255 B I B Λ I O K P I Σ I E Σ

Transcript

1 BIBΛIOKPIΣIEΣ 255

2 257 Kostadin Kisyov, Thrace and Greece in ancient times, Part 1, Classical age tumuli in the municipality of Kaloyanovo, Plovdiv 2005, σελ , πίν. I-XXIX. Πρ κειται για ένα βιβλίο, γραµµένο στη βουλγαρική και αγγλική γλώσσα, που περιέχει τα πορίσµατα ερευνών απ πρ σφατες ανασκαφές σε θρακικές νεκροπ λεις στην περιοχή του σηµερινο δήµου Kaloyanovo της Βουλγαρίας, β ρεια του Plovdiv (Φιλιππο πολη). Οι ανασκαφικές αυτές εργασίες διεξήχθησαν το απ µια οµάδα ερευνητών διαφ ρων ειδικοτήτων του Αρχαιολογικο Μουσείου του Plovdiv, υπ τη διε θυνση του προϊσταµένου του Mουσείου Dr. K. Kisyov, που είναι και ο συγγραφέας του βιβλίου. Στην περιοχή αυτή οι ταφικοί τ µβοι, γνωστοί απ παλιά, καταλαµβάνουν µια πολ µεγάλη έκταση και εκτείνονται ως τα χωριά Duvanliy, Zitniza, Chernichevo, Miromir, Chernozem, Pesnopoi.Η συστηµατική τους εξερε νηση έχει αρχίσει απ το Είναι γνωστά π.χ. στους ερευνητές της Κλασικής Αρχαιολογίας τα παλιά και σηµαντικά ευρήµατα απ τους ταφικο ς τ µβους του Duvanliy, κυρίως απ τις εργασίες του B. Filov. Στον τ µο αυτ ν περιλαµβάνονται οι τάφοι που ερευνήθηκαν στις πρ σφατες ανασκαφές και χρονολογο νται στους κλασικο ς χρ νους, ενώ αυτοί των ελληνιστικών χρ νων θα δηµοσιευθο ν σε έναν δε τερο τ µο. Πρέπει να επισηµανθεί τι οι εκτεταµένες σο και πλο σιες σε ευρήµατα αυτές νεκροπ λεις συχνά, πριν απ την επέµβαση των αρχαιολ γων, δέχονται τις αθέµιτες επισκέψεις αρχαιοκαπήλων. Πιο συγκεκριµένα, στον τ µο αυτ δηµοσιε ονται τα αποτελέσµατα των ανασκαφικών ερευνών σε τέσσερις ταφικο ς τ µβους (αριθ. 1-4) στην περιοχή του χωριο Chernozem και σ έναν πέµπτο κοντά στο χωρι Chernichevo. Απ αυτο ς µ νο δ ο, στην περιοχή του Chernozem (αριθ. 1 και 4), βρέθηκαν ασ λητοι, αν και εδώ παρατηρήθηκαν σαφείς δραστηρι τητες αρχαιοκαπήλων που ευτυχώς δεν απέδωσαν. Απ τους δ ο ασ λητους, ο ένας (αριθ. 1) περιείχε µια ταφή που συνοδευ ταν απ ιδιαίτερα πλο σια κτερίσµατα, πως χάλκινα και κυρίως αργυρά αγγεία και σκε η και έναν σιδερένιο θώρακα. Ανάµεσά τους βρέθηκε και µια αττική ερυθρ - µορφη υδρία µε σκηνή γυναικωνίτη (σ. 28 κ.ε., πίν. I), η οποία πρέπει να ανήκει στην Οµάδα του Πολυγνώτου και να χρονολογείται γ ρω στο 440 π.χ. Στην ίδια εποχή χρονολογο νται και δ ο (σ. 33 κ.ε., πίν. II) κορινθιακές λήκυθοι ( χι ερυθρ µορφες ανατ. Ελλάδας). Βλ. π.χ. Σίνδος 1985, σσ , αριθ. 4, µε βιβλιογραφία (Μ. Τιβέριος). Ένα άλλο κτέρισµα που µπορεί να χρονολογηθεί µε σχετική ασφάλεια είναι µια αργυρή κ λικα, τ που Ρήνειας, που φέρει επιχρυσωµένη παράσταση Βελλεροφ ντη και Χίµαιρας (σ. 45 κ.ε., πίν. X-XI). Το αγγείο αυτ, στο οποίο διαβάζεται η εκ των υστέρων χαραγµένη ελληνική επιγραφή ΣΚΥ, συγκριν µενο µε την αττική ερυθρ µορφη κεραµική µε την οποία παρουσιάζει σαφείς οµοι τητες τ σο ως προς το σχήµα σο και ως προς το στυλ της διακ σµησής του, µπορεί να χρονολογηθεί γ ρω στο 430 π.χ. Απ τα υπ λοιπα κτερίσµατα µνηµονε ω ένα ασηµένιο ασυνήθιστης µορφής σκε ος (σ. 39 κ.ε., πίν. VI), το οποίο πιθαν τατα είχε τη χρήση κυάθου (αρ ταινας). Με τη β θισή του µέσα σε κρατήρα γιν ταν άντληση, µέσω των οπών που φέρει, κρασιο, το οποίο στη συνέχεια µεταφερ ταν στα κρασοπ τηρα. Με το σκε ος αυτ θα ασχοληθώ προσεχώς διεξοδικ τερα. Τέλος, αναφέροµαι και σ ένα άλλο κτέρισµα, επειδή είναι παλι τερο απ λα τα υπ λοιπα και πρέπει να συν δευσε το 18

3 258 Bιβλιοκρισίες νεκρ ως οικογενειακ κειµήλιο. Πρ κειται για ένα χρυσ δακτυλίδι µε κινητή σφενδ νη απ ορεία κρ σταλλο που εικονίζει έγγλυφη µορφή πολεµιστή (σ. 51 κ.ε., πίν. IX b) και το οποίο πρέπει να χρονολογηθεί στους υστεροαρχαϊκο ς χρ νους. Ο άλλος ασ λητος τ µβος (αριθ. 4), αν και ήταν ο µεγαλ τερος λης της περιοχής, µε διάµετρο 74 µ. και ψος 18 µ., περιείχε µ νον τρεις ταπεινές ταφές παιδιών και µια τέταρτη νεαρο ατ µου, λες τους µέσα σε ξ λινα φέρετρα µε µηδαµινά ή ε- λάχιστα κτερίσµατα (βασικά ένα ντ πιο «γκρίζο» αγγείο). Στον ίδιο τ µβο παρατηρήθηκαν και µεταθανάτιες νεκρικές τελετουργίες. Η άποψη του συγγραφέα τι ο τεράστιος αυτ ς τ µβος κατασκευάστηκε για να δεχτεί ταφικές τελετουργίες προς τι- µήν του νεκρο του γειτονικο τ µβου (αριθ. 3) είναι συζητήσιµη. Ο νεκρ ς του γειτονικο τ µβου που ήταν συληµένος είχε αποτεφρωθεί, ενώ απ τα κτερίσµατα που τον συν δευαν ελάχιστα άφησαν οι αρχαιοκάπηλοι, πως τέσσερις αιχµές βελών σκυθικο τ που. Τον άλλο τ µβο (αριθ. 2), που περιείχε έναν τάφο επίσης συληµένο, µε βάση ορισµένα, µη απεικονιζ µενα στρακα απ ντ πια αγγεία που βρέθηκαν σ αυτ ν, ο συγγραφέας τον χρονολογεί στον 5ο ή τις αρχές του 4ου αι. π.χ. Συληµένη ήταν και η ταφή του τ µβου που ερευνήθηκε κοντά στο χωρι Chernichevo. Με βάση ορισµένα στρακα αττικών ερυθρ µορφων αγγείων, που επίσης δεν απεικονίζονται στη δηµοσίευση, ο µελετητής τη χρονολογεί στον 5ο αι. π.χ. Στους περισσ τερους τάφους ο νεκρ ς είχε ενταφιαστεί και µάλιστα σε πτια θέση. Η ανασκαφή φαίνεται να έχει γίνει µε προσοχή. Στη µελέτη δίνονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες κατασκευής τ σο των ίδιων των τ µβων σο και των τάφων, κυρίως των κτιστών κιβωτι σχηµων που είναι σηµαντικών διαστάσεων, κτισµένοι απ µεγάλους λιθοπλίνθους, ενίοτε κατά το ψευδοϊσ δοµο σ στηµα (του τ µβου αριθ. 1), και στεγάζονται µε µεγάλες λίθινες πλάκες. Ένας εξ αυτών (στον τ µβο α- ριθ. 3) φέρει στα τοιχώµατά του διακ σµηση πάνω σε επίχρισµα, πως ταινίες, ιωνικ κυµάτιο και αστράγαλο, ενώ οι πλευρές του τάφου του τ µβου αριθ. 1 είχαν καλυφθεί µε ερυθρ χρώµα. Ίχνη ερυθρο χρώµατος, που είναι ιδιαίτερα αισθητ, - πως επισηµαίνεται, στην ελληνική ταφική πρακτική, τοποθετηµένου µάλιστα κατευθείαν πάνω στους λιθ πλινθους, εντοπίστηκαν, σ µφωνα µε τους ανασκαφείς, και στον συληµένο τάφο της περιοχής του Chernichevo. Οπωσδήποτε, οι κτιστοί τάφοι των θρακικών τ µβων του 6ου και 5ου αι. π.χ., αν και εντυπωσιακοί ως προς το µέγεθος και την επιµέλεια της κατασκευής τους, δεν φτάνουν, πως παρατηρεί και ο συγγραφέας, σε τι αφορά την αρχιτεκτονική τους τη µνηµειακ τητα των τάφων του 4ου και 3ου αι. π.χ. πως επισηµάνει ο K. Kisyov, οι τάφοι που δηµοσιε ονται στο βιβλίο αυτ, ως προς τη µορφή τους, την τοιχοποιία και τη διακ σµησή τους παρουσιάζουν έντονη ελληνική επίδραση. Ακ µη τα περισσ τερα και «ακριβ τερα» κτερίσµατά τους είναι ελληνικά, πως ελληνικ είναι και το µοναδικ δείγµα γραφής (ΣΚΥ) που φέρει ένα απ αυτά. Λίγα είναι τα ντ πια κτερίσµατα, πως πήλινα αγγεία και ορισµένα άλλα αντικείµενα, π.χ. χρυσ επιστήθιο. Ακ µη και τα ταφικά έθιµα, σα διαπιστώθηκαν ανασκαφικά, δ σκολα διαφοροποιο νται απ εκείνα ελληνικών περιοχών. Έχουµε δηλαδή εδώ νεκρο ς που σο ζο σαν φαίνεται τι είχαν υιοθετήσει ή καλ τερα µι- µο νταν, σε σηµαντικ βαθµ, τον ελληνικ τρ πο ζωής. Η θέση που βρίσκονται οι παραπάνω τ µβοι, σε συνδυασµ και µε τη χρονολ γησή τους µετά τα µέσα του 5ου αι. π.χ., δεν αφήνουν καµιά αµφιβολία τι οι νεκροί που θάφτηκαν σ αυτο ς πρέπει να είναι Θράκες Οδρ σες. (Τον τελευταίο καιρ για τους Οδρ σες διαθέτουµε µια εµπεριστατωµένη µελέτη της Χρ. Βεληγιάννη-

4 Kostadin Kisyov, Thrace and Greece in ancient times, Part Τερζή, Οι ελληνίδες π λεις και το βασίλειο των Οδρυσών, απ Αβδήρων π λεως µέχρι Ίστρου ποταµο, Θεσσαλονίκη 2004). Ως γνωστ ν το φ λο των Οδρυσών ήταν το µ νο απ τα πολυάριθµα θρακικά φ λα που είχε οργανωθεί σε κράτος, πιθαν ν αµέσως µετά την αποτυχηµένη εκστρατεία του Ξέρξη εναντίον της Ελλάδας. [Υπάρχει και η άποψη τι αυτ ιδρ θηκε στα τέλη του 6ου αι. π.χ., βλ. π.χ. G. Mihailov, The Cambridge Ancient History, III, 2 2 (1991), σ. 608]. Είναι πολ πιθαν ν οι τ µβοι αυτοί, λ γω του πλο του των κτερισµάτων τους, εδώ λαµβάνονται υπ ψη και οι άλλοι τ µβοι που κατά καιρο ς έχουν εντοπιστεί στην περιοχή, να σηµατοδοτο ν ταφές µελών της βασιλικής οικογένειας των Οδρυσών, πως υποθέτει και ο συγγραφέας (ή µελών της οδρυσικής αριστοκρατίας). Η ασ λητη ταφή του τ µβου α- ριθ. 1 µε τα τ σο πλο σια κτερίσµατα, ανάµεσα στα οποία ξεχωριστή θέση κατέχουν και ορισµένα αθηναϊκής προέλευσης, πρέπει πιθαν τατα να χρονολογείται πριν α- π τη σ ναψη της γνωστής απ την αρχαία γραµµατεία συµµαχίας ανάµεσα στον βασιλιά των Οδρυσών Σιτάλκη τον Α και την Αθήνα το 431 π.χ., στις αρχές του Πελοποννησιακο πολέµου. Η συµµαχία αυτή είναι η πρώτη βεβαιωµένη επίσηµη ε- παφή των Οδρυσών µε τους Αθηναίους. Ωστ σο ευρήµατα πως αυτά που παρουσιάζονται στο βιβλίο, µε την αναµφισβήτητη αττική προέλευσή τους, δεν αποκλείουν οι πρώτες επαφές ανάµεσα στα δ ο αυτά κράτη να είχαν αρχίσει ήδη πριν απ το 431 π.χ., πως άλλωστε υποστηρίζουν και ορισµένοι µελετητές [βλ. π.χ. A. Fol στο E. Ch. Welskopf (επιµ.), Hellenische Poleis. Krise, Wandlung-Wirkung II, Berlin 1974, σ. 995]. Πρέπει ακ µη να λεχθεί τι απ θρακικο ς τ µβους, πως και απ ανάλογους σκυθικο ς, µας έγινε γνωστή µια κατηγορία αττικών έργων κυρίως του δε τερου µισο του 5ου αι. π.χ., για την οποία οι γνώσεις µας θα ήταν τελείως περιορισµένες ως αν παρκτες. Πρ κειται για ορισµένα αγγεία απ πολ τιµα µέταλλα, πως π.χ. αργυρές κ λικες, φιάλες, κάνθαροι, που φέρουν επιχρυσωµένες εικονιστικές παραστάσεις, πως δηλαδή η κ λικα τ που Ρήνειας µε την παράσταση του Βελλεροφ ντη µε τη Χίµαιρα του τ µβου αριθ. 1 κοντά στο Chernozem. Την αττική τους προέλευση την αποδεικν ει και ο σταθµητικ ς τους καν νας που είναι ο αττικ ς και χι ο λεγ µενος θρακοµακεδονικ ς ή ο περσικ ς (βλ. Kisyov,σ.101). Απ αυτά µως τα ευρήµατα κερδίζουµε και κάτι άλλο σηµαντικ. Τις στενές οµοι τητες ως προς τα σχή- µατα, την εικονογραφία και το στυλ της διακ σµησης που αυτά παρουσιάζουν µε σ γχρονα ερυθρ µορφα αγγεία του αττικο Κεραµεικο. Κάποια απ τα έργα αυτά θα κατασκευάστηκαν στην ίδια την Αθήνα και θα προωθήθηκαν µέσω των εµπορικών οδών. Ωστ σο δεν µπορεί να αποκλεισθεί και η πιθαν τητα να έγινε και εγκατάσταση αττικών εργαστηρίων τέτοιων ακριβών έργων στον βορειοελλαδικ χώρο, που υπήρχε και η πρώτη λη κατασκευής τους, π.χ. στην περιοχή κάποιου µέλους της Α Αθηναϊκής Συµµαχίας. Βασιζ µενοι στον Θουκυδίδη (2 97 3), τη βασική πηγή για το κράτος των Οδρυσών του 5ου αι. π.χ., θεωρο µε πιθαν τερο τα περισσ τερα απ τα ακριβά αυτά αγγεία και σκε η να έφτασαν στην κατοχή µελών της βασιλικής οικογένειας (ή µελών της αριστοκρατίας) των Οδρυσών, ως δώρα. Σ µφωνα µε τον Αθηναίο ιστορικ και καλ γνώστη των πραγµάτων της περιοχής, στον βασιλιά των Οδρυσών Σε θη τον Α, στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.χ., οι βάρβαροι και οι ελληνικές υπήκοες πολιτείες εκτ ς απ τον φ ρο του πρ σφεραν και δώρα απ χρυσ και ασήµι της ίδιας, περίπου, αξίας που τα έδιναν χι µ νο στον βασιλέα, αλλά και στους αξιωµατο χους και τους ευγενείς των Οδρυσών. Οι Οδρ σες ηγεµ νες εφάρµοζαν αυτ το σ στηµα σε τέτοιο βαθµ, ώστε κανείς να

5 260 Bιβλιοκρισίες µην µπορεί να επιτ χη κάτι µαζί τους αν δεν τους έδινε δώρα (µτφρ. Α. Βλάχου). Υπάρχουν βέβαια και ορισµένοι µελετητές, οι οποίοι σ αυτά τα πολ τιµα αγγεία και σκε η βλέπουν τον ίδιο τον φ ρο που πλήρωναν οι «υπήκοοι» π λεις στον βασιλιά τον Οδρυσών. Πάντως στα χρ νια που χρονολογείται ο ασ λητος και πλο σιος τάφος στο Chernozem, π.x., δεν είναι βεβαιωµένο τι υπήρχαν «ελληνικές υ- πήκοες πολιτείες» που πλήρωναν φ ρο στον βασιλιά των Οδρυσών (βλ. Βεληγιάννη- Τερζή,.π., κυρίως σ. 93 κ.ε., που και οι αντίθετες απ ψεις µε σχετική συζήτηση και βιβλιογραφία). Πιο πιθαν είναι να «εφησ χαζαν» ή να δωροδοκο σαν τους Οδρ σες µε ακριβά δώρα. Χωρίς αµφιβολία πρ κειται για µια χρήσιµη στην επιστηµονική κοιν τητα µονογραφία, αφο οι µελέτες για τους θρακικο ς ταφικο ς τ µβους είναι λιγοστές. Πολ περισσ τερο που είναι γραµµένη και στην αγγλική γλώσσα οι παλιές σο και ση- µαντικές σχετικές µελέτες του Filov είναι γραµµένες, ως επί το πλείστον, στην χι ε χρηστη βουλγαρική γλώσσα πράγµα που θα έχει ως αποτέλεσµα τα ευρήµατα και τα πορίσµατα της ανασκαφής αυτής να γίνουν ευρ τερα γνωστά στην έρευνα. Πρέπει επίσης να επισηµανθεί και η ταχ τητα µε την οποία είδε το φως της δηµοσι τητας το βιβλίο αυτ. ο χρ νια µετά τον τερµατισµ της ανασκαφής η επιστηµονική κοιν τητα πληροφορείται γι αυτή µε τρ πο υπε θυνο. Είναι κάτι χι σ νηθες ακ - µη και για τα διεθνή αρχαιολογικά δεδοµένα και γι αυτ ο K. Kisyov είναι άξιος ε- παίνου. Πιθαν ν στο εξαιρετικά σ ντοµο αυτ χρονικ διάστηµα που µεσολάβησε ανάµεσα στον τερµατισµ της ανασκαφής και στην εµφάνιση της δηµοσίευσής της, να οφείλονται και οι κάποιες εσφαλµένες αναγνωρίσεις ή περιγραφές ορισµένων κτερισµάτων που έχουν επισηµανθεί και η περιορισµένη συζήτησή τους. Ευκταίο θα ήταν ακ µη ένα µεγαλ τερο συνθετικ κείµενο που θα πραγµατευ ταν λους τους θρακικο ς ταφικο ς τ µβους του 5ου αι. π.χ. που έχουν βρεθεί ως σήµερα στις ε- κτεταµένες αυτές νεκροπ λεις. Το κείµενο συνοδε εται απ επαρκές εποπτικ υλικ, τ σο σε φωτογραφίες σο και σε σχέδια, ενώ δίνονται και πληροφορίες απ α- ναλ σεις κονιαµάτων, χρωµάτων, πως και οστεολογικο υλικο, ανθρώπινου και ζωικο. Οπωσδήποτε έχουµε µια καλή προκαταρκτική δηµοσίευση. Με την επιµελη- µένη αυτή εργασία, τ σο απ άποψη περιεχοµένου σο και απ άποψη έκδοσης, οι γνώσεις µας για τους θρακικο ς τ µβους των κλασικών χρ νων συµπληρώνονται και γίνονται σαφέστερες, κυρίως σον αφορά την κατασκευή τους και την αρχιτεκτονική των τάφων που περιείχαν, τα ταφικά τους έθιµα, τα σηµαντικά και πολλές φορές ακριβά κτερίσµατά τους. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον περιµένουµε και την έκδοση του δε τερου µέρους (Μέρος 2). Kαθηγητής του Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. MΙΧΑΛΗΣ Α. ΤΙΒΕΡΙΟΣ Vanãe Stojãev, Military History of Macedonia, Skopje, Military Academy «General Mihailo Apostolski», 2004, pp.770 (with a supplement, Maps, pp.136). Το ογκώδες σε αριθµ σελίδων (770) και χαρτών (128) δίτοµο έργο του Βάντσε Στ ιτσεφ, Military History of Macedonia (Στρατιωτική Ιστορία της Μακεδονίας),εκδ θηκε αρχικά στα σλαβοµακεδονικά (2000) για χρήση απ τη Στρατιωτική Ακαδη- µία των Σκοπίων. Κυκλοφ ρησε στα αγγλικά (2004) µε τη φιλοδοξία να καταστήσει

6 Vanãe Stojãev, Military History of Makedonia 261 ευρέως γνωστή στο στρατιωτικ αλλά και γενικ τερο κοιν του εξωτερικο, την «28 αιώνων» ένδοξη στρατιωτική ιστορία του «µακεδονικο λαο». πως αναφέρεται προλογικά, η έκδοση χρηµατοδοτήθηκε απ το Υπουργείο Άµυνας της ΠΓ Μ, µε εκδ τη τη «Στρατιωτική Ακαδηµία Στρατηγ ς Μ. Αποστ λσκι». Είναι προφανές τι πρ κειται για κρατική πρωτοβουλία που στοχε ει στην προβολή και την καθιέρωση διεθνώς του δ γµατος της ιστορικής συνέχειας του «µακεδονικο λαο» και της διαχρονικής εν τητας του γεωγραφικο χώρου. Με το έργο αυτ, το δ γµα της «συνέχειας» επεκτείνεται και στον χώρο της στρατιωτικής ιστορίας. Κατά τον συγγρ., η έκδοση υπήρξε επιβεβληµένη για τρεις κυρίως λ γους: Πρώτο, γιατί η µεγαλοϊδεατική νοοτροπία γειτονικών λαών (Σέρβων, Βουλγάρων, Ελλήνων και Αλβανών) είχε κατορθώσει να οικειοποιηθεί και προσπορισθεί το µακραίον πολεµικ παρελθ ν του µακεδονικο λαο. ε τερο, γιατί στην πρώην Σ.Ο.. Γιουγκοσλαβίας η παρουσίαση της µακεδονικής στρατιωτικής ιστορίας είχε περιοριστεί απλώς στην εξιστ ρηση των αγώνων του «µακεδονικο λαο» κατά την επανάσταση του Ίλιντεν (1903) και την αντίσταση στα χρ νια του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Και, τρίτο, γιατί την ιστορία τη γράφουν οι νικητές (υπονοεί εδώ τους Βουλγάρους, Έλληνες, Σέρβους οι οποίοι προφανώς τη διαστρέβλωσαν) και τώρα, µετά την ανεξαρτησία της ΠΓ Μ, ήρθε η ώρα που οι «Μακεδ νες» θα αποκαταστήσουν το ιστορικ παρελθ ν τους. πως χαρακτηριστικά σηµειώνει ο συγγρ., «Macedonian military history, which has a continuity of 28 centuries, was never a part of school curricula nor it was a subject of scientific research as a whole» (Η Μακεδονική στρατιωτική ιστορία, η οποία έχει µία συνέχεια 28 αιώνων, δεν υπήρξε ποτέ αντικείµενο των σχολικών µαθηµάτων ο τε αποτέλεσε αντικείµενο, ως σ νολο, των επιστηµονικών ερευνών) (σ. 1). Με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της «Republika Makedonija» (1991) και την έκρηξη της εθνικιστικής ιστοριογραφίας στην ΠΓ Μ άνοιξε ο δρ µος, µε την επίνευση βεβαίως της πολιτικο-στρατιωτικής ηγεσίας της χώρας 1, να επωµισθεί ο συγγρ. το ντως τιτάνιο έργο της µ ησης της νέας γενιάς στρατιωτικών στελεχών στα στρατιωτικά κλέη µακρινών και εγγ τερων προγ νων. Ειδικ τερα, σηµειώνεται τι το έργο ακολουθεί το πρ γραµµα του µαθήµατος της Στρατιωτικής Ιστορίας της Στρατιωτικής Ακαδηµίας, «για να χρησιµοποιηθεί ως βασικ εγχειρίδιο για τους υποψηφίους αξιωµατικο ς και µεταπτυχιακο ς σπουδαστές». Αναµφίβολα το χρονικ ε ρος που καλ πτει το δίτοµο έργο εντυπωσιάζει. Ωστ σο, µια σ ντοµη µατιά στις βιβλιογραφικές πηγές αποκαλ πτει τη µονοµέρειά του. Η προέλευσή των πηγών είναι κυρίως η πλο σια σ/µακεδονική εκδοτική παραγωγή, µε την προσθήκη επιλεγµένων βουλγαρικών και γιουγκοσλαβικών εκδ σεων καθώς και αρχειακών συλλογών. Κάποια εξαίρεση παρατηρείται για την περίοδο της Αρχαι τητας, µε την αναφορά ξένων συγγραφέων, ιδίως εκείνων που µπορο ν να προσφέρουν στοιχεία για τη µη ελληνικ τητα των Αρχαίων Μακεδ νων και τις διενέξεις και διαφορές τους µε τον αρχαίο ελληνικ κ σµο. 1. Στο εσώφυλλο αναφέρεται: «The author would like to express his utmost gratitude to the Minister of Defense, Mr. Vlado Buãkovski Ph.D., for the financial support of the Ministry of Defense of the Republic of Macedonia, which has extended for the translation, map design and printing of this book». Πάντως µετά τον σχετικ θ ρυβο που δηµιουργήθηκε και τη διαµαρτυρία της Ελλάδας το βιβλίο αποσ ρθηκε προσωρινά απ τη Στρατιωτική Ακαδηµία της γειτονικής χώρας.

7 262 Bιβλιοκρισίες Εντυπωσιακή είναι η άγνοια ή η σκ πιµη αποσιώπηση ελληνικών συγγραµµάτων. Μοναδικές εξαιρέσεις αναφέρονται: Στο κεφ. «Αρχαι τητα»: M. Andronikos, Vergina. Στους «Μέσους Χρ νους, ώς τον 19ο αι.»: ουδέν, «Οθωµανική περίοδος και Νε τεροι Χρ νοι»: σε σ νολο 174 συγγραµµάτων µ νο δ ο: E. Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia, (Εθνικισµ ς και Κοµµουνισµ ς στην Μακεδονία) (1964), και I. Vasdravellis, The Greek Struggle for Independence: The Macedonians in the Revolution of 1821 (Ο Ελληνικ ς Αγώνας για Ανεξαρτησία: Οι Μακεδ νες στην Επανάσταση του 1821) (1968). Πληρέστερη εικ να παρέχει ο παρατιθέµενος πίνακας περιεχοµένων. Η ανισο- µέρεια προδίδει και την πολιτική βαρ τητα που έχουν για τον συγγρ. οι διάφορες ιστορικές εποχές στη διαµ ρφωση του µ θου της ιστορικής συνέχειας. Military Organization and Military Art of Ancient Macedonians Military Organization of Macedonia in the Middle Age Organization and Military Art of Samoil s Macedonian Army Uprisings and Wars in Macedonia from XI to XIV Century Ottoman Conquering of the Balkan Peninsula and Penetration into Macedonia 111 The Fight of the Macedonian People against the Ottoman Rule until the XIX c 125 Liberation and Revolutionary Fight of the Macedonian People in the XIX c The Ilinden Uprising Military Events in Macedonia after the Ilinden Uprising until the Balkan Wars 369 Macedonia in the Balkan Wars Macedonia during World War I Macedonia during World War II Conclusion Η Στρατιωτική Οργάνωση και η Τέχνη του Πολέµου των Αρχαίων Μακεδ νων 11 Η Στρατιωτική Οργάνωση στη Μακεδονία κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.. 47 Η Οργάνωση και η Τέχνη του Πολέµου του µακεδονικο στρατο του Σαµουήλ 61 Εξεγέρσεις και Π λεµοι στη Μακεδονία απ τον 11ο έως τον 14ο αι Η Οθωµανική κατάκτηση της Βαλκανικής Χερσονήσου και η διείσδυση στη Μακεδονία Ο Αγώνας του Μακεδονικο Λαο εναντίον της Οθωµανικής Κυριαρχίας µέχρι τον 19ο αι Η Επανάσταση του Ίλιντεν Πολεµικά Γεγον τα στη Μακεδονία απ την Επανάσταση του Ίλιντεν µέχρι τους Βαλκανικο ς Πολέµους Η Μακεδονία κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέµων Η Μακεδονία κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου Η Μακεδονία κατά τη διάρκεια του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου Συµπεράσµατα Είναι αδ νατο να γίνει λεπτοµερής αναφορά των ιστορικών ακροβατισµών του συγγρ. Απ ορισµένα δειγµατοληπτικά παραθέµατα ε κολα γίνονται αντιληπτές οι κεντρικές ιδεολογικές κατευθ νσεις του, οι οποίες, βέβαια, δεν είναι προσωπικές, α- φο κατά βάση πρωτοεµφανίζονται στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας της Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαίδευσης της ΠΓ Μ, ιδιαίτερα µετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της χώρας.

8 Vanãe Stojãev, Military History of Makedonia 263 Το λο ιδεολογικ υπ στρωµα του έργου φαίνεται να στηρίζεται σε ορισµένους βασικο ς πυλώνες: (1) Τον σαφώς προκαθορισµένο και διαχρονικά αναλλοίωτο γεωγραφικ χώρο, «Μακεδονία» (βλ. γνωστ χάρτη µε τα τυποποιηµένα γεωγραφικά/εθνικά ρια). (2) Ολ κληρος ο χώρος αυτ ς θεωρείται ως η διαχρονική πατρίδα του «µακεδονικο λαο». (Και οι δ ο είναι έννοιες επίσης διαχρονικές και αναλλοίωτες). (3) Στο διάβα των 28 αιώνων, κάθε άλλη παρουσία, µε επιβολή ξένης εξουσίας ή πληθυσµιακή αλλοίωση του χώρου, θεωρείται «κατακτητική», «εχθρική», «µεταβατική», «παροδική», ακ µα και αν διαρκεί αιώνες. Ως τέτοια, προκαλεί την κινητοποίηση του «µακεδονικο λαο», που αντιδρά µε πολέµους, εξεγέρσεις και πάσης φ σεως αγώνες. (4) Εξίσου πολ τιµο είναι το µακεδονικ νοµα, το οποίο δώρισαν στον χώρο οι Αρχαίοι Μακεδ νες, για να καταστεί στο διάβα των αιώνων αναπαλλοτρίωτο κτήµα του «µακεδονικο λαο». (5) Εξασφαλίζοντας το διαχρονικ copyright ον µατος και χώρου, είναι φυσιολογικ, κατά τον συγγρ., να προχωρεί στην οικειοποίηση υπέρ του λαο αυτο κάθε πολεµικής δραστηρι τητας στη γεωγραφική περιοχή που έχει χαρτογραφηθεί ως «Μακεδονία». Τηρείται, δηλ. και στην αφήγηση της στρατιωτικής ιστορίας, το ίδιο µοντέλο µε την εξιστ ρηση της πολιτικής και πολιτισµικής ιστορίας της Μακεδονίας. Τα παραθέµατα που ακολουθο ν (σσ. 1-10) διανθίζουν τις προαναφερθείσες ε- πισηµάνσεις: «Macedonian military history includes rebellions, battles, uprisings and wars which the Macedonian people waged on their territory, military events in which Macedonians participated, as well as world and regional wars which influenced the future of the Macedonian people, from the ancient period until today». «Η Μακεδονική στρατιωτική ιστορία περιλαµβάνει επαναστάσεις, µάχες, εξεγέρσεις και πολέµους τους οποίους οι Μακεδ νες διεξήγαγαν στην περιοχή τους,πολεµικά γεγον τα στα οποία οι Μακεδ νες συµµετείχαν, πως παγκ σµιους πολέµους και περιφερειακές συγκρο σεις, οι οποίες επηρέασαν το µέλλον του Μακεδονικο λαο απ την αρχαι τητα µέχρι και σήµερα». «...The Roman Empire was developed over the ruins of the ancient Macedonian Empire, then, the Byzantine Empire was created, the rule of the Bulgarians and the Serbs as transitional phases followed, and finally five centuries of the Ottoman rule that influenced significantly the Macedonian culture and traditions. New states were created, forced migrations and assimilation carried out, but the Macedonian people existed through the centuries and succeeded to create their own state on the fundaments [foundations] of their long tradition, cultural and historical heritage». «Η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία δηµιουργήθηκε στα ερείπια της Αρχαίας Μακεδονικής Αυτοκρατορίας και αργ τερα, εκεί, ιδρ θηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η κυριαρχία των Βουλγάρων και των Σέρβων ακολο θησαν ως µεταβατικές φάσεις και τέλος η Οθωµανική διακυβέρνηση που επηρέασε σηµαντικά τον Μακεδονικ πολιτισµ και τις παραδ σεις. Νέα κράτη δηµιουργήθηκαν, αναγκαστικές µεταναστε σεις και αφοµοιώσεις διενεργήθηκαν, µως ο Μακεδονικ ς λα ς συνέχισε να υπάρχει µέ-

9 264 Bιβλιοκρισίες σα στους αιώνες και κατ ρθωσε να δηµιουργήσει το δικ του κράτος θεµελιωµένο στη µακρά παράδοσή του, στην πολιτιστική και ιστορική κληρονοµιά του». «...[Invaders and conquerors] tried to destroy or usurp the Macedonian cultural and other civilization values, i.e. those of the ancient Macedonians. The Romans were the first to acquire these values, then the Byzantines and the Ottomans. A significant piece of it was either destroyed or usurped by the neighbours». «(Εισβολείς και κατακτητές) προσπάθησαν να καταστρέψουν ή να σφετεριστο ν την παιδεία και άλλες αξίες του πολιτισµο των Μακεδ νων (δηλ. των αρχαίων Μακεδ νων). Οι Ρωµαίοι ήταν οι πρώτοι που απέκτησαν αυτές τις αξίες, ακολο θησαν οι Βυζαντινοί και οι Οθωµανοί. Ένα σηµαντικ µέρος τους είτε καταστράφηκε είτε έγινε αντικείµενο σφετερισµο απ τους γειτονικο ς λαο ς». «There are events and facts which determine the ethnic genesis of the Macedonian nation, such as [...] the Macedonian State of Samoil, where Ancient Macedonians, Southern Slavs and other local population participated. The creation of the medieval Macedonian state indicates the constitution of the Macedonian nation». «Υπάρχουν γεγον τα αποφασιστικής σηµασίας στην εθνογένεση του Μακεδονικο έθνους, πως [ ] το Μακεδονικ κράτος του Σαµουήλ, στο οποίο οι Αρχαίοι Μακεδ νες, οι Ν τιοι Σλάβοι και άλλοι πληθυσµοί της περιοχής ήταν µέρος του. Η δηµιουργία του µεσαιωνικο Μακεδονικο κράτους υποδεικν ει (αποτελεί το ο- ρ σηµο) τον σχηµατισµ του Μακεδονικο κράτους». «Megalomaniac ideas and programs appeared for the creation of Greater Bulgaria, Greater Serbia, Greater Greece and Greater Albania. And each of these ideas included Macedonia in their plans.[they] created their plans for the destruction or usurpation of archeological discoveries, artifacts and archive documents, which proved the uniqueness of the Macedonian people and their national history. By forgeries, they usurped periods of the Macedonian past and history. Severe national propaganda was used by each of the countries for the purpose of assimilating the Macedonian population and proving that it was not Macedonian. The Macedonian people never reconciled with the attempts for humiliation and continued to fight.that is why the Macedonian military history is almost 28 centuries long». «Μεγαλοϊδεατισµ ς και διάφορα προγράµµατα εµφανίσθηκαν για τη δηµιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας, της Μεγάλης Σερβίας, της Μεγάλης Ελλάδας και της Μεγάλης Αλβανίας. Κάθε ένα απ αυτά περιλάµβανε τη Μακεδονία (Αυτοί) Σχεδίαζαν την καταστροφή και τον σφετερισµ των αρχαιολογικών ανακαλ ψεων, δη- µιουργηµάτων και αρχειακο υλικο, που αποδείκνυε τη µοναδικ τητα του Μακεδονικο λαο και της εθνικής του ιστορίας. Με πλαστογραφίες, σφετερίστηκαν περι δους του Μακεδονικο παρελθ ντος και της Μακεδονικής ιστορίας. Με µεθοδικ τητα η εθνική προπαγάνδα χρησιµοποιήθηκε απ κάθε µία απ αυτές τις χώρες µε σκοπ να αφοµοιώσουν τον Μακεδονικ πληθυσµ και να αποδείξουν τι δεν ή- ταν Μακεδ νες. Ο Μακεδονικ ς λα ς ποτέ δεν συµβιβάστηκε µε αυτές τις προσπάθειες ταπείνωσής του και συνέχισε να µάχεται. Αυτ ς είναι ο λ γος που η Μακεδονική στρατιωτική ιστορία έχει διάρκεια 28 αιώνων». Χάριν παραδείγµατος, επισηµαίνονται µ νο, κατά ιστορικές εν τητες, ενδεικτικά σηµεία που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους Έλληνες.

10 Vanãe Stojãev, Military History of Makedonia 265 Αρχαι τητα (1) Οι Αρχαίοι Μακεδ νες, βέβαια, δεν ήσαν ελληνικ φ λο, ωστ σο πως και η γλώσσα τους συγγένευαν µε τους γειτονικο ς λαο ς, Ιλλυριο ς, Θράκες, Παίονες και Έλληνες. Ως στρατιωτικ ς ιστορικ ς, ο συγγρ. αδιαφορεί να τεκµηριώσει τις απ ψεις του, θεωρώντας τες, προφανώς, αυταπ δεικτες. (2) Η ανάδειξη της πολεµικής υπεροχής των Μακεδ νων έναντι των Ελλήνων διατρέχει ολ κληρη την ιστορική περίοδο, µέχρι τη ρωµαϊκή κατάκτηση. Ιδιαίτερα προβάλλεται η συµµετοχή Ελλήνων ως µισθοφ ρων των Περσών, που µάχονται κατά των νικηφ ρων Μακεδ νων. Οι πρώτες µεγάλες νίκες που καταγράφει «η 28 αιώνων στρατιωτική ιστορία του µακεδονικο λαο» είναι της Χαιρώνειας, του Γρανικο ποταµο, της Ισσο κ.λπ. Η νικηφ ρα πορεία τερµατίζεται µε την ήττα των Μακεδ νων απ τους Ρωµαίους στην Π δνα (168 π.χ.). (3) Μετά τον θάνατο του «Αλεξάνδρου του Μακεδ να», ακολουθεί η ελληνιστική περίοδος, η οποία, κατά τον συγγρ., αποτελεί σ νθεση της µακεδονικής, ελληνικής και αιγυπτιακής πολιτισµικής κληρονοµιάς. Στην περίοδο αυτή αναδεικν εται η «Μακεδονική Αυτοκρατορία». Είναι περίεργο τι η ιστοριογραφία της ΠΓ Μ δεν αποτ λµησε (ακ µα;) να µετονοµάσει την ελληνιστική περίοδο σε «µακεδονίτικη». Μέσοι Χρ νοι Οθωµανική περίοδος Ακολουθεί ένα τεράστιο ιστοριογραφικ άλµα οκτώ αιώνων, ως την εµφάνιση των σλαβικών φυλών στα ν τια Βαλκάνια και ιδιαίτερα στη Μακεδονία. Με την περιγραφή των συγκρο σεων µεταξ Βυζαντίου και σλαβικών φυλών, θα αναδυθεί και η νέα εθνογένεση του «µακεδονικο λαο». Οι αλλεπάλληλες, πλην µως ανεπιτυχείς πολιορκίες της Θεσσαλονίκης, που καταλαµβάνουν σηµαντική έκταση των στρατιωτικών γεγον των της περι δου αυτής, θέτουν τον συγγρ. προ διλήµµατος. Ποιοι είναι οι Μακεδ νες την εποχή αυτή; Οι εντ ς των τειχών της «Συµβασιλε ουσας» Βυζαντινοί, ή οι πολιορκητές της Σλάβοι; Σε κάποιο σηµείο γίνεται αναφορά σε «Μακεδ νες» υπερασπιστές, ενώ στη συνέχεια οι επιτιθέµενοι αναφέρονται ως «Μακεδ νες Σλάβοι». Οι προσεκτικοί αναγνώστες µοιραία θα αναρωτηθο ν αν τελικά οι αγώνες για τη Θεσσαλονίκη ανήκουν στην κατηγορία των...εµφ λιων πολέµων. Εκείνο µως που έχει σηµασία για τον συγγρ. της Στρατιωτικής Ιστορίας της Μακεδονίας, είναι τι κατά τον 7ο αι., ολ κληρος, πλέον, ο µακεδονικ ς χώρος έχει καταληφθεί απ τις «µακεδονικές» σκλαβινίες µε εξαίρεση τη Θεσσαλονίκη. Με δ σκολα αποκρυπτ µενη θλίψη, ο συγγρ. σηµειώνει τι παρά τις συνεχείς επιθέσεις κατά της π λης, τελικά οι Σλάβοι αντελήφθησαν τι ήταν αδ νατο να την καταλάβουν στρατιωτικά. Τ τε άρχισαν να διεισδ ουν οικονοµικά µε αποτέλεσµα να τη σλαβοποιήσουν µερικώς («and succeeded to partially slavicize the city»). Το συµπέρασµα είναι τι η Μακεδονία σλαβοποιείται, και επί δ ο αιώνες αποσπάται απ το Βυζάντιο, το οποίο ιδρ ει διοικητική διαίρεση θέµα µε το νοµα «Μακεδονία», στη. Θράκη, µε πρωτε ουσα την Odrin (Αδριανο πολη) (σσ ). Στους επ µενους αιώνες το Βυζάντιο εµφανίζεται να εξαπολ ει οιονεί κατακτητικο ς πολέµους κατά της «σλαβικής» Μακεδονίας, ενώ οι Μακεδ νες Σλάβοι αµ νονται προφανώς «του πατρίου εδάφους». Ενδιαφέρον είναι το ακ λουθο συµπέρασµα του συγγρ. για την περίοδο µετά τον 9ο αι. (σ. 61):

11 266 Bιβλιοκρισίες «The Slavic principalities were officially abolished after Byzantium had created new administrative and territorial units called themas. The process of rapprochement of the Slavs and the ancient Macedonians continued. The official name for all citizens of Byzantium was Romei (Romans). However, the desire of the Macedonian people for self-rule was opposite to the interests of the Empire. The people identified themselves by the name of the territory Macedonian, while the Byzantine chroniclers called the population Slavs and their territory Sklavinia. The name Macedonia almost vanished. After establishing the themas, a duality appeared regarding the name Macedonia. Some authors used it to denote the thema Macedonia the borders of which were in the area of west Thrace and northeast Macedonia; others used the Macedonian as a historical, ethnic and geographical name» 2. «Οι Σλαβικές ηγεµονίες επισήµως καταργήθηκαν αφο το Βυζάντιο δηµιο ργησε νέες διοικητικές περιφερειακές µονάδες τα λεγ µενα Θέµατα. Η πορεία της προσέγγισης των Σλάβων µε τους αρχαίους Μακεδ νες συνεχίστηκε. Η επίσηµη ο- νοµασία λων των κατοίκων του Βυζαντίου ήταν «Ρωµαίοι». Ωστ σο, η επιθυµία του Μακεδονικο λαο να αυτοδιοικηθεί ήταν αντίθετη προς τα συµφέροντα της Αυτοκρατορίας. Οι κάτοικοι αυτοπροσδιορίζονταν απ το νοµα της περιοχής ως Μακεδ νες, ενώ οι Βυζαντινοί χρονικογράφοι τους αποκαλο σαν Σλάβους και την περιοχή τους Σκλαβινία. Το νοµα «Μακεδονία» σχεδ ν εξαφανίσθηκε. Μετά την εγκαθίδρυση των θεµάτων, εµφανίσθηκε η διπλή χρήση του ον µατος «Μακεδονία». Κάποιοι συγγραφείς το χρησιµοποίησαν για να δηλώσουν το Θέµα της Μακεδονίας τα ρια του οποίου βρίσκονταν στην περιοχή της δυτικής Θράκης και της βορειοανατολικής Μακεδονίας, ενώ άλλοι χρησιµοποίησαν τον ρο Μακεδονικ ς µε ιστορικ, εθνικ και γεωγραφικ περιεχ µενο». Απ το σηµείο αυτ η ιστορική αφήγηση του µ θου ακολουθεί γνωστές ατραπο ς. Η αυτοκρατορία του Σαµουήλ είναι «µακεδονική». Το τι ο ίδιος επέλεξε να αποκαλείται «Αυτοκράτωρ Βουλγάρων» και χι Μακεδ νων, οφείλεται στο γεγον ς τι ο αντίπαλ ς του, Βασίλειος Β (ο Βουλγαροκτ νος) καταγ ταν απ το Θέµα Μακεδονίας και ήταν αυτ ς που έφερε το «στέµµα» της Μακεδονίας, κ.ο.κ. Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, η λατινική κατάκτηση και τελικά η υποδο λωση της Μακεδονίας στους Οθωµανο ς, ακολουθεί τη βασική ιστοριογραφική γραµµή. Οι Μακεδ νες Σλάβοι, αφο απέκτησαν τη δική τους «µακεδονική» αυτοκρατορία στον Μεσαίωνα, την είδαν να υποκ πτει σε διαδοχικο ς κατακτητές και τελικά να υποδουλώνεται στους Οθωµανο ς για 500 χρ νια. Ωστ σο, οι Μακεδ νες διεξήγαγαν επικο ς αγώνες αντίστασης και εξεγέρσεων κατά της υποτέλειας. Μια απ τις σηµαντικ τερες υπήρξε η επανάσταση της Negus (Νάουσας) το Έτσι, στο κεφ. «The Negu Uprising in 1822» (σσ ) η Ελληνική Επανάσταση, στον χώρο της Μακεδονίας, αλλοτριώνεται. Αναφέρεται, µεν τι σ αυτή συµµετέχουν και Έλληνες και Βλάχοι, αλλά οι ηγέτες ήταν Μακεδ νες, µε την εθνική έννοια του ρου, πως και η µάζα των µαχητών και ο λα ς που στη συνέχεια υφί- 2. Ως πηγή αναφέρεται, Milan Bo koski, The names Macedonia and Macedonians in Medieval Sources. Cultural and Historic Heritage of Republic of Macedonia XLVII and Institute for the Protection of Cultural Monuments of the Republic of Macedonia, Skopje 2003, p. 49.

12 Vanãe Stojãev, Military History of Makedonia 267 στανται τα δεινά της καταστολής. Γι αυτ και ο συγγρ. καταλήγει: «Many Macedonians, including Karatasko and Gaco and others joined the preparations for the Greek-Macedonian uprising, believing that in the common fight, the Macedonian people would win its liberty». («Πολλοί Μακεδ νες, µεταξ των οποίων, ο Karatasko, ο Gaco και άλλοι, βοήθησαν στις προετοιµασίες για την Ελληνο-µακεδονική εξέγερση, πιστε οντας τι απ τον κοιν αγώνα ο Μακεδονικ ς λα ς θα µπορο σε να κερδίσει την ελευθερία του»). Κορυφαία, βέβαια, είναι η επανάσταση του Ίλιντεν (1903) που θεωρείται πλέον η αφετηρία της εθνικής απελευθέρωσης των Μακεδ νων. Στα κεφάλαια που αντιστοιχο ν στον Μακεδονικ Αγώνα, ιδιαίτερη προσοχή αποδίδεται στο να εξηγηθο ν οι λ γοι που παρέσυραν τον µακεδονικ λα να συνταχθεί µε τις βουλγαρικές επαναστατικές οργανώσεις. Το ίδιο θα γίνει και στη συνέχεια, µε τους Βαλκανικο ς πολέµους που δεκάδες χιλιάδες είναι οι Μακεδ νες που υπηρετο ν στις βουλγαρικές ένοπλες δυνάµεις. Ειδικά για τους Βαλκανικο ς πολέµους, η άγνοια του συγγρ. για τις ελληνικές πηγές, αλλά και η εµφανής προσπάθειά του, στο σ νολο του έργου, να υποτιµηθεί ο ρ λος της Ελλάδος στις µακεδονικές υποθέσεις, φθάνει στο σηµείο να τονίζεται έ- ντονα η «άδικη», αν χι δ λια κατάκτηση της Θεσσαλονίκης το 1912 απ τον ελληνικ στρατ, σε βάρος, βέβαια, των Βουλγάρων. Ο τερµατισµ ς της Οθωµανικής κυριαρχίας στη Μακεδονία, µε τους Βαλκανικο ς πολέµους οδηγεί αντί στην απελευθέρωση, στην τριχοτ µηση της µακεδονικής πατρίδας και υποδο λωσή της σε Ελλάδα, Βουλγαρία και Σερβία. Ανάλογη είναι και η τριχοτ µηση του µακεδονικο λαο, ο οποίος εξαναγκάζεται να υπηρετήσει στους αντίστοιχους τρεις στρατο ς, για να υποστεί στη συνέχεια την τριπλή καταπιεστική αφοµοιωτική πολιτική των τριών κατακτητών γειτ νων. Η Συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913) κατά τον συγγρ. υπήρξε καταστροφική. «All the facts unmistakably show that the Balkan Wars were prepared and conducted for the division of Macedonia.The consequences of the division influenced not only world wars, but they also remained for a long time. In that manner, the disintegration of the Macedonian issue began with the divisions in the Internal Organization; then our neighbours started dividing us and ultimately, it was all sanctioned by the Great Powers». «λα τα γεγον τα καταδεικν ουν µε βεβαι τητα τι η Βαλκανικοί Π λεµοι προετοιµάστηκαν και διεξήχθησαν µε στ χο τον διαµελισµ της Μακεδονίας Οι συνέπειες του διαµελισµο επηρέασαν χι µ νο τους παγκ σµιους πολέµους αλλά συνέχισαν να υπάρχουν για µεγάλο χρονικ διάστηµα. Με αυτ ν τον τρ πο, η διάσπαση του «Μακεδονικο ζητήµατος» άρχισε µε τις διαιρέσεις της Εσωτερικής Οργάνωσης τ τε οι γείτονές µας άρχισαν να µας διασπο ν και τελικά λα επικυρώθηκαν απ τις Μεγάλες υνάµεις». Είναι γνωστ, τι ακ µα και σήµερα αµφισβητείται απ Σλαβοµακεδ νες η α- π λυτη εγκυρ τητα της συνθήκης αυτής, µε το αιτιολογικ τι δεν ελήφθησαν υπ ψη τα δίκαια αιτήµατα των Μακεδ νων και τι είναι η µοναδική διεθνής συνθήκη που δεν υπογράφηκε απ λες τις Μεγάλες υνάµεις. Τα αιτήµατα αυτά περιλήφθηκαν σε χάρτη για την προτειν µενη «ανεξάρτητη Μακεδονία», που περιλαµβάνει τα γνωστά «εθνικο-γεωγραφικά ρια της Μακεδονίας, µείον την περιοχή της Πιερίας». (Bλ. Παράρτηµα χαρτών, σ. 131).

13 268 Bιβλιοκρισίες Οι «Μακεδ νες» υπ πολλαπλή κατοχή Παρά το γεγον ς τι µετά τους Βαλκανικο ς πολέµους και τον Α Παγκ σµιο Π λεµο περιοχές της Μακεδονίας ενσωµατώθηκαν στις τρεις γειτονικές χώρες (Ελλάδα, Σερβία/Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία) µε διεθνείς συνθήκες, ο συγγρ. συνεχίζει την εξιστ ρηση των γεγον των ωσάν η Μακεδονία να αποτελεί µία ενιαία περιοχή. Αυτ θα συνεχιστεί ιδιαίτερα στα χρ νια του Β Παγκοσµίου Πολέµου και την Κατοχή, ταν γίνεται αναφορά στον εθνικοαπελευθερωτικ αγώνα των Σ/Μακεδ νων και στα τρία τµήµατα της Μακεδονίας. Το αντίθετο θα ήταν «degrading» (ταπεινωτικ ) για τους αγώνες αυτο ς, ισχυρίζεται. Κ ρια σηµεία άξια προσοχής για την περίοδο του Μεσοπολέµου, είναι η καταγγελία της αφοµοιωτικής πολιτικής των Σέρβων στη «Μακεδονία του Βαρδάρη» και η αντίστοιχη των Ελλήνων στη «Μακεδονία του Αιγαίου». Η ελληνική διακυβέρνηση υπήρξε η χειρ τερη και χαρακτηρίζεται ως «an attempt for genocide over the Macedonian people» (µία προσπάθεια γενοκτονίας του Μακεδονικο λαο ) (σ. 529). Αντίθετα, για τη Βουλγαρία, ο συγγρ. είναι ιδιαίτερα επιεικής, καθώς η βουλγαρική πολιτική «µε το να θεωρεί τους Μακεδ νες ως Βουλγάρους» κράτησε στην επικαιρ τητα το µακεδονικ ζήτηµα, που άλλως θα είχε ατονήσει διεθνώς (σ. 527). Για τον ελληνο-ιταλικ π λεµο του και στη συνέχεια τη γερµανική εισβολή, αξίζει να σηµειωθο ν δ ο σηµεία. Το πρώτο, αναφέρεται στις νικηφ ρες µάχες τµηµάτων του ελληνικο στρατο, ιδιαίτερα στο β ρειο µέτωπο, που στελεχων ταν κατά κ ριο λ γο απ Μακεδ νες. Το στοιχείο αυτ, για τον συγγρ., είναι αρκετ για να αποδοθο ν δάφνες στο «µακεδονικ έθνος» σε αναγνώριση του νικηφ ρου αγώνα κατά της φασιστικής Ιταλίας (σ. 536). Το δε τερο σηµείο, είναι η εκτενής αναφορά, µε βάση απ ρρητα γερµανικά, βουλγαρικά και σερβικά έγγραφα, στα διπλωµατικά παρασκήνια και τις συνεννοήσεις της σερβικής ηγεσίας για κατάληψη ή εκχώρηση απ τον Χίτλερ της Θεσσαλονίκης. Ανάλογες και εκτενέστερες είναι οι πληροφορίες για την εκχώρηση µεγάλων τµηµάτων της ελληνικής και γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας στους Βουλγάρους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απαιτήσεις των Ιταλών για ευρεία ζώνη κατοχής στη δυτική γιουγκοσλαβική Μακεδονία, µε επιχείρηµα τι αυτή κατοικείται κατά πλειοψηφία απ αλβανικ πληθυσµ, αλλά και η αντίρρηση των Γερµανών, που επικαλέστηκαν τον χάρτη της Μεγάλης Βουλγαρίας του Αγίου Στεφάνου, καθώς και τα µεσαιωνικά βουλγαρικά µνηµεία της Αχρίδας για να ικανοποιήσουν τα επεκτατικά αιτήµατα των Βουλγάρων συµµάχων τους (σσ , 543). Για τις βουλγαρικές απαιτήσεις στην ελληνική Μακεδονία και ιδιαίτερα για τη Θεσσαλονίκη, βλ. σσ Πάντως είναι περίεργο τι ο συγγρ. δεν αποσιωπά την εντυπωσιακή υποδοχή που επιφ λαξαν αρχικά οι Σλάβοι κάτοικοι της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας στα βουλγαρικά στρατε µατα. Την αποδίδει µως, στην ανακο φιση των κατοίκων απ την απαλλαγή τους απ τη σερβική ιοίκηση. Σε λες τις ζώνες της βουλγαρικής κατοχής, δηµιουργήθηκαν «quisling and collaborator forces» (οµάδες «κουίσλινγκ» και συνεργατών.) Η Αντίσταση στα δ ο υπ κατοχή τµήµατα της Μακεδονίας ελληνικ και γιουγκοσλαβικ είναι ευρέως γνωστή απ τον τεράστιο αρχειακ και συγγραφικ - γκο πηγών που εκδ θηκαν µεταπολεµικά στα Σκ πια. Στο υλικ αυτ βασίζονται τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου. Η σ νθεση ακολουθεί την ίδια γραµµή της µονο- µέρειας και υπερβολής, καθώς οι δευτερε ουσες πηγές στις οποίες στηρίζεται ο συγ-

14 Vanãe Stojãev, Military History of Makedonia 269 γραφέας, γραµµένες συνήθως απ Σ/Μακεδ νες παρτιζάνους, χαρακτηρίζονται απ εξ φθαλµες υπερβολές ανδραγαθηµάτων και αριθµο ς αγωνιστών και θυµάτων. Ο αγώνας των Σλαβοµακεδ νων διεξάγεται στο Αιγαιατικ τµήµα της Μακεδονίας που είναι «το µεγαλ τερο και το πλουσι τερο τµήµα της «ethnical territory of Macedonia» («εθνικής περιοχής της Μακεδονίας») (σ. 578). Η πληθώρα των παρατιθέµενων στοιχείων στοχε ει να αποδείξει πέραν πάσης αµφιβολίας τι ο α- γώνας αυτ ς κυρίως των περί το ΣΝΟΦ χαρακτηρίζεται ως αγώνας για απελευθέρωση και ενοποίηση λων των Μακεδ νων. Στο πλαίσιο αυτ, εξαίρεται η δράση παρτιζάνικων µονάδων που εισχώρησαν στην ελληνική µεθοριακή γραµµή και έδωσαν κοινο ς αγώνες µε Αιγαιάτες αντάρτες. (Σε χάρτες η παροδική αυτή διέλευση χαρακτηρίζει τις περιοχές δράσης ως απελευθερωµένες, πράγµα που δε σηµειώνεται για τις πολ ευρ τερες µακεδονικές περιοχές υπ τον έλεγχο του ΕΛΑΣ). Οι σχέσεις µε ΚΚΕ/ΕΑΜ δίδουν την εικ να λυκοφιλίας, καθώς τελικά οι φιλοδοξίες των «Μακεδ νων» για ανεξαρτησία «προδίδονται» απ τους Έλληνες οµοϊδεάτες τους. H εξιστ ρηση των αγώνων των «Μακεδ νων» της Κατοχής ολοκληρώνεται µε το συµπέρασµα τι ο «κοιν ς τελικ ς στ χος του εθνικ -απελευθερωτικο προγράµµατος» και στα τρία τµήµατα της «ethnical territory of Macedonia» («εθνικής περιοχής της Μακεδονίας») στ χευε στην ενοποίηση της Μακεδονίας. εν επιτε χθηκε για διαφ ρους λ γους µεταξ των οποίων γιατί χάθηκαν στον αγώνα πολ τιµες ηγετικές προσωπικ τητες (σ. 582). Η περίοδος του Εµφυλίου στην Ελλάδα εξετάζεται κυρίως απ την οπτική της συνέχειας του εθνικο-απελευθερωτικο αγώνα των «Αιγαιατών». Ο υπερβολικά µεγάλος αριθµ ς «Μακεδ νων» που εντάσσονται στις τάξεις του ΣΕ, παρουσιάζει στον αναγνώστη τον ελληνικ Εµφ λιο ως ελληνο-«µακεδονικ». Αυτ επιβεβαιώνεται απ την επιµονή του συγγρ. να τονίζει το γεγον ς τι οι επιχειρήσεις διεξάγονται κυρίως σε µακεδονικ έδαφος, τι τ σο η συµµετοχή σο και οι απώλειες των Μακεδ νων είναι µεγάλες και ενίοτε συγκριτικά υπέρτερες των ελληνικών. Γενικώς, και στην περίπτωση του ελληνικο Εµφυλίου εµφανίζεται το ίδιο µοτίβο: Μπορεί η «εξέγερση», ο «αγώνας», η «αντίσταση», ο «π λεµος» να µην κατευθ νονται πάντα απ τους «Μακεδ νες», αλλά η ευρεία συµµετοχή τους σε αυτο ς και το γεγον ς τι οι ένοπλες επιχειρήσεις διεξάγονται στη Μακεδονία, νοµιµοποιεί τη «µακεδονοποίηση» τους. Ανακεφαλαιώνοντας, παρατηρο µε: (1) Στην Αρχαι τητα και ιδιαίτερα στην Ελληνιστική Περίοδο, γίνεται λ γος για [πρώτη] «Μακεδονική Αυτοκρατορία». (2) Στους Μέσους Χρ νους, εµφανίζεται η δε τερη «Μακεδονική Αυτοκρατορία» του τσάρου Σαµουήλ, που το «µακεδονικ στοιχείο» πλειοψηφεί. (3) Οι εξεγέρσεις κατά των Οθωµανών, µε προεξάρχουσα εκείνη της Νάουσας (1822), εντάσσονται στο «µακεδονικ» πάνθεο των απελευθερωτικών αγώνων. (4) «Μακεδονοποιο νται» σε σηµαντικ βαθµ οι βουλγαρικές στρατιωτικές µονάδες και οι νίκες κατά των Το ρκων κατά τους Βαλκανικο ς και Α Παγκ σµιο Π λεµο, λ γω του µεγάλου αριθµο «Μακεδ νων» εθελοντών ή επιστράτων. (5) Στον ελληνο-ιταλικ π λεµο, ελληνικές µονάδες µε µεγάλη συµµετοχή στρατευ- µένων απ τα ελληνικά διαµερίσµατα της Μακεδονίας, επιτρέπουν να προβληθεί η συµµετοχή των «Μακεδ νων» στην πρώτη συµµαχική νίκη κατά του Άξονα σε ευρωπαϊκ έδαφος. (6) Ανάλογη είναι και η µερική «µακεδονοποίηση» του Ελληνικο Εµφ λιου.

15 270 Bιβλιοκρισίες Συµπερασµατικά, µπορεί να υποστηριχθεί τι το εκδοτικ αυτ εγχείρηµα στοχε ει να προβάλει και να εξυψώσει τα στρατιωτικά επιτε γµατα του «µακεδονικο λαο», και να καλλιεργήσει αίσθηµα περηφάνιας στα νέα στελέχη των εν πλων δυνάµεων της ΠΓ Μ, αλλά και, γενικ τερα, της σλαβοµακεδονικής διασποράς, ενώ παράλληλα να διεκτραγωδήσει τα δεινά των «Μακεδ νων» και τις αδικίες της ιστορίας. Αναµφίβολα, οι εθνικιστικές υπερβολές στην κατασκευή του ιστορικο τους µ θου, δεν είναι αποκλειστικ τητα των Σλαβοµακεδ νων. Ανάλογα φαιν µενα, ίσως χι στην ίδια έκταση, καταγράφηκαν και απ τους άλλους λαο ς της Βαλκανικής, και χι µ νο. Αυτά µως σηµειώθηκαν στον 19ο αι., ενώ το αγγλ γλωσσο αυτ βιβλίο, µε το παράρτηµα των 128 χαρτών, οι οποίοι αποτυπώνουν αναλλοίωτη διαχρονικά την ενιαία Μακεδονία, εµφανίζεται τη στιγµή που η Ευρωπαϊκή Ένωση α- πονέµει στην ΠΓ Μ καθεστώς υποψήφιας χώρας για ένταξη. ιερωτάται, λοιπ ν, ε λογα κανείς, πώς αυτ ς ο εθνικιστικ ς παροξυσµ ς που διοχετε εται κατά κ ριο λ γο µέσω της επίσηµης Στρατιωτικής Ακαδηµίας µπορεί να συµπλε σει µε την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας αυτής. ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΩΦΟΣ Θάνος Βερέµης, Ιστορία των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων , Αθήνα, Ι. Σιδέρης 2005, Έκδοση Βελτιωµένη, σσ Ενώ οι ελληνοτουρκικές σχέσεις απασχολο ν σχεδ ν καθηµερινώς τον δηµ σιο πολιτικ λ γο και την επικαιρ τητα στην Ελλάδα, παραµένουν εντο τοις ένα ακαδηµαϊκ αντικείµενο το οποίο δεν έχει τ χει της προσοχής και µελέτης η οποία του αρµ ζει. Το βιβλίο του Θάνου Βερέµη, Ιστορία των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων, α- ποτελεί ένα σηµαντικ βήµα προς την κάλυψη αυτο του κενο. Ξεκινώντας απ την Άλωση, το βιβλίο σκιαγραφεί τις σχέσεις οθωµανικής διοικήσεως και Ρωµιών και τις συνθήκες που επέτρεψαν την επιβίωση του κατακτηµένου πληθυσµο στο νέο κοινωνικοπολιτικ περιβάλλον. Οι αλλαγές που επέφεραν η ανεξαρτησία του ελληνικο κράτους το 1830 και οι εκσυγχρονιστικές µεταρρυθµίσεις του 19ου αι. (Τανζιµάτ) στις σχέσεις της Ελλάδος µε την Οθωµανική Αυτοκρατορία και τους Ρωµιο ς εξετάζονται διεξοδικώς. Εξαιρετικώς ενδιαφέρον είναι το κεφάλαιο το οποίο αναφέρεται στις στρατηγικές αναζητήσεις της ηγεσίας των Ρωµιών της Οθωµανικής Aυτοκρατορίας κατά τα στερα έτη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Εν αντιθέσει προς τις ιστορίες Ελλάδος και Τουρκίας οι οποίες συνήθως ταυτίζουν απλουστευτικά την ελληνική διαν ηση της στερης Οθωµανικής Αυτοκρατορίας µε την ελλαδική «Μεγάλη Ιδέα», το βιβλίο επιτυγχάνει να αποτυπώσει τους διαφορετικο ς προβληµατισµο ς οι οποίοι διατυπώνονταν µεταξ των ιθυν ντων της ελληνικής. Οι δραµατικές συνέπειες µιας πιθανής κατάρρευσης της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας εν µέσω εθνικιστικών πολέµων για την εγκατεσπαρµένη, οικονοµικώς και κοινωνικώς ισχυρή, αλλά πολιτικώς και στρατιωτικώς ευάλωτη Ρωµιοσ νη είχαν εγκαίρως επισηµανθεί. Πολλοί Ρωµιοί διανοο µενοι και επιχειρηµατίες είχαν συνδεθεί µε τους οθωµανικο ς κ κλους οι οποίοι επεδίωκαν τη µετατροπή της απολυταρχικής Οθωµανικής Αυτοκρατορίας σε µια οµοσπονδιακο τ που συνταγµατική µοναρχία στην οποία λες οι εθνοτικές και

16 Θάνος Bερέµης, Iστορία των Eλληνοτουρκικών Σχέσεων θρησκευτικές οµάδες θα απολάµβαναν ισοπολιτείας. Ένα τέτοιο καθεστώς θα εξασφάλιζε και την απρ σκοπη συνέχεια της ευηµερίας της Ρωµιοσ νης, η οποία είχε γνωρίσει σηµαντική ακµή µετά τις οθωµανικές πολιτικές µεταρρυθµίσεις του 19ου αι. Παρ µοιες ιδέες είχαν µάλιστα διαδοθεί και στην Ελλάδα µε χαρακτηριστικο ς εκπροσώπους τον Ίωνα ραγο µη και τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολα δη. Η Επανάσταση των Νεοτο ρκων του 1908 θα προκαλέσει µια πρ σκαιρη µ νον αισιοδοξία. Η έκρηξη των Βαλκανικών Πολέµων, του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου και οι επιγεν µενες εξελίξεις ενταφίασαν τις προοπτικές αυτο του σχεδίου και απέδειξαν µε τραγικ τρ πο π σο επώδυνος θα ήταν για τη Ρωµιοσ νη ο κατακερµατισµ ς της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας σε εθνικά κράτη. Το βιβλίο αναφέρεται επίσης διεξοδικά στους Βαλκανικο ς Πολέµους, τον Πρώτο Παγκ σµιο Π λεµο και τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Η Συνθήκη της Λωζάνης δεν σηµατοδοτεί µ νο το τέλος µιας θυελλώδους δεκαετίας στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά και το τέλος της µακραίωνης συγκατοίκησης των δ ο στοιχείων 1 µε τη δηµιουργία δ ο σχετικώς οµοιογενών εθνικών κρατών. Στη συνέχεια ο συγγραφέας µελετά την προσπάθεια ελληνοτουρκικής προσεγγίσεως η οποία ξεκινά ή- δη εντ ς της δεκαετίας του 1920, κορυφώνεται µε τις συµφωνίες του και συνεχίζεται µέχρι τη δεκαετία του Η κοινή ιταλική και αργ τερα σοβιετική α- πειλή συνετέλεσαν στην φεση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στις σχέσεις κατά τον ε τερο Παγκ σµιο Π λεµο. Πολ ε στοχη είναι και η παράθεση ιδιαίτερου κεφαλαίου για την ιστορία της Κ πρου απ την υπαγωγή της στην αγγλική αποικιακή διοίκηση το 1878 µέχρι το εδοµένου τι η Κ προς απετέλεσε τον καταλ τη για τη ραγδαία επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων απ τη δεκαετία του 1950 και εξής. Οι διαδοχικές κρίσεις του Κυπριακο ζητήµατος, οι οποίες κορυφώθηκαν µε το χουντικ πραξικ πηµα και την τουρκική εισβολή του Ιουλίου-Αυγο στου 1974 συντέλεσαν τ σο στην ένταση των διώξεων κατά του Ελληνισµο της Τουρκίας, ως και στην ανάδυση του πλέγµατος των Αιγαιακών διενέξεων µεταξ Ελλάδος και Τουρκίας. Τα ζητήµατα των χωρικών υδάτων, της υφαλοκρηπίδος, της στρατικοποιήσεως των νήσων και της Περιοχής Πληροφορήσεως Πτήσεων (Flight Information Region-FIR) εξετάζονται λεπτοµερώς. Προς το τέλος του βιβλίου µελετώνται οι πρ σφατες προσπάθειες βελτίωσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων απ τη συνάντηση του Νταβ ς το 1988 µέχρι το 2004, καθώς και ο ρ λος της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας ως µοχλ ς εκδηµοκρατισµο και διευθετήσεως των ελληνοτουρκικών διαφορών και του Κυπριακο. Αξιοσηµείωτη είναι και η παράθεση εν ς κεφαλαίου σχετικά µε τον πολιτικ ρ λο του στρατο στην Τουρκία, περιεκτικ χρονολ γιο της τουρκικής πολιτικής ιστορίας, καθώς και σειρά παραρτηµάτων, τα οποία φωτίζουν πτυχές της τουρκικής ταυτ τητος, πολιτικής, καθώς και τις πρ σφατες εξελίξεις στο Κυπριακ. Απ την άλλη πλευρά, το βιβλίο, πέραν των παραποµπών σε σηµαίνοντα µεν αλλά µάλλον παρωχηµένα έργα για την ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και της σ γχρονης Τουρκίας (βλ. τα βιβλία των Bernard Lewis, Halil nalcık και Feroz Ahmad), θα µπορο σε να αναφερθεί και στο έργο νεωτέρων ιστορικών της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, πως οι Erik J. Zürcher και Cemal Kafadar.Το έργο αυτών των ε- πιστηµ νων έχει συµβάλει αποφασιστικά στην αναθεώρηση στερεοτ πων αντιλήψεων 1. Εξαιρουµένων βεβαίως της Κωνσταντινο πολης, της Ίµβρου, της Τενέδου και της υτικής Θράκης.

17 272 Bιβλιοκρισίες περί την Οθωµανική Αυτοκρατορία, επηρεασµένων είτε απ οριενταλιστικές είτε α- π τουρκικές εθνικιστικές αντιλήψεις. Σκ πιµος θα ήταν επίσης ο περιορισµ ς του ε- ρευνητικο πεδίου του βιβλίου στην περίοδο µετά την ίδρυση του ελληνικο κράτους ( ) στην οποία ο συγγραφέας ο τως ή άλλως αποδίδει και έµφαση. Οι παραπάνω παρατηρήσεις ωστ σο δεν µειώνουν τη συνολική αξία του βιβλίου. Το βιβλίο αποτελεί χρησιµώτατο βοήθηµα για τον ακαδηµαϊκ µελετητή των ελληνοτουρκικών σχέσεων και διαφωτιστικ ανάγνωσµα για κάθε ενδιαφερ µενο για αυτή την τ σο σηµαντική πτυχή της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Πανεπιστήµιο I ik, Κωνσταντινο πολη ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑ ΗΣ Μ. Γ. Βαρβο νης, Κατά το ρος του Άθωνος. Αθωνικά και αγιορειτικά µελετή- µατα, Θεσσαλονίκη, Εκδοτικ ς Οίκος Αφών Κυριακίδη α.ε., 2006, σσ εν είναι η πρώτη φορά που ο κ. Μ. Γ. Βαρβο νης, Αναπλ. Καθηγητής Λαογραφίας στο ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο, καταγίνεται συστηµατικά µε τη µελέτη ζητηµάτων που αφορο ν στην Aθωνική Kοιν τητα. Το 1999, σε συνεργασία µε τον Αναπλ. Καθηγητή του ιδίου Πανεπιστηµίου κ. Στάθη Κεκρίδη, δηµοσίευσε τη µονογραφία Αγιορείτικα µετ χια στη Σάµο, ενώ το 2003 κυκλοφορήθηκε το βιβλίο του Καυσοκαλυβίτικα νεοµαρτυρολογικά. Υµναγιολογικά κείµενα περί νεοµαρτ ρων απ τη Bιβλιοθήκη της Ιεράς Σκήτης των Καυσοκαλυβίων Αγίου ρους, προϊ ν της συνεργασίας του µε τον Γέροντα Πατάπιο Καυσοκαλυβίτη, Bιβλιοφ λακα της σκήτης της Αγίας Τριάδας (των Καυσοκαλυβίων). Στο µεσοδιάστηµα της έκδοσης των δ ο αυτών σηµαντικών για την ιστορικολαογραφική απεικ νιση του ορθ δοξου µοναχισµο βιβλίων είδαν το φως της δηµοσι τητας οι εργασίες του συγγρ. οι οποίες συγκροτο ν τον παρουσιαζ µενο εδώ τ µο. Σ αυτ ν περιλαµβάνονται δεκατέσσερα κείµενα, ιστορικά και λαογραφικά, τα οποία αφορο ν σε ζητήµατα του Αγίου ρους. Το πρώτο κείµενο (αρ. Ι) αναφέρεται σε µορφές της παραδοσιακής καθηµεριν τητας στο Άγιο ρος και στους παράγοντες που τις καθιέρωσαν στο διάβα του χρ νου, ενώ το δε τερο κείµενο (αρ. ΙΙ) αναφέρεται στους τρ πους, τους εκάστοτε σκοπο ς και τις προϋποθέσεις υπ τις οποίες οι επισκέπτες και οι µελετητές του Άθωνος προσεγγίζουν την ιστορία του, την πολιτισµική προσφορά του, αυτά τα ίδια τα καθιδρ µατα της µοναστικής κοιν τητας. Η υπ αριθµ. ΙΙΙ µελέτη σχετίζεται µε την αναπαράσταση του Αγίου ρους απ τον λ γιο µοναχ Παχώµιο Ρουσάνο, την εικ να του δηλαδή, πως τη συνέλαβε και την απέδωσε ο κριτικ ς και επικριτικ ς Ζακ νθιος λ γιος ( που διαπίστωνε υπερβολές και «αντικανονικ τητες»), ο αυστηρ ς αυτ ς τηρητής των παραδεδοµένων θρησκευτικών θεσµίων. Ως δείγµα των παλαι θεν αναπτυγµένων πολυεπίπεδων σχέσεων των αγιορείτικων µοναστηριών µε τον ελληνικ, τον βαλκανικ και τον µικρασιατικ χώρο µελετώνται και παρουσιάζονται εδώ οι σχέσεις του Αγίου ρους µε τη Σάµο (αρ. εργασίας IV), µέσα απ έγγραφα, χειρ γραφα, επιγραφές, σηµειώσεις και ενθυµήσεις εντ πων βιβλίων, ώστε να διαφανεί η συµβολή του στον σχηµατισµ της ηθικής και χριστιανικής φυσιογνωµίας του νησιο. Οι τέσσερις µελέτες είναι αφιερωµένες στην κουτλου- µουσιανή σκήτη του Αγίου Παντελεήµονος. Σκιαγραφείται η ιστορική πορεία της σκή-

18 M. Γ. Bαρβο νης, Kατά το ρος του Άθωνος 273 της (αρ. V), καταγράφονται κειµήλια, η διαδοχή των δικαίων και τα σπουδαία έγγραφα του κυριακο της (αρ. VI), εκδίδονται οι κανονισµοί (σπουδαία και σηµαντικά αρχειακά τεκµήρια), καταλογογραφο νται έγγραφα, χφ. του Κυριακο (αρ. VII), σα δηλαδή δεν περιλαµβάνονται στη γνωστή καταγραφή των Μ. Κατραµάδου Λ. Πολίτη, καθώς και τα βιβλία που βρίσκονται στο σκευοφυλάκιο της σκήτης (αρ. VIII), µε τις ενθυµήσεις και τα σηµειώµατά τους, 383 τον αριθµ. Παρέχονται δηλαδή πολ τιµα στοιχεία για την ιστορία της σκήτης του Αγίου Παντελεήµονα, η οποία ελάχιστα έχει απασχολήσει τους ερευνητές του Αγίου ρους, αν και αποτελεί ενδιαφέρουσα περίπτωση εν ς ενδεο ς µοναστικο καθιδρ µατος του 18ου αι., το οποίο προσπαθεί να ε- πιβιώσει µέσα σε αντίξοες συνθήκες και εγγενείς δυσκολίες. Ο συγγρ. παρατηρεί ε στοχα τι παρά την φαινοµενικά αποσπασµατική µορφή τους, οι µελέτες αυτές αποτελο ν µια σ νθεση ιστορικής προσέγγισης, που έχει σχεδιαστεί για να διαβάζεται συνολικά, ώστε ο αναγνώστης βαθµιαία να εισάγεται στην ενδιαφέρουσα ιστορία του µεταβυζαντινο σκητιωτικο µοναχισµο (σ. 14). Η λεπτοµερής καταλογογράφηση τέτοιων εντ πων και µάλιστα κάποιων ενδιαφερ ντων παλαίτυπων προσφέρει γ νι- µη πρώτη λη για τη συνολική µελέτη της ιστορίας του θρησκευτικο εντ που, τ σο στις πηγές παραγωγής του σο και σ αυτές της «κατανάλωσής» του. Στην ίδια κατε θυνση κινο νται τα δ ο µελετήµατα που αφορο ν στη σκήτη της Αγίας Τριάδος (των Καυσοκαλυβίων, αρ. X, XI). Σ αυτά µελετώνται κάποιες ενδιαφέρουσες εγγραφές σε βιβλία της Bιβλιοθήκης του Κυριακο (αρ. X), αλλά και καταλογραφείται αναλυτικά η πλο σια αυτή Bιβλιοθήκη (αρ. XI) µε τη συνεργασία του κ. Στάθη Κεκρίδη. Ένα ακ µη δηµοσίευµα (αρ. IX) αναφέρεται στο µετ χι του Π ρτο Λάγους, της Ι. Μονής Βατοπαιδίου, και κυρίως σε µια καλ βη της Νέας Σκήτης, αυτή των Αγίων Αναργ ρων. Τα τελευταία µελετήµατα του τ µου αναφέρονται α) στο αγιορείτικο «πρ τυπο βίου και µαρτυρίου» που έδωσαν µε τον θάνατ τους οι νεοµάρτυρες (αρ. XII), µε βάση την περίπτωση του αγίου Γεωργίου του εξ Εφέσου ( ), και β) στους α- γιορείτες νεοµάρτυρες της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινο πολης (αρ. XIII). Ο συγγρ. κρίνει τι το Γένος µας χρωστά πολλά στους νεοµάρτυρες, τους θεωρεί µηχανισµ αντίστασης στην αφοµοιωτική τάση της κεντρικής σουλτανικής εξουσίας, παράγοντα φωτισµο και αφ πνισης του Γένους, πρ τυπο και υπ δειγµα στους υπ δουλους, (αφο ) στερέωσαν την πίστη τους και τους παρείχαν ερείσµατα ελπίδας, α- ντίστασης, αυτογνωσίας και εµµονής στα πάτρια (σ. 16). Τέλος δηµοσιε εται ένα µελέτηµα (αρ. XIV) για τους αγιορείτες Κολλυβάδες και το φιλοκαλικ κίνηµα στη Σάµο κατά τους 18ο και 19ο αι., µε το οποίο καταδεικν εται η σηµασία της διασποράς των Κολλυβάδων στο Αιγαίο (Σκιάθο, Ικαρία, Σά- µο, Πάτµο), αλλά και η πολυσηµαντικ τητα της διάδοσης του φιλοκαλικο κινήµατος στον ελλαδικ χώρο, και ειδικ τερα στη Σάµο. Με συγκεκριµένα στοιχεία καταφαίνεται πώς τα δυο αυτά κινήµατα (κολλυβαδισµ ς και φιλοκαλισµ ς) µετέφεραν τη ζώσα πνευµατικ τητα του Αγίου ρους στον υπ δουλο ελληνισµ και ζωογώνισαν τον µοναχισµ στη Σάµο, έως τα µέσα του 20ο αι. Ο τ µος κλείνει µε χρηστικ τατο ευρετήριο και πλο σια εικονογράφηση που ο- φείλεται κυρίως στην καλαισθησία του κ. Τάσου Κυριακίδη, του λ γιου και φιλαγιορείτη εκδ τη. Η αναδηµοσίευση εργασιών, διάσπαρτων σε διάφορα περιοδικά και επιστηµονικο ς τ µους, για το Άγιο ρος και η συγκέντρωσή τους εδώ (εκτ ς του τι ανευρίσκονται ε κολα) δικαιώνει έναν επιπλέον σκοπ της εκδ σεως: να καταδειχθεί 19

19 274 Bιβλιοκρισίες άλλη µια φορά η προσφορά του ορθ δοξου αγιορειτικο µοναχισµο στην πνευµατική και εθνική ανασυγκρ τηση του ελληνισµο. Ας µας επιτραπεί να εξάρουµε ιδιαιτέρως τις εργασίες του συγγρ., τις σχετικές µε την καταλογογράφηση χειρογράφων και εντ πων βιβλίων, µε τα σηµειώµατα και τις ενθυµήσεις τους, αυτή τη µον τονη και ανιαρή, αλλά επίπονη και δηµιουργική εργασία, απ την οποία ο µελετητής µπορεί να οδηγηθεί σε ασφαλέστερα συµπεράσµατα για την πευµατική κατάρτιση και τα ενδιαφέροντα των µοναχών, για το έργο κάθε µοναστικο ιδρ µατος, για τις προσωπικ τητες που συνδέθηκαν µ αυτά. Παραλλήλως, οφείλουµε να τονίσουµε τη συµβολή του συγγρ. στη «διήγηση» της ενδιαφέρουσας «µικρής ιστορίας» των σκητών του Αγίου ρους, η οποία συχνά κινείται στο περιθώριο της «µεγάλης» αγιορείτικης ιστορικής ζωής, αφο το επιστηµονικ ενδιαφέρον συνήθως ε- στιάζεται στις «επώνυµες» µονές. Η ιστορία των σκητών συµπληρώνει υπάρχοντα κενά και βοηθά τελικά στη δηµιουργία µιας πιο ολοκληρωµένης εικ νας για τα α- γιορείτικα καθιδρ µατα. ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Μ. Γ. ΣEΡΓΗΣ Θάνος Βερέµης Ιωάννης Κολι πουλος, Ελλάς. Η σ γχρονη συνέχεια. Απ το 1821 µέχρι σήµερα, Καστανιώτης, Αθήνα 2006, σελ Το βιβλίο των καθηγητών Θάνου Βερέµη και Ιωάννη Κολι πουλου είναι απ πολλές απ ψεις µια καινοτοµική προσέγγιση της νε τερης ελληνικής ιστορίας. Αποτελεί ένα απ τα λίγα ακαδηµαϊκά βιβλία που δηλώνει τι προσεγγίζει την ιστορική εξέλιξη της χώρας υπ το πρίσµα της φιλελε θερης κοσµοθεωρίας. Φιλελε θερης µε την έννοια του κλασικο φιλελευθερισµο που γνώρισε η Ευρώπη και η Β ρεια Αµερική τον 18ο αι.: πολιτικά δικαιώµατα και ατοµικές ελευθερίες, και κυρίως την ανάπτυξη του πολίτη ο οποίος διαµορφώνει την αντίληψή του µε βάση τον ορθ λ γο. Τίθεται λοιπ ν ο φιλελευθερισµ ς ως το κριτήριο µε βάση το οποίο ερ- µηνε εται η νε τερη ελληνική ιστορία απ το 1821 και εξής. εν είναι µως αυτή η µ νη καινοτοµική προσέγγιση του βιβλίου. Αυτ που κάνει το βιβλίο βάση για την έρευνα είναι τελικά η ικαν τητά του να χρησιµοποιεί τον γκο της ελληνικής ιστοριογραφίας της τελευταίας τριακονταετίας µε τρ πο κριτικ και δηµιουργικ και να αξιοποιεί εκ νέου πρωτογενείς πηγές υπ το φως αυτής α- κριβώς της φιλελε θερης οπτικής που αποτελεί το κεντρικ του θέµα. Πέντε ή έξι βασικά θέµατα που απασχολο ν το βιβλίο αναδεικν ουν αυτ το κρίσιµο σηµείο. Πρώτα-πρώτα η αντίληψη για το έθνος, την εθνική ταυτ τητα και τον χαρακτήρα του εθνικο κινήµατος των Ελλήνων. Η προσέγγισή µας στα θέµατα αυτά, για το ζήτηµα του εθνικισµο γενικά, ταλαντευ ταν µεταξ δ ο ακραίων α- ντιλήψεων, απ τη µια της τρισχιλιετο ς αδιάσπαστης συνέχειας του ελληνικο έ- θνους, της κλασικής δηλαδή θεώρησης του Παπαρρηγ πουλου, και, απ την άλλη, αντιλήψεων βασιζοµένων επί των νε τερων θεωρητικών προσεγγίσεων που θεωρο σαν τα έθνη κατασκευές της νεωτερικής εποχής, του τέλους του 18ου αι. και των αρχών του 19ου. Η αφήγηση του βιβλίου αναδεικν ει µως τον σ νθετο χαρακτήρα του φαινοµένου που δεν προσφέρεται σε ε κολες γενικε σεις και θεωρίες οι οποίες βασίζονται σε µια εκλεκτική χρήση ιστορικο υλικο. Μέσω επίπονης έρευνας στις πηγές οι συγγραφείς αναδεικν ουν τι το ελληνικ έθνος βασίζεται µεν σε µια συνεχή

20 Θάνος Bερέµης Iωάννης Kολι πουλος, Eλλάς. H σ γχρονη συνέχεια 275 παρουσία της ελληνικής γλώσσας αλλά ταυτ χρονα δεν απέβλεψε πάντοτε στη δη- µιουργία εν ς κράτους. Ακ µα τι η παρουσία του στον ελληνικ χώρο, ο οποίος δεν ήταν πάντοτε ενιαίος και σταθερ ς ανά τους αιώνες, κρίθηκε σε µεγάλο βαθµ απ την πολιτική του κράτους και τα µέσα που αυτ ήταν σε θέση να διαθέτει. Το σηµαντικ είναι τι αυτή η σ λληψη του έθνους και του εθνικο κινήµατος δεν βασίζεται σε µια απλή επισκ πηση των θεωρητικών θέσεων του εθνικισµο. Κάτι τέτοιο θα κατέληγε στο να πιστε ουµε τι η µελέτη θεωρητικών αντιλήψεων και κειµένων εξαντλεί το θέµα και τι αυτ είναι η ιστορία. Η θέση των συγγραφέων προκ πτει απ βασανιστική µελέτη των πηγών σε συνδυασµ µε την ιστορική εξέλιξη στον ευρωπαϊκ χώρο, εξέλιξης της οποίας οι δ ο συγγραφείς είναι άριστοι κάτοχοι. Αναδεικν ουν ακ µα οι συγγραφείς το γεγον ς τι το ελληνικ εθνικ κίνηµα επηρεάστηκε και διαµορφώθηκε απ το πλαίσιο και τις αντιλήψεις που έθεσε η Γαλλική επανάσταση, και τι δεν πρέπει να αναζητηθεί εκεί που δεν υπάρχει µια κοινωνική τάξη ή οµάδα που να έπαιξε καθοδηγητικ ρ λο στην επανάσταση και να της έδωσε έ- να σαφή ταξικ χαρακτήρα. Πέραν αυτο, θίγεται και το ζήτηµα του λαϊκο παράγοντα. Ο «λα ς», επιση- µαίνουν οι συγγραφείς, εµφανίζεται στη λαϊκή, θα πρ σθετα στη λαϊκίζουσα, ιστοριογραφία, χι ως το σώµα των πολιτών που έχει δικαιώµατα και υποχρεώσεις σε µια συνταγµατική πολιτεία, αλλά ως υπερβατική έννοια που αποτελεί το θ µα των αρχουσών τάξεων και των µεγάλων δυνάµεων. Αποτέλεσµα η αποφυγή ανάληψης της ευθ νης, η αποφυγή της επιδίωξης της δηµιουργικής σκέψης, η µοιρολατρία. Η επισήµανση δεν έχει βέβαια την έννοια τι οι αποφάσεις του σώµατος των πολιτών δεν είναι δεσµευτικές σε µια συνταγµατική πολιτεία. Σηµαίνει τι η αναγωγή συλλογικών σωµάτων, πως ο λα ς, σε υπερβατικές έννοιες που βρίσκονται υπεράνω κριτικής, δεν έχει θέση σε µια ορθολογική προσέγγιση της ιστορίας. Άλλο ζήτηµα, που αποκτά άλλωστε επικαιρ τητα τα τελευταία χρ νια, η σχέση της Ελλάδας µε τη ση. Υπάρχει η αίσθηση τι η ένταξη της Ελλάδας στον υτικ κ σµο σηµαίνει απειλή απώλειας µιας ταυτ τητας καθαρά ελληνικής, συνυφασµένης µε την Oρθοδοξία. Οι αναγνώστες αυτο του βιβλίου νοµίζω τι θα αντιληφθο ν πως η ελληνική τους ταυτ τητα δεν απειλείται απ τον υτικ κ σµο. Οι ελληνικές περιοχές που υπάγονταν σε δυτικο ς κυριάρχους, πως και αυτές που υπάγονταν στους Οθωµανο ς, δεν έπαυσαν να είναι ορθ δοξες. Η διαφορά των περιοχών υπ δυτική κατοχή ήταν τι διακρίθηκαν περισσ τερο απ τις υπ λοιπες στον λ γο και τις τέχνες. Γενικ τερα, αυτ που έκρινε τον προσανατολισµ της Ελλάδας προς τον υτικ κ σµο ήταν η ελκτική δ ναµη του κ σµου αυτο ως ανεπτυγµένου πολιτισµο κατά τρ πο ώστε να αποτελέσει πρ τυπο ανάπτυξης, οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτισµικής για µια µικρή και φτωχή χώρα. Έρχοµαι σε ένα άλλο θέµα που κυριάρχησε στην ιστοριογραφία και τις συλλογικές αναζητήσεις, την ιστορική προσέγγιση της Κατοχής και του εµφυλίου πολέµου. Για την Κατοχή αρκο µαι να σηµειώσω µια πρ ταση του βιβλίου που είναι κλειδί για τη γενικ τερη καταν ηση της περι δου: «σον αφορά την κοινή γνώµη στην κατεχ µενη Ελλάδα οι διαθέσεις της ήταν ζητο µενο και χι δεδοµένο αφο δεν υ- πήρχε η δυνατ τητα ελε θερης έκφρασης του λαο» Η προσέγγιση του εµφυλίου διακρίθηκε σε δ ο βασικές σχολές: η πρώτη, η παραδοσιακή αντίληψη των νικητών, θεωρο σε τι ο εµφ λιος π λεµος ήταν επιλογή της ηγεσίας του ΚΚΕ και των βορείων βαλκανικών γειτ νων της Ελλάδας υπ τη σκέπη της τ τε Σοβιετικής Ένωσης. Η δε τερη, η αντίληψη της αριστεράς, υποστή-