζηφρν ηνπ αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ ηελ αχμεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηάο ηνπο ζηα λέα νηθνλνκηθά δεδνκέλα ηεο παγθνζκηνπνηεκέλεο νηθνλνκίαο. Τπφ ηηο παξαπάλσ εμειίμεηο, ν ξφινο ηεο αγνξάο ζηε δηακφξθσζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο αλαβαζκίζηεθε, ελψ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ππήξμαλ δηεπθνιχλζεηο ζηα φξηα ηεο λνκηκφηεηαο θαη ησλ εδξαησκέλσλ εξγαιείσλ ζρεδηαζκνχ. Δ επηρεηξεζηαθή πξνζέγγηζε ηεο δηαθπβέξλεζεο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ζηεξίδεηαη ζηε ζπλεξγαζία δεκφζηνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα, ε νπνία - ηδηαίηεξα ζε θξάηε κε πειαηεηαθέο ζρέζεηο αλάκεζα ζε θξάηνο θαη νηθνλνκηθνχο παξάγνληεο - δεκηνπξγεί, ζχκθσλα κε ηνπο Moulaert θαη άιινπο (2002), ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αλάπηπμε απηαξρηθψλ κνξθψλ δηαρείξηζεο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, πξνσζψληαο ηνλ θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ απνθιεηζκφ νκάδσλ ε πνιηηψλ. Οη απνθάζεηο ιακβάλνληαη ζε θιεηζηνχο θχθινπο ζπλνκηιεηψλ, ελψ νη παξεκβάζεηο δηαθσλνχλησλ απνθιείνληαη. Σαπηφρξνλα, ζεκαληηθή επίδξαζε ηεο ηζρπξνπνίεζεο ηεο αγνξάο ζηνλ αζηηθφ ζρεδηαζκφ είλαη ε ηδησηηθνπνίεζε ηεο αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο, ε νπνία ηειηθά νδεγεί ζε ειιείκκαηα δεκνθξαηηθφηεηαο. Οη Wilks - Heeg θαη άιινη (2003) ππνζηεξίδνπλ φηη νη δηαρεηξηζηηθέο ινγηθέο ηεο αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο ζηε κεηαθνξληηζηηθή πεξίνδν εζηηάζηεθαλ ζηελ θαζνδήγεζε θαη ηε δεκηνπξγία πιαηζίσλ ρσξνζέηεζεο νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ιεηηνπξγηψλ, ελψ ηαπηφρξνλα ε εζηίαζε απηή ιακβάλεη ρψξα ζε βάξνο ησλ θνηλσληθψλ ππνδνκψλ θαη ιεηηνπξγηψλ ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Οη Salet θαη άιινη (2003), εθηφο ηεο παξαπάλσ δηαπίζησζεο, αλαθέξνπλ φηη θαηά ηελ ίδηα πεξίνδν, νη δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ ζε επίπεδν ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο ζπκπεξηέιαβαλ πεξηζζφηεξνπο κεραληζκνχο, δνκέο θαη νξγαληζκνχο, νη νπνίνη θαηά θχξην ιφγν πξνέξρνληαη απφ δπλάκεηο ηεο νηθνλνκίαο. Βπηπιένλ, επαλαθαζνξίζηεθαλ νη ζρέζεηο κεηαμχ θξάηνπο θαη ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο ιφγσ ηεο αλαβαζκηζκέλεο νηθνλνκηθήο ζεκαζίαο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θαη νη ζπλδέζεηο ηνπο ηηο πξνεγνχκελεο ελφηεηεο ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ αλαιχζεθε ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίνλ καθξννηθνλνκηθέο εμειίμεηο αλαβάζκηζαλ ηνλ νηθνλνκηθφ ξφιν ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο ν αζηηθφο ρψξνο επεκβαίλεη ζηηο νηθνλνκηθέο δηαδηθαζίεο. ηελ παξνχζα ελφηεηα ζα εμεηαζηνχλ νη θπξίαξρεο αληηιήςεηο γηα ηελ νηθνλνκηθή ζεκαζία ηεο παξαγσγήο θαη δηαρείξηζεο ηνπ δεκφζηνπ 53

67 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ αζηηθνχ ρψξνπ, θαζψο θαη ν ξφινο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ην αζηηθφ πεξηβάιινλ παξεκβαίλεη ζηελ παξαγσγηθή θαη θαηαλαισηηθή δηαδηθαζία. Πξηλ εμεηαζηνχλ νη δχν θχξηνη ξφινη ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζηηο δηαδηθαζίεο θπθινθνξίαο θαη ζπζζψξεπζεο θεθαιαίνπ, είλαη θξίζηκν λα απαληεζνχλ θάπνηα εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηελ νηθνλνκηθή θχζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Βπηπιένλ, ζα γίλεη αλαθνξά ζε νξηζκνχο θαη έλλνηεο ηεο αλάιπζεο. Κάζε έλλνηα ε νπνία εμεηάδεηαη ζην παξφλ ππνθεθάιαην έρεη λφεκα φηαλ ηίζεηαη εληφο ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Οη έλλνηεο ηεο αμίαο, ηνπ θεθαιαίνπ θιπ., φπσο ρξεζηκνπνηνχληαη εδψ, απνθηνχλ ππφζηαζε φηαλ αλαθέξνληαη ζην πιαίζην θνηλσληθψλ ζρέζεσλ νη νπνίεο εδξαηψλνληαη ζε θνηλσλίεο κε θαπηηαιηζηηθά κνληέια παξαγσγήο Οηθνλνκηθέο ζεσξήζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ: Κπξίαξρεο ηάζεηο θαη θξηηηθή O Webster (2007) βαζίδεηαη ζηε ζηέξεζε ησλ δεκφζησλ ρψξσλ θαη ππνζηεξίδεη ηελ ηάζε γηα αλάπηπμε ηδησηηθψλ - δεκφζησλ ρψξσλ κε πεξηνξηζκέλε πξφζβαζε, κηα άπνςε πνπ ζπκβαδίδεη κε ηελ απφπεηξα παξαγσγήο αμίαο απφ ηελ αζηηθή θνηλφρξεζηε γε. χκθσλα κε ηνλ ίδην, ν δεκφζηνο αζηηθφο ρψξνο κε νηθνλνκηθνχο φξνπο είλαη έλα πξντφλ ζπιινγηθήο θαηαλάισζεο. ηα αζηηθά θέληξα, νη πςειέο πιεζπζκηαθέο ζπγθεληξψζεηο θαη ε ρσξίο πεξηνξηζκνχο θαηαλάισζε ηέηνησλ πξντφλησλ νδεγεί ζε ζπκθφξεζε, ελψ ε απνπζία νηθνλνκηθήο επηβάξπλζεο ηεο ρξήζεο ηνπο νδεγεί ζηελ ππνβάζκηζή ηνπο. Δ νπηηθή ηνπ Webster (2007) - ε ινγηθή ηεο νπνίαο επηθξαηεί ζηε ζχγρξνλε αζηηθή νηθνλνκία - επηβεβαηψλεη ηελ θπξηάξρεζε ηεο αληαιιαθηηθήο πάλσ ζηε ρξεζηηθή αμία, θαζψο πξνθξίλεη ην ζρεδηαζκφ ησλ ειεχζεξσλ ρψξσλ κε βάζε ηε θέξνπζα ηθαλφηεηά ηνπο, ηνπο θαλφλεο πξνζθνξάο θαη δήηεζεο, ρσξίο λα αλαθέξεηαη ζηα επαγφκελα απνηειέζκαηα απνθιεηζκνχ θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη ρξεζηψλ. Βπηπιένλ, πηνζεηεί σο ιχζε γηα ηελ αλαβάζκηζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ηελ αλάπηπμε ρψξσλ νη νπνίνη ζα αλήθνπλ ζε έλα κίγκα δεκφζησλ θαη ηδησηηθψλ νξγαληζκψλ, θαζψο φηαλ ε θπξηφηεηα αλήθεη απνθιεηζηηθά ζε δεκφζηνπο νξγαληζκνχο, ππάξρεη κεησκέλε παξνρή δεκφζηνπ ρψξνπ. Χο απνηειέζκαηα ηεο ηάζεο απηήο, ε νπνία πξνθξίλεη ηε δεκηνπξγία δεκφζησλ - ηδησηηθψλ ρψξσλ, ζχκθσλα κε ηελ Minton (2006), φρη κφλν νη δξαζηεξηφηεηεο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε απηφλ, αιιά θαη θαζαπηφο ν δεκφζηνο - ηδησηηθφο ρψξνο απνηειεί 54

68 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ πξντφλ πξνο νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε. ην παξαπάλσ πιαίζην, νη ρψξνη απηνί εκθαλίδνπλ ειάρηζηεο κεηαμχ ηνπο δηαθνξνπνηήζεηο, αθνχ πεξηιακβάλνπλ ηηο ίδηεο ρξήζεηο, δηέπνληαη απφ ηνπο ίδηνπο θαλφλεο πξφζβαζεο θαη δξάζεο θαη έρνπλ ηνλ ίδην ζθνπφ. Βπηπιένλ, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ επεξεάδνληαη ζεκαληηθά απφ ηηο ελαιιαγέο ηνπ ξφινπ ηνπ θξάηνπο σο θνκηζηή δεκφζησλ ππεξεζηψλ θαη αγαζψλ. Δ αλάδεημε ηεο νηθνλνκηθήο αληαπνδνηηθφηεηαο σο ζεκαληηθφηεξνπ παξάγνληα δηακφξθσζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζπλεπάγεηαη ηελ ππνρψξεζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ θξάηνπο θαη ηεο ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο. Δ αλάγθε γηα χπαξμε αλνηρηψλ δεκφζησλ ρψξσλ εθθξάδεηαη θαη κέζα απφ απφπεηξεο λα αλαπηπρζνχλ ρξήζεηο θαη δξάζεηο πνπ θαλνληθά ιακβάλνπλ ρψξα ζε δεκφζην ρψξν ζε ηδησηηθνχο θνηλφρξεζηνπο ρψξνπο, φπσο ηα εκπνξηθά θέληξα (Mattson, 1999). Ο Harvey (2012) δηαρσξίδεη ηα δεκφζηα αγαζά θαη ηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο απφ ηα αζηηθά θνηλά, θαζψο νη δεκφζηνη ρψξνη κεηαηξέπνληαη ζε θνηλά κέζσ ηεο πνιηηηθήο δξάζεο θαη ηεο νηθεηνπνίεζήο ηνπο απφ ηνπο πνιίηεο. Σν λα θαηαζηνχλ ηα δεκφζηα αγαζά θαη νη δεκφζηνη ρψξνη ηεο πφιεο θνηλά πξνυπνζέηεη ηελ άζθεζε κηαο θνηλσληθήο πξαθηηθήο βαζηζκέλεο ζηελ αξρή φηη ε ζπζρέηηζε ηνπ ρψξνπ θαη ηεο θνηλσληθήο νκάδαο πνπ ηνλ νηθεηνπνηείηαη πξέπεη λα δηέπεηαη απφ ζπιινγηθέο δηαδηθαζίεο, νη νπνίεο δε ζηεξίδνληαη ζηνπο φξνπο θαη ηηο αμηνινγήζεηο ηεο αγνξάο. Ο MacLeod (2002) ππνζηεξίδεη φηη ε θπξηαξρία ηεο λενθηιειεχζεξεο ηδενινγίαο έρεη ππνβαζκίζεη ην ξφιν θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, θαζψο νξηζκέλεο θαηεγνξίεο θαη νκάδεο πνιηηψλ έρνπλ απνθιεηζηεί κέζσ ηνπ θπζηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη θπξίσο κέζσ πξαθηηθψλ νη νπνίεο εθπνξεχνληαη απφ ην θξάηνο θαη ηελ ηνπηθή απηνδηνίθεζε Ο δεκφζηνο ρψξνο σο αγαζφ χκθσλα κε ηνλ Μαξμ, πξνθεηκέλνπ λα ζεσξεζεί νηηδήπνηε σο εκπνξηθφ αγαζφ νθείιεη λα εκπεξηέρεη αμία, αμία ρξήζεο θαη αληαιιαθηηθή αμία. Δ αμία ζπληζηά κηα θνηλσληθή ζρέζε θαη αλαθέξεηαη ζηνλ θνηλσληθά απαξαίηεην ρξφλν εξγαζίαο γηα ηελ παξαγσγή ελφο αγαζνχ. πσο πξνθχπηεη απφ ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ, ε έλλνηα ηεο αμίαο κεηαβάιιεηαη αθφκα θαη εληφο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ κνληέισλ αλάπηπμεο, ζε ζπλάξηεζε κε ηνλ ηφπν θαη ην ρξφλν, θαη απνηειεί απνηέιεζκα ηεο δηαιεθηηθήο ζρέζεο κεηαμχ θεθαιαίνπ θαη εξγαζίαο. Δ αμία ρξήζεο αλαθέξεηαη ζηε ιεηηνπξγία ελφο αγαζνχ σο εθπιήξσζε θαη ηθαλνπνίεζε θνηλσληθψλ επηζπκηψλ θαη αλαγθψλ. Δ 55

69 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ αληαιιαθηηθή αμία εθθξάδεηαη θαη αληαλαθιάηαη ζηε ρξεκαηηθή ηηκή ελφο αγαζνχ, ηελ ηηκή ζηελ νπνία ην αγαζφ πσιείηαη ή ελνηθηάδεηαη. Πξψηνλ, ν δεκφζηνο ρψξνο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ ζεσξνχκε φηη έρεη αμία θαζψο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ε δηακφξθσζή ηνπ, αιιά θαη νη δηαδηθαζίεο ιεηηνπξγίαο θαη ζπληήξεζήο ηνπ απνηεινχλ απνηειέζκαηα αλζξψπηλεο εξγαζίαο. Βπηπιένλ, ν δεκφζηνο ρψξνο εμαηηίαο ηεο κεγάιεο δηάξθεηαο δσήο ηνπ επηδέρεηαη ζπλερψο παξεκβάζεηο νη νπνίεο απαηηνχλ επηπιένλ εξγαζία. Θα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη ε αμία ηνπ κεηαβάιιεηαη ζπλερψο κέζα ζε κηα ηέηνηα πξννπηηθή. Αεχηεξνλ, ν δεκφζηνο ρψξνο έρεη αμία ρξήζεο, θαζψο ηθαλνπνηεί θνηλσληθέο αλάγθεο θαη επηζπκίεο. ζνλ αθνξά ηελ αληαιιαθηηθή αμία, ε χπαξμή ηεο απνηειεί ζπλάξηεζε ηνπ ηη νξίδνπκε σο δεκφζην ρψξν, απφ ηνπο φξνπο πξφζβαζεο ζε απηφλ αιιά θαη απφ ηελ θνηλσληθή ηζρχ ηεο αμίαο ρξήζεο ηνπ, απφ ηε βαξχηεηα ηελ νπνία κηα θνηλσλία πξνζδίδεη ζηελ χπαξμή ηνπ. Βδψ εκπιέθνληαη πνιιέο παξάκεηξνη: φηαλ κηα θνηλσλία ζεσξεί ηελ πψιεζε ή ελνηθίαζε ελφο δεκφζηνπ ρψξνπ, ηελ έληαμή ηνπ ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο αγνξάο επηζπκεηή, κε ζθνπφ ηελ εθπιήξσζε άιισλ αλαγθψλ ή επηζπκηψλ ηηο νπνίεο αμηνινγεί σο ζεκαληηθφηεξεο, ν δεκφζηνο ρψξνο απνθηά αληαιιαθηηθή αμία. Βπηπιένλ, φηαλ θάπνηνο ζπκπεξηιακβάλεη ζηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο, ρψξνπο ζηνπο νπνίνπο ππάξρεη πεξηνξηζκφο πξφζβαζεο θαη ρξεκαηηθφ αληάιιαγκα, ε ρξήζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ έρεη αληαιιαθηηθή αμία. Ώπφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηνπλ ηα εμήο ζπκπεξάζκαηα: Ο δεκφζηνο ρψξνο έρεη δεδνκέλε αμία θαη αμία ρξήζεο, θαζψο ζε αληίζεηε πεξίπησζε δελ ζα ππήξρε σο ηέηνηνο. Οη αμίεο νη νπνίεο ελζαξθψλνληαη ζην δεκφζην ρψξν εθθξάδνληαη κέζα απφ δηαιεθηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο νη νπνίεο θαζνξίδνπλ ζε θάζε πεξίπησζε αλ έλαο ζπγθεθξηκέλνο δεκφζηνο ρψξνο απνηειεί εκπνξηθφ αγαζφ ή δεκφζην αγαζφ ρσξίο αληαιιαθηηθή αμία Π.ρ. απφ ην 2010 έρεη εθδεισζεί απφ ηηο ειιεληθέο θπβεξλήζεηο ε πξφζεζε πψιεζεο ή ελνηθίαζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ηνπ πξψελ αεξνδξνκίνπ ηνπ Βιιεληθνχ. Σν εάλ ν δεκφζηνο απηφο ρψξνο παξακείλεη θαη εμειηρζεί σο δεκφζην αγαζφ ή εάλ εληαρζεί ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο αγνξάο σο εκπνξηθφ αγαζφ είλαη απνηέιεζκα ηεο ηεξάξρεζεο ηεο αμίαο ρξήζεο ηνπ απφ ηελ θνηλσλία, φρη σο εληαίν ζψκα αιιά σο έθθξαζε ησλ θνηλσληθψλ ζπζρεηηζκψλ θαη ησλ ζπγθξνπφκελσλ δηαιεθηηθψλ ζρέζεσλ. 56

70 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ηελ παξνχζα εξγαζία νη δεκφζηνη ρψξνη αληηκεησπίδνληαη σο δεκφζηα αγαζά: ζεσξείηαη θξίζηκε παξάκεηξνο νξηζκνχ ελφο ρψξνπ σο δεκφζηνπ ε κε χπαξμε πεξηνξηζκψλ πξφζβαζεο θαη ρξήζεο θαη ζηελ έξεπλα πεδίνπ εμεηάδνληαη δεκφζηνη ρψξνη νη νπνίνη ζεσξνχληαη απφ ηνλ εξεπλεηή κε δηαπξαγκαηεχζηκνη κε βάζε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα ζηε ρξνληθή πεξίνδν δηεμαγσγήο ηεο έξεπλαο θαη κε γλψκνλα ηελ πξνζσπηθή ηνπ θξίζε Ο Γεκφζηνο ρψξνο σο θεθάιαην Ώξρηθά, νξίδνπκε ην θεθάιαην σο αμία ζε θίλεζε, κε ζθνπφ ηελ παξαγσγή θέξδνπο. Τπάξρεη ε πξνθαλήο ιεηηνπξγία ελφο δεκφζηνπ ρψξνπ σο θεθάιαην ζηελ πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία εληάζζεηαη άκεζα ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο αγνξάο κέζα απφ ηελ πψιεζε ή ελνηθίαζή ηνπ απφ ην θξάηνο ζε ηδηψηε. Βθφζνλ ζηελ παξνχζα εξγαζία νη δεκφζηνη ρψξνη εμεηάδνληαη σο δεκφζηα αγαζά δε ζα αζρνιεζνχκε πεξαηηέξσ κε ηελ πεξίπησζε απηή. Δληνχηνηο, ν δεκφζηνο ρψξνο, αθφκα θαη σο δεκφζην αγαζφ, κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο ζηαζεξφ θεθάιαην. Ο Harvey (1982, ζει.205) νξίδεη ην ζηαζεξφ θεθάιαην σο δηαδηθαζία θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ κέζσ ηεο ρξήζεο πιηθψλ αληηθεηκέλσλ θαη ζπγθεθξηκέλα πιηθψλ αληηθεηκέλσλ ηα νπνία ζπκκεηέρνπλ ζηε δεκηνπξγία ππεξαμίαο: νξίδεηαη απφ ηε ρξήζε ηνπ θαη φρη απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ. Βθφζνλ ζεσξήζνπκε ηνπο θνηλφρξεζηνπο ρψξνπο σο δίθηπν κεηαθνξάο παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ θαη αγαζψλ, κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε φηη νη ρψξνη απηνί θαηαλαιψλνληαη (θαη) παξαγσγηθά: ρξεζηκνπνηνχληαη θαη θζείξνληαη σο κέξνο ησλ δηαδηθαζηψλ θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ. Χο παξάδεηγκα είλαη ρξήζηκε εδψ ε θαηαζθεπή κηαο αλαινγίαο: ν δεκφζηνο ρψξνο απνηειεί ζηαζεξφ θεθάιαην κε ξφιν αλάινγν κηαο κεραλήο, ε νπνία ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ παξαγσγή, αλ θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ε ιεηηνπξγία ηνπ εκπιέθεηαη αθελφο κε δηαδηθαζίεο παξαγσγήο, θαζψο ζε ζπλδπαζκφ κε άιια δεκφζηα αγαζά - φπσο νη ππνδνκέο κεηαθνξψλ θαη ην δίθηπν ζπγθνηλσληψλ - απνηειεί ην δίθηπν κεηαθνξάο ησλ παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ ζηνλ ηφπν φπνπ ε παξαγσγηθή δηαδηθαζία επηηειείηαη θαη αθεηέξνπ έρεη θξίζηκν ξφιν θπξίσο ζηε δηαλνκή, αιιά θαη ηελ θαηαλάισζε ησλ αγαζψλ. Γηα λα επαλέιζνπκε ζηνλ παξαπάλσ νξηζκφ ηνπ Harvey (1982), είλαη πιένλ πξνθαλέο ζχκθσλα κε ηα παξαπάλσ φηη ε πνηφηεηα θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ - ζε φ,ηη αθνξά ηε ιεηηνπξγία ηνπ σο δίθηπν - επεξεάδνπλ ηελ δεκηνπξγία ππεξαμίαο θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ επίδξαζε ηνπ ζηνλ ρξφλν πξνζφδνπ, ηειηθά απνηειεί 57

71 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζεκαληηθφ παξάγνληα θαζνξηζκνχ ηνπ ξπζκνχ θέξδνπο. Δ παξαπάλσ δηαπίζησζε βαζίδεηαη ζηηο εμήο παξαδνρέο: ε ππεξαμία επεξεάδεηαη (θαη) απφ ηηο ζπλζήθεο παξαγσγήο (Μαληάηεο, 1999), ζηε δηακφξθσζε ησλ νπνίσλ ζπκκεηέρεη ν δεκφζηνο ρψξνο σο δίθηπν κεηαθνξάο παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ θαη ηδηαίηεξα ηεο εξγαζίαο. ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ σο δηθηχνπ κεηαθνξάο παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ θαη δηθηχνπ δηαλνκήο επεξεάδνπλ ην ρξφλν θπθινθνξίαο ησλ αγαζψλ θαη κέζσ απηνχ ην ρξφλν πξνζφδνπ Αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη κεραληζκνί ελνηθίνπ: Ο δεκφζηνο ρψξνο σο έκκεζνο παξαγσγηθφο ζπληειεζηήο, ην ελνίθην σο επηηνθηαθφ θεθάιαην Χο παξαγσγηθνί ζπληειεζηέο νξίδνληαη νη πφξνη πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ παξαγσγή πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ. Παξαγσγηθνί ζπληειεζηέο ζεσξνχληαη ε γε, ε εξγαζία θαη ην θεθάιαην, ελψ ζηε ζχγρξνλε νηθνλνκηθή ζεσξία σο παξαγσγηθφο ζπληειεζηήο ζεσξείηαη θαη ε επηρεηξεκαηηθφηεηα/ θαηλνηνκία. Ζ παξνχζα εξγαζία ππνζηεξίδεη φηη ν δεκφζηνο αζηηθφο ρψξνο ιεηηνπξγεί σο έκκεζνο παξαγσγηθφο ζπληειεζηήο, ν νπνίνο επεξεάδεη ηελ πξφζνδν κε ηε κνξθή ηεο παξαγσγήο εηζνδήκαηνο απφ ελνηθίαζε. χκθσλα κε ηελ παξαπάλσ άπνςε, ε πνηφηεηα θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ έρνπλ άκεζε επίδξαζε ζηε δηακφξθσζε ησλ ελνηθίσλ θαη ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο ησλ αθηλήησλ κηαο πεξηνρήο. πκπεξαζκαηηθά, επελδχζεηο ζην δεκφζην ρψξν απνηεινχλ θαη επέθηαζε επελδχζεηο ζε ηδησηηθνχο ρψξνπο. Δ αζηηθή γε απνηειεί ηαπηφρξνλα θεθάιαην, αιιά θαη κέζν παξαγσγήο αμίαο θαη θέξδνπο. Βπηιεθηηθέο επεκβάζεηο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ απνηεινχλ νπζηαζηηθά επελδχζεηο ζηε γε σο κέζν παξαγσγήο, κε απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ηεο πξνζφδνπ ησλ ηδηνθηεηψλ ηεο. Υαξαθηεξηζηηθά ηεο αζηηθήο γεο θαη ηνπ εμνπιηζκνχ ηεο, ξφινη θαη κνξθέο ελνηθίνπ Σφζν ν Μαξμ ζην Κεθάιαην, φζν θαη ν Harvey ζην Limits to Capital (1982) εμεηάδνπλ ην δήηεκα ηνπ ελνηθίνπ κε πεδίν αλαθνξάο θπξίσο ηελ αδφκεηε γε, ε νπνία είηε πεξηθιείεη θπζηθνχο πφξνπο νη νπνίνη ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία, είηε ρξεζηκνπνηείηαη γηα πξσηνγελή παξαγσγή. Ώπφ ηα δχν απηά θξίζηκα ζην παξφλ ππνθεθάιαην έξγα, αληινχκε εξγαιεία γηα ηελ αλάιπζε ησλ νηθνλνκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. 58

72 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ε πξψην ζηάδην, δηαρσξίδνπκε ηελ αζηηθή γε ζε δεκφζηα θαη ηδησηηθή. Γηα ηελ πξψηε εμεηάζηεθαλ παξαπάλσ νη ηξφπνη θαη νη ζπλζήθεο θάησ απφ ηηο νπνίεο κπνξεί λα ζπκπεξηθεξζεί σο αγαζφ ή θεθάιαην. Βδψ ε αλάιπζε ζα επηθεληξσζεί ζηελ ηδησηηθή γε, ψζηε λα πξαγκαηνπνηεζνχλ ζηε ζπλέρεηα νη κεηαμχ ηνπο ζπλδέζεηο. Ο δεχηεξνο δηαρσξηζκφο πνπ πξνθχπηεη είλαη κεηαμχ ηεο αζηηθήο γεο θαη ηνπ εμνπιηζκνχ ηεο. ηαλ αλαθεξφκαζηε ζε αζηηθή γε ελλννχκε κηα έθηαζε γηα ηε δηακφξθσζε ηεο νπνίαο δελ έρεη ρξεζηκνπνηεζεί θνηλσληθά απαξαίηεηνο ρξφλνο εξγαζίαο, ελψ ν εμνπιηζκφο πεξηιακβάλεη θηίξηα, ππνδνκέο θιπ. Ο εμνπιηζκφο ηεο ηδησηηθήο αζηηθήο γεο απνηειεί εμ νξηζκνχ εκπνξηθφ αγαζφ: έρεη αμία θαζψο έρεη ρξεζηκνπνηεζεί θνηλσληθά απαξαίηεηνο ρξφλνο γηα ηελ παξαγσγή ηνπ, έρεη αληαιιαθηηθή θαη ρξεζηηθή αμία. Βπηπιένλ, φηαλ ηίζεηαη ζε θίλεζε γηα ηελ παξαγσγή θέξδνπο, γηα άληιεζε ππεξαμίαο, ζπληζηά θεθάιαην: ζηε πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία θηινμελεί εκπνξηθή ε παξαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα, ζηελ πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία αληιεί ελνίθην θιπ. Ώληίζεηα, φηαλ δε ζπκκεηέρεη ζηελ παξαγσγή θέξδνπο, π.ρ. ηδηνθαηνίθεζε, δε ζεσξείηαη θεθάιαην. Δ αδφκεηε αζηηθή γε εκθαλίδεη νξηζκέλεο ηδηαηηεξφηεηεο: πην ζπγθεθξηκέλα, δελ κπνξεί λα αλαιπζεί κε ηε ζεσξία ηεο αμίαο, θαζψο δελ ελζσκαηψλεη αμία απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ είλαη πξντφλ αλζξψπηλεο εξγαζίαο, ελψ ηαπηφρξνλα έρεη αμία ρξήζεο θαη αληαιιαθηηθή αμία. Παξφια απηά, ε αζηηθή γε κπνξεί λα πνπιεζεί ή λα ρξεζηκνπνηεζεί σο αγαζφ, θαζψο αθελφο κπνξεί δπλεηηθά λα θηινμελήζεη παξαγσγηθέο δηαδηθαζίεο θαη γεληθφηεξα δηαδηθαζίεο θπθινθνξίαο θεθαιαίνπ θαη αθεηέξνπ ε αλαγσγή ηνπ ρψξνπ ζε ζηέξεζε ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ δεκηνπξγεί αμίεο ρξήζεο νη νπνίεο απνδίδνπλ ζηνλ ηδηνθηήηε ελνίθην ρσξίο λα ζπκκεηέρνπλ άκεζα ζε δηαδηθαζίεο θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ (π.ρ. ρξήζε αδφκεηεο γεο σο ρψξνπ ζηάζκεπζεο). Δ αζηηθή γε ζπληζηά, επίζεο, θεθάιαην φηαλ ηίζεηαη ζε θίλεζε, αιιά ε αληαιιαθηηθή αμία αθνξά θπξίσο φρη ηελ αζηηθή γε σο ηέηνηα, αιιά ηε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο ζε απηή εμνπιηζκνχ ν νπνίνο ζα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ παξαγσγή θέξδνπο, ζπληζηψληαο κηα κνξθή πιαζκαηηθνχ θεθαιαίνπ. Σφζν ε αζηηθή γε, φζν θαη ν εμνπιηζκφο ηεο, εθφζνλ ζπκπεξηθέξνληαη σο θεθάιαην, κπνξνχλ λα ππνηηκεζνχλ. Βθθξάζεηο ηεο ππνηίκεζήο ηνπο σο θεθαιαίνπ είλαη κεηαμχ άιισλ ε χπαξμε αδξαλνχο θεθαιαίνπ, δειαδή ε χπαξμε ρψξσλ νη νπνίνη δε ζπκκεηέρνπλ ζε δηαδηθαζίεο θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ, ε κε άληιεζε ελνηθίνπ απφ απηνχο, ε ππνηίκεζε ηεο εξγαηηθήο δχλακεο φζσλ εξγάδνληαη ζε ηνκείο νη νπνίνη ζπλδένληαη 59

73 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ κε ηελ παξαγσγή αζηηθνχ εμνπιηζκνχ θαη ε πνηνηηθή ηνπο ππνβάζκηζε, ε ππνηίκεζε ηεο ρξεζηηθήο ηνπο αμίαο δηακέζνπ ηνπ ρξφλνπ. Ο Weber (2002) αλαθέξεηαη ζηελ απαξραίσζε ηνπ θηηξηαθνχ απνζέκαηνο σο κέξνο ηεο δηαδηθαζίαο ηεο ππνηίκεζήο ηνπ σο θεθαιαίνπ ζην πιαίζην δηαδηθαζηψλ ζπγθέληξσζεο θαη θπθινθνξίαο θεθαιαίνπ. Βληνχηνηο, ε έλλνηα ηεο απαξραίσζεο έρεη άκεζε ζχλδεζε κε ηελ αληαιιαθηηθή θαη αληαπνδνηηθή - κε ηε κνξθή ελνηθίσλ - αμία ηνπ θεθαιαίνπ, ελψ ηαπηφρξνλα δχλαηαη λα αθήλεη αλέπαθε ηελ αμία ρξήζεο. Σν ελνίθην, ζε ζπκβνιηθφ θαη ηδενινγηθφ επίπεδν, επηθπξψλεη ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία. Ο Πξνπληφλ (1840), αλαθέξεηαη ζηηο έλλνηεο ηεο αμίαο ρξήζεο θαη ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο ζε αληηζηνηρία κε ηηο έλλνηεο ηεο λνκήο θαη ηδηνθηεζίαο αληίζηνηρα θαη ζην ξφιν ηεο ηδηνθηεζίαο σο ξπζκηζηηθνχ παξάγνληα ηεο ζρέζεο ησλ πνιηηψλ κε ην θξάηνο: ζηηο αξζξψζεηο απηέο, ν ζεζκφο ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο δηαδξακαηίδεη θξίζηκν ξφιν γηα ηε δηαηήξεζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ δνκψλ παξαγσγήο. Σν ελνίθην αλάγεηαη θαη απηφ ζε κηα θνηλσληθή ζρέζε κέζσ ηεο νπνίαο ην δηθαίσκα ζηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία ηεξνπνηείηαη θαη επεθηείλεηαη ζηελ ηδηνθηεζία κέζσλ παξαγσγήο, θπζηθψλ πφξσλ θιπ. O Harvey (2012;1982) αλαθέξεηαη ζην ελνίθην σο κεξίδην ππεξαμίαο ην νπνίν αληιείηαη απφ ηνλ ηδηνθηήηε σο απνηέιεζκα ηεο ηδηνθηεζίαο αζηηθψλ ζπληειεζηψλ θαη ην νξίδεη σο ε πιεξσκή πνπ γίλεηαη ζηνπο ηδηνθηήηεο γηα ην δηθαίσκα ρξήζεο ηεο γεο θαη ηνπ εμνπιηζκνχ ηεο, ε νηθνλνκηθή κνξθή ζηελ νπνία ε ηδηνθηεζία γεο πινπνηείηαη ζηνλ θαπηηαιηζκφ. Σν ελνίθην έγθεηηαη ζηελ παξαγσγή αμίαο ε νπνία κεηαθξάδεηαη ζε ρξήκαηα, ηα νπνία δε ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία. Σν ελνίθην ην νπνίν αληιείηαη απφ ηνλ εμνπιηζκφ ηεο αζηηθήο γεο κπνξεί, ζχκθσλα κε ηνλ Harvey (1982), λα αληηκεησπηζηεί σο πεξίπησζε επηηνθίνπ ζε ζηαζεξφ ή θαηαλαισηηθφ θεθάιαην. Ο Harvey (2012,1982) δηαθξίλεη ηξεηο ηχπνπο ελνηθίνπ, κε πεδίν αλαθνξάο ηελ αγξνηηθή αδφκεηε γε: κνλνπσιηαθφ, απφιπην θαη δηαθνξηθφ. χκθσλα κε ην Harvey (2012), ην κνλνπσιηαθφ ελνίθην πξνθχπηεη φηαλ θνηλσληθνί θνξείο επσθεινχληαη, θαζψο παξάγεηαη εηζφδεκα πξνο φθειφο ηνπο εμαηηίαο ηνπ ειέγρνπ πνπ αζθνχλ πάλσ ζε αληηθείκελα ηα νπνία είλαη έκκεζα ή άκεζα αληαιιάμηκα θαη δηαθξίλεη δπν είδε κνλνπσιηαθνχ ελνηθίνπ: 60

74 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ηαλ νη ππφ έιεγρν πφξνη έρνπλ ραξαθηεξηζηηθά κνλαδηθφηεηαο 14. ηελ πεξίπησζε απηή, έρνπκε έκκεζε κνλνπσιηαθή πξφζνδν, θαζψο ην ππφ αληαιιαγή αληηθείκελν δελ είλαη ε γε, αιιά ηα νθέιε πνπ παξάγεη ε ρξήζε ηεο. ηαλ ε γε είλαη ην άκεζν ππφ αληαιιαγή αληηθείκελν. ηελ πεξίπησζε απηή, ε αμία παξάγεηαη απφ ηελ πξνθχιαμε ηνπ ρψξνπ απφ αλεπηζχκεηεο ρξήζεηο ή ηελ πξνζέιθπζε επηζπκεηψλ ρξήζεσλ, κε απνηέιεζκα ηελ απμεκέλε δήηεζε. Ώπφιπην ελνίθην πξνθχπηεη ζχκθσλα κε ην Harvey (1982, ζει ) φηαλ ε γε εγείξεη ζπζηεκαηηθά εκπφδηα ζηελ ειεχζεξε ξνή ηνπ θεθαιαίνπ. Αηαθνξηθφ ελνίθην πξνθχπηεη είηε φηαλ ε γε είλαη θαιχηεξεο πνηφηεηαο απφ ην κέζν φξν, είηε φηαλ επελδχεηαη ζηε γε θεθάιαην κεγαιχηεξν ηνπ κέζνπ φξνπ Ο Γεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν νξγάλσζεο θαη πξαγκαηνπνίεζεο δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο χκθσλα κε ην Harvey (2012), ε αζηηθνπνίεζε εμππεξεηεί ηελ απνξξφθεζε πιενλαζκάησλ παξαγσγήο θαη ν αζηηθφο ρψξνο απνηειεί ηνλ ηφπν ζπγθέληξσζήο ηεο. Ο δεκφζηνο ρψξνο, ηδηαίηεξα ην νδηθφ δίθηπν, θαηαιακβάλεη θξίζηκε ζέζε ζηηο παξαπάλσ δηαδηθαζίεο, θαζψο επεξεάδεη ην ρξφλν θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ θαη κέζσ απηνχ ην ρξφλν πξνζφδνπ θαη ην ξπζκφ θέξδνπο. Δ αληαιιαθηηθή αμία ελφο αγαζνχ δελ αληαλαθιά απνθιεηζηηθά ηελ αμία ηνπ, δειαδή ηνλ θνηλσληθά απαξαίηεηα ρξφλν παξαγσγήο ηνπ. Κξίζηκε δηάζηαζε ηνπ θαζνξηζκνχ ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο ελφο αγαζνχ είλαη ν ρξφλνο. Δ πνηφηεηα θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ επεκβαίλνπλ κε ηνλ ηξφπν απηφ ζηε δηακφξθσζε ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο κέζσ ηεο επίδξαζεο πνπ έρνπλ ζην ρξφλν θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ. Ο ρξφλνο θπθινθνξίαο απνηειεί ζθέινο ηνπ ρξφλνπ πξνζφδνπ, δειαδή ηνπ ρξφλνπ πνπ ρξεηάδεηαη γηα λα πινπνηεζεί ε αμία κέζσ παξαγσγήο θαη αληαιιαγήο (Harvey, 1992, ζει.62). ην πιαίζην απηφ, ν δεκφζηνο ρψξνο: i) ιεηηνπξγεί σο ηφπνο θαη δίθηπν δηάζεζεο ησλ εκπνξεπκάησλ ii) απνηειεί ηνλ ηφπν ζηνλ νπνίν ην ζέακα, ε εηθφλα ησλ εκπνξεπκάησλ εδξαηψλεηαη iii) απνηειεί ην 14 ηδηαίηεξε πνηφηεηα, επλντθή ρσξνζέηεζε, επλντθέο ζπλζήθεο γηα αλάπηπμε ζπγθεθξηκέλσλ δξαζηεξηνηήησλ θιπ. 61

75 Οη νηθνλνκηθέο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ππφβαζξν γηα ηελ αλάπηπμε ησλ ππνδνκψλ κεηαθνξάο εξγαζίαο, θεθαιαίνπ θαη πξντφλησλ. 62

76 Μνπ αξέζνπλ φια ηα λεζηά, γεληθά. Δθεί, είλαη πην εχθνιν λα είζαη βαζηιηάο A. Camus, Δ Πηψζε 63

77 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ 4.Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ Δηζαγσγή Οη ξίδεο ηνπ δηαρσξηζκνχ εληνπίδνληαη ζε νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο: ηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο, ην δηαρσξηζκφ ζε νηθνλνκηθέο ηάμεηο, ηελ πηνζέηεζε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθψλ πξνηχπσλ θιπ. (Debord,1967; Foucault,1975; Lefebvre,1968; Vanegeim,1967; ηαπξίδεο,2010). Ώληηθείκελν ηνπ θεθαιαίνπ απηνχ απνηεινχλ νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο ν θνηλσληθφο θαη νηθνλνκηθφο δηαρσξηζκφο εθθξάδεηαη ρσξηθά ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ. ε φ,ηη αθνξά ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη θνηλσληθέο ζπλζήθεο αιιειεπηδξνχλ κε ηνλ αζηηθφ ρψξν, ν Lefebvre (1968) ζπλδέεη ηνπο θνηλσληθνχο κεηαζρεκαηηζκνχο κε ηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ. Βπηπιένλ, ππνζηεξίδεη πσο νη κεηαζρεκαηηζκνί ηεο πφιεο δε ζπληζηνχλ έλα παζεηηθφ απνηέιεζκα ησλ θνηλσληθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ θαη δηαθξίλεη δπν ηχπνπο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ νη νπνίνη επηδξνχλ ζηε δηακφξθσζε ηεο πφιεο: ζρέζεηο νη νπνίεο αλαπηχζζνληαη κεηαμχ θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη ζρέζεηο νη νπνίεο εδξαηψλνληαη ζηε βάζε ελφο ζπλφινπ ζεζκψλ, λφκσλ θαη ζεκαζηψλ. ε θάζε πεξίπησζε, ε αλάιπζε ηνπ δηαρσξηζκνχ απφ ηε ζθνπηά ηφζν ηεο πνιενδνκίαο, φζν θαη ηεο θνηλσληνινγίαο ή ησλ νηθνλνκηθψλ επηζηεκψλ εμεηάδεη ην ίδην θαηλφκελν. πλεπψο, ε δηάθξηζε ζε ρσξηθφ θαη θνηλσληθφ - νηθνλνκηθφ δηαρσξηζκφ δελ αλαθέξεηαη ζε μερσξηζηά θαηλφκελα, αιιά ζηηο δηαθνξεηηθέο εθθάλζεηο ηνπ ίδηνπ θαηλνκέλνπ. 4.1 Γηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ θαη νηθνλνκηθνχ δηαρσξηζκνχ Ώπνθιίλνπζεο θαη ελίνηε ζπγθξνπφκελεο πξνζεγγίζεηο γηα ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε, φπσο ηνπ Debord (1967), ν νπνίνο αλαθέξεηαη ζηελ θνηλσλία ηνπ ζεάκαηνο θαη ηνπ Foucault (1975), ν νπνίνο αλαθέξεηαη ζηελ θνηλσλία ηεο επηηήξεζεο, αλαγλσξίδνπλ απφ θνηλνχ ην ζεκειηψδε ξφιν ηνπ δηαρσξηζκνχ γηα ηελ αλαπαξαγσγή ηεο νξγάλσζεο απηήο. Ο Debord (1967) ππνζηεξίδεη πσο ε θνηλσληθή δσή θπξηαξρείηαη απφ ην ζέακα, ην νπνίν απνηειεί κηα θνηλσληθή ζρέζε αηφκσλ δηακεζνιαβεκέλε απφ εηθφλεο, ε νπνία απνηειεί ηαπηφρξνλα ην απνηέιεζκα θαη ην ζθνπφ ηνπ ζπζηήκαηνο παξαγσγήο. Σν ζέακα ζηεξίδεηαη ζηνλ θνηλσληθφ 64

78 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ δηαρσξηζκφ θαη ηνλ αλαηξνθνδνηεί, θπξίσο κέζσ ηνπ θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο. Ο θνηλσληθφο θαη νηθνλνκηθφο δηαρσξηζκφο απνηεινχλ κηα νιφηεηα: ν εξγαδφκελνο δηαρσξίδεηαη απφ ην πξντφλ πνπ παξάγεη θαη ζηεξείηαη κηαο ζπλνιηθήο αληίιεςεο ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο. Δ ζπλνιηθή νπηηθή, αληίιεςε θαη δηαρείξηζε ηεο δηαδηθαζίαο απηήο απνηειεί πξνλφκην ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ. Σελ ίδηα ζηηγκή, ηα αγαζά πνπ παξάγνληαη νδεγνχλ ζηελ απνκφλσζε θαη θαη επέθηαζε ζηνλ θνηλσληθφ δηαρσξηζκφ. Μέζα ζην ζέακα, ελνπνηήζεηο θαη δηαρσξηζκνί εληείλνληαη θαη ιεηηνπξγνχλ ζπλεπηθνπξηθά. Δ αηνκηθή δσή πεξηνξίδεηαη ιφγσ ηεο επηζπκίαο ησλ αηφκσλ λα ηαπηηζηνχλ κε ηνπο ξφινπο θαη ηηο ηαπηφηεηεο πνπ θπξηαξρνχλ ζην ζέακα. Βπηπιένλ, ν δηαρσξηζκφο ζηε βάζε ησλ αηνκηθψλ επηινγψλ είλαη πιαζκαηηθφο, θαζψο νη επηινγέο απηέο αθνξνχλ εκπνξεχκαηα. Ο δηαρσξηζκφο κέζα ζην ζέακα επηηειείηαη κέζσ ηεο θνηλσληθήο ηεξαξρίαο, ε νπνία βαζίδεηαη ζηελ απμεκέλε ή κεησκέλε δπλαηφηεηα θαηαλάισζεο. χκθσλα κε ην Foucault (1975a), ν δηαρσξηζκφο έγθεηηαη ζηελ έληαμε ησλ αηφκσλ ζε βαζκίδεο. Οη βαζκίδεο βξίζθνληαη κέζα ζε έλα ηεξαξρηθφ ζχζηεκα ζέζεσλ, ην νπνίν δηαθνξνπνηεί θαη εμαηνκηθεχεη. Σα άηνκα κε ηνλ ηξφπν απηφ δηακνηξάδνληαη θαη δηαθηλνχληαη κέζα ζε έλα δίθηπν ζρέζεσλ. Ο θνηλσληθφο δηαρσξηζκφο ζε απηή ηελ πεξίπησζε πξαγκαηψλεηαη κέζσ ηεο εμαίξεζεο ησλ απνθιίζεσλ: έρεη σο ζηφρν ηηο απνθιίζεηο θαη ηα ππνθείκελά ηνπο θαη εδξαηψλεηαη κέζσ κηαο εθγχκλαζεο ζηελ θαλνληθφηεηα. Σαπηφρξνλα, ν δηαρσξηζηηθφο έιεγρνο βαζίδεηαη ζηνπο δπαδηθνχο ραξαθηεξηζκνχο θαλνληθφο- κε θαλνληθφο, λφκηκνο- παξάλνκνο θαη ηε δηαθνξηθή θαηαλνκή, ε νπνία πξνυπνζέηεη κηα ζέζε γηα ηνλ θαζέλα αλάινγα κε ην ραξαθηεξηζκφ ηνπ. Δ ζπλζήθε ηεο εηεξφηεηαο θαη ν δηαρσξηζκφο κέζσ ηεο επηδίσμεο απηνλνκίαο Μέζα ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, αλαπηχζζνληαη δηαρσξηζηηθέο θνηλσληθέο δπλάκεηο, ηηο νπνίεο ν Lefebvre (1968) ραξαθηεξίδεη σο απζφξκεηεο θαη ππνζηεξίδεη πσο βαζίδνληαη ζε ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ε ηδενινγία θαη ην εηζφδεκα. Χο ηέηνηα δηαρσξηζηηθή δχλακε κπνξεί λα ζεσξεζεί ε επηδίσμε ηεο απηνλνκίαο. Ο Καζηνξηάδεο (1975, ζει ) πεξηγξάθεη ηελ απηνλνκία σο απηνξξχζκηζεαηνκηθή ή ζπιινγηθή- θαη ηε ζπλδέεη κε ην θαηλφκελν ηεο μέλσζεο, ζχκθσλα κε ην νπνίν νη θπξίαξρνη θνηλσληθνί ζεζκνί ιεηηνπξγνχλ μελσηηθά, θαζψο εθθξάδνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε ηαμηθή δηαίξεζε ε νπνία βαζίδεηαη ζε κηα θπξηαξρηθή ζρέζε κηαο 65

79 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ θνηλσληθήο νκάδαο πάλσ ζηηο άιιεο. Δ απηνλνκία έγθεηηαη ζηελ ηξνπνπνίεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηνπ ιφγνπ ηνπ άιινπ θαη ηνπ ιφγνπ ηνπ ππνθεηκέλνπ, ελψ ε μέλσζε επηηειείηαη φηαλ ν ιφγνο ηνπ άιινπ ελζσκαηψλεηαη ζην ζπιινγηθφ αλψλπκν ηνπ λφκνπ κεξηθψλ πνπ παξνπζηάδεηαη σο Ο Νφκνο, δειαδή ν θπξίαξρνο ιφγνο. Δ απηνλνκία, φπσο πξνθχπηεη απφ ηηο αλαθνξέο ηνπ Καζηνξηάδε (1975) αθνξά ην ζρίζκα κεηαμχ ηεο αθήγεζεο κηαο νκάδαο θαη ηεο θπξίαξρεο αθήγεζεο. Σν ζρίζκα απηφ πξνθχπηεη απφ ηε ζπγθξηζηκφηεηα ηελ νπνία γελλά ε εηεξφηεηα, ηελ νπνία ν ηαπξίδεο (2010) πεξηγξάθεη σο κηα ζπλζήθε- ζρέζε αλάκεζα ζηηο ηαμηλνκνχκελεο ηαπηφηεηεο. 4.2.Γηαδηθαζίεο ρσξηθνχ δηαρσξηζκνχ Ο θνηλσληθφο θαη νηθνλνκηθφο δηαρσξηζκφο εθθξάδεηαη θαη απνδίδεηαη ζην ρψξν. Ο Debord (1967), αλαθεξφκελνο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, ππνζηεξίδεη πσο ε πνιενδνκία αθελφο δεκηνπξγεί ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αλάπηπμε ησλ δηαρσξηζκψλ - νη νπνίνη δεκηνπξγνχληαη απφ ην ζχλνιν ησλ ηερληθψλ δπλάκεσλ ηνπ θαπηηαιηζκνχ - θαη απνηειεί απφπεηξα γηα ηε δηαθχιαμε ηεο ηάμεο, ε νπνία δχλαηαη λα ακθηζβεηεζεί σο απνηέιεζκα ηνπ δηαρσξηζκνχ. Δ πνιενδνκία επηηειεί δπν ιεηηνπξγίεο: απνκφλσζε θαη ελζσκάησζε. Δ απνκφλσζε κεγηζηνπνηεί ηελ ηζρχ ησλ ζεακαηηθψλ εηθφλσλ, απμάλνληαο ηελ επίδξαζε ηνπο, ελψ ε ελζσκάησζε αθελφο ππεξεηεί ηνλ έιεγρν παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο θαη αθεηέξνπ πξνζδίδεη ζηελ θνηλσληθή δσή κηα ςεπδαίζζεζε ζπιινγηθφηεηαο. Οη αλαθνξέο ηνπ Foucault (1975) ζην ρψξν αθνξνχλ κηθξφηεξεο ρσξηθέο ελφηεηεο θαη ζπγθεθξηκέλα θηίξηα, φπσο θπιαθέο, εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα θιπ. Παξ φια απηά, νη κέζνδνη επηηήξεζεο, επηβνιήο πεηζαξρίαο θαη θαλνληθνπνίεζεο ηηο νπνίεο αλαιχεη βξίζθνπλ εθαξκνγή θαη ζε ρσξηθέο ελφηεηεο κεγαιχηεξεο θιίκαθαο. χκθσλα κε ην Foucault (1975), ε θαηαλνκή ησλ αηφκσλ ζην ρψξν θαη ν δηαρσξηζκφο ηνπο έρεη σο ζθνπφ ηελ πεηζαξρηθή επηβνιή, γηα ηελ εδξαίσζε ηεο νπνίαο επηζηξαηεχνληαη ηερληθέο ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ηα άηνκα ρσξνζεηνχληαη. Βθηφο ηεο ηερληθήο ηεο πεξίθξαμεο, ε νπνία πξνυπνζέηεη ηε δηαθνξνπνίεζε ελφο ρψξνπ θαη ηελ πεξηραξάθσζή ηνπ, ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζεσξείηαη ε ηερληθή ηεο νξγάλσζεο ελφο αλαιπηηθνχ ρψξνπ. ε απηή ηελ πεξίπησζε, ε ρσξηθή θαηαλνκή ζέηεη σο ζηφρν ηελ εμαηνκίθεπζε: ν ρψξνο δηαηξείηαη κε ηξφπν ν νπνίνο πξνβιέπεη κηα ζέζε γηα θάζε άηνκν, απνθεχγεη ηε ζπιινγηθή ρσξνζέηεζε αηφκσλ θαη απνζθνπεί ζε έιεγρν ηεο θίλεζεο. Έηζη, θαζίζηαηαη δπλαηή ε επηηήξεζε ηνπ θάζε αηφκνπ μερσξηζηά, ζηε ζέζε 66

80 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ πνπ ηνπ αληηζηνηρεί. ε φ,ηη αθνξά ηνλ αλαιπηηθφ ρψξν, ζε θιίκαθα αλαθνξάο κεγαιχηεξεο απφ εθείλε ηνπ Foucault, ν Lefebvre (1968) ππνζηεξίδεη πσο ε επηδίσμε ηνπ αλαιπηηθνχ δηαρσξηζκνχ είλαη ε απνκφλσζε ησλ ιεηηνπξγηψλ θαη ε ρσξνζέηεζή ηνπο κε βάζε κηα ζηξαηεγηθή. Σελ ίδηα ζηηγκή, ε ζχλζεζε ηελ νπνία επηθαιείηαη ε θπξίαξρε αθήγεζε έγθεηηαη ζην ζπλδπαζκφ μερσξηζηψλ ζηνηρείσλ, θάηη ην νπνίν απέρεη απφ κηα νπζηαζηηθή ζχλζεζε. Με ηελ ηερληθή απηή θαη κέζσ ηνπ ειέγρνπ ησλ θηλήζεσλ απνθεχγνληαη θαηλφκελα κεηεσξηζκνχ, ηα νπνία ζχκθσλα κε ην ηαπξίδε (2010) νδεγνχλ ζηε ζπγθξηζηκφηεηα θαη ζηελ αλάδεημε λέσλ δπλεηηθψλ ζρέζεσλ, δειαδή απνζηαζεξνπνηνχλ κηα παγησκέλε θπξηαξρηθή θαηάζηαζε. Μηα ηέηνηα ηερληθή, φπσο ππνζηεξίδεη ν Foucault (1975) ζπλδέεη απεπζείαο ηα άηνκα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο εμνπζίαο, ηα θαζηζηά αληηθείκελα γλψζεο θαη ηειηθά ηα ηξνπνπνηεί. ην ρσξηθφ δηαρσξηζκφ αλαθέξνληαη ν ηαπξίδεο (2010) θαη ν Lefebvre (1968), ελψ ηαπηφρξνλα αλαγλσξίδνπλ θαη αλαδεηθλχνπλ ηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή ηνπ δηάζηαζε. χκθσλα κε ην ηαπξίδε (2010), ζηηο κνληέξλεο πφιεηο ν δηαρσξηζκφο εληνπηδφηαλ θπξίσο ζηε δεκηνπξγία δσλψλ, νη νπνίεο ζχκθσλα κε ην Lefebvre (1968) ζπλεπάγνληαη ρσξηθά ζηεγαλά θαη απνκφλσζε. ηε κεηακνληέξλα πφιε, ε νπνία απνηειεί κεηεμέιημε ηεο πφιεο ησλ δσλψλ, ν δηαρσξηζκφο εδξαηψλεηαη ζηε δεκηνπξγία ζπιάθσλ ζηνπο νπνίνπο πξνζδίδνληαη δηαθνξεηηθνί ξφινη θαη ιεηηνπξγίεο. Οη θχξηεο ιεηηνπξγίεο ησλ αζηηθψλ ζπιάθσλ πεξηιακβάλνπλ θέληξα ζπζζψξεπζεο ηζρχνο (ρξεκαηννηθνλνκηθέο θαη δηνηθεηηθέο ιεηηνπξγίεο), θέληξα θαηαλάισζεο θαη πεξηνρέο θαηνηθίαο. Ο δηαρσξηζκφο δελ απνηειεί απνηέιεζκα ελφο θεληξηθνχ ζρεδηαζκνχ, νχηε ππφθεηηαη ζε θεληξηθφ έιεγρν (ηαπξίδεο,2010; Lefebvre, 1968). Κάζε πεξηνρή ξπζκίδεηαη κε ζηφρν ηελ ηθαλνπνηεηηθή ππαγσγή ηεο ζην θνηλσληθφ θαζεζηψο θαη ζηνπο ξπζκνχο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο ηνπ θαζεζηψηνο απηνχ. Οη ξπζκίζεηο ζε θάζε ζχιαθα, νη νπνίεο εκθαλίδνληαη κε ηε κνξθή πξσηνθφιισλ ρξήζεο, απνζθνπνχλ αθελφο ζηελ επηβεβαίσζε ηεο θαλνληθφηεηαο θαη αθεηέξνπ ζηελ απνθπγή ηεο δηαηάξαμήο ηεο. ε θάζε πεξίπησζε, ν δηαρσξηζκφο επηηπγράλεηαη κέζσ απνζπαζκαηηθψλ επεκβάζεσλ ζηνπο αζηηθνχο ξπζκνχο ιεηηνπξγίαο θαη ζηνπο θαλφλεο πνπ θπξηαξρνχλ ζε θάζε ζχιαθα. ε θάζε ζχιαθα, νη ιεηηνπξγίεο ειέγρνληαη κέζσ ηεο επηβνιήο πξσηνθφιισλ ρξήζεο. Σα πξσηφθνιια απηά εδξαηψλνληαη ζηελ πηνζέηεζε ηεο αζθάιεηαο σο πξσηαξρηθήο επηδίσμεο, ελψ ζε θάζε πεξίπησζε αμηνινγνχληαη σο πξνο ηελ απνηειεζκαηηθφηεηά 67

81 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ ηνπο ζε ζρέζε κε ηελ επηδίσμε απηή. Σα πξσηφθνιια ρξήζεο αθνξνχλ νδεγίεο, θαζνδεγεηηθέο παξαηλέζεηο, ζεκαηηθέο εηθνλνπνηήζεηο, εγραξάμεηο. Ο δηαρσξηζκφο εληνπίδεηαη ζηνλ απνθιεηζκφ απφ ηε ρξήζε. Δ ρξήζε πξνυπνζέηεη ηαχηηζε, ε νπνία ζθηαγξαθείηαη απφ ην πξσηφθνιιν ιεηηνπξγίαο θαη εθθξάδεηαη ζηε δεκφζηα έθθξαζε κηαο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο. Παξάκεηξνο ηνπ δηαρσξηζκνχ είλαη ε ηαμηλφκεζε, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηελ παξαγσγή ηαπηνηήησλ θαη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ηαπηνηήησλ απηψλ. Σα άηνκα δηαρσξίδνληαη αλάινγα κε ην θνηλσληθφ πξνθίι ην νπνίν πηνζεηνχλ. Ο θαπηηαιηζκφο ζην φλνκα ηεο πνιπθσλίαο ζηνρεχεη ζηνλ εθθπιηζκέλν δηαρσξηζκφ, ν νπνίνο πξνθχπηεη απφ θαηαλαισηηθέο ζπλήζεηεο θαη ξεχκαηα κφδαο, ζε αληίζεζε κε ην δηαρσξηζκφ πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ αληηπαξάζεζε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζηηθψλ πξνηχπσλ. Σν θαηλφκελν ηνπ ρσξηθνχ δηαρσξηζκνχ ζχκθσλα κε ην Lefebvre (1968) αλαιχεηαη κε ηα εμήο θξηηήξηα: i) Οηθνινγηθά (παξαγθνππφιεηο, ηξψγιεο, ζήςε ζηελ θαξδηά ηεο πφιεο) ii) Μνξθηθά (ρεηξνηέξεπζε ησλ ζεκάησλ θαη ζεκαζηψλ ηεο πφιεο, ππνβάζκηζε ηνπ «αζηηθνχ» κέζσ ηεο απνδηάξζξσζεο ησλ αξρηηεθηνληθψλ ηνπ ζηνηρείσλ) iii) Κνηλσληνινγηθά (βηνηηθά επίπεδα θαη ηξφπνη δσήο, εζλφηεηεο, θνπιηνχξεο θαη ππνθνπιηνχξεο) 4.3. Καπηηαιηζηηθνί ηξφπνη αλάπηπμεο θαη ρσξηθφο δηαρσξηζκφο ηε βηβιηνγξαθία (Harvey,1996,2006; Moulaert θαη άιινη,2002; Brenner θαη Theodore,2002) ππνγξακκίδεηαη ε επίδξαζε ηεο νηθνλνκηθήο δηάζηαζεο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο ζηε δηακφξθσζή ηνπ θαη εμεξεπλψληαη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο νη δηαρσξηζκνί εξγαζίαο, παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο έρνπλ ζεκαληηθφ αληίθηππν ζηε δηακφξθσζε ησλ πφιεσλ. Οη Brenner θαη Theodore (2002) ππνζηεξίδνπλ πσο ηζηνξηθά, ε ρσξηθά άληζε αλάπηπμε θαη ε πφισζε απνηεινχλ δνκηθά ζηνηρεία ηνπ θαπηηαιηζκνχ κε ζηφρν ηε βειηηζηνπνίεζε ηεο παξαγσγήο. Βηδηθά ζε πεξηφδνπο θξίζεο, ν θαπηηαιηζκφο πξνσζεί κηα δεκηνπξγηθή θαηαζηξνθή ζπγθεθξηκέλσλ ηκεκάησλ ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο, έρνληαο σο ζηφρν ηελ αλαδηάξζξσζε ησλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ δνκψλ ησλ ηκεκάησλ απηψλ. χκθσλα κε ηνλ Deutsche (1992), δπν είλαη νη βαζηθέο εμειίμεηο πνπ άιιαμαλ ξηδηθά ηηο πξνζεγγίζεηο ζην 68

82 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ ζρεδηαζκφ ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο: ε ζεψξεζή ηνπ σο θεθαιαίνπ, ηδηαίηεξα ζεκαληηθνχ γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε, εηδηθά απφ ηε ζηηγκή πνπ ν αζηηθφο πιεζπζκφο απμάλεηαη ζπλερψο θαη ε παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο ε νπνία νδήγεζε ηηο δπλάκεηο πνπ δηακνξθψλνπλ ην αζηηθφ πεξηβάιινλ λα ζέζνπλ σο πξνηεξαηφηεηα ζρεδηαζκνχ θαη πνιηηηθψλ ηε δεκηνπξγία ελφο πεξηβάιινληνο ειθπζηηθνχ, κε ζηφρν ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ. χκθσλα κε ηνπο Moulaert θαη άιινπο (2002), κέζσ δηαδηθαζηψλ θαη πξαθηηθψλ ησλ κεραληζκψλ αγνξάο γεο, νη αλαβαζκηζκέλεο πεξηνρέο πξνζειθχνπλ θαηνίθνπο πςειφηεξσλ εηζνδεκάησλ, δεκηνπξγψληαο λεζίδεο πινχηνπ θαη επηινγή. Με ηνλ ηξφπν απηφ, νη πεξηζζφηεξεο ηέηνηνπ ηχπνπ επεκβάζεηο αλαδηακνξθψλνπλ ηνλ αλζξσπνγεσγξαθηθφ ράξηε ησλ πφιεσλ. Ο Deutsche (1992) ππνζηεξίδεη πσο νη επεκβάζεηο αλαγέλλεζεο πεξηνρψλ είλαη δνκηθά απνιπηαξρηθέο θαη έρνπλ δπν βαζηθνχο ζηφρνπο: λα αλακνξθψζνπλ ηηο πφιεηο ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηεο αγνξάο θαη λα εδξαηψζνπλ ηνλ θξαηηθφ έιεγρν πάλσ ζε ηφπνπο θαη θαηνίθνπο. Χο απνηέιεζκα, ν ξφινο ησλ δεκφζησλ ππεξεζηψλ ππνλνκεχεηαη, ελψ σο κφλε ελαιιαθηηθή πξνζθέξνληαη ππνθαηάζηαηα ηδησηηθψλ ζπκθεξφλησλ, νη δεκφζηνη ρψξνη δηακνξθψλνληαη ζχκθσλα κε ηηο απαηήζεηο ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ θαη εληείλεηαη ν νηθνλνκηθά βαζηζκέλνο ρσξηθφο δηαρσξηζκφο. 4.4.Γηαρσξηζηηθνί Μεραληζκνί ζην Γεκφζην Υψξν Σν θαηλφκελν ηνπ δηαρσξηζκνχ εθθξάδεηαη ρσξηθά, ηφζν ζην ζχλνιν ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο, φζν θαη ζην δεκφζην ρψξν. Οη δηαρσξηζηηθνί κεραληζκνί ζε θάζε πεξίπησζε παξνπζηάδνπλ ζπγθιίζεηο θαη απνθιίζεηο, ελψ ηα απνηειέζκαηά ηνπο ζπλδένληαη εληζρχνληαο θάζε θνξά ην δηαρσξηζκφ 15. Οη Moulaert θαη άιινη (2002), εληνπίδνπλ ηελ ηζρπξή επίδξαζε ηνπ δηαρσξηζκνχ εξγαζίαο, παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο ζηε δηακφξθσζε ησλ πφιεσλ. ε φ,ηη αθνξά ηελ θαηνηθία, ππνζηεξίδνπλ πσο θχξην κεραληζκφ δηαρσξηζκνχ απνηειεί ε δηακφξθσζε ησλ ηηκψλ ησλ ελνηθίσλ κέζσ ηνπ επαλαπξνζδηνξηζκνχ ηεο αμίαο γεο ζε πεξηνρέο επεκβάζεσλ. ρέδηα αλαγέλλεζεο αζηηθψλ πεξηνρψλ πξνθαινχλ πιεζπζκηαθέο κεηαθηλήζεηο ζχκθσλα κε ηελ νηθνλνκηθή ηζρχ ησλ ηδηνθηεηψλ θαη ελνηθηαζηψλ. χκθσλα κε ηνλ Malone (2002), ηα ζχλνξα πνπ δηαθξίλνληαη ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ απνηεινχλ 15 π.ρ. ζε κηα πεξηνρή ζηελ νπνία ε θαηνίθεζε είλαη δπλαηή κφλν ζε πςειά θνηλσληθά ζηξψκαηα, ππάξρνπλ απμεκέλεο πηζαλφηεηεο ν δεκφζηνο ρψξνο λα απνηειεί επίζεο πεδίν απνθιεηζκνχ 69

83 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ πξντφληα θνηλσληθψλ δνκψλ θαη ζρέζεσλ, δίλνπλ ηαπηφηεηα ζε ζπγθεθξηκέλνπο ρψξνπο θαη εγθαζηδξχνπλ ζρέζεηο θπξηαξρίαο πάλσ θαη κέζα ζε απηνχο. εκαληηθνί δηαρσξηζηηθνί κεραληζκνί νη νπνίνη επηδξνχλ ζην δεκφζην ρψξν είλαη νη εμήο: Έιεγρνο: Καηαζηνιή θαη επηηήξεζε Δ επίθιεζε ηεο αζθάιεηαο σο πξνηεξαηφηεηα θαη πξναπαηηνχκελν γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ δχλαηαη λα εληείλεη θαηλφκελα δηαρσξηζκνχ. Οη Dixon θαη άιινη (2006) αλαδεηθλχνπλ ηελ εδξαίσζε ηνπ ηδενινγηθνχ δηιιήκαηνο κεηαμχ έιεγρνπ θαη ειεπζεξίαο σο ην πιένλ ζεκαληηθφ γηα ην δεκφζην ρψξν. χκθσλα κε ηνπο ίδηνπο, ν έιεγρνο απνηειεί ηελ θχξηα πξαθηηθή γηα ηελ ηήξεζε ηεο νξζήο δεκφζηαο ζπκπεξηθνξάο. ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, ε εκθάληζε ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ αλζξψπσλ θαη ν ηξφπνο θίλεζήο ηνπο ζην ρψξν απνηειεί γηα άιινπο παξεθθιίλνπζα θαη απεηιεηηθή ζπκπεξηθνξά. χκθσλα κε ηνλ Davis (1990), αζηηθφο ζρεδηαζκφο, αξρηηεθηνληθή θαη έληνλε αζηπλφκεπζε ζπκπξάηηνπλ πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε αζθάιεηα ζην δεκφζην ρψξν. Ο Atkinson (2002, ζει.1833) ππνζηεξίδεη πσο ηα ειεθηξνληθά θπθιψκαηα παξαθνινχζεζεο (CCTV), ζπληζηνχλ ζεκαληηθφ κέζν ειέγρνπ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Δ δηθαηνινγία πνπ πξνβάιιεηαη γηα ηε ρξήζε ηέηνησλ ζπζηεκάησλ ζπκππθλψλεηαη ζην αλ δελ πξνβείο ζε ιάζνο πξάμεηο δελ πξέπεη λα ζε ελνριεί. Βληνχηνηο, ην ιάζνο είλαη κηα εμαηξεηηθά ζρεηηθή θαη ξεπζηή έλλνηα, ελψ ην πεξηερφκελφ ηεο θαζνξίδεηαη απφ ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο, ρσξίο πνηέ λα είλαη θαζνιηθά αλαγλσξηζκέλν. Δ Levine (2000), αλαθεξφκελε ζηα ζπζηήκαηα παξαθνινχζεζεο ζην δεκφζην ρψξν, ππνγξακκίδεη πσο νη άλζξσπνη, θάησ απφ ζπλζήθεο παξαθνινχζεζεο δηαρσξίδνληαη ζε δπν θαηεγνξίεο: απηνχο πνπ έρνπλ θαη ζε απηνχο πνπ δελ έρνπλ θάηη λα θξχςνπλ. Με ηελ παξαθνινχζεζε ζηνρνπνηνχληαη ζπγθεθξηκέλεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο, ζπλήζσο κε εκθαληζηαθά θξηηήξηα, νη νπνίεο ζεσξνχληαη πην πηζαλέο λα πξνβνχλ ζε παξάλνκεο πξάμεηο. Δ ζηνρνπνίεζε θαη ν απνθιεηζκφο ησλ νκάδσλ απηψλ νδεγεί ζε νκνγελνπνίεζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Βπηπιένλ, ε παξαθνινχζεζε ελφο ρψξνπ, ηνλ ραξαθηεξίδεη σο πηζαλψο επηθίλδπλν, αθφκα θαη ρσξίο ηελ αλάπηπμε παξαβαηηθήο ζπκπεξηθνξάο. 70

84 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ Ώπνθιεηζκφο Ο απνθιεηζκφο ζην δεκφζην ρψξν κπνξεί λα αθνξά είηε ηνλ απνθιεηζκφ ηεο θπζηθήο παξνπζίαο νκάδσλ πνιηηψλ, είηε ηνλ απνθιεηζκφ απφ ηηο δηαδηθαζίεο δηακφξθσζεο θαη δηαρείξηζήο ηνπ. ε φ,ηη αθνξά ηηο δηαδηθαζίεο δηακφξθσζεο θαη δηαρείξηζεο, νη Moulaert θαη άιινη (2002) ππνζηεξίδνπλ πσο νη λέεο κνξθέο αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο, νη νπνίεο έρνπλ έληνλε αθαδεκατθή ππνζηήξημε ζεσξνχλ ζεκαληηθφ πξηλ απφ ζεκαληηθέο αζηηθέο επεκβάζεηο λα ππάξρεη δεκφζηνο δηάινγνο. Παξφια απηά, ν δεκφζηνο δηάινγνο γηα ηηο αζηηθέο επεκβάζεηο πεξηιακβάλεη ζπγθεθξηκέλνπο ζπλνκηιεηέο θαη δεκηνπξγεί κηα ςεπδαίζζεζε ζπλδηακφξθσζεο, ελψ φζνη ζέηνπλ δηαθνξεηηθέο πξνηεξαηφηεηεο γηα ηελ πφιε απνθιείνληαη. Βπηπιένλ, ν ζρεδηαζκφο, ζχκθσλα κε ηνλ Mitchell (1995), έρεη σο ζθνπφ ηελ απνκάθξπλζε ηεο πνιηηηθήο δξάζεο απφ ην δεκφζην ρψξν, θαζψο είλαη βαζηζκέλνο ζηελ αζθάιεηα θαη ςπραγσγία θαη φρη ζηελ πνιηηηθή δηάδξαζε, ελψ ε ζέζπηζε νξίσλ θαη ειέγρνπ πάλσ ζηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε απνηειεί βαζηθφ ζηφρν. Χο απνηέιεζκα, νη δεκφζηνη ρψξνη είλαη είηε θνηλσληθά λεθξνί, είηε πξννξηζκέλνη απνθιεηζηηθά γηα θαηαλάισζε. Ο Graham (2006) ππνζηεξίδεη πσο ε ζρεδηαζκέλε δεκηνπξγία θνβηθνχ θιίκαηνο κέζσ ηεο θαηαζθεπήο ή κέζσ ηεο ππεξβνιηθήο πξνβνιήο απεηιψλ νδεγεί ζηελ αλαδηακφξθσζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ κε βάζε πξαθηηθέο απνθιεηζκνχ. ε φ,ηη αθνξά ην θπζηθφ απνθιεηζκφ αηφκσλ θαη νκάδσλ απφ ην δεκφζην ρψξν, νη Dixon θαη άιινη (2006) ππνζηεξίδνπλ πσο ν δεκφζηνο ρψξνο κπνξεί λα απνηειεί ην ρψξν έθθξαζεο θαη δξάζεο ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο, ε νπνία ζπλεπάγεηαη ηε ρξήζε ηνπ κφλν απφ πνιίηεο κε νξζή ζπκπεξηθνξά. Δ ρξήζε απηή πξνυπνζέηεη επηηήξεζε θαη θνηλσληθφ έιεγρν. Ώπφ ηελ άιιε πιεπξά, φκσο, κπνξεί λα απνηειεί πεδίν αληηπαξάζεζεο θαη ακθηζβήηεζεο ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο θαη εζηθήο, ππφ ηελ πξνυπφζεζε ηεο απμεκέλεο πξνζβαζηκφηεηαο ζε εηεξνγελείο νκάδεο πνιηηψλ. Ο Malone (2002) ππνζηεξίδεη πσο ε αλάπηπμε θνβηθψλ ζπλαηζζεκάησλ εληείλεη ηνλ απνθιεηζκφ απφ ην δεκφζην ρψξν θαη ηελ πνιηηηζηηθή ηνπ νκνγελνπνίεζε, κέζσ απμεκέλεο επηηήξεζεο. Σελ ίδηα ζηηγκή, εληείλεηαη ν δηαρσξηζκφο κεηαμχ επηζπκεηψλ θαη αλεπηζχκεησλ ρξεζηψλ ηεο πφιεο, κέζσ ηνπ ειέγρνπ ηεο θίλεζεο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ, κε ζηφρν ηελ εμάιεηςε νπνηαζδήπνηε κνξθήο ζχγθξνπζεο. Βίλαη ζεκαληηθφ λα ππνγξακκηζηεί πσο ν απνθιεηζκφο ειάρηζηεο θνξέο επηηειείηαη κε θπζηθά ζχλνξα, ελψ ε εδξαίσζή ηνπ απνηειεί κηα καθξφρξνλε θαη δηαξθή δηαδηθαζία, ε νπνία δε γίλεηαη αληηιεπηή παξά ζηα ηειηθά ηεο ζηάδηα. 71

85 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ χκθσλα κε ην αξεγηάλλε (1990), νη πξαθηηθέο απνθιεηζκνχ εληείλνληαη ζηα θέληξα ησλ πφιεσλ, ηα νπνία απνηεινχλ θαζξέθηε ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ θαη ηνπ δηαρσξηζκνχ. Γηα ην ιφγν απηφ, νη θπξίαξρεο θνηλσληθέο νκάδεο θαη ην θεληξηθφ θξάηνο επηδηψθνπλ ηελ εμάιεηςή ηνπο απφ ηηο πεξηνρέο απηέο κέζσ εθθαζαξίζεσλ θαη κέζσ ηεο ζηνρεπκέλεο αχμεζεο ησλ ελνηθίσλ. Ο Mitchell (1995) ππνζηεξίδεη πσο ε ζπζρέηηζε δεκνθξαηηθφηεηαο θαη δεκφζηνπ ρψξνπ ζπληεξείηαη ζε έλα θαληαζηαθφ επίπεδν κέζα απφ έλαλ θαηαζθεπαζκέλν θαη ειεγρφκελν θνηλσληθφ πινπξαιηζκφ, απνπξνζαλαηνιηζηηθέο εηθφλεο θαη ηελ ςεπδαίζζεζε ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο, ε νπνία φκσο έρεη εθ ησλ πξνηέξσλ απζηεξά θαζνξηζκέλα φξηα. Ώπηή ε ςεπδαίζζεζε ηείλεη λα αληηθαηαζηήζεη ηελ άκεζε θαη ρσξίο θαηαζθεπαζκέλα θαη επηβαιιφκελα φξηα επαθή. Αηαρσξηζκφο κε θξηηήξην ηελ θαηαλαισηηθή ηζρχ: Ώπνθιεηζκφο κέζσ επηινγήο ζπγθεθξηκέλσλ επηηξεπφκελσλ ρξήζεσλ θαη δξαζηεξηνηήησλ χκθσλα κε ηνλ Atkinson (2002), ζε ηφπνπο έληνλεο επηρεηξεκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο, ε κε ζπκκεηνρή ζε απηέο θαζηζηά θάπνηνλ χπνπην παξαβαηηθφηεηαο. ε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο, θπζηθή ε ςπρνινγηθά βία αζθείηαη απφ ηδησηηθνχο θνξείο, φπσο ην πξνζσπηθφ ηδησηηθψλ εηαηξεηψλ αζθάιεηαο. Ο Minton (2006) ππνζηεξίδεη πσο ε δεκηνπξγία ρψξσλ, ησλ νπνίσλ ν ραξαθηήξαο είλαη κεηέσξνο αλάκεζα ζην δεκφζην θαη ζην ηδησηηθφ, νδεγεί ζε αθξαίεο κνξθέο ειέγρνπ, απνζχλδεζε ηνπ θνηλφρξεζηνπ ρψξνπ απφ ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, πνιηηηζηηθή νκνηνγέλεηα, θνηλσληθφ απνθιεηζκφ θαη ηειηθά ζνβαξά ειιείκκαηα δεκνθξαηηθφηεηαο. Ο ίδηνο ππνζηεξίδεη πσο ν πεξηνξηζκφο πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ δελ είλαη πάληα άκεζνο, θαζψο πνιιέο θνξέο είλαη απνηέιεζκα ηνπ απνθιεηζκνχζπγθεθξηκέλσλ δξάζεσλ ζην δεκφζην ρψξν. χκθσλα κε ηνπο Eriksson θαη άιινπο (2007), νη δεκφζηνη ρψξνη ηείλνπλ λα γίλνπλ απζηεξά ειεγρφκελνη, ζρεδηαζκέλνη κε απνθιεηζηηθφ ζθνπφ ηελ θαηαλάισζε θαη κε κεησκέλε αλάπηπμε θνηλσληθψλ αιιειεπηδξάζεσλ. πλεηδεηή Πεξηραξάθσζε χκθσλα κε ην Malone (2002), έλαο ρψξνο κε ηζρπξή ηαπηφηεηα εκπεξηέρεη ζε θάπνην βαζκφ ηνλ απνθιεηζκφ: πξνυπνζέηεη εζσηεξηθή νκνγέλεηα, ζχλνξα θαη ν ραξαθηήξαο ηνπ ηαπηίδεηαη κε ηελ πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα ησλ ρξεζηψλ ηνπ. ηελ θαηεγνξία απηή αλήθνπλ θαη νη δεκφζηνη ρψξνη, ηνπο νπνίνπο ν Iveson (1998) 72

86 Ο δεκφζηνο ρψξνο σο πεδίν έθθξαζεο ηνπ θνηλσληθνχ δηαρσξηζκνχ ραξαθηεξίδεη θνηλνηηθνχο δεκφζηνπο ρψξνπο θαη νη νπνίνη νδεγνχλ ζε απνθιεηζκφ ρξεζηψλ. ΐαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζπλεηδεηήο πεξηραξάθσζεο είλαη ε ζεηηθή πξφζιεςε ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο κηαο ρσξηθήο ελφηεηαο. Σαπηφρξνλα, ε πξφζιεςε απηή ζηεξίδεηαη ζηα επηδησθφκελα ραξαθηεξηζηηθά, ηφζν ηνπ ρψξνπ φζν θαη ησλ ρξεζηψλ, ηα νπνία ηελ θαζηζηνχλ νκνηνγελή θαη σο ηέηνηνο, απνηειεί ζπλεπαθφινπζα ρψξν απνθιεηζκνχ. Ο Sibley (1995) ππνζηεξίδεη φηη ρψξνη φπσο εθθιεζίεο, εκπνξηθά θέληξα, ζρνιεία θ.α., έρνπλ απζηεξά θαζνξηζκέλα φξηαζχλνξα, ηζρπξή εζσηεξηθή νκνηνγέλεηα θαη παξαηεξείηαη απνθιεηζκφο αηφκσλ θαη νκάδσλ, νη νπνίεο δε κνηξάδνληαη αθεγήζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο νη νπνίεο ζπγθιίλνπλ κε ηηο - εληφο ηεο πεξηνρήο- θπξίαξρεο. Σα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά εληνπίδνληαη θαη ζε ππνζχλνια ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο κε ηζρπξέο πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο θαη νκνηνγέλεηα (βι. ππνθεθάιαην 7.1). 73

87 11 Ηαλνπαξίνπ Δπί ηξία κεξφλπρηα, ζηα 1830, έμη ρηιηάδεο νδνθξάγκαηα κεηέηξεςαλ ηελ πφιε ηνπ Παξηζηνχ ζε πεδίν κάρεο θαη λίθεζαλ ηνπο ζηξαηηψηεο ηνπ βαζηιηά. Κη φηαλ λχρησζε, ζαλ ζήκεξα, ηα πιήζε άξρηζαλ λα ζπάδνπλ κε πέηξεο ή λα ππξνβνινχλ ηα ξνιφγηα, ηα κεγάια ξνιφγηα ζε εθθιεζίεο θαη άιινπο λανχο ηεο εμνπζίαο., E. Galeano, Οη Μέξεο Ώθεγνχληαη 74

88 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ 5.Ζ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ Δηζαγσγή- Θεσξεηηθφ Πιαίζην Δ ελέξγεηα απηή ησλ εμεγεξκέλσλ ηνπ Παξηζηνχ θαηά ηελ Παξηζηλή Κνκκνχλα, αλαδεηθλχεη ηε ζεκαζία ηεο λνεκαηνδφηεζεο, ηεο δηαρείξηζεο θαη ηνπ ειέγρνπ ηνπ ρξφλνπ ζε έλα δεδνκέλν θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ ζρεκαηηζκφ. Σν παξφλ θεθάιαην αλαθέξεηαη ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ε νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ ζπκβάιιεη ζηηο νηθνλνκηθέο δηαδηθαζίεο, ζηελ θνηλσληθή αλαπαξαγσγή, ζηηο ζπλδέζεηο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ κε ην ρξφλν θαη εξεπλά ην ξφιν ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζην παξαπάλσ πιαίζην. Σα θαηλφκελα έληνλεο αζηηθνπνίεζεο ζε παγθφζκηα θιίκαθα θαη ε κεηαβνιή ηνπ νηθνλνκηθνχ ξφινπ ησλ αζηηθψλ πεξηνρψλ νδεγνχλ ζηε κεηαβνιή ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν λνεκαηνδνηνχκε ην ρξφλν. Σαπηφρξνλα κε ηελ επαλαλνεκαηνδφηεζε ηνπ ρξφλνπ φπσο πεξηγξάθεηαη παξαπάλσ, δειαδή ηνπ ρξφλνπ ηεο παξαγσγήο θαη ηεο θαηαλάισζεο ν νπνίνο νδεγεί ζηελ επαλαλνεκαηνδφηεζε ηνπ ρξφλνπ ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, παξαηεξείηαη - ηφζν ζηνλ αζηηθφ ρψξν κε ηε ρξήζε ζπκβφισλ, νλνκαζηψλ, ηνπνζήκσλ, φζν θαη ζηε δεκφζηα ζθαίξα φπνπ παξαηεξείηαη ζχγθξνπζε κεηαμχ ηνπ θπξίαξρνπ ιφγνπ θαη απηνλνκεκέλσλ ιφγσλ - κεηαβνιή ηεο αληίιεςεο ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ θαη ησλ λνεκάησλ πνπ κεηαθέξεη. Με βάζε ηα παξαπάλσ, έρεη λφεκα ε αλαθνξά ζε αζηηθφ ρξφλν, ν νπνίνο ζπγθξνηείηαη ζηε βάζε ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ηηο κεηαιιάμεηο ηνπο. πκπεξαζκαηηθά θαη ζρεκαηηθά, κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηέζζεξηο δηαζηάζεηο ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ ζε ζρέζε κε ηελ παξνχζα εξγαζία: Υξφλνο νηθνλνκηθήο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο θαη ρξφλνο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο: νη ξπζκνί κεγάιεο θιίκαθαο, νη νπνίνη ζπλδένληαη άκεζα κε ηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, ηε καδηθή παξαγσγή θαη θαηαλάισζε, ηνπο ζεζκνχο θαη ηηο αξζξψζεηο πνπ πξνθαινχληαη απφ ξήμεηο κε ηα παξαπάλσ. Ο ρξφλνο νηθνλνκηθήο παξαγσγήο, θαηαλάισζεο θαη θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο δηαρσξίδεηαη ζε πεξηφδνπο. Ηζηνξηθφο ρξφλνο: ε ζπιινγηθή κλήκε ησλ θαηνίθσλ ελφο δνζκέλνπ αζηηθνχ ζπλφινπ, φπσο απηή εθθξάδεηαη ζηνπο αζηηθνχο ζπληειεζηέο, ζην ιφγν θαη 75

89 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ ζηηο δξάζεηο νκάδσλ. Ώπνηειεί έλα πεδίν δηαξθνχο ζχγθξνπζεο ηδενινγηθνχ θαη πνιηηηθνχ πεξηερνκέλνπ, θαζψο ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν πξνζιακβάλνληαη θαη εξκελεχνληαη ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα επηδξνχλ ζηελ αλάγλσζε ηνπ παξφληνο θαη ζηνλ θαζνξηζκφ ζπιινγηθψλ κειινληηθψλ ζηφρσλ. Υξφλνο κεηαβνιήο ησλ ζπλζεθψλ ηνπ αζηηθνχ δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο: ε αιιαγή ζην ραξαθηήξα ελφο αζηηθνχ ζπλφινπ κε βάζε πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ρξήζεηο γεο θαη νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο (π.ρ. ε κεηάιιαμε βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ ζε πεξηνρέο θαηνηθίαο θαη αλαςπρήο). Αηνκηθφο ρξφλνο: Ο αηνκηθά βησκέλνο ρξφλνο ηεο αζηηθήο δσήο, νη θαζεκεξηλνί αηνκηθνί ξπζκνί. Αηαρσξίδεηαη ζε ρξνληθέο δψλεο, νη νπνίεο θαζνξίδνληαη απφ ην πεξηερφκελν ησλ δξαζηεξηνηήησλ. Βλψ ν ρξφλνο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, ν ρξφλνο κεηαβνιήο ησλ ζπλζεθψλ ηνπ δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο θαη ν αηνκηθφο ρξφλνο αλαθέξνληαη ζε εκεξνινγηαθφ, πξαγκαηηθφ ρξφλν, ν ηζηνξηθφο ρξφλνο έγθεηηαη ζηνπο ηξφπνπο πξφζιεςεο θαη λνεκαηνδφηεζεο ηνπ ρξφλνπ ν νπνίνο έρεη παξέιζεη θαη ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ε λνεκαηνδφηεζε απηή επεξεάδεη ηνλ θαζνξηζκφ ζηφρσλ θαη πξνηεξαηνηήησλ ζην παξφλ. Βπηπιένλ, ν ρξφλνο ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο απνηειεί θαζνξηζηηθφ παξάγνληα θαη ην πιαίζην δηακφξθσζεο ησλ ππφινηπσλ δηαζηάζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ (Debord,1967; Harvey,1990; Lefebvre,1968; Thompson,1967; Vanegeim,1967). 5.1 Υξφλνο νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη ρξφλνο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο: αλάιπζε θαη ζπζρεηίζεηο πσο αλαιχζεθε ζην θεθάιαην 3, ε κεηάβαζε απφ ηνλ θνξληηζκφ ζηελ επέιηθηε νηθνλνκηθή ζπζζψξεπζε ελίζρπζε δηαδηθαζίεο αζηηθνπνίεζεο θαη νδήγεζε - ζε φηη αθνξά ην αζηηθφ πεξηβάιινλ - ζε κηα δηαηάξαμε ησλ ηζνξξνπηψλ κεηαμχ ησλ ηνκέσλ παξαγσγήο πξνο φθεινο ηνπ δεπηεξνγελνχο θαη θπξίσο ηνπ ηξηηνγελνχο ηνκέα. Σν γεγνλφο ζπλεπάγεηαη κηα απνδέζκεπζε απφ ηνπο πεξηνξηζκνχο ηνπο νπνίνπο ν θπζηθφο ρξφλνο ζέηεη ζηελ πξσηνγελή παξαγσγή, ελψ ε επίδξαζή ηνπ πεξηνξίδεηαη ζηε δεπηεξνγελή θαη ηξηηνγελή. ε ηειηθή αλάιπζε, ε αζηηθνπνίεζε ζεκαηνδνηεί ηε κεηάβαζε απφ ην ρξφλν ν νπνίνο θαζνξίδεηαη απφ ηηο θπθιηθέο δηεξγαζίεο ηεο θχζεο ζηνλ νηθνλνκηθφ, ηερλεηφ ρξφλν, ν νπνίνο θαζνξίδεηαη απφ φπνηνλ έρεη ηνλ έιεγρν 76

90 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ ησλ δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο θαη ηνλ έιεγρν ηεο εγθαζίδξπζεο ησλ κεηαμχ ηνπο δηθηχσλ θαη ζρέζεσλ. πκπεξαζκαηηθά, ν ρξφλνο ηεο νηθνλνκηθήο παξαγσγήο θαη θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο ζηα αζηηθά θέληξα δηαθνξνπνηείηαη ζε ζρέζε κε ηνλ αληίζηνηρν ηεο ππαίζξνπ. Σν γεγνλφο απηφ νδεγεί ζε δηαθνξνπνηήζεηο ζε φ,ηη αθνξά ην ρξφλν ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, φπσο απηφο αλαιχεηαη παξαθάησ. Σν παξφλ ππνθεθάιαην επηθεληξψλεηαη ζηελ αλάιπζε ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ νηθνλνκηθήο παξαγσγήο/ θαηαλάισζεο θαη θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο. πλδέζεηο Οηθνλνκηθήο θαη Κνηλσληθήο Οξγάλσζεο Μία απαξαίηεηε παξαδνρή ζην ζεκείν απηφ είλαη φηη ε νξγάλσζε θαη νη επηδηψμεηο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο έρνπλ θάπνηα επίδξαζε ζηελ θνηλσληθή νξγάλσζε. πλεπψο, γηα ηελ επηβίσζε νπνηνπδήπνηε θνηλσληθνχ ζπλφινπ είλαη απαξαίηεηε ε εγθαζίδξπζε κηαο ζρέζεο κεηαμχ ηνπ νηθνλνκηθνχ θαη ηνπ θνηλσληθνχ, κε ην πξψην λα απνηειεί έλαλ απφ ηνπο παξάγνληεο δηακφξθσζεο ηνπ δεχηεξνπ, ρσξίο φκσο λα απνπζηάδνπλ πεδία δηαθνξνπνηήζεσλ. Βληνχηνηο, ε ζρέζε απηή δελ αλαιχεηαη κε φξνπο νηθνλνκηθνχ ληεηεξκηληζκνχ, θαζψο ην θνηλσληθφ πεδίν απνηειεί ηαπηφρξνλα ην πεδίν αλάδπζεο αληηζηάζεσλ ζε ζρέζε κε κηα δνζκέλε νηθνλνκηθή νξγάλσζε. Βπηπιένλ, ε δηεηζδπηηθφηεηα ηνπ νηθνλνκηθνχ ζην θνηλσληθφαλ θαη ζεκαληηθή- δελ είλαη ζε θακία πεξίπησζε απφιπηε, ελψ θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ δε λννχληαη σο πιήξσο δηαρσξηζκέλα πεδία θαη ηείλνπλ λα αξζξσζνχλ ζε εληαίν πεδίν νξγάλσζεο. Ο Καζηνξηάδεο αλαθέξεηαη ζην θνηλσληθφ σο πεδίν αλάδπζεο ηνπ κε αηηηαθνχ, απηφ ζην νπνίν ν ηαπξίδεο αλαθέξεηαη σο αζπλέρεηα. Μέζα ζηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, ζην ρξφλν ηεο ηζηνξίαο, εκθαλίδνληαη δξάζεηο θαη ηάζεηο νη νπνίεο φρη κφλν δελ απνηεινχλ απνηέιεζκα ηεο ππάξρνπζαο θαηάζηαζεο, αιιά δχλαληαη λα αλαπηχζζνληαη ελάληηα ζηε θαηάζηαζε απηή. Υξφλνο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο, νηθνλνκηθφο ρξφλνο χκθσλα κε ηνλ Thompson (1967), ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο απμάλεηαη φηαλ απμάλνληαη νη απαηηήζεηο ζπγρξνληζκνχ ησλ εξγαζηψλ, φηαλ εκθαλίδνληαη νηθνλνκηθέο ζπγθεληξψζεηο, αθφκα θαη πξηλ ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε. Δ νξγάλσζε θαη ν ζπγρξνληζκφο ησλ εξγαζηψλ - θαη επνκέλσο ε νξγάλσζε ηνπ ρξφλνπ - ζηνπο δηάθνξνπο ηξφπνπο θαπηηαιηζηηθήο νξγάλσζεο πνηθίινπλ, ηφζν ζε δηαθνξεηηθέο ρξνληθέο πεξηφδνπο, φζν θαη γεσγξαθηθά. χκθσλα 77

91 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ κε ηνλ Debord (1967, ζει ), o θαζνξηδφκελνο απφ ηελ νηθνλνκηθή παξαγσγή ρξφλνο, βαζίδεηαη ζην δηαρσξηζκφ ηζνδχλακσλ ρξνληθψλ δηαζηεκάησλ θαη έρεη σο βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ην αληαιιάμηκν ηνπ ραξαθηήξα ηνπ. Σαπηφρξνλα, πθίζηαηαη ν θαηαλαιψζηκνο ρξφλνο, ν ζεακαηηθφο ρξφλνο, ν νπνίνο ρξεζηκεχεη ζαλ πξψηε χιε γηα ηα δηάθνξα λέα πξντφληα πνπ επηβάιινληαη ζηελ αγνξά ζαλ νξγαλσκέλεο ρξήζεηο ηνπ ρξφλνπ θαη ζηεξίδεηαη ζηελ θαηαλάισζε εηθφλσλ θαη ζηελ εηθφλα ηεο θαηαλάισζεο ηνπ ρξφλνπ. Ο ζεακαηηθφο ρξφλνο ζηεξείηαη βησκαηηθήο εκπεηξίαο θαη βαζίδεηαη ζηελ ππεξβνιηθή έθζεζε ζε πιεξνθνξίεο θαη γεγνλφηα ηα νπνία δελ έρνπλ βησζεί απφ ηνλ θαηαλαισηή ηνπο. Σα παξαπάλσ, δειαδή ν θαηακεξηζκφο θαη ν ραξαθηήξαο ηνπ ρξφλνπ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο, απνηεινχλ ηελ εμαηνκηθεπκέλε έθθξαζε ηεο καθξννηθνλνκηθήο νξγάλσζεο. Σα κνληέια νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο κεηαιιάζζνληαη θαη εμειίζζνληαη θαη νη αιιαγέο απηέο δηαζρίδνπλ ην θνηλσληθφ ζψκα θαη δηακνξθψλνπλ αηνκηθέο ή νκαδνπνηεκέλεο (κε φξνπο είδνπο απαζρφιεζεο, ηαμηθήο ζέζεο θιπ.) ζπλζήθεο θαηακεξηζκνχ, θαηαλάισζεο θαη αληαιιαθηηθήο αμίαο ηνπ ρξφλνπ. Βπηπιένλ, ν Thompson (1967) ππνζηεξίδεη φηη νη νηθνλνκηθέο κεηαβνιέο ζπλεπάγνληαη κεηαβνιή ηνπ θνηλσληθνχ πνιηηηζκηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ησλ αμηψλ ηνπ, παξάγνληεο εληφο ησλ νπνίσλ βξίζθεηαη θαη ε λνεκαηνδφηεζε ηνπ ρξφλνπ. ην πιαίζην απηφ, κεηαβάιιεηαη ν πξνγξακκαηηζκφο σο κέζν ειέγρνπ θαη νξγάλσζεο ησλ νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ. Ο Lefebvre (1968) αλαθέξεηαη ζε ηξεηο δηαζηάζεηο ηνπ πξνγξακκαηηζκνχ. Ώπφ απηέο ε κφλε πνπ κπνξεί λα ειεγρζεί απηφλνκα είλαη ε ρσξνρξνληθή, ε νπνία αθνξά ηε γλψζε θαη ηνλ έιεγρν θέληξσλ θαη δηθηχσλ παξαγσγήο, θαηαλάισζεο θαη επηθνηλσληψλ. πκπεξαζκαηηθά, ν νηθνλνκηθφο ρξφλνο δηαρσξίδεηαη ζε πεξηφδνπο νη νπνίεο αλαθέξνληαη ζε δηαθνξνπνηεκέλα κνληέια νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο. Βπηπιένλ, νη αιιαγέο απηέο δελ πεξηνξίδνληαη ζηε καθξννηθνλνκηθή θιίκαθα, αιιά επηδξνχλ ζηε καθξνθνηλσληνινγία θαη κηθξνθνηλσληνινγία ζε φ,ηη αθνξά ηελ νξγάλσζε θαη λνεκαηνδφηεζε ηνπ ρξφλνπ. Υξφλνο Κνηλσληθήο Ώλαπαξαγσγήο χκθσλα κε ηνπο Althusser (1976) θαη Καζηνξηάδε (1975), ε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή βαζίδεηαη ζηελ εδξαίσζε θαη ιεηηνπξγία ησλ ζεζκψλ. Σαπηφρξνλα, νη ζεζκνί γηα λα επηβηψζνπλ ζπκκεηέρνπλ ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ φξσλ νηθνλνκηθήο παξαγσγήο θαη ζπληζηνχλ επηβεβαίσζε θαη επηθχξσζε ηνπ ηαμηθνχ 78

92 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ δηαρσξηζκνχ. χκθσλα κε ηνλ Καζηνξηάδε (1975,ζει.160), ην θνηλσληθφ-ηζηνξηθφ ζην ζχλνιφ ηνπ αθνξά αθελφο ηηο δεδνκέλεο δνκέο, ζεζκνχο θαη έξγα πινπνηεκέλα, είηε είλαη πιηθά είηε φρη θαη αθεηέξνπ ηηο δπλάκεηο πνπ ζεζκίδνπλ. Ο Althusser (1976) ππνζηεξίδεη φηη ε εδξαίσζε ησλ φξσλ ηεο νηθνλνκηθήο παξαγσγήο δελ επηηπγράλεηαη θπξίσο εληφο ησλ δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο, αιιά εληφο ησλ ζεζκψλ. ε φ,ηη αθνξά ηε ζχλδεζε νηθνλνκηθνχ θαη θνηλσληθνχ ν Althusser (1976) αλαιχεη ηελ θνηλσληθή δνκή ζε δχν επίπεδα: ηελ ππνδνκή θαη ηελ ππεξδνκή. Δ ππνδνκή αλαθέξεηαη ζηελ νηθνλνκηθή νξγάλσζε ε νπνία απνηειεί ηε βάζε γηα ηελ αλάπηπμε ησλ ππεξδνκψλ, νη νπνίεο αλαθέξνληαη ζην λνκηθφ-πνιηηηθφ θαη ηελ ηδενινγία. Σν ζπκπέξαζκα πνπ πξνθχπηεη απφ ηα παξαπάλσ είλαη φηη νη ζεζκνί αθελφο ζπλδένληαη κε ηελ πθηζηάκελε νηθνλνκηθή δνκή θαη αθεηέξνπ ηείλνπλ λα ιεηηνπξγνχλ σο εξγαιεία δηθαηνιφγεζεο ηεο. Βπνκέλσο, ε λνεκαηνδφηεζε ηνπ αηνκηθνχ, θνηλσληθνχ, ηζηνξηθνχ ρξφλνπ ζην πεξηβάιινλ ηνπ πθηζηάκελνπ ηξφπνπ νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο αλαπαξάγεηαη ζε έλα βαζκφ κέζσ ησλ θνηλσληθψλ ζεζκψλ θαη κεραληζκψλ. ην πιαίζην απηφ, ν ρξφλνο ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, φξνο ν νπνίνο ζηελ παξνχζα εξγαζία αλαθέξεηαη ζηελ εμαζθάιηζε ηνπ ζηνηρείνπ ηεο ζπλέρεηαο ζηελ θνηλσληθή νξγάλσζε, είλαη ζπλδεδεκέλνο κε ηνπο ζεζκνχο κε πιεηάδα ηξνπηθνηήησλ: άκεζε ζπκκεηνρή ζην ρξνληθφ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο (νηθνγέλεηα, ζπλδηθαιηζκφο, εθπαίδεπζε), λνεκαηνδφηεζε ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ (εθθιεζία, παλεπηζηήκην), δηακφξθσζε πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο ζε ζπλάξηεζε κε ην ρξφλν (Μέζα Μαδηθήο Βλεκέξσζεο, πνιηηηζηηθνί ζεζκνί) θιπ. Σέινο, νη ζεζκνί έρνπλ ζεκαληηθφ κεξίδην ζηελ παξαγφκελε γλψζε, ε νπνία εδξαηψλεηαη κέζσ ηεο γξαθήο. χκθσλα κε ηνλ Debord (1967), ν ρξφλνο ν νπνίνο έρεη παξέιζεη, αλήθεη ζηελ θπξίαξρε ηάμε κέζσ ηεο γξαθήο, ε νπνία αθελφο είλαη θνξέαο ηεο κλήκεο ηεο δηνίθεζεο ηεο θνηλσλίαο θαη αθεηέξνπ νξίδεη ηνπο ζηφρνπο νη νπνίνη είλαη απαξαίηεηνη ζε κηα γξακκηθή απεηθφληζε ηεο ηζηνξίαο κηαο θνηλσλίαο: κέζα απφ ηε γξαθή αλαπαξάγνληαη ηα κνληέια δηνίθεζεο θαη δίλνληαη νη θαηεπζχλζεηο. 5.2 Ηζηνξηθφο αζηηθφο ρξφλνο Ο ηζηνξηθφο ρξφλνο αθνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν έλα θνηλσληθφ ζχλνιν, νη εληφο ηνπ νκαδνπνηήζεηο, κηα θνηλσληθή/ νηθνλνκηθή ηάμε θιπ., πξνζιακβάλνπλ ην ρξφλν θαη ηα γεγνλφηα ηα νπνία έρνπλ παξέιζεη, ηα ηεξαξρνχλ θαη ηα λνεκαηνδνηνχλ. Οη παξαπάλσ δηαδηθαζίεο έρνπλ ηζρπξή επίδξαζε ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη νκάδεο 79

93 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ απηέο ππνθεηκελνπνηνχληαη θαη θαζνξίδνληαη. Ο Debord (1967) ππνζηεξίδεη φηη ε αζηηθή ηάμε επηβάιιεη ηνλ θαλφλα ηζηνξία ππήξμε, αιιά δελ ππάξρεη πηα, θαζψο ζηφρνο ηεο είλαη ε επηβνιή ηεο αθηλεζίαο ζην δηαλπφκελν ρξφλν. Σαπηφρξνλα, παξάγνληαο δηακφξθσζεο, δηαβάζκηζεο, δηαρσξηζκνχ ηνπ ρξφλνπ είλαη ε νηθνλνκηθή παξαγσγή θαη θαη επέθηαζε ην ζέακα. ηε ζπλέρεηα, αλαιχνληαη ε πξφζιεςε θαη λνεκαηνδφηεζε ηνπ ρξφλνπ ζηα ξεχκαηα ηνπ κνληεξληζκνχ θαη κεηακνληεξληζκνχ θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο σο κέζν έθθξαζεο ηνπ παξειζφληνο θαη ησλ ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ. Ννεκαηνδφηεζε ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ: κνληεξληζκφο/ κεηακνληεξληζκφο 16 χκθσλα κε ην Harvey (1990), o κνληεξληζκφο ζηεξίδεηαη ζηε γξακκηθή, νξζνινγηθή απφδνζε θαη αθήγεζε κηαο νηθνπκεληθήο ηζηνξίαο. ηε κνληεξληζηηθή αληίιεςε, ε ηζηνξία είλαη εληαία θαη έγθεηηαη ζηε γξακκηθή πξφνδν ζχκθσλε κε παλαλζξψπηλνπο ζθνπνχο θαη επηδηψμεηο κε ηε ρξήζε κέζσλ ηα νπνία είλαη ηα κνλαδηθά ηθαλά γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ ζθνπψλ απηψλ. Ώληίζεηα, ν κεηακνληεξληζκφο απνξξίπηεη ηε γξακκηθή απφδνζε ηεο ηζηνξίαο, ηελ ηδέα κηαο νξζνινγηθήο πξννδεπηηθήο εμέιημεο βαζηζκέλεο ζε νηθνπκεληθέο αιήζεηεο θαη αλαγθαηφηεηεο, εξρφκελνο ηειηθά ζε ξήμε κε ηηο βάζεηο ησλ ηδεψλ ηνπ Αηαθσηηζκνχ. Ο Harvey (1990) ππνζηεξίδεη φηη ζην κεηακνληεξληζκφ απνξξίπηεηαη θάζε ηζηνξηθή ζπλέρεηα θαη ηζηνξηθή κλήκε, θαζψο ελψ ν κνληεξληζκφο ζηεξίδεηαη ζην αηψλην, ακεηάβιεην, ν κεηακνληεξληζκφο ζην εθήκεξν ην νπνίν επαλαθαζνξίδεηαη ζπλερψο. Πξηλ ηελ εκθάληζε ηνπ κεηακνληεξληζκνχ, ζχκθσλα κε ην Harvey (1990), εληφο ηνπ ξεχκαηνο ηνπ κνληεξληζκνχ, νη ηδέεο ηεο νηθνπκεληθφηεηαο θαη ηεο γξακκηθήο εμέιημεο ακθηζβεηνχληαη. ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα, ν κνληεξληζκφο κεηαιιάζζεηαη θαη απνδέρεηαη φηη δελ είλαη δπλαηή ε αλαπαξάζηαζε ηνπ θφζκνπ κέζα απφ κηα γιψζζα θαη αθήγεζε. Βληνχηνηο, αλ θαη αλαγλσξίδεηαη ε πνιππινθφηεηα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ε ίδηα ε πξαγκαηηθφηεηα δελ παχεη λα ζεσξείηαη εληαία. Παξάιιεια, θαηά ην κεζνπφιεκν ν κνληεξληζκφο ζπλδέεηαη κε ην ζεηηθηζκφ, ηνλ πξνγξακκαηηζκφ θαη κηα κεραληζηηθή ζεψξεζε ηεο θνηλσληθήο, ρσξηθήο νξγάλσζεο θαη ηεο νξγάλσζεο ηνπ αηνκηθνχ θαη θνηλσληθνχ ρξφλνπ. 16 ηελ παξνχζα εξγαζία εκθαλίδνληαη αλαθνξέο ζηα ξεχκαηα ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ηνπ κεηακνληεξληζκνχ, αιιά είλαη εθηφο ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο εξγαζίαο κηα εθηελήο αλάιπζε ησλ ξεπκάησλ απηψλ ζε δηάθνξνπο ηνκείο. Γηα κηα αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ησλ ελλνηψλ απηψλ ν αλαγλψζηεο κπνξεί λα αλαηξέμεη ζηα έξγα ησλ Harvey, Bauman, Habermas, Deleuze. 80

94 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ πιινγηθή Μλήκε χκθσλα κε ην ηαπξίδε (2010), ε ζπιινγηθή κλήκε θαη ε ζπιινγηθή ιήζε ππάξρεη θαη αλαπηχζζεηαη ζηηο εθδειψζεηο ηεο, ζηηο ζπιινγηθέο δξάζεηο θαη επεθηείλεηαη ζε δηαδηθαζίεο έληαμεο ζε ηαπηφηεηεο θαη ζπιινγηθήο, θνηλήο λνεκαηνδφηεζεο ηνπ παξειζφληνο, θαζψο νη νκάδεο ζπγθξνηνχληαη ζην βαζκφ πνπ μερλνχλ θαη ζπκνχληαη θνηλά. Ο Καζηνξηάδεο(1975) ππνζηεξίδεη φηη κηα θνηλσλία δε ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ αλαγλψξηζε ηεο κε αληηζηξεπηφηεηαο ηνπ ρξφλνπ, αιιά απφ ηνλ ηξφπν πνπ απηή ζεζκίδεηαη, αλαπαξάγεηαη θαη αλαπαξίζηαηαη. Ο ηαπξίδεο (2010, ζει.89-91) δηαρσξίδεη ηέζζεξα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο: αλαπηχζζεηαη θαη εθθξάδεηαη ζην πιαίζην θνηλσληθψλ νκάδσλ νη νπνίεο επηδηψθνπλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο κηα αλαγλσξίζηκε ηαπηφηεηα θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο έθθξαζήο ηεο είλαη νη ηξφπνη λνεκαηνδφηεζεο ησλ εθδειψζεψλ ηεο είλαη αδχλαην λα μερσξηζηεί κε ην παξφλ ηεο επίθιεζήο ηεο, έζησ θαη αλ απηφ αθνξά ηειεηνπξγηθέο επαλαιήςεηο εθδειψλεηαη πάληα ζε ζρέζε/ αληηπαξαβνιή κε ηε ζπιινγηθή ιήζε 5.3 Υξφλνο κεηαβνιήο ησλ ζπλζεθψλ ηνπ δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο χκθσλα κε ην Harvey (2004), o ρψξνο θαη ν ρξφλνο δελ κπνξνχλ λα απνζπλδεζνχλ, αθνχ ν ρψξνο είλαη είηε ελζσκαησκέλνο είηε εζσηεξηθφο ζε δηαδηθαζίεο. Δ ζρεζηαθή λνεκαηνδφηεζε ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ σο νιφηεηα πξνσζεί ηελ ηδέα ησλ εζσηεξηθψλ ζρέζεσλ: εμσηεξηθέο επηδξάζεηο εζσηεξηθνπνηνχληαη ζε ζπγθεθξηκέλεο δηαδηθαζίεο κέζσ ηνπ ρξφλνπ. Χο εθ ηνχηνπ, έλα δνζκέλν αζηηθφ ζχλνιν δχλαηαη λα κεηαιιαρζεί εμ νινθιήξνπ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ. χκθσλα κε ηνλ Bouchkin (1973), φηαλ έλα ζχλνιν πιηθψλ ζπλζεθψλ εμαληιεζεί, ηείλεη λα κεηαιιαρζεί θαη λα απνηειέζεη ην ππφβαζξν γηα ηελ αλάπηπμε δηαθνξεηηθψλ ζπλζεθψλ αζηηθήο δσήο, ε θνηλσληθή βάζε ηεο νπνίαο έρεη δηαθνξνπνηεζεί εληειψο. ε θάζε πεξίπησζε, ν ρξφλνο κεηαβνιιήο ησλ ζπλζεθψλ ηνπ δνκεκέλνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο απνηειεί ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απνηέιεζκα θαη ζπλάξηεζεο επξχηεξσλ νηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ θαη ιεηηνπξγηψλ, φπσο απηέο αλαιχζεθαλ ζην θεθάιαην 3. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, ε 81

95 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ επίδξαζε ησλ νηθνλνκηθψλ δπλάκεσλ ζηνλ ζρεδηαζκφ ηνπ ρψξνπ έρεη απμεζεί ζεκαληηθά. χκθσλα κε ηνλ Γεσξγνπιή (1993, ζει.189), κέζσ ηνπ ζρεδηαζκνχ ηνπ ρψξνπ, ην θεθάιαην επηδηψθεη λα θαιχςεη ηνλ κεγαιχηεξν θνηλσληθφ ρψξν ζηνλ κηθξφηεξν δπλαηφ ρψξν, κε άιια ιφγηα λα μεπεξαζηεί ην εκπφδην ηνπ ρψξνπ απφ ην ρξφλν. Ο Bouchkin (1973, ζει.10) ππνζηεξίδεη φηη αλά κεγάιεο ρξνληθέο πεξηφδνπο, ην κφλν πνπ δηαηεξείηαη ζηαζεξφ ζε κηα πφιε είλαη ην φλνκά ηεο, αιιά κε θαλέλαλ ηξφπν δελ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ νη ίδηεο πφιεηο: εθθξάδνπλ δηαθνξεηηθέο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηζηηθέο ζπλζήθεο. Οη κεηαιιάμεηο απηέο έρνπλ άκεζε επίδξαζε ζηε κεηαβνιή ηνπ δνκεκέλνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Γηαθνξεηηθνί ηξφπνη παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο απαηηνχλ δηαθνξεηηθέο πιηθέο ππνδνκέο, νη νπνίεο πξνθχπηνπλ απφ ηελ αιιαγή ησλ ιεηηνπξγηψλ ηεο πφιεο. Βπηπιένλ, ε αλάδεημε ηνπ ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ σο εξγαιείνπ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο νδήγεζε ζηε βξαρχρξνλε εμ νινθιήξνπ κεηάιιαμε αζηηθψλ πεξηνρψλ, ηδηαίηεξα ζηηο Δ.Π.Ώ. θαη ζηε Μεγάιε ΐξεηαλία. Δ απνβηνκεραλνπνίεζε ε νπνία έιαβε ρψξα ζε πνιιέο πεξηνρέο ηε δεθαεηία ηνπ 1980, νδήγεζε ζηελ αλάγθε γηα αμηνπνίεζε ησλ εγθαηαιειεηκκέλσλ θαη ππνβαζκηζκέλσλ πξψελ βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ. ην πεξηβάιινλ απηφ έρνπκε νιηθή κεηαβνιή ησλ ρξήζεσλ γεο, ηεο αξρηηεθηνληθήο θαη ησλ ιεηηνπξγηψλ. 5.4 Αηνκηθφο αζηηθφο ρξφλνο Βίλαη ρξήζηκνο έλαο δηαρσξηζκφο αηνκηθνχ θαη θνηλσληθνχ αζηηθνχ ρξφλνπ. Παξαδφμσο, ελψ ν αηνκηθφο ρξφλνο ζηεξίδεηαη ζε ηχπνπο θπθιηθνχο θαη επαλαιακβαλφκελνπο- θαζνξηδφκελνπο θπξίσο απφ ηνλ ηχπν ηεο εξγαζίαο- ν θνηλσληθφο ρξφλνο, ν νπνίνο έζησ θαη αθαηξεηηθά ζπληζηά ζε έλα βαζκφ ηε ζχλζεζε ησλ αηνκηθψλ ρξφλσλ, πξνζιακβάλεηαη θαη απνδίδεηαη σο γξακκηθφο, ρξφλνο εμέιημεο ηεο θνηλσληθήο παξαγσγήο, κε ζπιινγηθνχο ζθνπνχο. Καζνξηζηηθή έλλνηα γηα ηελ αλάιπζε ηνπ αηνκηθνχ αζηηθνχ ρξφλνπ είλαη ε έλλνηα ηνπ ξπζκνχ: ν αζηηθφο αηνκηθφο ρξφλνο θαζνξίδεηαη απφ ξπζκνχο θαη δηαρσξίδεηαη ζε ρξνληθέο δψλεο. Μέζα απφ ην ξπζκφ πινπνηείηαη ην ζρέδην ειέγρνπ ηνπ κέιινληνο ζε ζπλάξηεζε κε ην παξφλ: ε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή εμαζθαιίδεη ηε ζπλέρεηά ηεο πεξηνξίδνληαο ηελ επίδξαζε ηεο δηαθνξνπνίεζεο ή απηνλφκεζεο αηφκσλ ή νκάδσλ. Ο Foucault (1975a) αλαθέξεηαη ζηε ζεκαζία πνπ έρεη ε ρξήζε ηνπ ρξφλνπ ζηελ θνηλσληθή αλαπαξαγσγή. Δ ρξήζε επηηπγράλεηαη κε ηξεηο κεζφδνπο: σξνιφγην 82

96 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ πξφγξακκα, εμαλαγθαζκφο ζε θαζνξηζκέλεο αζρνιίεο, ξχζκηζε επαλαιεπηηθψλ θχθισλ. Με ηνπο ηξφπνπο απηνχο, θάζε πξάμε δηαζπάηαη ζε πξνθαζνξηζκέλεο επαλαιακβαλφκελεο θηλήζεηο θαη εδξαηψλεηαη κηα ξπζκηθή ζχλδεζε ησλ πξάμεσλ, αιιά θαη ησλ ζηνηρείσλ ηεο θάζε πξάμεο. ην έξγν ηνπ Foucault, Βπηηήξεζε θαη Σηκσξία, ε ζχλδεζε ηεο πεηζαξρηθήο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο κε ην ρξφλν επηηειείηαη θπξίσο κέζα απφ ηελ αλάιπζε ηνπ ξπζκνχ, αηνκηθνχ θαη θνηλσληθνχ: έιεγρνο, πξνθαζνξηζκφο, επαλάιεςε ζπληεινχλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ησλ απνθιίζεσλ απφ φ,ηη ζε θάζε ζπγθπξία ζεσξείηαη θαλνληθφ ή θαλφλαο. Δ ξπζκηθή επαλάιεςε έρεη ραξαθηήξα δηαπαηδαγψγεζεο, ε νπνία δε ζηεξίδεηαη θπξίσο ζηελ πνηληθνπνίεζε ηεο απφθιηζεο, αιιά ζηελ επηβξάβεπζε ηεο νξζήο έληαμεο ζηνπο πξνθαζνξηζκέλνπο ξπζκνχο θαη ζηνπο ξφινποηαπηφηεηεο πνπ απηνί εδξαηψλνπλ: ν ξπζκφο ζεκαδεχεη, ηεξαξρεί θαη δηαθξίλεη (ηαπξίδεο,2010; Foucault,1975). χκθσλα κε ηνλ Giddens (1997), ε κειέηε κνξθψλ δηαληίδξαζεο θαη ξπζκψλ ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, αθελφο νδεγεί ζε ζπκπεξάζκαηα γηα ην ππνθείκελν ησλ δξάζεσλ θαη αθεηέξνπ νδεγεί ζε ζπλδέζεηο κε κνξθέο θαη δνκέο επξχηεξεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο. ην πιαίζην ηεο δηαληίδξαζεο, ν ρξφλνο δηαρσξίδεηαη ζε δψλεο, νη νπνίεο ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλνπο ρψξνπο θαη κεηαθηλήζεηο, παξαηεξείηαη δειαδή κηα ρψξν-ρξνληθή ζχγθιηζε. 5.5 Αζηηθφ Πεξηβάιινλ, Γεκφζηνο Υψξνο θαη Αζηηθφο Υξφλνο ηα πξνεγνχκελα ππνθεθάιαηα αλαιχζεθαλ νη ηέζζεξηο δηαζηάζεηο ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ, φπσο απηέο πεξηγξάθεθαλ ζηνλ θαζνξηζκφ ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ. ην παξφλ ππνθεθάιαην επηρεηξείηαη ε πεξαηηέξσ ζχλδεζε ησλ δηαζηάζεσλ απηψλ - εθηφο ηνπ ρξφλνπ κεηαβνιήο ηνπ αζηηθνχ δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο γηα ηνλ νπνίν ε ζχλδεζε πξαγκαηνπνηείηαη εληφο ηνπ αληίζηνηρνπ ππνθεθαιαίνπ - κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ζπγθεθξηκέλα ην δεκφζην ρψξν. χκθσλα κε ην Harvey (1990), νη πξαθηηθέο θαη νη έλλνηεο ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ απνηεινχλ πξντφλ ηνπ πθηζηάκελνπ κνληέινπ παξαγσγήο, ηεο πθηζηάκελεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη ε βαζηθή ηνπο ιεηηνπξγία είλαη ε εμαζθάιηζε ηεο ζπλέρεηαο ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο. ηε δηαπίζησζε απηή αληρλεχεηαη κηα πξσηαξρηθή ζχλδεζε ησλ ηεζζάξσλ δηαζηάζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ κεηαμχ ηνπο, αιιά θαη κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ. ηα θαπηηαιηζηηθά κνληέια παξαγσγήο, ε ζπλερήο κεηάιιαμε θαη κεηαβνιή ησλ ηξφπσλ παξαγσγήο θαη ησλ ζρεκάησλ θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο νδεγνχλ ζε ζπλερείο επαλαλνεκαηνδνηήζεηο ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ. 83

97 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ Έλα βαζηθφ ζπκπέξαζκα ην νπνίν πξνθχπηεη απφ ηελ αλάιπζε ησλ ηεζζάξσλ δηαζηάζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ είλαη φηη αλ έπξεπε λα απνδνζεί ζρεκαηηθά ν αζηηθφο ρξφλνο ζην ζχλνιφ ηνπ, ε απφδνζε απηή ζα αθνξνχζε πεξηζζφηεξν έλα πιέγκα - αληζνβαξψλ έζησ ζηνηρείσλ - παξά ηέζζεξηο απηφλνκεο θαη αλεμάξηεηεο δηαζηάζεηο. Ώλ θάζε ζηηγκηαία απνηχπσζε ηεο νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο, αζηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο ππνδεηθλχεη ηελ χπαξμε ζρέζεσλ θπξηαξρίαο (βι. θεθάιαην 1), νη νκάδεο θπξηαξρίαο αζθνχλ εμνπζία ζην ζχλνιν ηνπ πιέγκαηνο, εθθέξνπλ ιφγν θαη αθεγήζεηο νη νπνίεο ζπγθιίλνπλ. Χο απνηέιεζκα, ε λνεκαηνδφηεζε θαη δηαρείξηζε ηνπ ρξφλνπ ζε θάζε δηάζηαζή ηνπ ηείλεη, επίζεο, πξνο ηε ζχγθιηζε, αιιά θπξίσο δηθαηνινγεί ηηο επί κέξνπο πξαθηηθέο νη νπνίεο ζρεηίδνληαη κε απηφλ. Βπί παξαδείγκαηη, ε επηδίσμε ηεο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο κέζσ ηεο ζπλερνχο δεκηνπξγίαο αλαγθψλ θαη σο εθ ηνχηνπ αγνξψλ ιεηηνπξγεί ζπλεπηθνπξηθά κε ηελ ηάζε - φπσο αλαθέξεη ν Foucault (1967) - λα ππεξηνλίδνληαη νη αξλεηηθέο νηθνλνκηθέο ζπλέπεηεο ηεο αδξάλεηαο θαη ηε ζεψξεζε ηνπ ρξφλνπ σο ην θχξην πεδίν αλάπηπμεο ζπλερψο απμαλφκελσλ δξαζηεξηνηήησλ κε ζηφρν ηελ εμάληιεζή ηνπ: ην θπξίαξρν αζηηθφ 17 lifestyle ην νπνίν πνηληθνπνηεί ηελ απνπζία δξαζηεξηνηήησλ ζε θάπνηα ζηηγκή ηεο εκέξαο ζηεξίδεηαη θαη ζηεξίδεη ηηο αγνξέο πνπ αλαπηχζζνληαη ζηελ αμηνπνίεζε ηνπ ειεχζεξνπ ρξφλνπ. χκθσλα κε ηνλ Acconci (1990), ν δεκφζηνο ρψξνο έρεη επεξεαζηεί απφ ηνπο ζχγρξνλνπο αζηηθνχο ηξφπνπο δσήο θαη ε κείσζε ηνπ αηνκηθνχ ειεχζεξνπ ρξφλνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηε κείσζε θαη ηελ ππνβάζκηζε ηεο ρξήζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Ο Debord (1967) ππνζηεξίδεη φηη ζηα παξερφκελα παθέηα ρξφλνπ εκπεξηέρνληαη εκπνξεχκαηα δηαθφξσλ θαηεγνξηψλ, ηα νπνία εθηείλνληαη απφ πιηθά πξντφληα ζε ππεξεζίεο θαη δηνξγάλσζε θνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ. ηελ αλάιπζε πνπ αθνινπζεί, ν δεκφζηνο ρψξνο δηαρσξίδεηαη ζε δξφκνπο θαη αλνηρηνχο δεκφζηνπο ρψξνπο, θαζψο ππάξρεη κεηαμχ ηνπο δηαρσξηζκφο ησλ ιεηηνπξγηψλ πνπ επηηεινχλ. Βπηπιένλ, σο ζπλάξηεζε ηεο ζέζεο πνπ δηαηππψζεθε παξαπάλσ πεξί ηεο ζπλεξγαηηθήο ιεηηνπξγίαο ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ, ν ρξφλνο ησλ νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ, ν ρξφλνο ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο θαη ν αηνκηθφο αζηηθφο ρξφλνο ζπλδένληαη κε ην δεκφζην ρψξν κε φξνπο εληαίνπ πεδίνπ κε θξηηήξην ηελ εληαία κεηαβνιή ησλ ξπζκψλ κε ηνπο νπνίνπο ζρεηίδνληαη νη 17 Με ηελ έλλνηα φηη ιακβάλεη ρψξα ζηηο πφιεηο (urban). 84

98 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ παξαπάλσ δηαζηάζεηο. Ο ηζηνξηθφο αζηηθφο ρξφλνο αλαιχεηαη μερσξηζηά, θαζψο δελ αθνξά ξπζκφ, αιιά ηξφπν λνεκαηνδφηεζεο ηνπ παξειζφληνο ρξφλνπ. Υξφλνο Οηθνλνκηθψλ Αηαδηθαζηψλ/ Υξφλνο Κνηλσληθήο Ώλαπαξαγσγήο/ Ώηνκηθφο Υξφλνο θαη Αεκφζηνο Υψξνο Πξνθεηκέλνπ λα ζπζρεηηζηνχλ ν ρξφλνο ηεο παξαγσγήο θαη ηεο θαηαλάισζεο κε ην δεκφζην ρψξν, είλαη ζεκαληηθφ λα αλαθεξζνχλ νη ιεηηνπξγίεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζην πιαίζην ηνπ πξνγξακκαηηζκνχ ησλ δηαδηθαζηψλ απηψλ. Με βάζε ηελ αλάιπζε ηνπ θεθαιαίνπ 3 θαη ζε ζρέζε κε ην αληηθείκελν ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ, ν δεκφζηνο ρψξνο ησλ αζηηθψλ θέληξσλ δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ νηθνλνκηθή δηαδηθαζία: ιεηηνπξγεί σο δίθηπν κεηαθνξάο παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ, σο έκκεζνο παξαγσγηθφο ζπληειεζηήο, σο ηφπνο θαηαλάισζεο, σο ηφπνο πξνο θαηαλάισζε θιπ. ε ζρέζε κε ην αληηθείκελν ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ, μερσξίδεη ν ξφινο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ σο δίθηπν κεηαθνξάο παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ (δξφκνη) θαη σο ηφπνο θαηαλάισζεο/ ηφπνο πξνο θαηαλάισζε (αλνηρηνί δεκφζηνη ρψξνη θαη δξφκνη). Ώλ ππάξρεη έλαο αζηηθφο ζπληειεζηήο ν νπνίνο απνηειεί ην πεδίν ζχλδεζεο ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ κε βάζε ηελ ηαπηφρξνλε κεηαβνιή ηεο λνεκαηνδφηεζήο ηνπ, ν ζπληειεζηήο απηφο είλαη ν δξφκνο. Ο Bouchkin (1973) ππνζηεξίδεη φηη ν ηξφπνο παξαγσγήο κεηαιιάρηεθε πξηλ αιιάμεη ε ηερλνινγία, κε απνηέιεζκα ηελ αλάδεημε ηεο αληαιιαγήο θαη ζπζζψξεπζεο θεθαιαίνπ ζε πξσηαξρηθφ ζηφρν ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη θαηαιήγεη ζηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα κε ην Lefebvre (1968) γηα ηε δηαιεθηηθή ρξεζηηθήο θαη αληαιιαθηηθήο αμίαο. ε φ,ηη αθνξά ην δξφκν σο αζηηθφ ζπληειεζηή, ζην δηαιεθηηθφ δίπνιν ρξεζηηθήο- αληαιιαθηηθήο αμίαο είλαη θξίζηκν λα εηζαρζεί ν ξφινο ηεο ιεηηνπξγηθήο αμίαο: παξαηεξείηαη ε θπξηαξρία ηεο ιεηηνπξγηθήο αμίαο ηνπ δξφκνπ σο δηθηχνπ πξνο φθεινο ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο ησλ παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ θαη εηο βάξνο ηεο ρξεζηηθήο αμίαο ηνπ δξφκνπ. Βλψ νη δξφκνη ζηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ ζπλήζηδαλ λα απνηεινχλ κηα νιφηεηα κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ πνπ δηαπεξλνχλ ε πεξηθιείνπλ, ζπλδπάδνληαο αηζζεηηθέο θαη ρξεζηηθέο 85

99 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ αμίεο ή αλαδεηθλχνληαο ζπκβνιηθέο- θαληαζηαθέο ζεκαζίεο 18, ν ζχγρξνλνο ζρεδηαζκφο ηείλεη πξνο ηελ απηνλφκεζή ηνπο, ηφζν απφ ην αζηηθφ πεξηβάιινλ, φζν θαη απφ ηηο αμίεο απηέο θαη πξνθξίλεη ην ζρεδηαζκφ ηνπο κε φξνπο ιεηηνπξγηθφηεηαο εληφο δηαδηθαζηψλ ηνπ νηθνλνκηθνχ πξνγξακκαηηζκνχ. ην πιαίζην απηφ, πξσηαξρηθή ιεηηνπξγία ηνπ δξφκνπ είλαη ε ζχλδεζε ηφπσλ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο σο δίθηπν κεηαθνξάο ησλ παξαγσγηθψλ ζπληειεζηψλ. ην δξφκν κπνξεί λα παξαηεξεζεί ε ζχλδεζε ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ: νη κεηαιιάμεηο ηεο νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο ζπλδένληαη κε ηνπο ζεζκνχο ηνπ αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηε κεηαβνιή ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν αληηκεησπίδεηαη ν δξφκνο σο αζηηθφο ζπληειεζηήο θαη ηα απνηειέζκαηα θηάλνπλ ζηνλ αηνκηθφ ρξφλν. Δ κεηαβνιή απηή ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν αληηκεησπίδεηαη ν δξφκνο ζηνλ νηθνλνκηθφ θαη αζηηθφ ζρεδηαζκφ, δεδνκέλνπ ηνπ παξάγνληα ρξφλνπ θαη ηεο ζεκαζίαο ηνπ ζηελ νηθνλνκηθή νξγάλσζε, απνδίδεηαη κε δπν ιέμεηο: επηηάρπλζε ξπζκψλ. Δ επηηάρπλζε ηνπ ρξφλνπ ηεο νηθνλνκηθήο παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο, πνπ επηηπγράλεηαη κε ηε ξαγδαία ηερλνινγηθή αλάπηπμε ε νπνία έπεηαη ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο, ζπληζηά κηα κεηαβνιή ηνπ νηθνλνκηθνχ ρξφλνπ. Δ επηηάρπλζε ηνπ ξπζκνχ ησλ νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ, κέζσ ηεο ζπλάξζξσζεο ησλ δηαζηάζεσλ ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ δηαπεξλά ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε, ηνπο ζρεηηδφκελνπο κε ηνλ αζηηθφ ζρεδηαζκφ ζεζκνχο θαη θαηαιήγεη ζηελ επηηάρπλζε θαη ηε κεηαβνιή ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ ρξνληθψλ δσλψλ θαη ζηελ επηηάρπλζε ησλ αηνκηθψλ αζηηθψλ ξπζκψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ αλαπηχζζνληαη ζην δεκφζην ρψξν. Σαπηφρξνλα, ζην ζχλνιν ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ (δξφκνο θαη αλνηρηνί ρψξνη),ε επηηάρπλζε ηνπ ξπζκνχ ησλ νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ ζπλδέεηαη κε ηε ζηξνθή ηνπ ελδηαθέξνληνο ζηελ νξγάλσζε, φρη κφλν ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, αιιά θαη ζηνλ έιεγρν ηνπ ειεχζεξνπ ρξφλνπ, ψζηε απηφο λα κεηαηξαπεί ζε ρξφλν θαηαλάισζεο πξντφλησλ, εηθφλσλ, ηδενινγίαο. ην εληαίν πεδίν ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ θαη κε ζεκείν αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν, νη ξπζκνί επηηαρχλνληαη, θαζψο ε εθηφμεπζε ησλ ξπζκψλ παξαγσγήο ζπκπαξαζχξεη ηηο ππφινηπεο δηαζηάζεηο ηνπ αζηηθνχ ρξφλνπ ζε ζρέζε κε ην δεκφζην ρψξν. 18 Παξάδεηγκα απνηειεί ε πξψηε πνιενδνκηθή πξφηαζε γηα ηελ Ώζήλα ησλ Κιεάλζε θαη άνπκπεξη, νπνχ νη θχξηεο νδνί δε ζρεδηάδνληαη κε βάζε ηελ νηθνλνκηθή ιεηηνπξγία, αιιά ηελ αλάδεημε θαη ζχλδεζε ησλ θηηξίσλ δηνίθεζεο. 86

100 Δ παξάκεηξνο ηνπ ρξφλνπ Δπηπιένλ, ζε φ,ηη αθνξά ην ρξφλν θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο - κέζα απφ ηνπο ζεζκνχο νη νπνίνη ζρεηίδνληαη κε ηνλ αζηηθφ ζρεδηαζκφ (παλεπηζηήκην, επηζηεκνληθέο ελψζεηο, ηνπηθή απηνδηνίθεζε θαη θεληξηθή δηνίθεζε) - πξνθξίλεηαη ε λνεκαηνδφηεζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ πεξηζζφηεξν σο δίθηπν παξά σο ηφπν θαη σο θχξηνο ζηφρνο ηνπ ζρεδηαζκνχ αλαδεηθλχεηαη ε δεκηνπξγία ησλ θαηάιιεισλ πξνυπνζέζεσλ γηα ηελ επηηάρπλζε ηνπ ξπζκνχ κεηαθνξάο θαη απνξξφθεζεο ηεο παξαγσγήο. Σέινο, ζην πιαίζην ηνπ αηνκηθνχ ρξφλνπ - εθηφο ηεο πξφδειεο κεηαβνιήο ησλ ξπζκψλ ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο - πξαγκαηνπνηείηαη ζχλδεζε ηνπ ειεχζεξνπ ρξφλνπ κε δηαδηθαζίεο θαηαλάισζεο, απνδνθηκαζία ηεο απνπζίαο δξαζηεξηνηήησλ ζε νπνηαδήπνηε αηνκηθή ρξνληθή δψλε θαη επηηάρπλζε ησλ αηνκηθψλ ξπζκψλ. Εζηνξηθφο Υξφλνο θαη Αεκφζηνο Υψξνο χκθσλα κε ην ηαπξίδε (2010), ν ρξφλνο, φπσο απηφο εθθξάδεηαη κέζσ ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο, αθελφο απνηειεί πξντφλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη αθεηέξνπ ζπλδέεηαη κε ην ρψξν, ν νπνίνο απνηειεί ην ππφβαζξφ ηνπ θαη ηνλ ηφπν ζηνλ νπνίν ζηνηρεία ηνπ ρξφλνπ είλαη δπλαηφ λα εμαρζνχλ κε πιηθή κνξθή. Ο ηαπξίδεο (2010) δηαρσξίδεη δπν δπλαηέο κνξθέο ελλφεζεο ηεο ζρέζεο ρψξνπ - ρξφλνπ: ηε ζχιιεςε ηνπ ρψξνπ σο άζξνηζκα ηνπνζεζηψλ φπνπ εληνπίδνληαη ηζηνξηθά γεγνλφηα θαη ηε ζχιιεςε ηνπ ρψξνπ σο πεδίν άξζξσζεο ηφπσλ πνπ ιεηηνπξγνχλ σο έλα ζχλνιν αθήγεζεο. ην πιαίζην απηφ, ην παξειζφλ απνηειεί αληηθείκελν δηαρείξηζεο θαη είλαη ζεκαληηθφ λα εμεξεπλεζεί πσο ε δηαρείξηζε απηή πξαγκαηνπνηείηαη ζε ζρέζε κε ην αζηηθφ πεξηβάιινλ. Ο ηαπξίδεο (2010) ππνζηεξίδεη φηη ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα αθήλνπλ ίρλε ζε ηνπνζεζίεο, νη νπνίεο απνηεινχλ παξάγνληα επέκβαζεο ζηε ζπιινγηθή κλήκε κέζσ ηεο θαζεκεξηλήο εκπεηξίαο ηεο αζηηθήο δσήο. 87

101 πκπεξάζκαηα Ώ κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ πκπεξάζκαηα Α κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ ην παξφλ θεθάιαην ππάξρνπλ αλαθνξέο ζηα ζηνηρεία ηεο βηβιηνγξαθηθήο αλάιπζεο, ηα νπνία ζπλδένληαη κε ηελ έξεπλα πεδίνπ, αιιά θαη ζπκπιεξσκαηηθή παξάζεζε βηβιηνγξαθηθψλ πεγψλ ζε ζρέζε κε ηελ έξεπλα. Ζ αλάιπζε ε νπνία πξαγκαηνπνηήζεθε ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα εθπιεξψλεη δχν βαζηθνχο ζηφρνπο. Ο πξψηνο αθνξά ηελ παξάζεζε ησλ ηξφπσλ έληαμεο θαη ζχλδεζεο ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ κε επξχηεξεο θνηλσληθνπνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο δηεξγαζίεο θαη ζπλζήθεο. Οη ζπλδέζεηο απηέο είλαη θξίζηκεο, θαζψο ε έξεπλα πεδίνπ αθνξά απνθιεηζηηθά ην επίπεδν ζπγθεθξηκέλσλ δεκφζησλ ρψξσλ θαη νη αλαθνξέο ζε επξχηεξα επίπεδα είλαη πεξηνξηζκέλεο. Δ βηβιηνγξαθηθή αλάιπζε, επνκέλσο, πξνζθέξεη ζηνλ αλαγλψζηε κηα επξχηεξε εηθφλα ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζην πιαίζην ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο αλαπαξαγσγήο θαη ιεηηνπξγεί ζπκπιεξσκαηηθά κε ηελ έξεπλα πεδίνπ, ελνπνηψληαο δηαθνξεηηθέο θιίκαθεο αλαθνξάο. Ο δεχηεξνο ζηφρνο ζρεηίδεηαη κε ηελ εμαγσγή ππνζέζεσλ ζρεηηθά κε ηνπο κεραληζκνχο νη νπνίνη δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηνλ αζηηθφ δεκφζην ρψξν. Οη ππνζέζεηο απηέο απνηεινχλ ηαπηφρξνλα ππφβαζξν έξεπλαο ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο πεδίνπ. χκθσλα κε ηνπο Carmona θαη άιινπο (2008), εκθαλίδνληαη ηξεηο δηαθξηηέο νκαδνπνηήζεηο ζπκθεξφλησλ θαη αληίζηνηρσλ κεραληζκψλ ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ: νη δπλάκεηο ηεο αγνξάο θαη ηα ηδησηηθά ζπκθέξνληα, νη ζπκπξάμεηο ηδησηηθνχ θαη δεκφζηνπ ηνκέα, ε ηνπηθή απηνδηνίθεζε θαη νη ηνπηθέο θνηλφηεηεο θαη νκάδεο. Ώλ θαη ε παξνχζα εξγαζία πξνρσξά ζε δηαθνξεηηθή έληαμε ησλ κεραληζκψλ 19, ηαπηίδεηαη κε ηνπο παξαπάλσ ζην επξχηεξν πιαίζην θαηεγνξηνπνίεζεο. Βπηπιένλ, ν Carmona (2010) δηαθξίλεη έμη παξάγνληεο δηακφξθσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ: Εζηνξηθή εμέιημε Αηαθνξνπνηεκέλεο κνξθέο αζηηθήο δηαθπβέξλεζεο, λνκηθνχ πιαηζίνπ θαη θαλνληζκψλ Πνιηηηζκηθέο παξαδφζεηο 19 Οη Carmona θαη άιινη (2008) εληάζζνπλ ηηο επηρεηξήζεηο ζηελ ηνπηθή θνηλσλία θαη φρη ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα. 88

102 πκπεξάζκαηα Ώ κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ Πνιηηηθέο πξνηεξαηφηεηεο Εζνξξνπίεο κεηαμχ πνιηηηθψλ δπλάκεσλ θαη δπλάκεσλ ηεο αγνξάο Αηαξθψο απμαλφκελε πνιππινθφηεηα ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ην πιαίζην ηεο έξεπλαο πεδίνπ, δελ εμεηάδεηαη ην ζχλνιν ησλ παξαπάλσ παξαγφλησλ, θαζψο θάηη ηέηνην είλαη αδχλαην ζην πιαίζην κηαο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο. Οη παξάγνληεο νη νπνίνη εμεηάδνληαη σο πξνο ηελ επίδξαζε ζηε δεκηνπξγία θαη ιεηηνπξγία ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ πεξηιακβάλνπλ ηελ ηζνξξνπία κεηαμχ δπλάκεσλ ηεο αγνξάο, δπλάκεσλ θαλνληθνπνίεζεο θαη νξγαλσκέλσλ νκαδνπνηήζεσλ θαη θηλεκάησλ. Όπσο πξνθχπηεη απφ ηα θεθάιαηα 1-5, ν δεκφζηνο ρψξνο επηηειεί ηξεηο βαζηθέο ιεηηνπξγίεο: νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο, αλάπηπμε κεραληζκψλ θαλνληθνπνίεζεο θαη αλάπηπμε θηλεκάησλ θαη νκαδνπνηήζεσλ πνιηηψλ 20. ηηο ηξεηο απηέο θαηεγνξίεο εληάζζνληαη νη ππφ έξεπλα κεραληζκνί ηεο έξεπλαο πεδίνπ, αιιά εμεηάδνληαη πηζαλέο επηπιένλ ή ζπκπιεξσκαηηθέο ιεηηνπξγίεο. ε θάζε πεξίπησζε, ε θνηλή έληαμε κεραληζκψλ ζε θάπνηα απφ ηηο παξαπάλσ θαηεγνξίεο δε ζπλεπάγεηαη απαξαίηεηα κεηαμχ ηνπο νκνηνγέλεηα ή - αθφκα πεξηζζφηεξν - ηαχηηζε. Δλδερφκελεο ζπγθιίζεηο επηβεβαηψλνληαη απνθιεηζηηθά κέζα απφ ηελ αλάιπζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Με βάζε ηα παξαπάλσ, νη θαηεγνξίεο ησλ ππφ έξεπλα κεραληζκψλ δηακνξθψλνληαη σο εμήο: Οηθνλνκηθνί κεραληζκνί: Μηθξέο επηρεηξήζεηο, νη νπνίεο ρσξνζεηνχληαη ζηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο θαη κεραληζκνί αγνξάο γεο κε πεδίν δξάζεο ηελ θεληξηθή Ώζήλα. θνπφο ηεο επηινγήο απηήο είλαη ην είδνο ησλ επηρεηξήζεσλ λα είλαη νκνηνγελέο 21 γηα ην ζχλνιν ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο θαη ηαπηφρξνλα λα ζπκπεξηιεθζνχλ επξχηεξνη νηθνλνκηθνί κεραληζκνί, φπσο ε αγνξά γεο. Μεραληζκνί θαλνληθνπνίεζεο: Βδψ επηιέγεηαη ν φξνο θαλνληθνπνίεζε, θαζψο νη κεραληζκνί νη νπνίνη πεξηιακβάλνληαη ζηελ έξεπλα δελ επηηεινχλ 20 Σα θαηλφκελα ρσξηθνχ δηαρσξηζκνχ θαη ν αζηηθφο ρξφλνο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ - παξά ηελ θξηζηκφηεηά ηνπο - θαηαηάζζνληαη απφ ην ζπγγξαθέα ζην επίπεδν ησλ απνηειεζκάησλ ηεο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ησλ ηξηψλ απηψλ θχξησλ ιεηηνπξγηψλ θαη δηαζηάζεσλ, ηφζν ζε επίπεδν δεκφζηνπ ρψξνπ, φζν θαη επξχηεξσλ ζπλζεθψλ. 21 Βμαηηίαο ηεο απνπζίαο πνιπεζληθψλ ή άιισλ κεγάιεο θιίκαθαο επηρεηξήζεσλ ζηηο δχν πεξηπηψζεηο έξεπλαο (πιαηεία Βμαξρείσλ θαη πιαηεία Ώγίνπ Παληειεήκνλα), ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο - φπνπ εκθαλίδνληαη αληίζηνηρεο επηρεηξήζεηο - επηιέρζεθαλ επίζεο κηθξήο θιίκαθαο επηρεηξήζεηο, πξνθεηκέλνπ λα είλαη νκνηνγελέο ην δείγκα ησλ νηθνλνκηθψλ κεραληζκψλ ζηε ζπγθξηηηθή αλάιπζε ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο. 89

103 πκπεξάζκαηα Ώ κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ απνθιεηζηηθά ιεηηνπξγίεο εθαξκνγήο ηεο λνκηκφηεηαο. ην πιαίζην απηφ, ζηελ θαηεγνξία απηή πεξηιακβάλνληαη κεραληζκνί ηνπ θξάηνπο θαη ηεο ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο κε παξνπζία ζην δεκφζην ρψξν θαη ζπγθεθξηκέλα ν κεραληζκφο ηεο αζηπλνκίαο θαη κεραληζκνί ηνπ Αήκνπ Ώζελαίσλ, ζηε δηνηθεηηθή επηθξάηεηα ηνπ νπνίνπ ρσξνζεηείηαη ην ζχλνιν ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο. Μεραληζκνί θηλεκάησλ θαη νξγαλψζεσλ πνιηηψλ: ηελ θαηεγνξία απηή πεξηιακβάλεηαη ην ζχλνιν ησλ κεραληζκψλ ην νπνίν αλαιχζεθε ζην θεθάιαην 2. ΐαζηθφ θξηηήξην έληαμεο, κε βάζε ην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο νξγάλσζεο, είλαη ε χπαξμε - γηα θάζε ππφ έξεπλα νκαδνπνίεζε- θάπνηαο ζηαζεξήο εζσηεξηθήο δηαδηθαζίαο ιήςεο απνθάζεσλ. Καζψο ην πεξηερφκελν ηεο έξεπλαο πεδίνπ είλαη θπξίσο πνιηηηθφ, αθνχ νη ζρέζεηο εμνπζίαο νη νπνίεο εμεηάδνληαη θαη αλαιχνληαη ζπλδένληαη κε δηαδηθαζίεο θαη απφπεηξεο ειέγρνπ ησλ ρξήζεσλ θαη ιεηηνπξγηψλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ζα εμεηαζηνχλ επίζεο νη δηαιεθηηθέο ζρέζεηο ησλ θχξησλ ιεηηνπξγηψλ νη νπνίεο αλαιχζεθαλ πξνεγνπκέλσο ζε ζρέζε κε ην ρψξν. Θα ήηαλ ινγηθφ λα ππνζέζνπκε φηη εκθαλίδεηαη ζπλέρεηα ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη ιεηηνπξγίεο πνπ εμεηάδνληαη ζπλδηαιιέγνληαη κεηαμχ επξχηεξσλ κεραληζκψλ θαη κεραληζκψλ κε πεδίν αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν. ηε βηβιηνγξαθηθή αλάιπζε δηαηππψζεθε ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ε ζπλεξγαζία κεραληζκψλ θαλνληθνπνίεζεο θαη κεραληζκψλ ηεο αγνξάο. Ο Foucault (1979) εμεηάδνληαο ηηο ζπλζήθεο θαη ηηο πξαθηηθέο ηνπ γεξκαληθνχ, γαιιηθνχ θαη ακεξηθαληθνχ (Δ.Π.Ώ.) θηιειεπζεξηζκνχ ππνζηεξίδεη φηη απηή ε ζρέζε δηακνξθψζεθε θαη εδξαηψζεθε ζηηο αξρέο ηνπ 18 νπ αηψλα. Βλψ έσο ηφηε ην θξάηνο θαη ε νηθνλνκία απνηεινχζαλ δχν πεδία ζρεηηθά απηφλνκα, εθείλε ηελ πεξίνδν μεθηλάεη κία ζχλδεζε ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ε νηθνλνκία είλαη ην πεδίν εθείλν ην νπνίν θαζνξίδεη ην πεξηερφκελν ηεο αιήζεηαο θαη ηνπ θπξίαξρνπ νξζνινγηζκνχ. Ζ αγνξά ζα νξίζεη ην γεγνλφο φηη κηα θαιή δηαθπβέξλεζε δελ είλαη πιένλ απιψο κία δίθαηε δηαθπβέξλεζε πνπ ιεηηνπξγεί ζχκθσλα κε ηε δηθαηνζχλε. Ζ αγνξά ζα νξίζεη ην γεγνλφο φηη γηα λα κπνξεί κηα δηαθπβέξλεζε λα είλαη κηα θαιή δηαθπβέξλεζε ζα πξέπεη λα ιεηηνπξγεί ζχκθσλα κε ηελ αιήζεηα [ ] Ζ αγνξά γίλεηαη απφ επηθξάηεηα ηνπ λφκνπ, έλαο ηφπνο αιεζνινγίαο [ ] Ο ξφινο αιεζνινγίαο ηεο αγνξάο ζα επηβάιιεη, ππαγνξεχεη, πξνθαζνξίδεη ηνπο λνκηθνχο κεραληζκνχο ή ηελ απνπζία λνκηθψλ 90

104 πκπεξάζκαηα Ώ κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ κεραληζκψλ, κε ηνπο νπνίνπο απηή πξέπεη λα ζπλαξζξψλεηαη., Foucault (1979), ζει.46 Οη Bottomley θαη Moore (2007) δηαθξίλνπλ κηα ζπλέρεηα θαη πξνζέγγηζε ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη νηθνλνκηθνί θαη νη θξαηηθνί ή απηνδηνηθεηηθνί κεραληζκνί ζέηνπλ ηα φξηα αλάκεζα ζηελ θαλνληθή θαη κε θαλνληθή ζπκπεξηθνξά ζην δεκφζην ρψξν. Δ ζπλέρεηα απηή νδεγεί ζηελ απφ θνηλνχ δξάζε γηα ηνλ απνθιεηζκφ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ αηφκσλ θαη νκάδσλ, νη νπνίνη ζεσξνχληαη θνξείο αληίζηνηρσλ ζπκπεξηθνξψλ. Βάλ ε γεληθφηεξε απηή ζπλεξγαζία κεηαμχ ηεο νηθνλνκίαο θαη ηνπ θξάηνπο εθθξάδεηαη ζην επίπεδν ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζην δεκφζην ρψξν είλαη θάηη ζην νπνίν ε έξεπλα πεδίνπ θαιείηαη λα απαληήζεη. Ώλ θαη ζηε βηβιηνγξαθηθή αλάιπζε ε νπνία πξνεγήζεθε ππάξρνπλ αλαθνξέο πεξί ζπλεξγαζηψλ ζην ζπγθεθξηκέλν επίπεδν, ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο πεδίνπ νη δηαζπλδέζεηο κεηαμχ νηθνλνκηθψλ κεραληζκψλ θαη κεραληζκψλ θαλνληθνπνίεζεο δε ζεσξνχληαη δεδνκέλεο. Ώληηθείκελν ηεο έξεπλαο είλαη επίζεο ε ακθίδξνκε ζρέζε κεηαμχ ζπγθεθξηκέλσλ δεκφζησλ ρψξσλ θαη ησλ ζπιινγηθψλ δξάζεσλ, νη νπνίεο αλαπηχζζνληαη ζε απηνχο απφ θηλήκαηα, νκάδεο πνιηηψλ θαη θηλήκαηα πφιεο. χκθσλα κε ην Lee (2009), ν αζηηθφο ρψξνο, ζε αληίζεζε κε ηελ πεξηγξαθή ηνπ σο πνιηηηθά νπδέηεξνπ απφ ηηο αλαιχζεηο ησλ θχξησλ ξεπκάησλ ησλ πνιηηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ επηζηεκψλ, αιιά θαη ηεο πνιενδνκίαο, έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ελδπλακψζεη ή λα απνδπλακψζεη ηηο πνιηηηθέο δξάζεηο νη νπνίεο αλαπηχζζνληαη ζε απηφλ, ελψ ηαπηφρξνλα ε θπζηθή θαη θνηλσληθή ηνπ κνξθή θαη ιεηηνπξγία επεξεάδνληαη απφ ηηο δξάζεηο απηέο. Ο Lefebvre (1975) ππνζηεξίδεη πσο ην θχξην επίπεδν δηακφξθσζεο ηεο αζηηθήο δσήο είλαη ε θαζεκεξηλφηεηα θαη ην δηθαίσκα ζηελ πφιε έγθεηηαη ζηε δπλαηφηεηα επηξξνήο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο θαη ιεηηνπξγηψλ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. Οη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο νη πνιηηηθέο απηέο δξάζεηο αλαπηχζζνληαη θαη ν βαζκφο επηξξνήο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο είλαη έλα απφ ηα αληηθείκελα ηεο έξεπλαο πεδίνπ. Χζηφζν, νη πνιηηηθέο δξάζεηο θαη ιεηηνπξγίεο δελ έξρνληαη λα ζπλδηαιιαγνχλ απνθιεηζηηθά κε ην θπζηθφ πεξηβάιινλ ελφο δεκφζηνπ ρψξνπ ή αθφκα θαη κε ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ. Σαπηφρξνλα κε ηηο πνιηηηθέο δξάζεηο, νη νπνίεο απνηεινχλ πξνυπφζεζε ηεο επηινγήο ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο, θαζψο αθνξνχλ δεκφζηνπο ρψξνπο νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ σο πεδία αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ, αλαπηχζζνληαη δξάζεηο θαη ιεηηνπξγίεο απφ δπλάκεηο ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο 91

105 πκπεξάζκαηα Ώ κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ θαλνληθνπνίεζεο. Με βάζε ηα παξαπάλσ, έλαο βαζηθφο ζηφρνο ηεο ζπλάξζξσζεο βηβιηνγξαθηθήο αλάιπζεο θαη έξεπλαο πεδίνπ είλαη λα εμεηαζηνχλ νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο επξχηεξεο ζπλζήθεο θαη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ηξηψλ θχξησλ ιεηηνπξγηψλ θαη δηαζηάζεσλ παξακέλνπλ ζηαζεξέο ή κεηαιιάζζνληαη κέζα απφ αιιαγέο ζηελ θιίκαθα αλάιπζεο απφ επξχηεξεο ζπλζήθεο ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ζην δεκφζην ρψξν. χκθσλα κε ηνλ Gieryn (2000), νη θνηλσληνινγηθέο αλαιχζεηο ηείλνπλ λα απνθιείνπλ ηνλ ηφπν θαη ηηο ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο ηνπ ιφγσ ηεο επηδίσμεο επξχηεξσλ γεληθεχζεσλ κέζσ ηεο έξεπλαο. Δ παξνχζα εξγαζία ζεσξεί φηη ζεκαληηθφηεξε απφ ηελ εμαγσγή γεληθεπκέλσλ ζπκπεξαζκάησλ - ε νπνία εληνχηνηο πξαγκαηνπνηείηαη - ζρεηηθά κε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη πξαθηηθέο είλαη ε θαηαζθεπή θαη ρξήζε πιαηζίσλ αλάιπζεο, ηα νπνία λα κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζε δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο πξνθεηκέλνπ νη ζρέζεηο απηέο λα εμεγεζνχλ. Ο Gieryn (2000) αλαθέξεη ηξία θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ηφπσλ, ηα νπνία ζα κπνξνχζαλ λα απνηεινχλ θαη δηαθνξεηηθά επίπεδα αλάιπζεο, θαζψο πξνζδίδνπλ ηδηφηεηεο ζε απηνχο: γεσγξαθηθή ζέζε, πιηθή κνξθή θαη επέλδπζε κε λνήκαηα θαη αμίεο. Σα ηξία απηά επίπεδα - ζπκπιεξσκαηηθά κε άιια - ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ έξεπλα πεδίνπ, θαζψο πξνέθπςαλ επαγσγηθά απφ ηελ ίδηα ηελ έξεπλα θαη ηηο δηαδηθαζίεο ηεο. Ο δεκφζηνο ρψξνο απνηειεί θαηά βάζε έλα πεδίν αιιειεπίδξαζεο, ζπγθξηζηκφηεηαο, δηαθνξνπνίεζεο θαη αηνκηθήο ή ζπιινγηθήο έθθξαζεο. Ζ εμεξεχλεζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζην δεκφζην ρψξν έγθεηηαη ζηνλ εληνπηζκφ θαη ηελ αλάιπζε ησλ δπλάκεσλ νη νπνίεο θαζνξίδνπλ ή πεξηνξίδνπλ ηα δπλαηά πεδία δξάζεο ησλ ρξεζηψλ ηνπ, ησλ δπλάκεσλ νη νπνίεο ζέηνπλ ηνπο φξνπο γηα ηηο παξαπάλσ δξαζηεξηφηεηεο κε ηε δηακφξθσζε ελφο θψδηθα ζπκπεξηθνξάο. Δπηπιένλ εξεπλψληαη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο νη δπλάκεηο απηέο κεηαζρεκαηίδνπλ θαη ηξνπνπνηνχλ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ ρξεζηψλ, θαζψο θαη ε ελδερφκελε χπαξμε κεραληζκψλ νη νπνίνη δηεπθνιχλνπλ ηε δξάζε ησλ δπλάκεσλ απηψλ. Μηα ζρέζε εμνπζίαο κπνξεί λα αλαιπζεί απφ δηαθνξεηηθέο γσλίεο. Δ αλάιπζε πνπ επηρεηξείηαη εδψ επηθεληξψλεηαη ζην πψο εδξαηψλνληαη ζρέζεηο εμνπζίαο ζην δεκφζην ρψξν, πψο επηρεηξείηαη ν θαζνξηζκφο ηνπ πεδίνπ δξάζεσλ ησλ ρξεζηψλ, αθνξά δειαδή ηηο ηξνπηθφηεηεο ησλ ζρέζεσλ απηψλ κε πεξίπησζε έξεπλαο ην δεκφζην ρψξν. πσο θαη ζηα ππφινηπα θεθάιαηα ηεο δηαηξηβήο, αιιά ζε πην έληνλν βαζκφ, ν δεκφζηνο 92

106 πκπεξάζκαηα Ώ κέξνπο θαη ζπλδέζεηο κε ηελ έξεπλα πεδίνπ ρψξνο απνηειεί κηα πεξίπησζε έξεπλαο ζην πιαίζην ηεο εμεξεχλεζεο θαηλνκέλσλ πνπ ηνλ μεπεξλνχλ θαη ηνλ δηαπεξλνχλ. Με ηξφπνπο νη νπνίνη αλαθέξζεθαλ ζηελ αλάιπζε ηεο βηβιηνγξαθίαο, νη ζρέζεηο εμνπζίαο θαζνξίδνπλ ην πεδίν δπλαηψλ δξάζεσλ ησλ αηφκσλ θαη ηα σζνχλ πξνο ηε ζπκκφξθσζε κε ηα θπξίαξρα κνληέια ζπκπεξηθνξάο, δξάζεο, έθθξαζεο θιπ. Βίλαη ζεκαληηθφ - ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο πεδίνπ θαη ζε ζρέζε κε ηνπο ρξήζηεο - λα εξεπλεζεί εάλ απηά ηα ζπκπεξάζκαηα ηζρχνπλ γηα ηελ πεξίπησζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Βπνκέλσο, νη έλλνηεο ηεο θαλνληθνπνίεζεο, ηεο ζπκκφξθσζεο θαη ηνπ πεδίνπ δξάζεο ζα επαλαδηαηππσζνχλ ζε ζπλάξηεζε κε ζπγθεθξηκέλνπο δεκφζηνπο ρψξνπο, νη νπνίνη ιεηηνπξγνχλ σο πεδία αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ. χκθσλα κε ην Lefebvre (1968), έλα ζεκαληηθφ αλαιπηηθφ εξγαιείν είλαη ε κεηαγσγή: ζηε δηαδηθαζία απηή αξρηθά αληινχληαη πιεξνθνξίεο θαη ζηνηρεία ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ηα νπνία ζηε ζπλέρεηα ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ. Οη δχν απηέο δεμακελέο εκπινπηίδνληαη θαη αιιεινηξνθνδνηνχληαη ζπλερψο. ην πιαίζην ηεο παξνχζαο έξεπλαο, ε κεζνδνινγία απηή ζα εθαξκνζηεί ελ κέξεη. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε εκπεηξηθή παξαηήξεζε κε ηε κνξθή ζπλεληεχμεσλ ζα ζπληειέζεη ζηε ζσζηή έληαμε ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξίπησζεο έξεπλαο ζην ζρεηηθά δηεπξπκέλν ζεσξεηηθφ πιαίζην ην νπνίν έρεη ήδε ηεζεί. 93

107 Μέξνο Β: Έξεπλα πεδίνπ 94

108 Μεζνδνινγία 6.Μεζνδνινγία 6.1.Δπηζηεκνινγηθέο θαη νληνινγηθέο παξαδνρέο Δ παξνχζα δηαηξηβή, ηφζν ζε επίπεδν θαηαζθεπήο γλσζηηθνχ θαη ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ, φζν θαη ζε επίπεδν έξεπλαο πεδίνπ, θαιείηαη λα εξεπλήζεη ηνλ ηξφπν έθθξαζεο θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ θαηλνκέλσλ ζην δεκφζην ρψξν. Βπηπιένλ, εληνπίδεη θαη εξκελεχεη ζπλδέζεηο κεηαμχ κεραληζκψλ κέζσ ησλ νπνίσλ ε εθαξκνγή απηή πινπνηείηαη. Ρεχκαηα ζθέςεο ε κηα πξψηε αλάγλσζε ηεο επξχηεξεο βηβιηνγξαθίαο ζρεηηθά κε ην αληηθείκελν ηεο δηαηξηβήο, είλαη δηαθξηηέο δπν βαζηθέο πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο έρνπλ σο θχξην πεδίν αλαθνξάο ην νηθνλνκηθφ αιιά ε επηξξνή ηνπο αγγίδεη θαη ηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή δηάζηαζε: ην θχξην (mainstream) θαη ην ξηδνζπαζηηθφ ξεχκα, γηα θάζε έλα απφ ηα νπνία φκσο έρνπλ αλαπηπρζεί δηαθνξεηηθά ξεχκαηα ζθέςεο. Ο δηαρσξηζκφο απηφο πθίζηαηαη ηφζν ζρεηηθά κε ηελ αλάιπζε ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ, φζν θαη ζρεηηθά κε ηε ρσξηθή ηνπο έθθξαζε. Σν ζεσξεηηθφ πιαίζην ηεο δηαηξηβήο δηακνξθψλεηαη απφ δπν θχξηεο παξαδνρέο ηνπ ζπλφινπ ηνπ ξηδνζπαζηηθνχ ξεχκαηνο ζθέςεο, αιιά επηπιένλ πηνζεηεί εξκελείεο θαη εξγαιεία απφ πξνζεγγίζεηο νη νπνίεο απνηεινχλ κεηεμέιημή ηνπ: (1) ζεσξεί ηελ παξαγσγή ηνπ ρψξνπ κηα θνηλσληθή δηαδηθαζία, ε νπνία (2) ζπληειείηαη κέζα απφ δηαιεθηηθέο ζρέζεηο. ηε ζπλέρεηα, γίλεηαη αλαθνξά ζε ζεσξεηηθέο δηακάρεο, νη νπνίεο αθνξνχλ δεηήκαηα θνηλσληθήο νληνινγίαο θαη πεξηερνκέλνπ πξνβιεκαηηζκνχ, κε βάζε ηηο νπνίεο δηακνξθψλνληαη επηπιένλ παξαδνρέο ηεο δηαηξηβήο θαη εθθξάδνληαη νη ζπγθιίζεηο θαη νη απνθιίζεηο ηεο δηαηξηβήο ζε ζρέζε κε ην καξμηζηηθφ ξεχκα, ην νπνίν είλαη θπξίαξρν εληφο ηνπ ξηδνζπαζηηθνχ ξεχκαηνο. 3 ε Παξαδνρή: ρεηηθά κε ηηο ζπλδέζεηο θνηλσληθήο, νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηθήο δηάζηαζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ πσο πξνθχπηεη απφ ηελ θαηαζθεπή ηνπ ζεσξεηηθνχ θαη γλσζηηθνχ πιαηζίνπ ζηα επί κέξνπο θεθάιαηα ηεο δηαηξηβήο, ε έθθξαζε ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ εμππεξεηεί ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηνλ ίδην ηειηθφ ζθνπφ: ηελ αλαπαξαγσγή θαη 95

109 Μεζνδνινγία εμέιημε ησλ πθηζηάκελσλ ηξφπσλ θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο. ε ζεκαληηθφ βαζκφ, θνηλφ ηφπν ηφζν ηνπ θχξηνπ, φζν θαη ηκήκαηνο ηνπ καξμηζηηθνχ ξεχκαηνο απνηειεί ε αλάδεημε ηεο νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο ζε απνθιεηζηηθφ δηακνξθσηή ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Δ παξνχζα δηαηξηβή αλαγλσξίδεη ηε ζεκαζία ηεο νηθνλνκηθήο νξγάλσζεο, αιιά δελ ηεο απνδίδεη ξφιν απνθιεηζηηθνχ δηακνξθσηή ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο δηαζηάζεηο. ηελ παξνχζα δηαηξηβή, ε έθθξαζε ησλ ππφ έξεπλα θαηλνκέλσλ, αιιά θαη ε κεηαμχ ηνπο ζχγθιηζε θαη ζχλδεζε δελ εμεγείηαη κε αηηηνθξαηηθνχο φξνπο: απνξξίπηνληαη ζρέζεηο απνθιεηζηηθήο θαη παγησκέλεο αηηηφηεηαο, ελψ ηαπηφρξνλα ππνζηεξίδεηαη φηη ε δηακφξθσζε ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο ζπληζηά απνηέιεζκα πνιπεπίπεδσλ δηαιεθηηθψλ ζρέζεσλ δηαθνξεηηθήο θιίκαθαο ζε θάζε ζθαίξα επηξξνήο (θνηλσληθή, πνιηηηθή, νηθνλνκηθή). Δ παξαπάλσ δηαηχπσζε δε ζεσξεί ην θνηλσληθφ, πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ πεδίν σο εληειψο απηφλνκα αιιά νχηε θαη πξνθξίλεη ηε κεηαμχ ηνπο ζχλδεζε κε νιηζηηθνχο ληεηεξκηληζηηθνχο φξνπο (π.ρ. νη θνηλσληθέο δνκέο δελ κπνξνχλ λα εμεγεζνχλ απνθιεηζηηθά κε αλαγσγή ζηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο). 4 ε Παξαδνρή: ρεηηθά κε ηα Κίλεηξα Κνηλσληθήο Αξάζεο χκθσλα κε ηνλ Abbot (2004) ππάξρνπλ δχν πξνζεγγίζεηο γηα ηελ εμήγεζε ηεο θνηλσληθήο δξάζεο ησλ αηφκσλ. Δ πξψηε εμεγεί ηα θαηλφκελα ηα νπνία εμεηάδεη σο πξντφλ αηνκηθψλ επηινγψλ θαη πηνζεηεί ηελ παξαδνρή φηη θάζε αηνκηθή δξάζε ιακβάλεη ρψξα κε γλψκνλα ην ζηελφ αηνκηθφ ζπκθέξνλ. ηελ πεξίπησζε απηή, ην κφλν δπλαηφ θνηλσληθφ ππνθείκελν είλαη ην άηνκν. Δ δεχηεξε πξνζέγγηζε ζεσξεί ηηο θνηλσληθέο νκάδεο θαη ζρεκαηηζκνχο σο θνηλσληθά ππνθείκελα θαη ζπκπεξηιακβάλεη ζηελ αλάιπζή ηεο ηε βάζε πάλσ ζηελ νπνία νη νκάδεο απηέο ζπγθξνηνχληαη. Βπνκέλσο, νη δπν πξνζεγγίζεηο, ζε ζρέζε κε ην ππνθείκελν ηεο θνηλσληθήο δξάζεο, δηαθνξνπνηνχληαη, αθελφο ζην επίπεδν ελφηεηαο ηεο αλάιπζεο θαη αθεηέξνπ ζηα θίλεηξα ηα νπνία απνδίδνληαη ζηελ θνηλσληθή δξάζε. Δ παξνχζα δηαηξηβή πηνζεηεί ηε δεχηεξε πξνζέγγηζε γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο. Ώπηφ γίλεηαη εκθαλέο ηφζν ζηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ ησλ εξεπλψλ πεδίνπ θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηά ζπλδένληαη κε ηα ζπκπεξάζκαηα, φζν θαη ζηελ επηινγή ησλ ελνηήησλ αλάιπζεο. 96

110 Μεζνδνινγία 5 ε Παξαδνρή: Μνληεξληζκφο Vs Μεηακνληεξληζκφο Ώπφ ηε βηβιηνγξαθία είλαη αδχλαην λα πξνθχςνπλ θνηλνί νξηζκνί γηα ην κνληεξληζκφ θαη ην κεηακνληεξληζκφ, ηφζν σο πξνο ην πεδίν αλαθνξάο ηνπο, φζν θαη σο πξνο ην πεξηερφκελφ ηνπο. Χζηφζν, γηα ηελ αλάιπζε ζα ζεσξήζνπκε ηα δπν απηά ξεχκαηα σο ηξφπνπο ζχιιεςεο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, εμήγεζεο ησλ θαηλνκέλσλ ηα νπνία ηε δηακνξθψλνπλ θαη δηαηχπσζεο ηξφπσλ αιιαγήο ηεο. χκθσλα κε ην Harvey (1990), ν κεηακνληεξληζκφο αλαπηχρζεθε σο κηα αληίδξαζε ζην κνληεξληζκφ ή απνκάθξπλζε απφ απηφλ, ελψ ππάξρεη πνιχ κεγαιχηεξε ζπλέρεηα παξά δηαθνξά αλάκεζα ζηελ επξεία ηζηνξία ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ζην θίλεκα ην νπνίν απνθαιείηαη κεηακνληεξληζκφο. Ο κνληεξληζκφο έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζην Αηαθσηηζκφ. Τπνζηεξίδεη φηη ππάξρεη κηα κφλν νξζή απάληεζε ζε θάζε εξψηεκα, ε νπνία ζπλήζσο δηαηππψλεηαη κε φξνπο θαζνιηθφηεηαο, αληηκεησπίδεη ηελ ηζηνξία σο πξννδεπηηθή γξακκηθή εμέιημε, ηππνπνηεί θαη νκαδνπνηεί, εμπκλεί ηελ ηερλνινγία, ππνζηεξίδεη φηη είλαη νξζνινγηθφο ζην πιαίζην ηεο κηαο δπλαηήο νξζνινγηθήο εμήγεζεο, δεκηνπξγεί ιχζεηο, νη νπνίεο παξνπζηάδνληαη σο ηδαληθέο γηα ην ζχλνιν ησλ αλζξψπσλ, πξνθξίλεη κηα κφλε δπλαηή αλαπαξάζηαζε θαη αθήγεζε ηνπ θφζκνπ, εμεγεί θαη δξα ζχκθσλα κε αξηζκεηηθέο θαη πνζνηηθέο εμεγήζεηο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ο κεηακνληεξληζκφο ππνζηεξίδεη ηελ χπαξμε πνιιαπιψλ δπλαηψλ αθεγήζεσλ θαη αλαπαξαζηάζεσλ, βιέπεη ην ρξφλν θαη ην ρψξν σο θαηαθεξκαηηζκέλνπο, απνξξίπηεη ηελ ηδέα ηεο χπαξμεο θαζνιηθψλ ιχζεσλ, δίλεη έκθαζε ζηα πνιηηηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ην παηρλίδη θαη ηελ πεξηπέηεηα, εθδειψλεη ελδηαθέξνλ γηα ηελ α-ζπλέρεηα θαη φρη γηα ηε ζπλέρεηα. ε κηα αθαηξεηηθή πξνζέγγηζε, ε θιαζζηθή κνπζηθή αληαλαθιά ην πλεχκα ηνπ κνληεξληζκνχ, ελψ ε ηδαδ ην πλεχκα ηνπ κεηακνληεξληζκνχ, νη ήξσεο ηνπ Κάθθα (βι. Δ Μεηακφξθσζε ), ηνπ Μπέθεη (βι. Ο Μαιιφλ Πεζαίλεη ) θαη ηνπ Κακχ (βι. Δ Πηψζε ), κε ηελ έκθαζε πνπ δίλεηαη ζηηο ζθέςεηο θαη ην αζπλείδεην ηνπ ήξσα απνηεινχλ δείγκαηα ηεο κεηακνληέξλαο αλεζπρίαο. ε φ,ηη αθνξά ην αληηθείκελν ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο, κία κνληέξλα πξνζέγγηζε ζα εζηίαδε απνθιεηζηηθά ζηηο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο, ζηα πνζνηηθά δεδνκέλα, ζηελ επηδίσμε ηεο θαζνιηθφηεηαο ησλ ζπκπεξαζκάησλ, ζηελ άκεζε ζχλδεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κε ηειηθνχο ζθνπνχο, ζα απέθιεηε πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ηδηαηηεξφηεηεο, ζα επέιεγε σο πεγέο δεδνκέλσλ θπξίσο επίζεκα αξρεία, αλαθνξέο, 97

111 Μεζνδνινγία ζηαηηζηηθά ζηνηρεία θαη επηζθνπηθέο έξεπλεο. Ώληίζεηα, ε παξνχζα δηαηξηβή, ε νπνία ηνπνζεηείηαη πεξηζζφηεξν ζηε κεηακνληέξλα αληίιεςε θαη ινγηθή εζηηάδεη ζηα πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά, ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη πεξηπηψζεηο έξεπλαο δηαθνξνπνηνχληαη κε βάζε απηά, δίλεη έκθαζε ζηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ηα ζπκπεξάζκαηα δελ είλαη εχθνια γεληθεχζηκα θαη ζηελ πνιππινθφηεηα ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ελψ γηα ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ ρξεζηκνπνηεί θπξίσο αλνηρηέο ζπλεληεχμεηο θαη δηαδηθαζίεο άκεζεο παξαηήξεζεο. Ο ζπγγξαθέαο ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο δε ζεσξεί ηα δχν απηά ξεχκαηα σο αληηηηζέκελα, αιιά σο ζπκπιεξσκαηηθά. Δ παξαδνρή απηή εθθξάδεηαη θπξίσο ζηελ επηινγή ηεο βηβιηνγξαθίαο: βηβιηνγξαθία ε νπνία εθηείλεηαη απφ ην Μαξμ έσο ην Foucault, απνηειψληαο ζηελ νπζία ηελ θαηαζθεπή ελφο ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ, ην νπνίν ξεηά απνξξίπηεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ηε ζεψξεζή ηνπ σο ην κφλν δπλαηφ πιαίζην αλάπηπμεο ησλ πξνβιεκαηηζκψλ ηεο έξεπλαο, ελψ ηαπηφρξνλα επηδηψθεη λα εξεπλήζεη θαη λα εδξαηψζεη ζπλδέζεηο κε επξχηεξεο θιίκαθαο θνηλσληθέο πξαγκαηηθφηεηεο, δίλνληαο έκθαζε ηφζν ζε πνζνηηθά φζν θαη ζε πνηνηηθά/ πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ππνζηεξίδνληαο ηελ επειημία ζηελ επηινγή ησλ κεζφδσλ ζε ζπλάξηεζε κε ηε θχζε ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο έξεπλαο. Βληνχηνηο, ε θχζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο, ηα θεληξηθά εξσηήκαηα θαη ηα επίπεδα ηεο αλάιπζεο (βι. 6.2), νδήγεζαλ ζηε ρξήζε θπξίσο πνηνηηθψλ δεδνκέλσλ, γεγνλφο πνπ θαηαηάζζεη ηε ζπγθεθξηκέλε δηαηξηβή ζην πεδίν κεηακνληέξλσλ εξεπλεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ. ην πιαίζην απηφ, ν αζηηθφο θαη δεκφζηνο ρψξνο ζεσξνχληαη αλνηρηά ζπζηήκαηα, ηα νπνία έρνπλ κεγάιν βαζκφ πνιππινθφηεηαο θαη δίλεηαη έκθαζε ζηηο ζπγθξνχζεηο δηαθνξεηηθψλ αθεγήζεσλ, αλαγλψζεσλ θαη δξάζεσλ (Murdoch, 2006). 6.2.Μεζνδνινγηθέο πξνζεγγίζεηο Σα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη νη ζέζεηο ηεο δηαηξηβήο, φπσο δηαηππψζεθαλ ζηελ εηζαγσγή, θαζνξίδνπλ ηε θχζε θαη ηα ζηάδηα ηεο έξεπλαο. Δ κεζνδνινγία θαιείηαη λα παξέρεη ηξφπνπο απάληεζεο ζηα θχξηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο δηαηξηβήο, φπσο απηά δηαηππψζεθαλ ζηελ εηζαγσγή: Πψο ζπγθξνηείηαη ε θαζεκεξηλή δσή ζε δεκφζηνπο ρψξνπο, νη νπνίνη απνηεινχλ πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ; Πψο κπνξεί λα αμηνινγεζεί ε θαζεκεξηλή θνηλσληθή δσή ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ; Πψο κεραληζκνί πνπ αλαπηχζζνληαη σο έθθξαζε επξχηεξσλ δηαζηάζεσλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ επεκβαίλνπλ ζηηο πξαθηηθέο ρξήζεο; Πνηεο είλαη νη νπηηθέο 98

112 Μεζνδνινγία ηνπο γηα ην δεκφζην ρψξν θαη πψο αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο εμνπζίαο, νη νπνίεο ζπκκεηέρνπλ ζηε δηακφξθσζε ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο; Πξνθεηκέλνπ λα απαληεζνχλ ηα παξαπάλσ εξσηήκαηα, ε πξνζέγγηζε ηεο έξεπλαο θαη ε αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ πξαγκαηνπνηείηαη ζε ηξία επίπεδα: απφςεηο, πξαθηηθέο θαη αλάπηπμε ζρέζεσλ εμνπζίαο. Σα επίπεδα απηά ηεο αλάιπζεο δελ παξνπζηάδνληαη απνθνκκέλα, αιιά αιιεινηξνθνδνηνχληαη, ηφζν επεηδή νξηζκέλα απφ ηα εξεπλεηηθά εξγαιεία ηα νπνία ζα παξνπζηαζηνχλ ζηε ζπλέρεηα πεξηιακβάλνπλ αλαθνξέο ζε πεξηζζφηεξα ηνπ ελφο επίπεδα, φζν επεηδή ηα δχν θεληξηθά εξσηήκαηα κπνξνχλ λα απνδνκεζνχλ ζηα ηξία απηά επίπεδα αλάιπζεο. Βληνχηνηο, κφλν φηαλ ηα ηξία απηά επίπεδα θαη νη κεηαμχ ηνπο ζπλδέζεηο παξνπζηαζηνχλ ηαπηφρξνλα κπνξνχκε λα έρνπκε ηεθκεξησκέλεο απαληήζεηο ζηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο. Δ θαζεκεξηλή δσή ζηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο ζπγθξνηείηαη θαη ζηα ηξία επίπεδα ηεο αλάιπζεο: νη νπηηθέο ησλ ρξεζηψλ θαη ησλ κεραληζκψλ, νη αηνκηθέο θαη ζπιινγηθέο πξαθηηθέο, νη ζρέζεηο εμνπζίαο αιιά θαη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο ην θάζε επίπεδν επηθνηλσλεί θαη επεξεάδεη ηα ππφινηπα, είλαη απηφ πνπ ζπγθξνηεί ζην ζχλνιφ ηνπ ηελ θαζεκεξηλή δσή θαη είλαη κέζα ζε απηή ηελ νιφηεηα πνπ βξίζθνληαη νη παξάγνληεο δηακφξθσζήο ηεο. Γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ εξσηεκάησλ πξέπεη, επίζεο, λα πξνζδηνξηζηεί ε έλλνηα ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο. ηελ παξνχζα δηαηξηβή, ν φξνο πξαθηηθέο ρξήζεο αλαθέξεηαη ζηνπο ηξφπνπο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο παξνπζίαο ζην δεκφζην ρψξν- ηφζν ζε επίπεδν θαζεκεξηλφηεηαο, φζν θαη ζε ηαθηηθέο δξάζεηο- θαζψο θαη ζηνπο ηξφπνπο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο πξφζιεςεο ηεο ηζνξξνπίαο κεηαμχ ησλ δηαζηάζεσλ θαη ιεηηνπξγηψλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ζηελ αλάπηπμε κηαο δηαιεθηηθήο ζρέζεο κεηαμχ απηήο θαη αηφκσλ ή νκάδσλ ρξεζηψλ θαη ζηηο θαζεκεξηλέο πξαθηηθέο, νη νπνίεο δηακνξθψλνληαη απφ -θαη δηακνξθψλνπλ- ηε ζρέζε απηή. Βπηπιένλ, νη πξαθηηθέο ρξήζεο ζπλδένληαη κε ηε θαληαζηαθή ηαπηφηεηα ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ε νπνία πξνζιακβάλεηαη κέζσ παξακνξθσηηθψλ κεραληζκψλ (ΜΜΒ, ζηεξεφηππα, ηζηνξηθή κλήκε θ.α.). Δ αηνκηθή θαη ζπιινγηθή θαληαζηαθή πξφζιεςε ηνπ ραξαθηήξα ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, επεξεάδεη ηε δηακφξθσζε ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο κε δπν ηξφπνπο: i) ε καθξνζθνπηθφ επίπεδν απνηειεί ηελ παξακνξθσκέλε αληαλάθιαζε ησλ θαζεκεξηλψλ πξαθηηθψλ ζηε δεκφζηα ζθαίξα. Δ αληαλάθιαζε απηή, επελδχεη κε λνήκαηα θαη ζπκβνιηζκνχο ην δεκφζην ρψξν θαη έηζη επεξεάδεη ηηο ίδηεο ηηο ζπλζήθεο (ζρέζεηο εμνπζίαο, ηζνξξνπία κεηαμχ θχξησλ ιεηηνπξγηψλ θαη 99

113 Μεζνδνινγία δηαζηάζεσλ) νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ ηηο πξαθηηθέο ρξήζεο. ii) Δ δηαζηξεβισκέλε απηή εηθφλα κπνξεί λα δηακνξθψζεη γηα ηνπο ρξήζηεο -αηνκηθά θαη ζπιινγηθά- ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ζπγθεθξηκέλεο ζηξαηεγηθέο ζπκπεξηθνξάο, νη νπνίεο θαη πάιη επεξεάδνπλ ηηο πξαθηηθέο ρξήζεο. Βπηινγή πξνζέγγηζεο έξεπλαο Οη AbbotA. (2004) θαη YinR. (1989) αλαθέξνληαη ζηηο δηαθνξεηηθέο πηζαλέο πξνζεγγίζεηο έξεπλαο θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ θαη θαηαζηάζεσλ -πείξακα, επηζθφπεζε, αξρεηαθή αλάιπζε, ηζηνξηθή πξνζέγγηζε θαη έξεπλα πεξίπησζεο- θαη αλαπηχζζνπλ θξηηήξηα επηινγήο ηεο θάζε πξνζέγγηζεο ζε ζρέζε κε ην αληηθείκελν θαη ηα εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο. Ώπφ ηηο παξαπάλσ πηζαλέο εξεπλεηηθέο πξνζεγγίζεηο απνθιείνληαη ακέζσο δχν: ε δηεμαγσγή πεηξάκαηνο θαη ε ηζηνξηθή πξνζέγγηζε. Δ δηεμαγσγή πεηξάκαηνο απνξξίπηεηαη, θαζψο είλαη πξφδειν πσο ν δεκφζηνο αζηηθφο ρψξνο δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο θιεηζηφ θαη ειεγρφκελν ζχζηεκα, ζπλζήθε απαξαίηεηε γηα ηελ πεηξακαηηθή πξνζέγγηζε. Δ ηζηνξηθή πξνζέγγηζε απνξξίπηεηαη, θαζψο ε έξεπλα αθνξά ζχγρξνλα γεγνλφηα, θαηαζηάζεηο θαη ζπλζήθεο. ηελ παξνχζα δηαηξηβή, ρξεζηκνπνηείηαη κηα κηθηή κεζνδνινγηθή πξνζέγγηζε, κε βάζε φκσο ηε δηεμαγσγή ηξηψλ εξεπλψλ πεξίπησζεο, νπφηε εληάζζεηαη ζηελ αλάιπζε πεξηνξηζκέλνπ αξηζκνχ πεξηπηψζεσλ (Small-NAnalysis). Δ δηαηξηβή δελ πηνζεηεί πιήζνο αξρηθψλ ππνζέζεσλ, ηελ ηζρχ ησλ νπνίσλ επηδηψθεη λα εμεηάζεη, εθηφο ηεο ππφζεζεο φηη νη ζρέζεηο εμνπζίαο κεηαμχ κεραληζκψλ κε πεδίν αλαθνξάο ην δεκφζην ρψξν έρνπλ επηξξνή ζηηο πξαθηηθέο ρξήζεο θαη ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ ρψξσλ απηψλ. Απηφ νθείιεηαη ζηελ πηνζέηεζε κηαο επαγσγηθήο πξνζέγγηζεο ηεο έξεπλαο, θαηά ηελ νπνία ηα κνηίβα εληνπίδνληαη εληφο ηεο έξεπλαο θαη φρη εθ ησλ πξνηέξσλ. Βπηινγή ηχπνπ δεδνκέλσλ Οη Guest θαη άιινη (2011), αλαθέξνληαη ζηηο δηαθνξνπνηήζεηο κεηαμχ πνζνηηθήο θαη πνηνηηθήο έξεπλαο ζε ζρέζε κε ηα εξσηήκαηα, ην αληηθείκελν θαη ηα δεδνκέλα ηεο έξεπλαο. Οη δηαθνξνπνηήζεηο απηέο παξνπζηάδνληαη ζηνλ Πίλαθα

114 Μεζνδνινγία Πνζνηηθή Πξνζέγγηζε Πνηνηηθή Πξνζέγγηζε Βπηδηψθεη ηελ επηβεβαίσζε ππνζέζεσλ γηα ζπγθεθξηκέλα θαηλφκελα. Υξεζηκνπνηεί πεξηζζφηεξν απζηεξφ ηξφπν εθκαίεπζεο θαη Βπηδηψθεη ηελ εμεξεχλεζε θαηλνκέλσλ Υξεζηκνπνηεί πεξηζζφηεξν επέιηθηνπο ηξφπνπο εθκαίεπζεο θαη θαηεγνξηνπνίεζεο ησλ Γεληθφ Πιαίζην θαηεγνξηνπνίεζεο ησλ απαληήζεσλ ζηα απαληήζεσλ ζηα εξσηήκαηα. εξσηήκαηα. Υξεζηκνπνηεί εμαηξεηηθά δνκεκέλεο κεζφδνπο (εξσηεκαηνιφγηα, Υξεζηκνπνηεί εκηδνκεκέλεο κεζφδνπο (ζπλεληεχμεηο ζε βάζνο, παξαηήξεζε). επηζθφπεζε, δνκεκέλε παξαηήξεζε). ηφρνη ηεο Αλάιπζεο Πνζνηηθνπνίεζε ησλ παξαιιαγψλ θαη ησλ δηαθνξνπνηήζεσλ Πξφβιεςε ζρέζεσλ Πεξηγξαθή Υαξαθηεξηζηηθψλ Πεξηγξαθή παξαιιαγψλ θαη δηαθνξνπνηήζεσλ Πεξηγξαθή θαη εμήγεζε ζρέζεσλ Πεξηγξαθή αηνκηθψλ εκπεηξηψλ Πεξηγξαθή ζπλεζεηψλ δηαθφξσλ νκάδσλ Μνξθή Δξσηήζεσλ Κιεηζηνχ ηχπνπ Ώλνηρηνχ ηχπνπ Μνξθή Γεδνκέλσλ Ώξηζκεηηθά Κείκελα Διαζηηθφηεηα ζην ρεδηαζκφ ηεο Έξεπλαο Δ έξεπλα παξακέλεη ζηαζεξή Οη απαληήζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ δελ επεξεάδνπλ ηα επφκελα βήκαηα ηεο έξεπλαο. Ο ζρεδηαζκφο ηεο έξεπλαο ππφθεηηαη ζε ζηαηηζηηθέο ππνζέζεηο θαη ζπλζήθεο. Οξηζκέλεο πιεπξέο ηεο έξεπλαο είλαη ειαζηηθέο. Οη απαληήζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ επεξεάδνπλ ηηο επφκελεο εξσηήζεηο. O ζρεδηαζκφο ηεο έξεπλαο αλαδηακνξθψλεηαη Πίλαθαο 3: χγθξηζε πνζνηηθήο θαη πνηνηηθήο εξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο (Guestetal., 2011) 101

115 Μεζνδνινγία Δ παξνχζα δηαηξηβή πηνζεηεί ηελ πνηνηηθή εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε εμαηηίαο ηνπ είδνπο ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηήζεσλ (πψο;), ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο έξεπλαο ην νπνίν αθνξά ζχγρξνλα θνηλσληθά θαηλφκελα θαη ησλ νληνινγηθψλ θαη επηζηεκνινγηθψλ παξαδνρψλ. Βληνχηνηο, ζπκπιεξσκαηηθά ρξεζηκνπνηνχληαη πνζνηηθά δεδνκέλα ηα νπνία πξνθχπηνπλ απφ ηε ζπκπιήξσζε εξσηεκαηνινγίσλ απφ δείγκα ρξεζηψλ ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ. 6.3.Πεξηγξαθή ηεο βάζεο δεδνκέλσλ, ησλ δηαδηθαζηψλ ζπιινγήο ηνπο θαη ησλ κεζφδσλ επεμεξγαζίαο ηνπο Βάζε δεδνκέλσλ Δ θχζε ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο έξεπλαο ηεο δηαηξηβήο, ε νπνία πεξηιακβάλεη αλαθνξέο ζε πνηθίια επηζηεκνληθά πεδία θαη εμεξεχλεζε ζπλδέζεσλ, αιιά θαη ε επηδίσμε ηζρπξήο εζσηεξηθήο θαη εμσηεξηθήο εγθπξφηεηαο κε ηε ρξήζε κεζφδσλ ηξηγσληζκνχ απαηηεί ηε ρξήζε πνιιαπιψλ πεγψλ ζπιινγήο ζηνηρείσλ. Δ βάζε δεδνκέλσλ ηεο έξεπλαο πεδίνπ απνηειείηαη απφ ηα εμήο: Ώ. Ώπνκαγλεηνθσλεκέλεο θαη θσδηθνπνηεκέλεο ζπλεληεχμεηο δχν ηχπσλ i) Βίθνζη ελλέα ζε βάζνο ζπλεληεχμεηο αλνηρηνχ ηχπνπ, νη νπνίεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε επηιεγκέλν δείγκα αηφκσλ, ηα νπνία είηε έρνπλ εμεηδηθεπκέλεο γλψζεηο, είηε θαηέρνπλ θξίζηκε ζέζε ζηνπο ππφ έξεπλα κεραληζκνχο. Βμαηηίαο ησλ θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ νη νπνίεο επηθξαηνχλ ζηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο, ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ αηφκσλ κε ηα νπνία πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζπλεληεχμεηο, έζεζαλ σο πξνυπφζεζε ηελ αλσλπκία ησλ ίδησλ, αιιά θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ησλ θαηαζηεκάησλ, νξγαλψζεσλ ή νκάδσλ ζηηο νπνίεο ζπκκεηέρνπλ. Γηα ην ιφγν απηφ, δελ αλαθέξεηαη ζε θακία πεξίπησζε νλνκαηεπψλπκν αηφκνπ ε νλνκαζία θαηαζηήκαηνο, αιιά νη νξγαλψζεηο- εθηφο κίαο εμαίξεζεοαλαθέξνληαη θαλνληθά. πλεληεχμεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ κε ηνπο εμήο αλά δεκφζην ρψξν: 102

116 Μεζνδνινγία Πιαηεία Βμαξρείσλ: Αχν αζηπλνκηθνί, νη νπνίνη ππεξέηεζαλ ή ππεξεηνχλ ζην Ώ.Σ. Βμαξρείσλ Σξεηο θαηαζηεκαηάξρεο/επηρεηξεκαηίεο Μέινο ηεο Βπηηξνπήο Πξσηνβνπιίαο Καηνίθσλ Βμαξρείσλ πκκεηέρνληαο ζηνλ πνιηηηθφ ρψξν Nosotros πκκεηέρνπζα ζε θαηάιεςε, ε νπνία δελ επηζπκεί λα αλαθεξζεί νλνκαζηηθά θαη ζα αλαθέξεηαη ζην εμήο σο Καηάιεςε Ώ Πιαηεία πληάγκαηνο Ώζηπλνκηθφο ππεχζπλνο γηα ζπληνληζκφ δξάζεσλ θαη πξνειέγρνπο ζε γεγνλφηα δηακαξηπξίαο Σξεηο θαηαζηεκαηάξρεο/ επηρεηξεκαηίεο Μέινο ηνπ ΚΚΒ θαη ηνπ ΠΏΜΒ Μέινο ηνπ ΤΡΕΓΏ Μέινο ηεο ΏΝΣΏΡΤΏ πκκεηέρνληαο ζε θεληξηθή ζπλέιεπζε ηνπ αλαξρηθνχ/ αληηεμνπζηαζηηθνχ ρψξνπ Αχν άηνκα ηα νπνία ζπκκεηείραλ ζηηο δνκέο θαη ζηηο δηαδηθαζίεο ηνπ θηλήκαηνο ησλ Ώγαλαθηηζκέλσλ Πιαηεία Ώγ. Παληειεήκνλα Ώζηπλνκηθφο ηνπ ηκήκαηνο αζθαιείαο ηνπ Ώγίνπ Παληειεήκνλα Αχν επηρεηξεκαηίεο/ καγαδάηνξεο Μέινο ηεο Κίλεζεο Καηνίθσλ 6 εο ΑεκνηηθήοΚνηλφηεηαο Ώζήλαο Μέινο ηεο επηηξνπήο θαηνίθσλ Ώγ. Παληειεήκνλα πκκεηέρνληαο ζε θαηάιεςε ηνπ αλαξρηθνχ/ αληηεμνπζηαζηηθνχ ρψξνπ πιεζίνλ ηνπ Ώγ. Παληειεήκνλα Κνηλνί κε αλαθνξέο ζηνπο ηξεηο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο ΐαξειάο Ώλδξέαο, Ώληηδήκαξρνο Ώζελαίσλ Αχν αζηπλνκηθνί ηεο νκάδαο ΑΕΏ Ώζηπλνκηθφο ησλ ΜΏΣ 103

117 Μεζνδνινγία Γ.Ώ., δηεπζχλσλ ζχκβνπινο εηαηξείαο real estate κε πεδίν δξαζηεξηφηεηαο ηελ θεληξηθή Ώζήλα ii) Βλλέα εζηηαζκέλεο. πγθεθξηκέλα, γηα θάζε ππφ έξεπλα δεκφζην ρψξν πξαγκαηνπνηήζεθαλ δχν ζπλεληεχμεηο κε θαηνίθνπο ή ηδηνθηήηεο πεξηπηέξσλ. Σν πεξηερφκελν ησλ ζπλεληεχμεσλ αθνξνχζε απνθιεηζηηθά ηνλ εληνπηζκφ νκάδσλ θαη νξγαλψζεσλ πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζε θάζε πιαηεία. Βπηπιένλ, πξαγκαηνπνηήζεθαλ ηξεηο εζηηαζκέλεο κε άηνκα ηα νπνία ζπκκεηείραλ ζην κνίξαζκα εξσηεκαηνινγίσλ ζηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο. ΐ. Γξαθήκαηα ηα νπνία πξνέθπςαλ απφ 280 εξσηεκαηνιφγηα κε εξσηήζεηο αλνηρηνχ θαη θιεηζηνχ ηχπνπ, ηα νπνία απεπζχλζεθαλ ζε ηπραίν δείγκα ρξεζηψλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θαη ζπγθεθξηκέλα 100 ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ, 100 ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο θαη 80 ζηελ πιαηεία Ώγ. Παληειεήκνλα. εκεηψλεηαη εδψ φηη θαηά ηελ απφπεηξα λα παξνπζηαζηνχλ νη θσδηθνπνηεκέλεο απαληήζεηο ησλ ρξεζηψλ, νη νπνίεο αθνξνχλ παξάγνληεο ειθπζηηθφηεηαο θαη κε ειθπζηηθφηεηαο ηνπ θάζε δεκφζηνπ ρψξνπ, θαζψο θαη πεξηγξαθέο ηνπ, δεκηνπξγήζεθε έλα λέν γξάθεκα ην νπνίν - ζχκθσλα κε ηελ αληίιεςε θαη ηε γλψζε ηνπ ζπγγξαθέα - δελ έρεη εκθαληζηεί έσο ηψξα. Ο ζπγθεθξηκέλνο ηξφπνο παξάζεζεο δεδνκέλσλ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί, ηφζν γηα πνηνηηθά, φζν θαη γηα πνζνηηθά δεδνκέλα. Γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα πξνγξάκκαηα Excel, Autocad θαη Photoshop. Σν γξάθεκα απηφ νλνκάζηεθε γξάθεκα γξαλάδη ( gear chart ) θαη ρξεζηκνπνηήζεθε ζην ζχλνιν ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο. Γ. Κσδηθνπνηεκέλεο απνδειηηψζεηο εγγξάθσλ θαη αλαθνξψλ ζε ΜΜΒ i) Ώπνδειηίσζε αλαθνξψλ ζε ΜΜΒ, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ ηα πξψηα δέθα απνηειέζκαηα γηα θάζε έηνο απφ ην 2009 έσο ην 2014, κέζσ ηεο κεραλήο αλαδήηεζεο ηεο Google. ii) Ώπνδειηίσζε εγγξάθσλ, αλαθνηλψζεσλ, αθηζψλ θαη ινηπνχ έληππνπ πιηθνχ, ζρεηηθνχ κε ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο, ην νπνίν έρεη παξαρζεί απφ ηηο ππφ έξεπλα νξγαλψζεηο. 104

118 Μεζνδνινγία Α. Ώλαιπηηθέο ζεκεηψζεηο, ράξηεο δξαζηεξηνηήησλ, ράξηεο νκαδνπνηήζεσλ θαη γξαθήκαηα, σο πξντφλ άκεζεο θαη ζπκκεηνρηθήο παξαηήξεζεο πγθεθξηκέλα, νκάδεο έξεπλαο κε ηελ παξνπζία θαη ην ζπληνληζκφ ηνπ ζπγγξαθέα ηεο δηαηξηβήο πξαγκαηνπνίεζαλ ηξηάληα έμη ψξεο άκεζεο, κε ζπκκεηνρηθήο παξαηήξεζεο ζε θάζε ππφ έξεπλα δεκφζην ρψξν. Βπηπιένλ, ππήξμε παξαθνινχζεζε ησλ εμήο γεγνλφησλ θαη δξάζεσλ: - πκκεηνρηθή παξαηήξεζε δχν ζπλειεχζεσλ ηεο Λατθήο πλέιεπζεο Βμαξρείσλ (28/5/2014 θαη 4/7/2014, 19:00, παξθάθη Σζακαδνχ, Βμάξρεηα) - Άκεζε παξαηήξεζε γεγνλφηνο δηακαξηπξίαο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο (9/4/2014, 10:00) - πκκεηνρηθή παξαηήξεζε ζπλειεχζεσλ, δξάζεσλ θαη γεγνλφησλ δηακαξηπξίαο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο (Μάηνο Ενχιηνο 2011) Γηαδηθαζίεο ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ Σν ζχλνιν ηεο έξεπλαο πεδίνπ - εθηφο δηαδηθαζηψλ ζπκκεηνρηθήο παξαηήξεζεο ηνπ θηλήκαηνο ησλ Ώγαλαθηηζκέλσλ νη νπνίεο έιαβαλ ρψξα ην πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ην Μάην έσο ηνλ Ώχγνπζην ηνπ Δ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε ζε δχν θάζεηο, θαζψο ηα δεδνκέλα ηα νπνία πξνέθπςαλ απφ ηελ πξψηε δηακφξθσζαλ ην πεξηερφκελν ηεο δεχηεξεο θάζεο ηεο έξεπλαο. Βπηπιένλ, θάζε είδνο δεδνκέλνπ ζπλδέεηαη κε ηελ απάληεζε ησλ θχξησλ εξσηεκάησλ ηεο δηαηξηβήο. Πξψηε θάζε ηεο έξεπλαο πεδίνπ: Μάηνο- Ενχληνο 2014 ε ζρέζε κε ηα θεληξηθά εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ε πξψηε θάζε ηεο έξεπλαο θιήζεθε λα απαληήζεη ζηα εμήο: Πνηεο πξαθηηθέο ρξήζεο θαη δξαζηεξηφηεηεο αλαπηχζζνληαη ζε θάζε έλαλ απφ ηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο/ πεξηπηψζεηο έξεπλαο; Ση ζπκπεξάζκαηα πξνθχπηνπλ γηα ηνλ θάζε δεκφζην ρψξν; Πνηνη κεραληζκνί θαη νξγαλσκέλεο νκάδεο αλαπηχζζνληαη θαη δξνπλ ζε θάζε πεξίπησζε; Πνηα άηνκα- ζπκκεηέρνληεο ζε κεραληζκνχο- είλαη θαηάιιεια γηα δηεμαγσγή ζπλεληεχμεσλ ζηε δεχηεξε θάζε ηεο έξεπλαο; Πνηέο ελδείμεηο γηα ηε δξάζε ησλ ππφ έξεπλα κεραληζκψλ απνηππψλνληαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ θάζε δεκφζηνπ ρψξνπ θαη κε πνηνπο ηξφπνπο; 105

119 Μεζνδνινγία Σα εξγαιεία ηα νπνία επηζηξαηεχηεθαλ γηα ηελ απάληεζε ησλ παξαπάλσ εξσηεκάησλ πεξηιακβάλνπλ: βηβιηνγξαθηθή αλάιπζε, άκεζε θαη ζπκκεηνρηθή παξαηήξεζε, απνδειηίσζε αλαθνξψλ ζην δηαδίθηπν, εξσηεκαηνιφγηα, ζπλεληεχμεηο κε άηνκα, ηα νπνία έρνπλ θαζεκεξηλή παξνπζία ζηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο, ζπλεληεχμεηο κε άηνκα ηα νπνία είραλ δηάδξαζε κε ρξήζηεο κέζσ ζπκκεηνρήο ζηελ έξεπλα. Σα εξγαιεία απηά, ιεηηνπξγνχλ ζπκπιεξσκαηηθά ζηελ απάληεζε ησλ παξαπάλσ εξσηεκάησλ, ζην πιαίζην ηεο ηξηγσλνκέηξεζεο, δηαδηθαζίαο ε νπνία πεξηιακβάλεη ηε ρξήζε δηαθνξεηηθψλ πεγψλ κε ζθνπφ ην ρηίζηκν ηζρπξήο αμηνπηζηίαο θαη εγθπξφηεηαο ηεο έξεπλαο. ηε ζπλέρεηα αλαιχνληαη ηα παξαπάλσ εξγαιεία θαη ε ρξήζε ηνπο ζην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο πεδίνπ. ΐηβιηνγξαθηθή Ώλάιπζε Δ αλάιπζε ηεο βηβιηνγξαθίαο αλαπηχρζεθε, ψζηε λα θαηαιήγεη ζε ππνζέζεηο ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε θαη δξάζε ζπγθεθξηκέλσλ κεραληζκψλ ζην δεκφζην ρψξν θαη ηε ζχλδεζή ηνπο κε επξχηεξεο δηαζηάζεηο θαη ιεηηνπξγίεο ηνπ ρψξνπ. ε θάζε πεξίπησζε, νη κεραληζκνί νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζηε βηβιηνγξαθία ππνζέηνπκε φηη είλαη πηζαλφ λα εκθαληζηνχλ ζηελ έξεπλα πεδίνπ. Βπνκέλσο, θαηά ηελ πξψηε θάζε ηεο έξεπλαο πεδίνπ, ε νκάδα έξεπλαο εμεηάδεη ην αλ νη κεραληζκνί απηνί εκθαλίδνληαη ζηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο, ζε ζπλδπαζκφ κε δηεξεχλεζε ελδείμεσλ ιεηηνπξγίαο άιισλ κεραληζκψλ, νη νπνίνη δελ έρνπλ αλαιπζεί ζηε βηβιηνγξαθία, αιιά εκθαλίδνληαη ζην πεδίν. Ώλ θαη απφ ηε βηβιηνγξαθηθή αλάιπζε πξνθχπηεη εθ ησλ πξνηέξσλ έληαμε ησλ κεραληζκψλ απηψλ ζε θάπνηα απφ ηηο ηξεηο δηαζηάζεηο, ε έληαμε απηή ζα δηεξεπλεζεί εθ λένπ, ηφζν ζηελ πξψηε, αιιά θπξίσο ζηε δεχηεξε θάζε ηεο έξεπλαο. πκπεξαζκαηηθά, ε βηβιηνγξαθηθή αλάιπζε πξνζθέξεη ππνζέζεηο γηα ηνπο κεραληζκνχο κέζσ ησλ νπνίσλ νη θχξηεο δηαζηάζεηο θαη ιεηηνπξγίεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ εθθξάδνληαη. Οη ππνζέζεηο απηέο εμεηάδνληαη θαη αμηνινγνχληαη θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο πεδίνπ. Άκεζε θαη ζπκκεηνρηθή παξαηήξεζε Καηά ηελ πξψηε θάζε ηεο έξεπλαο πξαγκαηνπνηήζεθε ε άκεζε παξαηήξεζε ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ. Ώξρηθά, ν ζπγγξαθέαο πξαγκαηνπνίεζε είθνζη ηέζζεξηο ψξεο παξαηήξεζεο ζε θάζε δεκφζην ρψξν. Δ παξαηήξεζε έιαβε ρψξα δηαθνξεηηθέο κέξεο, αιιά κε θξηηήξηα ην λα κελ πεξηιακβάλνληαη ζε απηέο ζαββαηνθχξηαθα θαη λα 106

120 Μεζνδνινγία ππάξρνπλ επλντθέο γηα ηελ χπαξμε ρξεζηψλ θαηξηθέο ζπλζήθεο. Σν 24σξν ρσξίζηεθε ζε 8 ηξίσξα θαη θαιχθζεθε νιφθιεξν ην εχξνο ηνπ (00:00-00:00). Ώληηθείκελα ηεο άκεζεο παξαηήξεζεο ήηαλ: ην θπζηθφ πεξηβάιινλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ην επξχηεξν αζηηθφ πεξηβάιινλ Οη ρξήζηεο θαη ε ζπκπεξηθνξά ηνπο ζηα εμήο επίπεδα: εκθάληζε (ειηθία, θχιν, ληχζηκν), δξαζηεξηφηεηεο θαη κεηαμχ ηνπο δηαδξάζεηο, νκαδνπνηήζεηο, θίλεζε ζηνλ ρψξν Δ παξνπζία θαη δξάζε ησλ κεραληζκψλ νη νπνίνη είραλ πξνθχςεη απφ ηε βηβιηνγξαθηθή αλάιπζε (αζηπλνκία, επηρεηξήζεηο) Δ ηπρφλ παξνπζία θαη δξάζε άιισλ κεραληζκψλ Σα εξγαιεία ηεο άκεζεο παξαηήξεζεο πεξηειάκβαλαλ ζπγγξαθή εθηεηακέλσλ ζεκεηψζεσλ θαη παξαηεξήζεσλ, θσηνγξαθίεο, ζρεδηαζκφ ζθαξηθεκάησλ ηνπ ρψξνπ, ησλ δξάζεσλ, ηεο ζέζεο θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ ρξεζηψλ θαη ηεο θίλεζεο ζην ρψξν. Μεηά ηε ζπκπιήξσζε είθνζη ηεζζάξσλ σξψλ ζε θάζε δεκφζην ρψξν, πξαγκαηνπνηήζεθε επαλαιεπηηθή παξαηήξεζε γηα ηηο δψδεθα ψξεο κε ηελ κεγαιχηεξε ππθλφηεηα ρξεζηψλ ζε θάζε δεκφζην ρψξν. ηηο επαλαιεπηηθέο παξαηεξήζεηο δεκηνπξγήζεθαλ νκάδεο, νη νπνίεο ζπλέιιεγαλ ηαπηφρξνλα ζηνηρεία κε ζθνπφ ηελ παξαγσγή ραξηψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη νκαδνπνηήζεσλ. ηε θάζε απηή, ππήξραλ, εθηφο ηνπ ζπγγξαθέα, ηνπιάρηζηνλ ηξία αθφκα άηνκα ζε θάζε ρψξν, αθνχ νη πιαηείεο είραλ ρσξηζηεί εθ ησλ πξνηέξσλ ζε ελφηεηεο παξαηήξεζεο. Σα επηπιένλ άηνκα ήηαλ αξρηηέθηνλεο κεραληθνί. Σέινο, ε ζπκκεηνρηθή παξαηήξεζε ζρεηίδεηαη κε δηαδηθαζίεο θαη δξάζεηο θηλεκαηηθψλ κεραληζκψλ νη νπνίνη εληνπίζηεθαλ ζηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο. Ώπνδειηίσζε ειεθηξνληθψλ πεγψλ θαη ζπλεληεχμεηο κε ζηαζεξνχο παξαηεξεηέο Σαπηφρξνλα κε ηελ άκεζε παξαηήξεζε, θαη κε ζθνπφ ηελ επίηεπμε ηνπ ηξηγσληζκνχ γηα ηνλ εληνπηζκφ κεραληζκψλ θαη νξγαλσκέλσλ νκάδσλ, νη νπνίεο δξαζηεξηνπνηνχληαη ζε θάζε πιαηεία, πξαγκαηνπνηήζεθαλ ε απνδειηίσζε ειεθηξνληθψλ πεγψλ θαη έμη ζπλεληεχμεηο κε ζηαζεξνχο παξαηεξεηέο. Δ πξψηε πξαγκαηνπνηήζεθε απφ 7 έσο 13 ΜαΎνπ ηνπ Μέζσ ηεο κεραλήο αλαδήηεζεο ηεο Google θαη κε ηε ρξήζε ησλ εμήο παξακέηξσλ: φλνκα πιαηείαο ζην πεδίν 107

121 Μεζνδνινγία αλαδήηεζεο (π.ρ. πιαηεία πληάγκαηνο) θαη εχξνο αλαδήηεζεο γηα θάζε έηνο απφ 1 ε Ώπξηιίνπ έσο 31 Μαξηίνπ ηνπ επφκελνπ (π.ρ. 1/4/ /3/2013) θαηαγξάθεθαλ νη δέθα πξψηεο θαηαρσξήζεηο νη νπνίεο ζηε ζπλέρεηα θσδηθνπνηήζεθαλ κε απνθιεηζηηθφ ζθνπφ ηνλ εληνπηζκφ νξγαλσκέλσλ νκάδσλ ζηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο. Δ απνδειηίσζε δηαδηθηπαθψλ πιεξνθνξηψλ ιεηηνχξγεζε ζπκπιεξσκαηηθά κε ηελ άκεζε παξαηήξεζε. Δ άκεζε παξαηήξεζε, εθφζνλ έρεη πεξηνξηζκέλν ρξνληθφ εχξνο, δελ κπνξεί λα θαιχςεη ην ζχλνιν ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο, ην ζχλνιν ησλ κεραληζκψλ, νη νπνίνη αλαπηχζζνπλ παξνπζία θαη δξάζε ζηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο, θαζψο θαη κε θαζεκεξηλέο παξεκβάζεηο ζε επίπεδν γεγνλφησλ. Με ηνλ ηειεπηαίν φξν, αλαθεξφκαζηε ζε γεγνλφηα ζπγθεθξηκέλσλ ραξαθηεξηζηηθψλ (π.ρ. γεγνλφηα δηακαξηπξίαο ζηελ πιαηεία πληάγκαηνο), ηα νπνία είλαη εμαηξεηηθά πηζαλφ λα κε ζπλαληεζνχλ ζην πιαίζην κηαο 36σξεο παξαηήξεζεο, αιιά εθφζνλ ιακβάλνπλ ρψξα ηαθηηθά απνηεινχλ κέξνο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ. Χο ζπλέπεηα ησλ παξαπάλσ γεγνλφησλ, παξνπζηάδνληαη επηπιένλ κεραληζκνί, νη νπνίνη επίζεο δελ είλαη δπλαηφλ λα θαιπθζνχλ απφ ηελ παξαηήξεζε ζην ζχλνιφ ηνπο. Γηα ηνλ ίδην ζθνπφ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε θάζε δεκφζην ρψξν δχν ζπλεληεχμεηο κε ζηαζεξνχο παξαηεξεηέο (θαηνίθνπο θαη ηδηνθηήηεο πεξηπηέξσλ), νη νπνίνη εξσηήζεθαλ ζρεηηθά κε ρξήζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, νη νπνίεο κπνξεί λα έρνπλ μεθχγεη απφ ηηο πξνεγνχκελεο κεζφδνπο θαη επηβεβαηψζεθαλ, ακθηζβεηήζεθαλ θαη εκπινπηίζηεθαλ νη κεραληζκνί νη νπνίνη έρνπλ εληνπηζηεί ζηα πξψηα ζηάδηα ηεο έξεπλαο θαη αληιήζεθαλ πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε θξίζηκα γεγνλφηα. εκεηψλεηαη φηη ζε θακία πεξίπησζε δε ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο εξγαιεία εξκελείαο ηεο δξάζεο ή ζπζρέηηζεο ησλ ππφ έξεπλα κεραληζκψλ αιιά, φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο απνδειηίσζεο ειεθηξνληθψλ πεγψλ, απνθιεηζηηθά γηα ηνλ εληνπηζκφ κεραληζκψλ, νκάδσλ θαη πξαθηηθψλ. Μέζσ ηεο άκεζεο παξαηήξεζεο, ηεο απνδειηίσζεο ησλ ειεθηξνληθψλ πεγψλ θαη ησλ ζπλεληεχμεσλ εληνπίζηεθαλ νη θχξηνη κεραληζκνί θαη νξγαλσκέλεο νκάδεο, νη νπνίεο δξαζηεξηνπνηνχληαη ζε θάζε δεκφζην ρψξν. Βξσηεκαηνιφγηα Ώθνχ απφ ηηο πξψηεο δηαδηθαζίεο εληνπίζηεθαλ νη νξγαλσκέλεο νκάδεο ζε θάζε δεκφζην ρψξν, ζρεδηάζηεθαλ εξσηεκαηνιφγηα γηα θάζε πιαηεία, ηα νπνία πεξηιάκβαλαλ εξσηήζεηο θιεηζηνχ θαη αλνηρηνχ ηχπνπ. Οη πξψηεο αθνξνχζαλ: 108

122 Μεζνδνινγία δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά: θχιν, ειηθία, εηζφδεκα, επίπεδν εθπαίδεπζεο, ηφπν θαηνηθίαο βαζκφ άλεζεο/ νηθεηφηεηαο θαη βαζκφ αίζζεζεο αζθάιεηαο αμηνιφγεζε δξάζεσλ θαη παξεκβάζεσλ ησλ κεραληζκψλ ζην δεκφζην ρψξν (πιαηεία Βμαξρείσλ θαη πιαηεία Ώγ. Παληειεήκνλα) ή αμηνιφγεζε ιεηηνπξγηψλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ (πιαηεία πληάγκαηνο) Οη δεχηεξεο αθνξνχζαλ παξάγνληεο ειθπζηηθφηεηαο ή κε ειθπζηηθφηεηαο ησλ δεκφζησλ ρψξσλ, πεξηγξαθή ησλ δεκφζησλ ρψξσλ κε κηα ιέμε ή θξάζε θαη αληίζηνηρε πεξηγξαθή ησλ ππφινηπσλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ. πλεληεχμεηο κε άηνκα ηα νπνία ζπκκεηείραλ ζην κνίξαζκα ησλ εξσηεκαηνινγίσλ Πξαγκαηνπνηήζεθε κία ζπλέληεπμε γηα θάζε δεκφζην ρψξν, ην πεξηερφκελν ηεο νπνίαο αθνξνχζε γεληθέο παξαηεξήζεηο γηα ηελ αιιειεπίδξαζε κε ηνπο ρξήζηεο, πξνθνξηθέο δηθαηνινγήζεηο ησλ απαληήζεσλ ή ηεο άξλεζεο ζπκκεηνρήο ζηελ έξεπλα θιπ. Γεχηεξε θάζε ηεο έξεπλαο πεδίνπ: Ηνχιηνο- επηέκβξηνο 2014 ηελ πξψηε θάζε ηεο έξεπλαο εληνπίζηεθαλ νη θαζεκεξηλέο πξαθηηθέο ρξήζεο ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ θαη εληνπίζηεθαλ νη κεραληζκνί, νκάδεο θαη άηνκα, νη νπνίνη δξνπλ θαη ζπκκεηέρνπλ ζηε δηακφξθσζε ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Δ δεχηεξε θάζε ηεο έξεπλαο θαιείηαη λα απαληήζεη ζηα εμήο εξεπλεηηθά εξσηήκαηα: Πνηεο είλαη νη νπηηθέο ησλ νκάδσλ θαη ησλ κεραληζκψλ γηα ηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο; Πψο νη κεραληζκνί θαη νκάδεο επεκβαίλνπλ ζηε δηακφξθσζε ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ; Πψο νη κεραληζκνί θαη νη νκάδεο αιιειεπηδξνχλ; Πνηεο ζρέζεηο θαη ζηξαηεγηθέο αλαπηχζζνληαη θαη πνηα κέζα επηζηξαηεχνληαη; Δ δηεξεχλεζε ησλ παξαπάλσ ζηεξίδεηαη θπξίσο ζηε δηεμαγσγή ζπλεληεχμεσλ κε άηνκα ηα νπνία ζπκκεηέρνπλ ζηνπο κεραληζκνχο θαη ζηηο νκάδεο. πκπιεξσκαηηθά κε ηηο ζπλεληεχμεηο, πξαγκαηνπνηήζεθε απνδειηίσζε θαη εξκελεία ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ, ησλ αθεγήζεσλ ησλ παξαπάλσ νκάδσλ, φπσο απηέο απνηππψλνληαη ζε έγγξαθα ζρεηηθά κε ηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο. 109

123 Μεζνδνινγία πλεληεχμεηο Γηα θάζε δεκφζην ρψξν, εληνπίζηεθαλ νη κεραληζκνί θαη νη νκάδεο νη νπνίεο απνηεινχλ κέξνο θαη είλαη δηακνξθσηέο ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο θαη ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Πξνθεηκέλνπ λα απαληεζνχλ ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο δεχηεξεο θάζεο ηεο έξεπλαο, πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζπλεληεχμεηο αλνηρηνχ ηχπνπ κε άηνκα ηα νπνία ζπκκεηέρνπλ ζηηο παξαπάλσ δνκέο. Οη ππφ έξεπλα νκάδεο θαη κεραληζκνί εληάζζνληαη εθ ησλ πξνηέξσλ ζε κία απφ ηηο θχξηεο δηαζηάζεηο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ (θαλνληθνπνίεζε, θηλήκαηα θαη νξγαλψζεηο, νηθνλνκηθή δηάζηαζε), πξνθεηκέλνπ νη δηαζηάζεηο απηέο λα εκθαληζηνχλ κε κηα ζρεηηθή ηζνξξνπία ζηε δηαδηθαζία δηεμαγσγήο ζπλεληεχμεσλ. Βληνχηνηο, ε πξνεπηινγή ηεο έληαμεο δηεξεπλήζεθε εθ λένπ κέζσ εξσηήζεσλ ζην πιαίζην ηεο ζπλέληεπμεο. Κάζε δηάζηαζε εθθξάζηεθε κε ηνπιάρηζηνλ ηξεηο ζπλεληεχμεηο γηα θάζε δεκφζην ρψξν. Έηζη, ζε θάζε πεξίπησζε έξεπλαο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ηνπιάρηζηνλ ελλέα ζπλεληεχμεηο, ζηηο νπνίεο πξνζηέζεθαλ επηπιένλ ζπλεληεχμεηο κε ζπκκεηέρνληεο ζε κεραληζκνχο θαη νκάδεο, νη νπνίεο εληνπίζηεθαλ ζηελ πξψηε θάζε ηεο έξεπλαο. ε θάζε ζπλέληεπμε ηέζεθαλ εξσηήκαηα ηα νπνία παξαπέκπνπλ ζηα θεληξηθά εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο δεχηεξεο θάζεο ηεο έξεπλαο. Σέζεθαλ ηνπιάρηζηνλ ηέζζεξα εξσηήκαηα γηα θάζε θεληξηθφ εξεπλεηηθφ εξψηεκα, ελψ νξηζκέλα εξσηήκαηα επηδίσθαλ ηελ άληιεζε αθεγήζεσλ, νη νπνίεο ζα αθνξνχλ είηε ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηεο πιαηείαο, είηε ζε ζπγθεθξηκέλα πεξηζηαηηθά, ζηα νπνία έρνπλ εκπιαθεί νη ππφ έξεπλα κεραληζκνί θαη νκάδεο ζην ζχλνιφ ηνπο. Δ πξνζέγγηζε απηή απνηειεί θαη ηνλ ηξφπν θσδηθνπνίεζεο ησλ απαληήζεσλ, ζηνλ νπνίν ζα βαζηζηεί ε εξκελεπηηθή δηαδηθαζία ησλ ζπλεληεχμεσλ. Βμαηηίαο ηνπ εληνπηζκνχ θαη ηεο ζπκπεξίιεςεο ζηελ έξεπλα εθηεηακέλσλ πεξηζηαηηθψλ βίαο θαη νκάδσλ νη νπνίεο ηε ρξεζηκνπνηνχλ σο θχξην κέζν εδξαίσζεο ηεο δξάζεο ηνπο (π.ρ. νκάδεο νξγαλσκέλνπ εγθιήκαηνο θαη δηαθίλεζεο λαξθσηηθψλ), δελ αλαθέξεηαη ην φλνκα ηνπ ζπκκεηέρνληα ζηε δηαδηθαζία ησλ ζπλεληεχμεσλ ή ηνπ κεραληζκνχ/ νκάδαο, ζηελ νπνία εληάζζεηαη, εθφζνλ απηφ δεηήζεθε απφ ην ζπγθεθξηκέλν άηνκν ή νκάδα. Ώξρεηαθή Ώλάιπζε Γηα θάζε ππφ έξεπλα κεραληζκφ θαη νκάδα αλαιχζεθε ν γξαπηφο ιφγνο ν νπνίνο έρεη παξαρζεί ζε ζρέζε κε ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο δεχηεξεο θάζεο ηεο έξεπλαο. Δ αλάιπζε απηή έρεη δηπιή ρξεζηκφηεηα: αθελφο ιεηηνπξγεί σο δηθιείδα αζθαιείαο ζηε 110

124 Μεζνδνινγία δηεμαγσγή ζπλεληεχμεσλ, ε νπνία ζα ζηεξηρζεί ζην ιφγν κφλν ελφο αηφκνπ απφ θάζε κεραληζκφ/ νκάδα, απνθιείνληαο κε ηνλ ηξφπν απηφ ηε ζπκπεξίιεςε νπηηθψλ νη νπνίεο δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηηο θεληξηθέο νπηηθέο θαη ζηξαηεγηθέο ηεο νκάδαο, ελψ αθεηέξνπ εκπινπηίδεη ηελ έξεπλα κε επηπιένλ νπηηθέο θαη πιεξνθνξίεο. Οη αθεγήζεηο θαη νη νπηηθέο αληιήζεθαλ απφ θάζε είδνο γξαπηνχ ιφγνπ, φπσο απηφο δηαθνξνπνηείηαη ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθήο δνκήο θαη ξφινπ ησλ κεραληζκψλ (αθίζεο θαη πξνθεξχμεηο νξγαλψζεσλ, δειηία ηχπνπ, νδεγνί πνιηηηθήο θηι). Δ αξρεηαθή αλάιπζε πξνεγήζεθε ρξνληθά ηεο δηεμαγσγήο ζπλεληεχμεσλ γηα ηνπο ιφγνπο νη νπνίνη αλαθέξζεθαλ πξνεγνπκέλσο. 6.4.ρεδηαζκφο ηεο έξεπλαο θαη κεζνδνινγίεο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ Ο YinR.(1986) νξίδεη ην ζρεδηαζκφ ηεο έξεπλαο πεξίπησζεο σο ηε ινγηθή ε νπνία ζπλδέεη ηα δεδνκέλα θαη ηα ζπκπεξάζκαηα ηα νπνία ζα εμαρζνχλ κε ηηο αξρηθέο εξσηήζεηο θαη δηαθξίλεη πέληε θχξηα ζηνηρεία ηνπ ζρεδηαζκνχ: i) εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο ii) ζέζεηο ηεο έξεπλαο iii) ελφηεηεο ηεο αλάιπζεο iv) ινγηθή ζχλδεζεο δεδνκέλσλ κε ηηο ζέζεηο v) θξηηήξηα εξκελείαο επξεκάησλ. Σν ππνθεθάιαην απηφ απνηειεί ηε ζχλδεζε κεηαμχ ησλ εξσηήζεσλ θαη ησλ θξηηεξίσλ εξκελείαο ηα νπνία πξνθχπηνπλ απφ ηελ θαηαζθεπή ηνπ γλσζηηθνχ/ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ θαη ηεο έξεπλαο πεδίνπ. Δ πξνζέγγηζε ηεο έξεπλαο πεξίπησζεο κπνξεί λα πεξηιακβάλεη ηε δηεξεχλεζε κηαο ή πνιιαπιψλ πεξηπηψζεσλ. Δ δηεξεχλεζε κηαο πεξίπησζεο δε ρξεζηκνπνηείηαη, θαζψο γηα ηε ρξήζε ηεο πξέπεη λα ηθαλνπνηείηαη ηνπιάρηζηνλ κηα απφ ηηο εμήο πξνυπνζέζεηο (YinR., 1986): λα απνηειεί θξίζηκε πεξίπησζε κηαο πιήξσο δηακνξθσκέλεο ζεσξίαο, λα απνηειεί αθξαία ή κνλαδηθή πεξίπησζε, λα απνηειεί πεξίπησζε ε νπνία δελ ήηαλ πξνεγνπκέλσο πξνζβάζηκε ζε εξεπλεηέο. ηελ παξνχζα δηαηξηβή εμεηάδνληαη ηξεηο πεξηπηψζεηο: νη πιαηείεο Δμαξρείσλ, πληάγκαηνο θαη Αγίνπ Παληειεήκνλα. ηε ζπλέρεηα πεξηγξάθνληαη νη κεζνδνινγίεο αλάιπζεο θαη θσδηθνπνίεζεο, νη νπνίεο νδήγεζαλ ζηε δεκηνπξγία βάζεο δεδνκέλσλ. Δ αλάιπζε ηνπ ζπλφινπ ησλ δεδνκέλσλ, πιελ απηψλ πνπ απνηέιεζαλ ζπλδεηηθνχο θξίθνπο κεηαμχ ησλ δχν θάζεσλ ηεο έξεπλαο (ζπλεληεχμεηο κε ζηαζεξνχο παξαηεξεηέο, απνδειηίσζε αλαθνξψλ γηα κεραληζκνχο ζηα ΜΜΒ) πξαγκαηνπνηήζεθε ζε ηξία επίπεδα/ ελφηεηεο αλάιπζεο, νη νπνίεο αθνξνχλ ηφζν ηελ 111

125 Μεζνδνινγία θνηλσληθή δσή ησλ δεκφζησλ ρψξσλ ζην ζχλνιφ ηνπο, φζν θαη ηνπο ρξήζηεο θαη ηνπο κεραληζκνχο: απφςεηο, πξαθηηθέο θαη ζρέζεηο εμνπζίαο. Κξηηήξηα θαη κεζνδνινγία αλάιπζεο θαη εξκελείαο ησλ δεδνκέλσλ ζε ζρέζε κε ηα θεληξηθά εξεπλεηηθά εξσηήκαηα Σν πξψην θχξην εξεπλεηηθφ εξψηεκα αθνξά ηελ απνηχπσζε ηεο θαζεκεξηλφηεηαο θαη ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο ζηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο θαη ηελ αμηνιφγεζή ηνπο. Γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ δηαδηθαζηψλ απηψλ είλαη απαξαίηεηε, αθελφο ε επηινγή ησλ θνηλσληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη δξαζηεξηνηήησλ νη νπνίεο ζα εμεηαζηνχλ θαη αθεηέξνπ ν θαζνξηζκφο θξηηεξίσλ γηα ηελ αμηνιφγεζή ηνπο. Ώπφ ηα εξσηεκαηνιφγηα πξνέθπςαλ γξαθήκαηα κε πνζνηηθή αλάιπζε θαη πίηεο απφςεσλ θαη νπηηθψλ κέζσ θσδηθνπνίεζεο ησλ απαληήζεσλ, νη νπνίεο αθνξνχλ πνηνηηθά δεδνκέλα. Ώπφ ηελ άκεζε παξαηήξεζε πξνέθπςαλ ζεκεηψζεηο, ζθαξηθήκαηα θαη θσηνγξαθίεο. Δ επεμεξγαζία ησλ παξαπάλσ βαζίζηεθε ζε πξνεγνχκελεο έξεπλεο, νη νπνίεο αθνξνχλ δξαζηεξηφηεηεο ρξεζηψλ θαη νκάδσλ ζην δεκφζην ρψξν (Carmona et al.,2003; Carr et al.,1992; Gehl,1996; Holland,2007; Loukaitou θαη Sideris,1999; Marusic,2010; Montgomery,1998; Project for Public Spaces,2000; Shaftoe,2008; Whyte,1980) θαη εκπινπηίδεηαη ζηελ παξνπζίαζε ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο απφ δεδνκέλα ηα νπνία πξνέθπςαλ απφ ηηο ζπλεληεχμεηο φισλ ησλ ηχπσλ. Ώλ θαη ε πιεηνςεθία ησλ παξαπάλσ εξγαζηψλ θαη εξεπλψλ επηθεληξψλεηαη ζηε ζπζρέηηζε ησλ δξαζηεξηνηήησλ κε ην θπζηθφ ζρεδηαζκφ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, αληιήζεθαλ απφ απηέο θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ηεο θνηλσληθήο δσήο, ηξφπνη δηαρσξηζκνχ ησλ δξαζηεξηνηήησλ, ηξφπνη θαηαγξαθήο θαη ηξφπνη θσδηθνπνίεζεο θαη θαηεγνξηνπνίεζεο. Ο Sibley (1995), δηαρσξίδεη ην ρψξν κε φξνπο έληαμεο θαη απνθιεηζκνχ, φπσο θαίλεηαη ζηνλ Πίλαθα 4. Υαξαθηεξηζηηθά Αλνηρηνί ρψξνη Κιεηζηνί ρψξνη Ώπζηεξά θαζνξηζκέλα Καζνξηζκφο νξίσλ Απζδηάθξηηα ζχλνξα ζχλνξα χζηεκα αμηψλ Πνιιαπιφηεηα Πεξηνξηζκέλεο ηζρπξέο αμίεο Γηαθνξεηηθφηεηα θαη πνηθηινκνξθία Ώπνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο Με αλνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο 112

126 Μεζνδνινγία Ρφινο ηεο αζηπλφκεπζεο Θέζε ηνπ θνηλνχ Οπηηθή γηα ηνλ πνιηηηζκφ Με θχιαμε νξίσλ, ρακειή παξνπζία Καηαιακβάλεη ην πεξηζψξην Πνιππνιηηηζκηθνί Αηαηήξεζε ησλ νξίσλ, πςειή παξνπζία Καηαιακβάλεη ην θέληξν Μνλνπνιηηηζκηθνί Πίλαθαο 4: Υαξαθηεξηζηηθά θιεηζηψλ θαη αλνηθηψλ ρψξσλ, Sibley (1995), επεμεξγαζία Malone (2002) Ώπφ ηα παξαπάλσ, πξνέθπςαλ ηξία επίπεδα αμηνιφγεζεο ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο, θαζψο θαη ηα θξηηήξηα γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζή ηεο. Σα επίπεδα, νη παξάκεηξνη θαη ηα θξηηήξηα δηεξεχλεζεο θαη αμηνιφγεζεο παξνπζηάδνληαη ζηνλ Πίλαθα 5. Πεδία αμηνιφγεζεο Παξάκεηξνη Αεκνγξαθηθά Πνηθηιφκνξθνη/ Οκνηνγελείο/ θιεηζηνί ραξαθηεξηζηηθά ρξεζηψλ αλνηρηνί ρψξνη ρψξνη Εδενινγηθή ηνπνζέηεζε Αηαζπνξά πγθεληξψζεηο ρξεζηψλ δεκνγξαθηθψλ δεκνγξαθηθψλ Ώμηνινγήζεηο ρξεζηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ Πνηθηινκνξθία Παξνπζία γπλαηθψλ Φπζηθφ πεξηβάιινλ θαη παξεκβάζεηο ζην ρψξν πζρέηηζε βαζκνχ αζθάιεηαο θαη άλεζεο/ νηθεηφηεηαο ρξεζηψλ πζρέηηζε/ απφθιηζε κε ηνπο ππφ έξεπλα κεραληζκνχο Αηαζπνξά ηδενινγηθήο ηνπνζέηεζεο Ώπμεκέλε παξνπζία γπλαηθψλ Θεηηθέο αμηνινγήζεηο απφ ρξήζηεο Υακειέο ζπγθεληξψζεηο ζε πγθεληξψζεηο ηδενινγηθψλ ηνπνζεηήζεσλ Μεησκέλε παξνπζία γπλαηθψλ Τςειέο ζπγθεληξψζεηο ζε θνηλέο θαληαζηαθέο πξνζιήςεηο Οκνηνγέλεηα θπζηθνχ πεξηβάιινληνο θαη θνηλέο θαληαζηαθέο παξεκβάζεσλ πξνζιήςεηο Παξνπζία κίαο Πνηθηινκνξθία ηαπηφηεηαο ή δίπνινπ θπζηθνχ ηαπηνηήησλ πεξηβάιινληνο θαη Ώπφθιηζε ζην βαζκφ παξεκβάζεσλ αζθάιεηαο θαη άλεζεο Παξνπζία Τςειέο ζπγθεληξψζεηο πνιιαπιψλ ζεηηθψλ ή αξλεηηθψλ ηαπηνηήησλ αμηνινγήζεσλ γηα χγθιηζε ζην κεραληζκνχο βαζκφ αζθάιεηαο θαη άλεζεο Αηαζπνξά απφςεσλ 113

127 Μεζνδνινγία γηα ηνπο κεραληζκνχο Σχπνη δξαζηεξηνηήησλ Βλεξγεηηθή ρξήζε ηνπ Παζεηηθή ρξήζε ηνπ ρψξνπ Όπαξμε νκαδνπνηήζεσλ Ππθλφηεηα ρξήζεο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο πκκεηνρή ζε ζπιινγηθέο δξάζεηο Πνζνηηθά θαη πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο παξνπζίαο ησλ ρξεζηψλ ΐαζκφο άλεζεο ρξεζηψλ ΐαζκφο αζθάιεηαορξεζηψλ Πεξηζηαηηθά βίαο ή Άλεζε θαη αζθάιεηα παξαβαηηθφηεηαο ρψξνπ Παζεηηθέο Βλεξγεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο δξαζηεξηφηεηεο Παξνπζία Παξνπζία κεκνλσκέλσλ αηφκσλ νκαδνπνηήζεσλ Μεησκέλε ππθλφηεηα Ώπμεκέλε ρξεζηψλ ππθλφηεηα ρξεζηψλ πγθεληξψζεηο ηεο ππθλφηεηαο θαηά ηε Αηαζπνξά ηεο δηάξθεηα ηεο εκέξαο ππθλφηεηαο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο Ώπνπζία ζπιινγηθψλ δξάζεσλ/ κεησκέλε ζπκκεηνρή ζε απηέο Ώλάπηπμε ζπιινγηθψλ δξάζεσλ/ απμεκέλε ζπκκεηνρή ζε απηέο Ώπμεκέλα επίπεδα αζθάιεηαο Τςειφο βαζκφο άλεζεο θαη αζθάιεηαο ρξεζηψλ Ώπνπζία πεξηζηαηηθψλ βίαο θαη απνθιεηζκνχ Ώμηνινγήζεηο ρξεζηψλ Ώξλεηηθή αμηνιφγεζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, Άιια ηεο θνηλσληθήο δσήο ηνπ θαη ησλ λνεκάησλ ηνπ Υακειά επίπεδα αζθάιεηαο Μεησκέλνο βαζκφο άλεζεο θαη αζθάιεηαο ρξεζηψλ Ώλάπηπμε πεξηζηαηηθψλ βίαο θαη απνθιεηζκνχ Θεηηθή αμηνιφγεζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ηεο θνηλσληθήο δσήο ηνπ θαη ησλ λνεκάησλ ηνπ Πίλαθαο 5: Πεδία, παξάκεηξνη θαη θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο θαη ηεο θαζεκεξηλήο θνηλσληθήο δσήο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ Σν δεχηεξν θχξην εξεπλεηηθφ εξψηεκα αθνξά ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, νη νπνίεο αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ησλ ππφ έξεπλα κεραληζκψλ θαη ηελ επίδξαζε ζηηο πξαθηηθέο ρξήζεο θαη ηελ θαζεκεξηλφηεηα ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ηνπο ηξφπνπο παξέκβαζεο θαη δξάζεο ησλ κεραληζκψλ θαη ηηο απφςεηο ηνπο. Δ αλάιπζε θαη εξκελεία ησλ ζπλεληεχμεσλ, ηεο απνδειηίσζεο έληππνπ πιηθνχ θαη ηεο παξαηήξεζεο δξάζεσλ ηεο δεχηεξεο θάζεο πξαγκαηνπνηήζεθε κέζσ ηεο αλάιπζεο πεξηερνκέλνπ. Σα θείκελα 114

128 Μεζνδνινγία ηεο απνκαγλεηνθψλεζεο θσδηθνπνηήζεθαλ κε βάζε ηα επίπεδα ηεο αλάιπζεο: απφςεηο, πξαθηηθέο θαη ζρέζεηο εμνπζίαο. Γηα ηα δχν πξψηα επίπεδα αλάιπζεο αλαθέξνληαη νη απφςεηο θαη νη πξαθηηθέο, φπσο δηαηππψζεθαλ απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηνπο κεραληζκνχο. ε φ,ηη αθνξά ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, ε εξκελεία πξνέθπςε απφ παξαδνρέο θαη αθεγήζεηο πεξηζηαηηθψλ απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο, αιιά θαη επξήκαηα ηεο πξψηεο θάζεο ηεο έξεπλαο. Κξηηήξηα χπαξμεο θαηάζηαζεο θπξηαξρίαο πξνο φθεινο ελφο κεραληζκνχ ή κηαο νκαδνπνίεζεο κεραληζκψλ απνηεινχλ ηα εμήο: εκαληηθφο βαζκφο παξεκβάζεσλ ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ θαη ζηελ θνηλσληθή δσή ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ Παξαδνρή ηεο θαηάζηαζεο θπξηαξρίαο απφ άιινπο κεραληζκνχο Βμάξηεζε ησλ παξεκβάζεσλ άιισλ κεραληζκψλ απφ ηηο παξεκβάζεηο ελφο κεραληζκνχ Τςειή απνδνρή ησλ παξεκβάζεσλ απφ ηνπο ρξήζηεο Εδενινγηθή -φπνπ νη κεραληζκνί ζπγθξνηνχληαη ζε ηδενινγηθή βάζεζχγθιηζε κεραληζκνχ θαη ρξεζηψλ 115

129 Παξνπζίαζε ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο 7.Παξνπζίαζε ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο Ο YinR. (1986) δηαρσξίδεη έμη ηξφπνπο παξάζεζεο ηνπ πξνβιήκαηνο, ηεο έξεπλαο, ησλ δεδνκέλσλ θαη ησλ ζπκπεξαζκάησλ: δνκή γξακκηθήο αλάιπζεο, ζπγθξηηηθή δνκή, ρξνλνινγηθή δνκή, δνκή ρηηζίκαηνο ζεσξίαο, δνκή αγσλίαο θαη δνκή ρσξίο αθνινπζία. Γηα ηηο έξεπλεο πεξίπησζεο ηεο παξνχζαο δηαηξηβήο ρξεζηκνπνηείηαη ε δνκή γξακκηθήο αλάιπζεο, ε νπνία πεξηιακβάλεη ηα εμήο ζηάδηα: δηαηχπσζε εξσηήκαηνο, κεζνδνινγία, ζπγθεληξσηηθή παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ θαη εξκελεία ηνπο θαη ζπκπεξάζκαηα. Λφγσ ηεο επαγσγηθήο θχζεο ηεο έξεπλαο, ν παξαπάλσ ηξφπνο παξνπζίαζεο ζπκπιεξψλεηαη απφ ζηνηρεία ηεο δνκήο ρηηζίκαηνο ζεσξίαο θαη κεζνδνινγίαο grounded theory: δεδνκέλα ηα νπνία νκαδνπνηνχληαη ζε θψδηθεο θαη επίπεδα αλάιπζεο δηακνξθψλνπλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ, ηφζν ηνπο ηξφπνπο θαη ην πεξηερφκελν ηεο αλάιπζεο, φζν θαη ηνπο ηξφπνπο παξάζεζεο ησλ δεδνκέλσλ θαη ε παξαγσγή ηεο ζεσξίαο ιακβάλεη ρψξα κε βάζε κνηίβα ηα νπνία εκθαλίζηεθαλ ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο. Βθφζνλ ηα εξσηήκαηα θαη ε κεζνδνινγία έρνπλ αλαιπζεί ζε πξνεγνχκελα θεθάιαηα θαη είλαη θνηλά γηα ηηο ηξεηο πεξηπηψζεηο έξεπλαο, αθνινπζεί ε ζπγθεληξσηηθή παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ, ε εξκελεία ηνπο θαη ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ γηα θάζε δεκφζην ρψξν. Δ παξάζεζε θαη αλάιπζε ησλ επξεκάησλ πξαγκαηνπνηείηαη ζε δχν ελφηεηεο γηα θάζε δεκφζην ρψξν: αλάιπζε θαη αμηνιφγεζε ηεο θαζεκεξηλήο δσήο θαη απφςεηο, πξαθηηθέο θαη ζρέζεηο εμνπζίαο ησλ κεραληζκψλ. Βληνχηνηο, επεηδή φπσο είδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην ηα δηάθνξα εξεπλεηηθά εξγαιεία θαιχπηνπλ έλα κεγάιν εχξνο εξσηεκάησλ θαη επεηδή νη δχν απηέο ελφηεηεο απνηεινχλ ηε δηάζπαζε κηαο ελφηεηαο, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ππάξρεη επηθάιπςε ηφζν ησλ ελνηήησλ, φζν θαη ησλ επηπέδσλ θαη ησλ εξγαιείσλ αλάιπζεο. Οη δεκφζηνη ρψξνη πνπ εμεηάδνληαη ρσξνζεηνχληαη ζην θέληξν ηεο Ώζήλαο θαη αλήθνπλ δηνηθεηηθά ζην Αήκν Ώζελαίσλ. Βπηπιένλ, απνηέιεζαλ θαηά ηελ πεληαεηία πεδία αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ. Ο ηαπξίδεο (2009) νξίδεη ηηο αζηηθέο ζπγθξνχζεηο σο ην ζχλνιν ησλ κνξθψλ ηηο νπνίεο ιακβάλεη ν θνηλσληθφο αληαγσληζκφο, φηαλ νη παξαγφκελεο απφ απηφλ ζπγθξνχζεηο ιακβάλνπλ ρψξα ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ. Χο έλδεημε ηεο πηνζέηεζεο ηεο ιεηηνπξγίαο σο πεδίν αζηηθψλ ζπγθξνχζεσλ απφ ηνπο ππφ έξεπλα δεκφζηνπο ρψξνπο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα 116

130 Παξνπζίαζε ησλ πεξηπηψζεσλ έξεπλαο δεδνκέλα ηεο πξψηεο θάζεο ηεο έξεπλαο. ηε πξψηε θάζε είρε ζπκπεξηιεθζεί έλαο επηπιένλ δεκφζηνο ρψξνο (πιαηεία Μνλαζηεξαθίνπ), ν νπνίνο απνθιείζηεθε θαζψο δελ πξνέθπςαλ ελδείμεηο αληίζηνηρεο ιεηηνπξγίαο. Βπηπιένλ, ε ιεηηνπξγία απηή ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ επηβεβαηψζεθε πιήξσο απφ ην ζχλνιν ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο έξεπλαο πεδίνπ. 117

131 Πιαηεία Βμαξρείσλ 7.1.Πιαηεία Δμαξρείσλ Δ πιαηεία Βμαξρείσλ βξίζθεηαη ζην θέληξν ηεο ζπλνηθίαο ησλ Βμαξρείσλ θαη νξηνζεηείηαη απφ ηηο νδνχο Θεκηζηνθιένπο, ηνπξλάξε θαη πχξνπ Σξηθνχπε. Δ επξχηεξε πεξηνρή ησλ Βμαξρείσλ θηινμελεί κηθηέο ρξήζεηο γεο: θαηνηθία, εκπφξην, ςπραγσγία, ελψ παξνπζηάδεηαη ζπγθέληξσζε βηβιηνπσιείσλ, επηρεηξήζεσλ εζηίαζεο θαη ρψξσλ δξαζηεξηνπνίεζεο πνιηηηθψλ νκάδσλ, θπξίσο ηνπ αξηζηεξνχ θαη αλαξρηθνχ ρψξνπ. Δ πεξηνρή ησλ Βμαξρείσλ απνηειεί επίζεο (Iakovidou et. al. 2010) ηφπν δηακνλήο θνηηεηψλ, θαιιηηερλψλ θαη αλζξψπσλ ηνπ πλεχκαηνο, ελψ απφ ηελ εμέγεξζε ηνπ Πνιπηερλείνπ έσο ηηο κέξεο καο απνηειεί ζεκείν αλαθνξάο γηα ηελ αλάπηπμε θηλεκάησλ θαη αζηηθψλ εμεγέξζεσλ θαη ηφπν κε ηζρπξή ζπκβνιηθή ζεκαζία γηα ηνλ αλαξρηθφ - αληηεμνπζηαζηηθφ θαη αξηζηεξφ ρψξν. χκθσλα κε ην Μνπδαθίηε (2011, ζει.85), ε πεξηνρή ησλ Δμαξρείσλ αλαγλσξίδεηαη σο ηφπνο κε ηδηαίηεξα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά θαη, ηδίσο κεηά ηα κεηαπνιηηεπηηθά ρξφληα, απνηειεί ζεκείν ηδενινγηθήο αλαθνξάο γηα κεγάιν πνζνζηφ αλζξψπσλ. Έλα απφ ηα παξειθφκελα απηνχ ηνπ θαηλνκέλνπ, είλαη ε αλάπηπμε κηαο ηδηφηππεο ζρέζεο νηθεηφηεηαο κε ην ρψξν, ή θαιχηεξα, κηαο έληνλεο αμίσζεο νηθεηνπνίεζήο ηνπ. Σα ζηνηρεία απηά απνηππψλνληαη σο έλα βαζκφ ζηε γεληθφηεξε αηζζεηηθή θαη επηθνηλσληαθή ιεηηνπξγία ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, κε θχξηα παξαδείγκαηα ηε κεγάιε έθηαζε ησλ επηθαλεηψλ πνπ θέξνπλ αθηζνθνιιήζεηο θαη ηελ αχμεζε ηεο ιεγφκελεο ηέρλεο ηνπ δξφκνπ. Πξνζεγγίδνληαο ηελ πιαηεία Βμαξρείσλ απφ νπνηνλδήπνηε δξφκν, ε ηδηαηηεξφηεηα ηεο πεξηνρήο - ζε ζρέζε κε ην ππφινηπν ηκήκα ηνπ αζελατθνχ κεηξνπνιηηηθνχ θέληξνπ - είλαη εκθαλήο: ηνίρνη θαηεηιεκκέλνη απφ αθίζεο θαη graffiti πνιηηηθνχ πεξηερνκέλνπ, πςειή παξνπζία λενιαίαο θαη ελαιιαθηηθή αηζζεηηθή, ηφζν ησλ ρξεζηψλ ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, φζν θαη ησλ θαηαζηεκάησλ εζηίαζεο. Βπηπιένλ, ε ζρέζε ησλ θαηνίθσλ θαη επηζθεπηψλ ηεο πεξηνρήο κε ην δεκφζην ρψξν, ηελ νπνία πεξηγξάθεη ν Μνπδαθίηεο (2011), κπνξεί θαλείο λα ηελ αληηιεθζεί απφ ηε ιεηηνπξγία ηνπ απηννξγαλσκέλνπ πάξθνπ ηεο νδνχ Ναπαξίλνπ, ηελ νηθεηνπνίεζε δεκφζησλ ρψξσλ γηα δηαζθέδαζε θαη ςπραγσγία 22 θαη ηε ζπρλή ρξήζε - ηδηαίηεξα θαηά ηηο λπρηεξηλέο ψξεο - σο ζεκείσλ ζπλάληεζεο θαη ζπλαλαζηξνθήο εηζφδσλ πνιπθαηνηθηψλ, ζθαινπαηηψλ θαη άιισλ δεκφζησλ θαη εκη-δεκφζησλ ρψξσλ. 22 Πεδφδξνκνη ΐαιηεηζίνπ θαη Μεζνινγγίνπ, ζθαινπάηηα ζην ηέινο ηεο νδνχ Μπελάθε θ.ά. 118

132 Πιαηεία Βμαξρείσλ Δ θνηλσληθή δσή θαη νη πξαθηηθέο ρξήζεο πεξηγξάθνληαη θαη αλαιχνληαη ζηα ππνθεθάιαηα ηα νπνία αθνινπζνχλ κε βάζε ηξία θχξηα πεδία: πνηθηινκνξθία, ε νπνία αλαθέξεηαη ζην θαηά πφζν έλαο ρψξνο είλαη αλνηρηφο ή θιεηζηφο, πνηθηιφκνξθνο ή νκνγελνπνηεκέλνο πνηνηηθά θαη πνζνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο άλεζε θαη αζθάιεηα ρξεζηψλ Σα παξαπάλσ πεδία αλάιπζεο ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ην ζχλνιν ησλ ππφ έξεπλα δεκφζησλ ρψξσλ θαη αλαπηχζζνληαη κε ηε ρξήζε εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ απφ ηηο δχν θάζεηο ηεο έξεπλαο. Σν θάζε πεδίν αλάιπζεο απνηειεί θαη απηφ ζχλζεζε δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ εξγαιείσλ αλάιπζεο θαη δεδνκέλσλ. Οη ππφ έξεπλα κεραληζκνί, νη νπνίνη επηιέρζεθαλ κέζσ ηεο άκεζεο παξαηήξεζεο, ησλ ζπλεληεχμεσλ κε ζηαζεξνχο παξαηεξεηέο θαη ηεο απνδειηίσζεο αλαθνξψλ ζε ΜΜΒ, είλαη νη εμήο: Σξεηο επηρεηξεκαηίεο ηεο πεξηνρήο, ηα θαηαζηήκαηα ησλ νπνίσλ βξίζθνληαη είηε ζην πεδνδξνκεκέλν ηκήκα ηεο νδνχ Θεκηζηνθιένπο πάλσ ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ, είηε ζε παξαθείκελνπο δξφκνπο. Πξνο δηεπθφιπλζε ηεο παξνπζίαζεο ησλ δεδνκέλσλ, ζηελ αλάιπζε ρξεζηκνπνηνχληαη αξρηθά ηα νπνία δελ αληαπνθξίλνληαη ζηα πξαγκαηηθά: Ν.Π. (θαηάζηεκα 1),.Μ. (θαηάζηεκα 2) θαη Κ.Γ. (θαηάζηεκα 3) Βπηηξνπή Πξσηνβνπιίαο Καηνίθσλ Βμαξρείσλ Βιεχζεξνο Κνηλσληθφο Υψξνο Nosotros Καηάιεςε Ώ Αχν αζηπλνκηθνί ηνπ Ώ.Σ. Βμαξρείσλ Αχν αζηπλνκηθνί ηεο νκάδαο ΑΕΏ Ώζηπλνκηθφο ηεο νκάδαο ΜΏΣ Αηεπζχλσλ ζχκβνπινο εηαηξίαο real estate θαη κεζηηηθψλ ππεξεζηψλ κε πεδίν δξαζηεξηφηεηαο ην θέληξν ηεο Ώζήλαο ΐαξειάο Ώλδξέαο, Ώληηδήκαξρνο Ώζελαίσλ 119

133 Πιαηεία Βμαξρείσλ Πεξηγξαθή θαη αμηνιφγεζε ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ησλ πξαθηηθψλ ρξήζεο Πνηθηινκνξθία Ο αζηηθφο εμνπιηζκφο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ πεξηιακβάλεη παηδηθή ραξά, παγθάθηα, ην άγαικα - ηνπφζεκν ηεο πιαηείαο, πεδνχιηα θαη κία απηνζρέδηα κπαζθέηα. Δ κπαζθέηα θαη ε παηδηθή ραξά ηνπνζεηήζεθαλ ην 2010 απφ θαηνίθνπο, καγαδάηνξεο θαη ην Αήκν Ώζελαίσλ, ζχκθσλα κε ηνλ επηρεηξεκαηία Ν.Π. Ο εμνπιηζκφο απηφο βξίζθεηαη ζε άζρεκε θαηάζηαζε, φπσο ειιηπήο είλαη θαη ε θαζαξηφηεηα ζηελ πιαηεία. Σα ζπλεξγεία θαζαξηζκνχ ηνπ Αήκνπ Ώζελαίσλ εκθαλίζηεθαλ κία θνξά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο άκεζεο παξαηήξεζεο, αιιά ζεκαληηθφ πνζνζηφ δξάζεσλ θαζαξηφηεηαο πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ππαιιήινπο θαηαζηεκάησλ ηεο πιαηείαο θαη θαηνίθνπο. Δ πιαηεία Βμαξρείσλ επηβαξχλεηαη ηδηαίηεξα ιφγσ ηεο απμεκέλεο ππθλφηεηαο ρξήζεο, αιιά θαη ηνπ είδνπο ηεο ρξήζεο, ηδηαίηεξα ηηο βξαδηλέο ψξεο (θαηαλάισζε πνηψλ, θαγεηνχ θιπ.). Ο ρψξνο ηεο πιαηείαο κπνξεί λα δηαρσξηζηεί ζε ηέζζεξηο ρσξηθέο ππνελφηεηεο κε βάζε ηφζν ηε ρξήζε θαη ηηο δξαζηεξηφηεηεο, φζν θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ρξεζηψλ. Υάξηεο 1:Υσξηθέο ππνελφηεηεο, εληάζεηο δηάζρηζεο θαη αζηηθφο εμνπιηζκφο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ 120

134 Πιαηεία Βμαξρείσλ Δ πξψηε ππνελφηεηα αθνξά ην θπξίσο κέξνο ηεο πιαηείαο, ην νπνίν ζηε ζπλέρεηα αλαθέξεηαη σο ππξήλαο, φπνπ παξαηεξείηαη ζεκαληηθή νκνηνκνξθία εκθαληζηαθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ρξεζηψλ θαη δξαζηεξηνηήησλ. Δ δεχηεξε αθνξά ηελ παηδηθή ραξά, ε νπνία ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο απφ κεηαλάζηεο ρξήζηεο. Δ ηξίηε αθνξά ηνλ πεδφδξνκν ηεο Θεκηζηνθιένπο εθηφο ησλ ηξαπεδνθαζηζκάησλ θαη ε ηέηαξηε ηνπο ρψξνπο αλάπηπμεο ηξαπεδνθαζηζκάησλ. Ξεθηλψληαο απφ ηνλ ππξήλα θαη κε πξννξηζκφ ηα ηξαπεδνθαζίζκαηα, ηα εκθαληζηαθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ρξεζηψλ αιιάδνπλ. Ο ππξήλαο ηεο πιαηείαο παξνπζηάδεη ζεκαληηθή νκνηνκνξθία, θαζψο ζπγθεληξψλεη λεαξά άηνκα κε νκνηφκνξθν ληχζηκν. ηνλ ππξήλα εκθαλίδνληαη κεηαλάζηεο, νη νπνίνη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο απνηεινχλ κέξνο επξχηεξσλ νκαδνπνηήζεσλ θαη αιιειεπηδξνχλ κε ηνπο έιιελεο ρξήζηεο παίδνληαο, ζπλνκηιψληαο θιπ. Ο ρψξνο ηεο παηδηθήο ραξάο δηαρσξίζηεθε, θαζψο ζε απηφλ παξαηεξήζεθαλ ζε δχν πεξηπηψζεηο πεξηζηαηηθά δηαθίλεζεο λαξθσηηθψλ. Ο πεδφδξνκνο ηεο Θεκηζηνθιένπο είλαη ιηγφηεξν νκνγελνπνηεκέλνο, αθνχ εληνπίδνληαη πεξηνξηζκέλα άηνκα κεγαιχηεξσλ ειηθηψλ θαη κεγαιχηεξε πνηθηινκνξθία ληπζίκαηνο, ηδηαίηεξα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο κέξαο. Σέινο, ζηα ηξαπεδνθαζίζκαηα ε πνηθηινκνξθία είλαη αθφκα πςειφηεξε, κε άηνκα φισλ ησλ ειηθηψλ θαη εκθαληζηαθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, αιιά ε παξνπζία κεηαλαζηψλ είλαη ζρεδφλ αλχπαξθηε. Βπηπιένλ, ζην ζχλνιν ηεο πιαηείαο είλαη εμαηξεηηθά ρακειή ε παξνπζία παηδηψλ θαη νκαδνπνηήζεσλ νη νπνίεο αθνξνχλ νηθνγέλεηεο, ελψ ειηθησκέλνη εκθαλίδνληαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ζηα ηξαπεδνθαζίζκαηα. Δ θίλεζε ησλ ρξεζηψλ θαη ε δηάζρηζε ηεο πιαηείαο πξαγκαηνπνηείηαη θπξίσο κέζσ ηεο νδνχ Θεκηζηνθιένπο θαη εληζρχεηαη απφ ηελ θίλεζε ηεο νδνχ ΐαιηεηζίνπ. Δ δηάζρηζε κέζα απφ ηνλ ππξήλα ηεο πιαηείαο, αλ θαη ν ζρεδηαζκφο ην επηηξέπεη, είλαη ηδηαίηεξα πεξηνξηζκέλε. Βπηπιένλ, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο παξαηεξήζεθε ην θαηλφκελν πεξαζηηθνί λα πξνηηκνχλ λα θηλεζνχλ πεξηκεηξηθά ηεο πιαηείαο, αλ θαη ε δηάζρηζή ηεο ζα ζπλεπαγφηαλ κεησκέλε απφζηαζε θαη ρξφλν. Αεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ρξεζηψλ ε φ,ηη αθνξά ηα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ρξεζηψλ, παξαηεξνχληαη έληνλεο ζπγθεληξψζεηο, κε ηνπο ρξήζηεο λα είλαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο λένη, κε πςειφ επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη ρακειφ εηζφδεκα. 121

135 Πιαηεία Βμαξρείσλ Γξάθεκα 1&Γξάθεκα 2:Διηθηαθή θαηαλνκή & επίπεδα εθπαίδεπζεο ρξεζηψλ πιαηείαο Βμαξρείσλ χκθσλα κε ηηο ζπγθεληξψζεηο νη νπνίεο παξαηεξνχληαη ζηα παξαπάλσ γξαθήκαηα, νη ρξήζηεο ζε πνζνζηφ 81% έρνπλ ειηθία έσο 45 έηε θαη ζε πνζνζηφ 71% είλαη απφθνηηνη ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ή θάηνρνη κεηαπηπρηαθνχ θαη δηδαθηνξηθνχ ηίηινπ ζπνπδψλ. Βπηπιένλ, ζε πνζνζηφ 62% έρνπλ εηζφδεκα έσο επξψ, ελψ ην πνζνζηφ ρξεζηψλ κε εηζφδεκα πιένλ ησλ επξψ είλαη κφιηο 4%. Γξάθεκα 3: Καηαλνκή εηζνδεκάησλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Δ πιαηεία Βμαξρείσλ, παξά ην κηθξφ κέγεζνο θαη ηελ απνπζία ζεκαληηθψλ κεηαθνξηθψλ ππνδνκψλ, απνηειεί έλα δεκφζην ρψξν ππεξηνπηθνχ ραξαθηήξα. 122

136 Πιαηεία Βμαξρείσλ Γξάθεκα 4: Σφπνο κφληκεο θαηνηθίαο ρξεζηψλ πιαηείαο Βμαξρείσλ Οη ρξήζηεο, ζε πνζνζηφ 69% δηακέλνπλ εθηφο ηεο πεξηνρήο ησλ Βμαξρείσλ, ελψ ζεκαληηθφ πνζνζηφ (20%) δηακέλεη εθηφο Ώζήλαο. Οη ππφινηπνη (49%) δηακέλνπλ ζηελ επξχηεξε κεηξνπνιηηηθή πεξηνρή ηεο Ώζήλαο. Δ απμεκέλε παξνπζία γπλαηθψλ απνηειεί ζεκαληηθφ θξηηήξην γηα ηελ πνηφηεηα θαη ηελ πνηθηινκνξθία ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ (Carr,1992; Project for Public Spaces,2000; Whyte,1980). ηελ πιαηεία Βμαξρείσλ, φπσο πξνέθπςε απφ ηελ άκεζε παξαηήξεζε, ε παξνπζία γπλαηθψλ είλαη ζηαζεξά ρακειή θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο. Σν πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ δελ μεπεξλά ην 28%, ελψ ε παξνπζία ηνπο είλαη εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλε ζηνλ ππξήλα ηεο πιαηείαο θαη ηελ παηδηθή ραξά, κε ηελ πιεηνςεθία λα εληνπίδεηαη ζηα ηξαπεδνθαζίζκαηα. 123

137 Πιαηεία Βμαξρείσλ Γξάθεκα 5: Ώλαινγία αληξψλ / γπλαηθψλ ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ Σξφπνη εθδήισζεο θαη επίπεδα ζπγθξφηεζεο ηεο εζσηεξηθήο νκνηνγέλεηαο ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Ώπφ ηελ αλάιπζε ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ ρξεζηψλ πξνθχπηνπλ ζπγθεληξψζεηο, νη νπνίεο απνηεινχλ ελδείμεηο πεξηραξάθσζεο θαη νκνηνγέλεηαο: ζπγθέληξσζε ρξεζηψλ ζπγθεθξηκέλσλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη κεησκέλε παξνπζία γπλαηθψλ. Ώληίζηνηρεο ελδείμεηο εληνπίδνληαη ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ. Σφζν ην άγαικα ζην θέληξν ηεο πιαηείαο (εηθφλα 1), φζν θαη νη επηθάλεηεο ησλ θηηξίσλ ηα νπνία βξίζθνληαη πάλσ ζηελ πιαηεία θαη ζηνπο γχξσ δξφκνπο (εηθφλα 2), αιιά θαη νπνηαδήπνηε επηθάλεηα (θάδνη απνξξηκκάησλ, θνιψλεο θιπ.) είλαη θαιπκκέλε κε αθίζεο θπξίσο ηνπ αλαξρηθνχ - αληηεμνπζηαζηηθνχ ρψξνπ θαη δεπηεξεπφλησο ηεο εμσθνηλνβνπιεπηηθήο Ώξηζηεξάο. Οη επηθάλεηεο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζε κεγάιν βαζκφ σο κέζν πξνπαγάλδηζεο δξάζεσλ, απφςεσλ, ζέζεσλ θαη εθδειψζεσλ. Δ αλάιπζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ αθηζψλ νη νπνίεο εληνπίζηεθαλ ζηνλ ρψξν ηεο πιαηείαο ζρεκαηίδεη κηα εληαία αθήγεζε, ε νπνία ηνπνζεηείηαη αξλεηηθά απέλαληη ζε δνκέο ηνπ θξάηνπο θαη θαζηζηηθέο νκάδεο θαη νξγαλψζεηο, ελψ ηαπηφρξνλα πηνζεηεί πξνηάγκαηα απηνλνκίαο θαη αληί-ηεξαξρηθήο νξγάλσζεο ζε κηθξή θαη κεγάιε θιίκαθα. Οη πνιηηηζηηθέο εθδειψζεηο, νη νπνίεο πξνπαγαλδίδνληαη, έρνπλ θαη απηέο πνιηηηθφ 124

138 Πιαηεία Βμαξρείσλ ππφβαζξν θαη ζθνπφ, κε ζηφρν ηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε θπιαθηζκέλσλ, ζπιινγηθνηήησλ θιπ. Δηθφλα 1: Οη ιάκπεο θαη ε βάζε ηνπ αγάικαηνο ζηελ πιαηεία Βμαξρείσλ Δηθφλα 2: Ώθίζεο ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Θεκηζηνθιένπο θαη ΐαιηεηζίνπ 125

139 Πιαηεία Βμαξρείσλ ην ρψξν ηεο πιαηείαο έρνπλ ηνπνζεηεζεί παλφ πνιηηηθνχ πεξηερνκέλνπ, επίζεο ηνπ αλαξρηθνχ - αληηεμνπζηαζηηθνχ ρψξνπ (Eηθφλα 3). Δ παξαηήξεζε ηνπ ρψξνπ ηεο πιαηείαο ζε φ,ηη αθνξά παξεκβάζεηο ρξεζηψλ ζηελ θαηαζθεπή εμνπιηζκνχ θαη ζηελ αηζζεηηθή, αιιά θαη ζηηο αθεγήζεηο νη νπνίεο πξνθχπηνπλ απφ ην έληππν πιηθφ, θαηαζθεπάδεη ελδείμεηο αλάπηπμεο κηαο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο κε ζπγθεθξηκέλα ηδενινγηθά ραξαθηεξηζηηθά. Δηθφλα 3:Παλφ ηνπνζεηεκέλα επί ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ Οη ελδείμεηο πεξί χπαξμεο κηαο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο θαη εζσηεξηθήο νκνηνγέλεηαο ησλ ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο, νη νπνίεο πξνθχπηνπλ απφ ηα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ρξεζηψλ θαη ζηνηρεία ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο, επηβεβαηψλνληαη απφ ηα δεδνκέλα ηα νπνία πξνέθπςαλ απφ ηα εξσηεκαηνιφγηα ζε φ,ηη αθνξά ηελ ηδενινγηθή ηνπνζέηεζε ησλ ρξεζηψλ θαη ηελ αμηνιφγεζε ησλ ππφ έξεπλα κεραληζκψλ. Οη παξαθάησ ηδενινγηθέο ηνπνζεηήζεηο εθηείλνληαη απφ ην 1 (άθξα Ώξηζηεξά) έσο ην 10 (άθξα Αεμηά). Γξάθεκα 6: Εδενινγηθή ηνπνζέηεζε ρξεζηψλ ηεο πιαηείαο Βμαξρείσλ 126