1. Εισαγωγή Μεθοδολογία επιλογής και οργάνωσης του υλικού Μεθοδολογία ανάπτυξης εφαρμογής Προτεινόμενη Εφαρμογή...

Transcript

1 1

2 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή Μεθοδολογία επιλογής και οργάνωσης του υλικού Μεθοδολογία ανάπτυξης εφαρμογής Προτεινόμενη Εφαρμογή Οργάνωση πληροφορίας Ανάλυση αναγκών Αρχική Ανάλυση (Front-End Analysis) Ανάλυση Χρηστών (User Analysis) Ανάλυση Τεχνολογίας (Technology Analysis) Ανάλυση Συνθηκών (Situational Analysis) Σχεδιασμός Δομή της εφαρμογής Δομή του ιστότοπου Σχεδίαση Πλοήγησης Ανάλυση των Δομικών Στοιχείων Υλοποίηση Λογισμικό Γραφικά Στοιχεία της Εφαρμογής Φωτογραφίες-γκραβούρες-σχέδια Κείμενο Εργαλείο Συγγραφής Ευρετική Αξιολόγηση Χρήσεις της Εφαρμογής Μελλοντικές βελτιώσεις

3 3. Ιστορικό πλαίσιο: Η Λέσβος κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο Οι απαρχές της ιστορίας της Λέσβου Η Λέσβος κατά την αρχαιότητα Η Βυζαντινή Περίοδος στη Λέσβο Η Λέσβος κατά την περίοδο διακυβέρνησης από τους Γατελούζους Η Λέσβος κατά την Τουρκοκρατία Η εξέλιξη της αμυντικής αρχιτεκτονικής στη Λέσβο Οι πρώτες οχυρώσεις στα νησιά του Αιγαίου Ιστορική εξέλιξη των οχυρών κατασκευών Αρχιτεκτονική εξέλιξη των οχυρών κατασκευών Καινοτομίες και εξέλιξη Λοιπές οχυρές κατασκευές Το παράδειγμα της Λέσβου Περιπτώσεις Οχυρών Κατασκευών στη Λέσβο Μυτιλήνη Θερμή Μήθυμνα Πέτρα Άντισσα Σίγρι Ερεσός Παράκοιλα Λισβόρι Βρίσα Αμπελικό

4 5.12 Γέρα Παππάδος Αγιάσος Επίλογος...78 Βιβλιογραφία.79 4

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Στο πλαίσιο της εργασίας αρχικά θα επιθυμούσα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην Καθηγήτρια κα. Ευαγγελία Σαμπανίκου και στον Καθηγητή κ. Γεράσιμο Παυλογεωργάτο, για την βοήθεια και τις διευκρινίσεις τους σε όλη τη διάρκεια της υλοποίησης της διατριβής αλλά και των σπουδών. Θερμές ευχαριστίες, στην Διδάσκουσα κα. Ελισάβετ Κελίδου, χωρίς την βοήθεια της οποίας η εργασία δεν θα είχε τη ψηφιακή μορφή που έχει σήμερα. Πολύτιμη υπήρξε η υποστήριξη της Αρχαιολόγου της 14ης ΕΒΑ Γεωργίας Ταμπακοπούλου και του συνόλου της Εφορείας, για την προσφορά του υλικού. Τέλος, ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένεια μου και στην φίλη μου Τία, που με στήριξαν σε όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών. Σε αυτούς αφιερώνεται η παρούσα εργασία. 5

6 1. Εισαγωγή Η παρούσα εργασία είναι μια πρόταση πολυμεσικής εφαρμογής για την ανάδειξη και προβολή των Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών οχυρώσεων της Λέσβου. Η Λέσβος αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της ευρύτερης περιοχής, στην οποία ανήκει. Η γεωγραφική θέση της πλησίον των μικρασιατικών ακτών και του στενού των Δαρδανελλίων την κατέστησε τόπο ιδιαίτερης στρατηγικής σημασίας. Αποτέλεσμα αυτών ήταν και η ανάπτυξη οχυρώσεων στο νησί από την αρχαιότητα έως και την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Η παρούσα εργασία δομείται σε τρία βασικά τμήματα, στην πολυμεσική εφαρμογή, στον ιστότοπο και στο παιδικό παιχνίδι. Στην εφαρμογή, η πλοήγηση τοποθετείται γύρω από τον χάρτη της Λέσβου και σε δεκαοκτώ κουμπιά τα οποία αντιστοιχούν στις δεκαοκτώ οχυρώσεις που έχουν επιλεχθεί να προβληθούν καθώς και είναι εξαιρετικά σημαντικές και έχουν μελετηθεί επαρκώς, ώστε να μπορεί το υλικό τους να συμπεριληφθεί στην εργασία. Ο χρήστης εδώ, μπορεί να δει ενημερωτικό κείμενο καθώς και μια αντιπροσωπευτική φωτογραφία από κάθε οχύρωση που επιλέγει. Στον ιστότοπο οι πληροφορίες που θα προσφέρονται είναι περισσότερες. Δίνονται λεπτομερείς πληροφορίες στους χρήστες για τη Λέσβο κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο, για την εξέλιξη της αμυντικής αρχιτεκτονικής στη Λέσβο αλλά και πρόσθετο πληροφοριακό και φωτογραφικό υλικό για τις οχυρώσεις που επιλέχθηκαν και αναλύονται. Στο τελευταίο κομμάτι παρουσιάζεται το παιχνίδι για τα παιδιά. Ο σχεδιασμός έγινε έτσι ώστε να μπορεί ένα παιδί να κατανοήσει μέσα από έναν πιο διασκεδαστικό τρόπο, τις πληροφορίες για τις οχυρώσεις που θέλουμε να δώσουμε. Η συνολική πλοήγηση ξεκινάει από μία εισαγωγική οθόνη, ένα intro, από το οποίο ο χρήστης μπορεί να περιηγηθεί σε όποιο κομμάτι εκείνος επιθυμεί. 6

7 2. Μεθοδολογία επιλογής και οργάνωσης του υλικού Το θέμα της μεταπτυχιακής διατριβής προέκυψε μετά από συνεννόηση με την Διευθύντρια της 14ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, κα. Αθηνά - Χριστίνα Λούπου, καθώς λόγω της απασχόλησης μου στην Εφορεία τα τελευταία 9 χρόνια, ήταν κοινή μας επιθυμία να υλοποιηθεί μία πολυμεσική εφαρμογή και ένας ιστότοπος σχετικά με το αντικείμενο της δουλειάς μας, δηλαδή της Αρχαιολογίας και της Ανάδειξης μνημείων. Σκοπός μας ήταν αρχικά η δημιουργία μιας εφαρμογής η οποία θα βρίσκεται στον Πύργο Τσουκαλαδέλλη, στην Θερμή της Λέσβου, μνημείο το οποίο πρόσφατα αποκαταστάθηκε από την 14η ΕΒΑ, και η οποία θα ενημέρωνε τους επισκέπτες για τις σημαντικότερες οχυρώσεις του νησιού της Λέσβου, μιας και ο ίδιος ο Πύργος Τσουκαλαδέλλη έχει φρουριακό χαρακτήρα. Η ιδέα προέκυψε ταυτόχρονα διότι στα πλαίσια της δουλειάς μου, υλοποίησα και το σύνολο των ενημερωτικών πινακίδων που τοποθετήθηκαν στον Πύργο, καθώς και τις πινακίδες κατεύθυνσης αλλά και επίσκεψης, που προτρέπουν τον επισκέπτη να επισκεφτεί τον Πύργο. Στις πρώτες συναντήσεις με την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου, την κα. Εύη Σαμπανίκου, και αφού της ανέφερα το θέμα με το οποίο θα επιθυμούσα να ασχοληθώ, καταλήξαμε στην δημιουργία μιας ψηφιακής πολυμεσικής εφαρμογής για την ανάδειξη και προβολή των Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Οχυρώσεων της Λέσβου. Στα πλαίσια της εφαρμογής, θα δημιουργούσα και ένα παιχνίδι, για τους μικρούς επισκέπτες του μνημείου. Ταυτόχρονα, αποφασίστηκε και η δημιουργία ενός ιστότοπου, τον οποίο η Εφορεία θα μπορούσε αργότερα να αξιοποιήσει. Για την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής διατριβής χρειάστηκε να γίνει σημαντική έρευνα για τη συγκέντρωση του υλικού, τόσο ιστορικού όσο και φωτογραφικού καθώς κάποιες από τις οχυρώσεις δεν έχουν ακόμη μελετηθεί επαρκώς από το Υπουργείο Πολιτισμού. Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού προέρχεται από το αρχείο της 14ης ΕΒΑ, καθώς και από την πλούσια βιβλιοθήκη της. 7

8 Δυσκολίες: Στο κομμάτι του προγραμματισμού, ο οποίος κυρίως στο παιχνίδι, με δυσκόλεψε αρκετά. Στην συλλογή υλικού για τις οχυρώσεις που δεν έχουν επαρκώς μελετηθεί. Πίεση χρόνου λόγω του όγκου της πληροφορίας. Δέσμευση, λόγω μη δυνατότητας προβολής οχυρώσεων που δεν έχουν δημοσιευθεί (Αρχαιολογική Νομοθεσία) 2.1 Μεθοδολογία ανάπτυξης εφαρμογής Προτεινόμενη Εφαρμογή Σκοπός της συγκεκριμένης μεταπτυχιακής εργασίας είναι η δημιουργία μιας πολυμεσικής εφαρμογής και ενός ιστότοπου που θα παρουσιάζουν τις Βυζαντινές και Μεταβυζαντινές οχυρώσεις της Λέσβου. Ταυτόχρονα, ο σχεδιασμός ενός παιχνιδιού που θα μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί να κατανοήσει μέσα από έναν πιο διασκεδαστικό τρόπο, τις πληροφορίες για τις οχυρώσεις που θέλουμε να παρουσιάσουμε. Η εφαρμογή, θα περιλαμβάνει ως βασική εικόνα τον χάρτη της Λέσβου με σημειωμένες τις θέσεις των οχυρώσεων, ενώ η αρίθμηση των οχυρώσεων έχει γίνει με γεωγραφικά κριτήρια, ανά περιοχή, προκειμένου να είναι εύληπτη η γεωγραφική κατανομή τους. Η εφαρμογή σχεδιάστηκε έτσι ώστε να προσφέρει όσο το δυνατόν πιο εύχρηστο αλλά και μοντέρνο περιβάλλον στον τρόπο πλοήγησης. Ο διαδικτυακός τόπος θα προσφέρει λεπτομερείς πληροφορίες στους επισκέπτες για τη Λέσβο κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο, για την εξέλιξη της αμυντικής αρχιτεκτονικής στη Λέσβο και για τις οχυρώσεις που επιλέχθηκαν και αναλύονται. Ταυτόχρονα θα παρουσιάζεται και το παιχνίδι για τα παιδιά. Η πλοήγηση θα ξεκινάει από μία εισαγωγική οθόνη, ένα intro, από το οποίο ο χρήστης θα μπορεί να περιηγηθεί σε όποιο κομμάτι εκείνος επιθυμεί. 8

9 2.1.2 Οργάνωση πληροφορίας Για το σχεδιασμό την υλοποίηση και την οργάνωση της πληροφορίας ακολουθήθηκαν βασικές γνωσιακές λειτουργίες στις διεπαφές - χρήστη από την αναλογική εμπειρία στην ψηφιακή αντίληψη. o Ανάλυση o Αφαίρεση o Αναγωγή o Σύνθεση Ανάλυση αναγκών Το πρώτο βήμα κατά τη διαδικασία ανάπτυξης μιας πολυμεσικής εφαρμογής είναι η ανάλυση των αναγκών. Σε αυτήν την φάση προσδιορίζονται: α) ο σκοπός της εφαρμογής και του ιστότοπου, β) το κοινό στο οποίο απευθύνονται γ) οι ανάγκες που θα καλύψουν α) Σκοπός εφαρμογής και ιστότοπου Σημαντικό κομμάτι της ανάλυσης των αναγκών είναι ο καθορισμός των στόχων που αποσκοπεί η εφαρμογή. Οι στόχοι που τέθηκαν είναι: η όσο τον δυνατόν καλύτερη πληροφόρηση των χρηστών με την παροχή απαραίτητων στοιχείων (φωτογραφίες, κείμενο, σχέδια) η εύχρηστη, καλαίσθητη και σχεδιασμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στις επιθυμίες και ανάγκες των χρηστών, διεπιφάνεια χρήστη. η ανάδειξη και προβολή των Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών οχυρώσεων της Λέσβου η ψυχαγωγία των παιδιών μέσα από το παιχνίδι. 9

10 β) το κοινό Η εφαρμογή και ο ιστότοπος απευθύνονται σε : όλους τους πολίτες και το ευρύ κοινό που θα έχει στη διάθεσή του ολοκληρωμένες υπηρεσίες επικοινωνίας και διάδρασης με το πολιτιστικό περιεχόμενο λαογράφους, ιστορικούς και αρχαιολόγους που ασχολούνται με τη διαχρονική μελέτη των κατασκευών του ανθρώπου, νέους που θα έρθουν σε επαφή με αυθεντικό και χρήσιμο υλικό κατά τρόπο έγκριτο και επιστημονικά έγκυρο, τα παιδιά που θα γνωρίσουν τις οχυρώσεις της Λέσβου μέσα από το διαδραστικό παιχνίδι. γ) ανάγκες Η κύρια χρησιμότητα της εφαρμογής και του ιστότοπου έγκειται στην ανάγκη δημιουργία μιας βάσης που θα συγκεντρώνει τις ιστορικές και φωτογραφικές πληροφορίες για τις Βυζαντινές και Μεταβυζαντινές οχυρώσεις της Λέσβου, οι οποίες μέχρι στιγμής υπάρχουν μόνο ως βιβλιογραφία, και μόνο σε αναλογικό τρόπο παρουσίασης προς το κοινό. Οι χρήστες πρέπει να ικανοποιούνται με το περιεχόμενο και τον τρόπο παρουσίασης της πληροφορίας έτσι ώστε να μπορούν να την αντλήσουν με μια εύκολη, ενδιαφέρουσα και κατανοητή πλοήγηση. 2.2 Αρχική Ανάλυση (Front-End Analysis) Είναι η διαδικασία κατά την οποία γίνεται η συλλογή πληροφοριών για να καθοριστούν τα χαρακτηριστικά του λογισμικού και οι ιδιαίτεροι περιορισμοί που αφορούν στη χρήση του (Δημητριάδης, 2004). Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει τα παρακάτω: o Ανάλυση Χρηστών o Ανάλυση Τεχνολογίας o Ανάλυση Συνθηκών 10

11 2.2.1 Ανάλυση Χρηστών (User Analysis) Η ανάλυση χρηστών είναι η γνωριμία με τους τελικούς χρήστες του προϊόντος μας, δηλαδή η συλλογή των πληροφοριών που αφορούν τους χρήστες της εφαρμογής. Τέτοιες πληροφορίες είναι π.χ. η γλώσσα που μιλούν, το κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο, το επίπεδο εκπαίδευσης που έχουν, ο τρόπος με τον οποίο προτιμούν να εκπαιδεύονται κ.α. (Δημητριάδης, 2004). Η συγκεκριμένη εφαρμογή και ο ιστότοπος απευθύνονται σε ανθρώπους με γνώσεις και ενδιαφέρον για την αρχαιολογία, την ανάδειξη των μνημείων την ιστορία της Λέσβου και θα πρέπει να είναι εξοικειωμένοι με τη χρήση Η/Υ και με το διαδίκτυο, ενώ απαιτείται και μία μορφή υποχρεωτικής εκπαίδευσης, κυρίως λόγω της αρχαιολογικής ορολογίας σε κάποια σημεία των κειμένων Ανάλυση Τεχνολογίας (Technology Analysis) Είναι ο προσδιορισμός των μορφών της τεχνολογίας στις οποίες έχουν πρόσβαση και είναι διαθέσιμες στους τελικούς χρήστες (Δημητριάδης, 2004). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η τεχνολογία που επιλέχθηκε είναι το Internet καθώς προσφέρει εύκολη εξ αποστάσεως πρόσβαση. Οι μοναδικές προϋποθέσεις για τους χρήστες είναι να διαθέτουν ηλεκτρονικό υπολογιστή και σύνδεση στο Internet Ανάλυση Συνθηκών (Situational Analysis) Είναι ο εντοπισμός των περιορισμών και ιδιαίτερων των συνθηκών του περιβάλλοντος που μπορούν να επηρεάσουν τους στόχους και τη χρήση της εφαρμογής και του ιστότοπου (Δημητριάδης, 2004). Οι συνθήκες του εκάστοτε περιβάλλοντος, είτε φυσικού είτε τεχνικού, ποικίλουν και δεν μπορούν να ελεγχθούν πλήρως από τον σχεδιαστή. Για το λόγο αυτό σημαντικό παράγοντα αποτελεί η ποιότητα του τεχνικού εξοπλισμού καθώς και η ταχύτητα σύνδεσης στο διαδίκτυο. Στην προκειμένη περίπτωση, και η εφαρμογή αλλά και ο ιστότοπος δεν απαιτούν ιδιαίτερα τεχνικά χαρακτηριστικά, καθώς και με μια μέση ταχύτητα λειτουργεί σωστά 11

12 και δεν απαιτεί υψηλής ποιότητας υπολογιστή. 2.3 Σχεδιασμός Οι πληροφορίες που έχουν συγκεντρωθεί κατά τη φάση της ανάλυσης, θα αποτελέσουν και τα στοιχεία για τον σχεδιασμό τόσο της εφαρμογής όσο και του ιστότοπου Δομή της εφαρμογής Η δομή της εφαρμογής οργανώνεται γύρω από τον χάρτη της νήσου Λέσβου, υποδεικνύοντας τις δεκατέσσερις (14) περιοχές με τις αναφερόμενες οχυρώσεις του νησιού: Στην βασική σελίδα της εφαρμογής βρίσκεται ο χάρτης της Λέσβου. Πάνω στο χάρτη βρίσκονται οι ονομασίες και σημειωμένες οι θέσεις των οχυρώσεων, ως ενεργά σημεία (κουμπιά), στις οποίες ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να πλοηγηθεί. Περιμετρικά του χάρτη, υπάρχουν χρωματιστοί κύκλοι (κουμπιά), καθ ένα από τα οποία αντιστοιχεί σε μία από τις οχυρώσεις που έχουμε προαναφέρει. Κάθε οχύρωση αντιστοιχεί σε ένα κύκλο. Έτσι, ενώ έχουμε 14 περιοχές στο χάρτη, οι κύκλοι είναι δεκαοκτώ (18) καθώς μερικές περιοχές έχουν παραπάνω από μια οχύρωση. Ο χρήστης έχει την επιλογή να χρησιμοποιήσει είτε χωροθετικά την εφαρμογή, αναζητώντας τις οχυρώσεις στο χάρτη του νησιού, είτε να αναζητήσει την κάθε οχύρωση από τους χρωματιστούς κύκλους που βρίσκονται περιμετρικά του χάρτη καθώς περνώντας πάνω από αυτούς εμφανίζεται η φωτογραφία της οχύρωσης που αντιπροσωπεύει ενώ ταυτόχρονα με μία λευκή γραμμή γίνεται η σύνδεση και με το σημείο στο χάρτη. Και στις 2 περιπτώσεις, είτε ο χρήστης "περάσει πάνω" το κουμπί στο χάρτη, είτε από την αντίστοιχο κύκλο, ενεργοποιούνται και τα 2 στοιχεία, και έτσι γνωρίζει απευθείας και το όνομα αλλά και την εικόνα της οχύρωσης που επέλεξε. Στην περίπτωση που επιλέξει (κάνει κλικ) σε ένα από τα 2 στοιχεία τώρα θα ανοίξει το αναδυόμενο παράθυρο με το πληροφοριακό κείμενο σχετικά με την συγκεκριμένη οχύρωση. 12

13 2.3.2 Δομή του ιστότοπου Αρχική Σε αυτή την ενότητα δίνονται εισαγωγικά στοιχεία σχετικά με την κατοίκηση στη Λέσβο από την αρχαιότητα. Η Λέσβος κατά τη βυζαντινή περίοδο Εδώ αναφέρονται τα γεγονότα της βυζαντινής περιόδου που σηματοδότησαν την ιστορική, οικονομική, κοινωνική και πολιτική εξέλιξη της Λέσβου. Η Λέσβος κατά την οθωμανική περίοδο Ταυτόχρονα αναφέρονται τα γεγονότα της οθωμανικής περιόδου που σηματοδότησαν την ιστορική, οικονομική, κοινωνική και πολιτική εξέλιξη της Λέσβου ενώ γίνεται και η σύνδεση των ιστορικών γεγονότων με την αστική οργάνωση του νησιού (εγκατάλειψη παλαιών οικισμών, επιλογή νέων θέσεων για οικισμούς, αμυντικά έργα για προστασία πλεονάσματος και πληθυσμού από επιδρομές). Η εξέλιξη της αμυντικής αρχιτεκτονικής Εδώ γίνεται μια σύντομη αναφορά ώστε να γίνει αντιληπτή διαχρονικά η πολιτική και στρατηγική θέση της Λέσβου στον ευρύτερο αιγαιακό χώρο. Ταυτόχρονα γίνεται σύντομη αναφορά στις πρώτες γνωστές οχυρώσεις στο Αιγαίο από την προϊστορική περίοδο έως και την ύστερη αρχαιότητα. Αναφέρονται τα αμυντικά έργα στη βυζαντινή αυτοκρατορία, τα κριτήρια κατασκευής των οχυρώσεων, η ιστορική και αρχιτεκτονική του εξέλιξη. Το παράδειγμα της Λέσβου Εδώ, μετά την αναφορά στις οχυρώσεις και στην εξέλιξη της αμυντικής αρχιτεκτονικής στο Αιγαίο, εισερχόμαστε στις πρώτες γνωστές οχυρώσεις στη Λέσβο από την προϊστορική περίοδο έως και την ύστερη αρχαιότητα. Αναλύεται ο σκοπός, επιλογή θέσης κατασκευής, η δόμηση ενώ γίνεται αναφορά και στην οθωμανική κατάκτηση και τα νέα στοιχεία που επέφερε στην αμυντική αρχιτεκτονική, τόσο σε επίπεδο προστασίας οικισμών, λιμανιών και λοιπών στρατηγικών θέσεων όσο και σε επίπεδο ιδιωτικών κτηρίων (οχυρές επαύλεις). Οχυρές κατασκευές στη Λέσβο Εδώ παρουσιάζεται αναλυτικά το κάθε Μνημείο που έχει συμπεριληφθεί στη διατριβή: Ιστορικά στοιχεία, αρχιτεκτονική, επεμβάσεις, τωρινή κατάσταση διατήρησης και χρήση, η σημασία του για τις τοπικές κοινωνίες. 13

14 Πληροφορίες Εδώ δίνονται πληροφορίες σχετικά με την 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Τηλέφωνα, διεύθυνση και άλλα στοιχεία που ο επισκέπτης/χρήστης μπορείς να χρειαστεί. Όροι χρήσης Εδώ παρουσιάζονται οι περιορισμοί σχετικά με τη χρήση του υλικού του ιστότοπου Σχεδίαση Πλοήγησης Καθώς στα πλαίσια της εργασίας αποφασίστηκε ότι θα υπάρχουν 3 ξεχωριστά τμήματα, η εφαρμογή, ο ιστότοπος και το παιχνίδι, αποφασίστηκε για λόγους ευχρηστίας να εμφανίζεται στην αρχή μια εισαγωγική σελίδα, ένα intro, στο οποίο ο χρήστης θα έχει τη δυνατότητα να επιλέξει το τμήμα που επιθυμεί να ακολουθήσει. Έτσι είναι εύκολο για τον χρήστη να εισέλθει είτε στην εφαρμογή, είτε στον ιστότοπο είτε στο παιχνίδι χωρίς να χρειαστεί να δει τα υπόλοιπα. Παράλληλα σε κάθε τμήμα υπάρχει κουμπί το οποίο επιστρέφει τον χρήστη άμεσα στο intro, χωρίς να δυσκολευτεί ή να χρειαστεί να επιστρέψει μέσα από άλλες σελίδες. Πολύ σημαντική παράμετρος στην σχεδίαση της πλοήγησης ήταν να γίνει όσο το δυνατόν πιο απλή, έτσι ώστε ο χρήστης να μπορεί εύκολα να νιώσει "άνετα" και να μπορέσει έτσι να αντλήσει τις πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν Ανάλυση των Δομικών Στοιχείων Όπως προαναφέρθηκε, η εκκίνηση γίνεται με μια εισαγωγική σελίδα (intro), στην οποία ο χρήστης μπορεί να διαλέξει το κομμάτι που επιθυμεί, την εφαρμογή, τον ιστότοπο ή το παιχνίδι. 14

15 Εισαγωγική σελίδα Εφαρμογή Η σελίδα της εφαρμογής αποτελείται από τον τίτλο της εφαρμογής «Οι οχυρώσεις της Λέσβου», από τον χάρτη του νησιού στον οποίο είναι σημειωμένες οι θέσεις των οχυρώσεων. Περιμετρικά του χάρτη υπάρχουν δεκαοκτώ (18) χρωματιστοί κύκλοι οι οποίοι αντιστοιχούν σε κάθε μια από τις δεκαοκτώ (18) οχυρώσεις που παρουσιάζονται στην εργασία. Όταν ο χρήστης περνάει πάνω από ένα κύκλο ή από μια θέση στο χάρτη, εμφανίζεται η φωτογραφία της οχύρωσης που αντιπροσωπεύει ενώ ταυτόχρονα με μία λευκή γραμμή γίνεται η σύνδεση και με το σημείο στο χάρτη. Στην περίπτωση που επιλέξει (κάνει κλικ) σε ένα από τα 2 στοιχεία τώρα θα ανοίξει το αναδυόμενο παράθυρο με το πληροφοριακό κείμενο σχετικά με την συγκεκριμένη οχύρωση. 15

16 Κεντρική σελίδα εφαρμογής Παράδειγμα σύνδεσης κύκλων με το χάρτη Στην περίπτωση που ο χρήστης επιλέξει (κάνει κλικ) σε μια τοποθεσία ή σε μια εικόνα, τότε η κεντρική σελίδα της εφαρμογής θολώνει και εμφανίζεται το πλαίσιο με τις πληροφορίες σχετικά με την οχύρωση που έχει επιλεχθεί. Η κεντρική σελίδα της εφαρμογής θολώνει ώστε να διευκολύνει την ανάγνωση από τον χρήστη. Συνολικά στην εφαρμογή μπορούν να εμφανιστούν 18 πλαίσια με πληροφορίες, όσες είναι και οι οχυρώσεις. 16

17 Το πλαίσιο με τις πληροφορίες για το Κάστρο Μυτιλήνης Ιστότοπος Η κεντρική σελίδα του ιστότοπου αποτελείται από το φόντο (στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι μια εικόνα του Πύργου της Βασίλισσας στο Κάστρο της Μυτιλήνης), ένα λογότυπο για τις οχυρώσεις της Λέσβου, που υποδεικνύει και τη θεματολογία του ιστότοπου, από το μενού και από τις επιλογές Πληροφορίες και Όροι χρήσης. Το μενού περιλαμβάνει τα κουμπιά Αρχική, Η Λέσβος κατά τη βυζαντινή περίοδο, Η Λέσβος κατά την οθωμανική περίοδο, Η εξέλιξη της αμυντικής αρχιτεκτονικής, Το παράδειγμα της Λέσβου και Οχυρές κατασκευές στη Λέσβο, το περιεχόμενο των οποίων έχει αναφερθεί παραπάνω. Κάποιες κατηγορίες στο μενού περιλαμβάνουν και υποκεφάλαια. Η προβολή των πληροφοριών γίνεται σε ένα διάφανο πλαίσιο το οποίο εκτός από το εκάστοτε πληροφοριακό κείμενο, περιλαμβάνει και ένα slideshow εικόνων, σχετικών με το αναφερόμενο κείμενο. 17

18 Κεντρική σελίδα ιστότοπου Ο ιστότοπος με ανοιχτό πλαίσιο πληροφορίας και το slideshow των εικόνων Ο ιστότοπος υπάρχει στη σελίδα Παιχνίδι Το παιχνίδι αποτελείται από τον τίτλο "Ο γύρος της Λέσβου σε 6 οχυρώσεις", και από τον χάρτη της Λέσβου. Ο χάρτης είναι ο τόπος διάδρασης του παιχνιδιού. Ο χρήστης καλείται να χρησιμοποιήσει τον ιππότη που εμφανίζεται στο πλάι, και να προσπαθήσει απαντώντας σωστά στις ερωτήσεις που του δίνονται, να φτάσει στο Κάστρο της Μυτιλήνης και να 18

19 σώσει τη Βασίλισσα. Η μετάβαση γίνεται σταδιακά και οι διαδρομές στον χάρτη εμφανίζονται μόνο όταν ο χρήστης απαντήσει σωστά. Συνολικά θα χρειαστεί να περάσει 5 δοκιμασίες. Στο τέλος, εμφανίζεται ένα πλαίσιο με την Βασίλισσα και το ευχαριστήριο μήνυμα της. Αρχική σελίδα παιχνιδιού Ο χάρτης με εμφανείς τις διαδρομές 19

20 Ο χάρτης με ανοιχτό πλαίσιο ερώτησης Ο χάρτης με το τελικό πλαίσιο (ευχαριστήριο της Βασίλισσας) Πληροφορίες Παρέχονται πληροφορίες σχετικά με την 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, την Υπηρεσία στην αρμοδιότητα της οποίας ανήκουν τα αναφερόμενα στην εργασία μνημεία. Όροι χρήσης Παρουσιάζονται οι περιορισμοί σχετικά με τη χρήση του υλικού του ιστότοπου. 20

21 2.5 Υλοποίηση Οι πληροφορίες που συλλέχτηκαν κατά τη διαδικασία της Ανάλυσης αποτελούν στοιχεία εισόδου και καθοδηγούν τη Σχεδίαση. Στη Σχεδίαση αρχίζει η υλοποίηση του τεχνολογικού προϊόντος που πρέπει να παραχθεί με: Παραγωγή των πολυμεσικών στοιχείων (κείμενα, φωτογραφίες, σχέδια) Ενσωμάτωση των στοιχείων αυτών στο σκελετό της εφαρμογής, του ιστότοπου και του παιχνιδιού Συνεχείς επισκοπήσεις κατά την προσθήκη κάθε καινούργιου, ώστε να ελέγχεται η λειτουργικότητά της εφαρμογής (Δημητριάδης, 2004) Λογισμικό Το λειτουργικό σύστημα του υπολογιστή στο οποίο δημιουργήθηκαν η εφαρμογή και ο ιστότοπος είναι το Windows 7. Για την επεξεργασία των εικόνων και των σχεδίων χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα Adobe Photoshop CS6. Η συγγραφή και επεξεργασία του κειμένου έγινε με το πρόγραμμα Microsoft Word Το εργαλείο συγγραφής της εφαρμογής και του ιστότοπου ήταν το Adobe Flash Professional CS Γραφικά Στοιχεία της Εφαρμογής Η δημιουργία των γραφικών στοιχείων της εφαρμογής έγιναν στο Adobe Photoshop CS6 και στο Adobe Illustrator CS Φωτογραφίες-γκραβούρες-σχέδια 21

22 Οι φωτογραφίες, οι γκραβούρες και τα σχέδια ψηφιοποιήθηκαν σε μεγάλη ανάλυση και αποθηκεύθηκαν σε μορφή jpeg. Η ψηφιοποίηση έγινε στα γραφεία της 14ης ΕΒΑ. Η ψηφιακή επεξεργασία τους (διόρθωση χρωμάτων, διόρθωση της φωτεινότητας και του κοντράστ, σμίκρυνση ή μεγέθυνση ανάλογα το αρχείο, κροπάρισμα, αφαίρεση ανεπιθύμητων στοιχείων) έγινε με το Adobe Photoshop CS Κείμενο Το κείμενο αρχικά δημιουργήθηκε στο Microsoft Office Word 2007 και στη συνέχεια πέρασε στο Adobe Flash Professional CS6. Στους τίτλους της εφαρμογής, του ιστότοπου και του παιχνιδιού χρησιμοποιήθηκε η γραμματοσειρά "Meltdown heavy" σε μέγεθος 90pt. Στα υπόλοιπα κείμενα και της εφαρμογής χρησιμοποιήθηκε η γραμματοσειρά Arial σε μεγέθη 15pt-26pt. Η γραμματοσειρά "Meltdown heavy" σε μέγεθος 27pt χρησιμοποιήθηκε και στο μενού και στα κείμενα του ισοτόπου Εργαλείο Συγγραφής Το εργαλείο συγγραφής της εφαρμογής, του ιστότοπου και του παιχνιδιού ήταν το Adobe Flash Professional CS6. Το επιλεγμένο πρόγραμμα επιλέχθηκε διότι εκτός του ότι ήταν το πρόγραμμα που διδαχθήκαμε στα πλαίσια του ΠΜΣ "Πολιτισμική Πληροφορική και Επικοινωνία", ήταν εύχρηστο και απολύτως συμβατό με τα Adobe Photoshop CS6 και Adobe Illustrator CS6 που δημιουργούσαν τη βάση των γραφικών στοιχείων και τη βάση των σελίδων. Η πλατφόρμα παρουσίασης είναι ο browser Mozilla Firefox διότι είναι ο πιο ολοκληρωμένος browser που υλοποιεί τις πιο σύγχρονες εξελίξεις στις τεχνολογίες Διαδικτύου. Η ανάλυση της οθόνης του υπολογιστή που χρησιμοποιήθηκε κατά τη δημιουργία της εφαρμογής ήταν ρυθμισμένη στα 1200Χ600 pixel. 22

23 2.5.6 Ευρετική Αξιολόγηση Οι 10 πιο γενικές αρχές σχεδιασμού αλληλεπίδρασης. Ονομάζονται "heuristics" (ευρετικές) επειδή είναι περισσότερο στη φύση των κανόνων του χρήστη παρά σε συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές χρηστικότητας. 1. Ορατότητα της κατάστασης του συστήματος 2. Συνοχή ανάμεσα στο σύστημα και στον πραγματικό κόσμο 3. Έλεγχος και ελευθερία χρήστη 4. Συνέπεια και στάνταρς 5. Προστασία από λάθη 6. Αναγνώριση αντί για ανάκληση 7. Ευελιξία και αποδοτικότητα χρήσης 8. Αισθητικός και μινιμαλιστικός σχεδιασμός 9. Εύκολη αναγνώριση, διάγνωση και ανάνηψη από λάθη 10. Βοήθεια και τεκμηρίωση (Nielsen 1994). Κατά τη δημιουργία της εφαρμογής και του ιστότοπου οι αναφερόμενοι κανόνες ευρετικής αξιολόγησης τηρήθηκαν όσο το δυνατόν περισσότερο. Ο σχεδιασμός, διατηρεί μια ισορροπία με ορατά και κατανοητά πλαίσια, και δεν δυσκολεύει το χρήστη. 2.6 Χρήσεις της Εφαρμογής Η εφαρμογή, ο ιστότοπος και το παιχνίδι εκτός από την χρήσης τους από την 14η ΕΒΑ όπως προαναφέρθηκε, η εφαρμογή και το παιχνίδι στον Πύργο Τσουκαλαδέλλη και ο ιστότοπος ως διαχείριση από την ίδια την Εφορεία, μπορούν με την κατάλληλη επεξεργασία να έχουν και άλλες εφαρμογές. Η εφαρμογή μπορεί να διανεμηθεί σαν ανεξάρτητο CD-Rom Ο ιστότοπος να υπάρχει ως σύνδεσμος (link) στον ιστότοπο του Δήμου Λέσβου, της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου ή ακόμη και του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Να χρησιμοποιηθεί σε άλλους μουσειακούς και εκθεσιακούς χώρους π.χ. στο Μουσειάκι του Κάστρου Μυτιλήνης ή στο Αρχοντικό 23

24 Βαρελτζήδαινας, μνημεία που είναι ανοιχτά στο κοινό, ή ακόμη και στο αεροδρόμιο μετά από πιθανή μετάφραση σε άλλες γλώσσες. 2.7 Μελλοντικές βελτιώσεις Σε μια επόμενη και βελτιωμένη έκδοση της εφαρμογής και του ιστότοπου θα μπορούσαν να ενταχθούν περισσότερες περιοχές, σε περίπτωση που αυτές έχουν μελετηθεί από Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Θα μπορούσαν και η εφαρμογή, ο ιστότοπος αλλά και το παιχνίδι να μεταφραστούν στα Αγγλικά ή ακόμη και σε τρίτη γλώσσα. 3. Ιστορικό πλαίσιο: Η Λέσβος κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο 3.1. Οι απαρχές της ιστορίας της Λέσβου Η Λέσβος κατοικείται, σύμφωνα με τα πορίσματα νέων ερευνών, στη θέση Ροδαφνίδια Λισβορίου Λέσβου, ήδη από την παλαιολιθική εποχή (Galanidou et al. 2013). Η συνέχιση της κατοίκησης κατά τη Νεώτερη Νεολιθική περίοδο αποδεικνύεται από τα ευρήματα στο σπήλαιο του Αγίου Βαρθολομαίου στο Καγιάνι και από τον αποκαλυφθέντα οικισμό στη θέση Χαλακιές Πολιχνίτου (Κοντής 1973:7, 1978:136, Διγιδίκης 1999:26-27). Ιδιαίτερος πολιτισμός, ο οποίος σχετίζεται με τον σύγχρονό του της Τροίας, αναπτύσσεται κατά την πρώιμη εποχή της Χαλκοκρατίας στις θέσεις Θερμή Μυτιλήνης και Κουρτήρ Λισβορίου (Κοντής 1977:136-9, Διγιδίκης 1999:29), ενώ προϊστορικές θέσεις έχουν εντοπιστεί, χωρίς να έχουν πάντα ερευνηθεί, σε πολλά σημεία του νησιού (Spencer 1995) Η Λέσβος κατά την αρχαιότητα Στα τέλη του 10 ου αιώνα π.χ. φαίνεται πως έχουν ιδρυθεί οι πέντε μεγάλες πόλεις της Λέσβου, Μυτιλήνη, Μήθυμνα, Πύρρα, Άντισσα και 24

25 Ερεσός, οι οποίες κατά την αρχαϊκή εποχή ιδρύουν το Κοινό των Λεσβίων (Διγιδίκης 1999:73-74, Τζιμής κ.ά. 1998:18-19,31,34). Αναπτύσσονται σε παραθαλάσσιες περιοχές με στρατηγική σημασία, ο έλεγχος των οποίων υπηρετούσε την προστασία και ασφάλεια των πόλεων, καθώς και της ενδοχώρας τους και, κατά συνέπεια, ολόκληρου του νησιού (Τζιμής κ.ά. 1998:30-31). Η πορεία τους είναι μακραίωνη και φθάνει, σε ορισμένες περιπτώσεις, έως και τη σύγχρονη εποχή. Εκτός από τις πέντε αυτές πόλεις αναπτύσσονται με το πέρασμα του χρόνου και οικισμοί, μικρότεροι ή μεγαλύτεροι, με σημαντικό ή λιγότερο κρίσιμο ρόλο στην ιστορία, πολιτική και οικονομική, της Λέσβου (Διγιδίκης 1999:77, Τζιμής κ.ά. 1998:18-24). Η Λέσβος, από την αρχή της πολιτικής της ιστορίας, ανέπτυξε στενούς δεσμούς εξάρτησης με τις γειτονικές μικρασιατικές ακτές και με τις βορειότερες περιοχές, όπως αυτή του Ελλήσποντου, είτε λόγω της ίδρυσης αποικιών 1 είτε λόγω υποταγής στην εκάστοτε ισχυρότερη δύναμη που δρούσε στις εν λόγω περιοχές 2 (Τζιμής κ.ά. 1998:32, 34-36). Αξιοσημείωτη είναι η συμμετοχή των Μυτιληναίων στην Ιωνική Επανάσταση ( π.χ.) και η κατάληψη, για δεύτερη φορά, της Λέσβου από τους Πέρσες από το 493 έως το 479 π.χ. (Διγιδίκης 1999:79, Τζιμής κ.ά. 1998:36). Έπειτα από τη νίκη των Ελλήνων στους Μηδικούς Πολέμους, η Λέσβος προσχώρησε στην Α Αθηναϊκή Συμμαχία (Τζιμής κ.ά. 1998:36). Οι πέντε πόλεις της Λέσβου συμμετείχαν με το μέρος των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Ωστόσο, το 428 π.χ. η Μυτιλήνη, η Πύρρα, η Ερεσός και η Άντισσα αποστάτησαν (Τζιμής κ.ά. 1998:37). Το 333 π.χ. το νησί τελεί υπό περσική κατάληψη, την οποία ακολουθεί, το επόμενο έτος, η απελευθέρωση και η αναγνώριση της κυριαρχίας του Μ. Αλεξάνδρου (Διγιδίκης 1999:79). Η ελληνιστική περίοδος αποτελεί σκοτεινή περίοδο για την ιστορία της Λέσβου, καθώς δεν υπάρχουν ιδιαίτερες πηγές. Ωστόσο, μαρτυρείται ότι ανασυστάθηκε το Κοινό των Λεσβίων (Διγιδίκης 1999:80, Τζιμής κ.ά. 1998:44). Πρόκειται για ομοσπονδιακή οργάνωση με έδρα το Ιερό του Μέσσου και με υπόσταση πολιτική, στρατιωτική και δικαστική με σκοπό και 1 Ενδεικτικά αναφέρεται η ίδρυση της αποικίας του Ελληνίου στη Ναύκρατη της Αιγύπτου. 2 Οι Λέσβιοι συμμετείχαν, για παράδειγμα, στις εκστρατείες του βασιλιά της Περσίας Κύρου κατά της Αιγύπτου, της Ίμβρου και της Λήμνου κ.ά. 25

26 την «αντίσταση» στη δράση των ελληνιστικών βασιλείων (Καλδέλλης 2002:57-60). Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (Καλδέλλης 2002: 61-72), η Λέσβος αποτελεί τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και, συγκεκριμένα, της επαρχίας της Ασίας. Αρχικά σημειώθηκε αντιρωμαϊκή δράση από πόλεις του νησιού, όπως από την Άντισσα, η οποία και τιμωρήθηκε από τους Ρωμαίους το 167 π.χ. και από τη Μυτιλήνη κατά τους Μιθριδατικούς Πολέμους (Διγιδίκης 1999:82, Τζιμής κ.ά. 1998:55-57). Στη συνέχεια παρατηρείται όχι μόνο ένταξη στη ρωμαϊκή επαρχία, αλλά και απαλλαγή από τους φόρους, στη Μυτιλήνη παραδείγματος χάριν, λόγω της φιλορωμαϊκής της στάσης. Την ίδια περίοδο επαναδραστηριοποιείται το Κοινό των Λεσβίων, με διαφορετικό όμως ρόλο, αυτόν της τέλεσης της λατρείας του αυτοκράτορα και της διαμεσολάβησης με τη ρωμαϊκή διοίκηση ή το Κοινό της Ασίας (Καλδέλλης 2002:70-71,73). Έως ότου η Λέσβος αποτελέσει τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η στρατηγική της σημασία υπήρξε μεγάλη, λόγω της γεωγραφικής της θέσης πλησίον των μικρασιατικών παραλίων, στα «σύνορα» της ελληνικής κυριαρχίας. Με την ένταξή της στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία δεν αποτελούσε πλέον παραμεθόριο περιοχή και, επομένως, η σημασία της για τον νέο κυρίαρχο της περιοχής περιορίστηκε (Καλδέλλης 2002:24-25) Η Βυζαντινή Περίοδος στη Λέσβο Έπειτα από τη διαίρεση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (Καραγιαννόπουλος 1996:65-67), η Λέσβος αποτελεί πλέον επαρχία του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους, δηλαδή του βυζαντινού. Λόγω της γεωγραφικής θέσης της πλησίον του Ελλησπόντου και, κατά συνέπεια της Κωνσταντινούπολης, και πλησίον της μικρασιατικής ακτής, αποτέλεσε τόπο τον οποίο πολλοί εποφθαλμιούσαν ή χρησιμοποιούσαν ως ορμητήριο. Ωστόσο, η απουσία σχετικών πηγών αφήνει να εννοηθεί πως το νησί στάθηκε τυχερό και δεν υπέστη σημαντικές επιδρομές από τους Ερούλους και τους Γότθους τον 3 ο και τον 4 ο μ.χ. αιώνα. Ανέπαφο παρέμεινε και κατά τις πολεμικές συγκρούσεις επί Ιουστινιανού, οπότε η Λέσβος διένυσε μια 26

27 περίοδο ηρεμίας και ευημερίας έως και τον 7 ο τουλάχιστον αιώνα, με ελάχιστα περιστατικά αναταραχών (Καλδέλλης 2002:25-27). Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο 3 (4 ος -6 ος αιώνας) το νησί υπαγόταν αρχικά στον Ανθύπατο των Νήσων (Καλδέλλης 2002:114), ενώ από την περίοδο του Ηρακλείου και εξής στην «κθ επαρχίαν των νήσων» (Μολίνος 1999:9). Οι μεγάλες πόλεις της Λέσβου, οι οποίες, όπως αναφέρθηκε, είχαν διαμορφωθεί από την αρχαιότητα, εξακολουθούν να ελέγχουν και να επηρεάζουν τις γύρω τους περιοχές (Malamut 1988: , Καλδέλλης 2002:41). Σημαντική αλλαγή στη διοικητική οργάνωση του νησιού αποτελεί η κυριαρχία της πόλης της Μήθυμνας επί της πόλης της Άντισσας και της πόλης της Μυτιλήνης επί των πόλεων Πύρρας και Ερεσού (Τζιμής κ.ά. 1998:78-79, 80-82). Λοιπές μαρτυρίες για πολιτικά γεγονότα στη Λέσβο κατά την περίοδο αυτή δεν υπάρχουν. Ο χριστιανισμός, χαρακτηριστικό του βυζαντινού κράτους, γίνεται αποδεκτός από τους Λέσβιους με καθυστέρηση (Καλδέλλης 2002: ). Αιτία αυτού ήταν η προσκόλληση των Λέσβιων στην αρχαία θρησκεία και την καισαρολατρεία (Καλδέλλης 2002:113). Ωστόσο, γίνεται σαφές, τόσο από τις γραπτές πηγές, που αναφέρονται στον ανώτερο κλήρο και τη διαμόρφωση των επισκοπών στο νησί (Malamut 1988: , , Καλδέλλης 2002: , , , 167), όσο και από την αρχαιολογική έρευνα που αποκάλυψε πλήθος παλαιοχριστιανικών βασιλικών, ότι οι Λέσβιοι, από τον 4 ο αιώνα, υιοθετούν σταδιακά τη «νέα» θρησκεία και η κοινωνική ζωή τους οργανώνεται βάσει αυτής (Καλδέλλης 2002: ). Η διακόσμηση των βασιλικών αυτών (Χαριτωνίδης 1968, Ορλάνδος 1929), με εξαίρεση ίσως τα ψηφιδωτά δάπεδα, είναι λιτή και ενδεικτική, πιθανώς, της αισθητικής και της αντίληψης των Λέσβιων. Αξιοσημείωτα, τέλος, γεγονότα αυτής της περιόδου είναι δύο μεγάλοι σεισμοί που αναφέρεται ότι συνέβησαν το 522 και το 551 στην περιοχή του βορειοανατολικού Αιγαίου και οι οποίοι σαφώς θα είχαν καταστρεπτικές συνέπειες και στη Λέσβο (Τζιμής κ.ά. 1998:77). 3 Στο παρόν κεφάλαιο η διαίρεση των περιόδων της βυζαντινής ιστορίας ακολουθεί αυτή του Καραγιαννόπουλου (1996). 27

28 Η μεσοβυζαντινή περίοδος (6 ος -11 ος ) σηματοδοτείται από την εικονομαχική κρίση, τους πολέμους κατά των Αράβων και των Ρώσων και τις πειρατικές επιδρομές. Από τον 9 ο έως και τον 11 ο αιώνα σημειώνεται εξαιρετική άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών, ιδίως κατά την ηγεμονία της δυναστείας των Μακεδόνων (Καραγιαννόπουλος 1996: , Τζιμής κ.ά. 1998: 88). Κατά την περίοδο αυτή, ο πληθυσμός της Λέσβου φαίνεται πως μειώνεται αρκετά. Ορισμένες πόλεις παύουν να υπάρχουν, άλλες περιορίζονται σε έκταση και οχυρώνονται, άλλες μεταφέρονται από τα παράλια στην ενδοχώρα, προκειμένου να προστατευτούν από τις επιδρομές (Τζιμής κ.ά. 1998:93-94). Η Λέσβος ανήκει πλέον στο Θέμα του Αιγαίου (Malamut 1988:311). Επηρεάζεται από την εικονομαχική κρίση, πλήττεται από πειρατικές επιδρομές και αποτελεί κυρίως τόπο εξορίας, συγκεκριμένα όπως αναφέρει και ο Γ. Δελής «Οι Βυζαντινοί τοσούτον αυτή περιεφρόνουν, ώστε μόνον τους περιπίπτοντας εις την δυσμένειαν των ισχυρών της ημέρας, μετά την εξόρυξιν των οφθαλμών ή ρινότμησιν αυτών, έπεμπον εις αυτήν, ως οι Γάλλοι τους πολιτικούς καταδίκους εις την Νέαν Καληδονίαν και τας άλλας της Ωκεανίας νήσους.» (Δελής 1901:13). Την περίοδο του 9 ου αιώνα, που το Αιγαίο λυμαίνεται από Σαρακηνούς και Ρως πειρατές, η Λέσβος δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη (Μολίνος 1999:13-15). Εκτός από τις γραπτές πηγές, μαρτυρίες συνιστούν σύγχρονα τοπωνύμια που απηχούν την πειρατική δράση (Τζιμής κ.ά. 1998:89)], αλλά και τοπικοί θρύλοι και παραδόσεις 4. Το 949 ο Κωνσταντίνος Ζ οργανώνει εκστρατεία κατά των Αράβων της Κρήτης και κατά την προέλασή του ανακαταλαμβάνει και τη Λέσβο (Malamut 1988:544). Το τέλος της πειρατικής δράσης των Αράβων στο Αιγαίο επήλθε τον 11 ο αιώνα με την κυριαρχία πλέον του βυζαντινού στόλου. Η ταραγμένη αυτή περίοδος από τον 9 ο έως τον 11 ο, αλλά και τον 12 ο αιώνα, οδήγησε σε μετακινήσεις του πληθυσμού από τα παράλια στην ενδοχώρα του νησιού και τότε φαίνεται πως 4 Η ιστορία της μονής Αγίων Ταξιαρχών στον Μανταμάδο συνδέεται άμεσα με την παράδοση για τη σφαγή των μοναχών από Σαρακηνούς. Επιπλέον, το τοπωνύμιο Σαρατσήνα στην ίδια περιοχή ανακαλεί μνήμες από τους Σαρακηνούς. 28

29 οι ανοχύρωτες πόλεις οχυρώνονται ενώ τα υφιστάμενα κάστρα επισκευάζονται και ενισχύονται (Malamut 1988:274, 277). Η Λέσβος αποτέλεσε τόπο εξορίας πολλών επίσημων προσώπων του Βυζαντίου (Malamut 1988: , 233). Ανάμεσά τους η αυτοκράτειρα Ειρήνη Αθηναία (Τζιμής κ.ά. 1998:89), ο Λέων Φωκάς και οι γιοι του Βάρδας και Νικηφόρος, ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος. Δεν τεκμηριώνονται από αρχαιολογικά δεδομένα ή γραπτές πηγές οι ακριβείς τοποθεσίες εγκατάστασης των εξόριστων στη Λέσβο. Σύμφωνα, ωστόσο, με την παράδοση, θέση εγκατάστασής τους ήταν η περιοχή Βασιλικά στον Πολιχνίτο (Malamut 1988:233, Τζιμής κ.ά. 1998:89). Επίσης, καθώς προκύπτει κυρίως από την έλλειψη γραπτών μαρτυριών, δεν υπήρξε ιδιαίτερη αλληλεπίδραση των κατοίκων της Λέσβου με τους εξόριστους (Malamut 1988: ). Η υστεροβυζαντινή περίοδος αποτελεί περίοδο παρακμής (Καραγιαννόπουλος 1996: ) με νέους εχθρούς, εσωτερικούς και εξωτερικούς, για το βυζαντινό κράτος. Στο εσωτερικό η αύξηση της ισχύος των «δυνατών» επηρεάζει τον αγροτικό πληθυσμό και, κατά συνέπεια, την οικονομική και κοινωνική κατάσταση του κράτους. Η εξάπλωση και επέλαση των Σελτζούκων Τούρκων αποτελεί τη νέα μεγάλη απειλή για το βυζαντινό κράτος. Σε συνδυασμό με το Σχίσμα της Εκκλησίας του 1054 και τις επιδρομές ενός νέου λαού, των Νορμανδών, το βυζαντινό κράτος βρίσκεται περικυκλωμένο από εχθρούς. Οι Σταυροφορίες θα έχουν ως τελικό αποτέλεσμα την κατάλυσή του το 1204 με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την έναρξη της Λατινοκρατίας και της οικονομικής και πολιτικής διείσδυσης των Δυτικών, αλλά και την ίδρυση πολλών μικρών ελληνικών κρατών στα εδάφη της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Με την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 από την αυτοκρατορία της Νίκαιας ξεκινά η τελευταία περίοδος της, περιορισμένης κατά πολύ εδαφικά, βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η ιστορία της Λέσβου κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο (11 ος -15 ος ) δεν θα μπορούσε να μη επηρεαστεί, πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, πνευματικά, από όσα συντελούνται στο βυζαντινό κράτος. Ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα, που είχαν άμεσο αντίκτυπο στη Λέσβο, ήταν η 29

30 δημιουργία του κράτους του Σελτζούκου Τούρκου Τζαχά, μετά το 1080 και έως το 1903 (Τζιμής κ.ά. 1998:98-99). Το κράτος αναπτυσσόταν στη δυτική Μικρά Ασία και είχε πρωτεύουσα τη Σμύρνη. Ο στρατός του Τζαχά έκανε επιδρομές στα νησιά της περιοχής, και φυσικά και στη Λέσβο. Συγκεκριμένα κατάφερε να κατακτήσει, για έναν χρόνο, την πόλη της Μυτιλήνης, μέχρι την απελευθέρωσή της από τον βυζαντινό στόλο (Μολίνος 1999:15). Η Λέσβος αποτέλεσε, ανάμεσα σε άλλες περιοχές, αποδέκτη επιδρομών από τους Δυτικούς (Μολίνος 1999:15-16, Τζιμής κ.ά. 1998:99-101). Το 1128, σε μία επίδειξη δύναμης των Βενετών έναντι των Γενοβέζων, επειδή οι τελευταίοι είχαν αρχίσει να κυριαρχούν στο Αιγαίο, λεηλατήθηκε και υπέστη μεγάλο πλήγμα, τόσο σε υλικό όσο και σε ανθρώπινο δυναμικό, από τον Domenico Michielli. Έπειτα από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, η Λέσβος αποδόθηκε, κατά τη διάρκεια της «μοιρασιάς» των νέων κτήσεων, στον Βαλδουίνο (Καραγιαννόπουλος 1996:225). Το 1225, όμως, ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Ιωάννης Γ Δούκας Βατάτζης ανακτά την κυριαρχία της Μικράς Ασίας και των νησιών Λέσβος, Σάμος, Χίος, Ικαρία και Κως (Καραγιαννόπουλος 1996:231). Το 1261, έπειτα από την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγο, η Λέσβος προσαρτάται και πάλι στο βυζαντινό κράτος. Την ίδια περίοδο ιδρύεται στη Μυτιλήνη η πρώτη παροικία Γενοβέζων εμπόρων, στο πλαίσιο της Συνθήκης του Νυμφαίου (Καραγιαννόπουλος 1996:236). Επί Ανδρόνικου Β διαλύθηκε ο αυτοκρατορικός στόλος, λόγω της οικονομικής δυσχέρειας του κράτους, με δυσμενείς συνέπειες για τα νησιά του Αιγαίου, τα οποία ήταν πλέον εκτεθειμένα σε επιδρομές (Καραγιαννόπουλος 1996:250). Επίσης, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η επέλαση των Τούρκων της Μικράς Ασίας, προσελήφθη στην υπηρεσία του αυτοκράτορα σώμα μισθοφορικού στρατού Καταλανών, η «Καταλανική Εταιρεία» (Καραγιαννόπουλος 1996:251). Με αρχηγό τον Roger de Flor, η «Καταλανική Εταιρεία» πέρασε στη Μικρά Ασία και επετέθη κατά των Τούρκων. Έπειτα από τις εκεί επιτυχίες, οι Καταλανοί ξεκίνησαν επιδρομές και λεηλασίες σε πόλεις της Μικράς Ασίας και στα νησιά Λήμνος, Χίος και 30

31 Λέσβος (Καραγιαννόπουλος 1996:251). Οι λεηλασίες στις περιοχές αυτές σταμάτησαν με την ανάκλησή τους από τον Ανδρόνικο Β στη Θράκη. Το 1325 παραχωρήθηκε η Λέσβος «ψιλώ τω ονόματι» στον Γενοβέζο Μαρτίνο Ζαχαρία, κληρονόμο του Βαλδουίνου. Ο Δομένικος Κατάνια (Domenico Cattaneo), γιος του Γενοβέζου Ανδρέα Κατάνια, στον οποίο είχε επιτραπεί από τον Μιχαήλ Ζ Παλαιολόγο το 1275 να εγκατασταθεί ως φόρου υποτελής στη Φώκαια, έπαψε να πληρώνει φόρο, επέδραμε στη Λέσβο, σε συνεργασία με άλλους δούκες, και κατέλαβε τα φρούριά της με εξαίρεση εκείνα της Μήθυμνας και της Ερεσού. Εναντίον του κινήθηκε ο Ανδρόνικος Γ, χωρίς όμως επιτυχία (Δελής 1901:15-24). Έχοντας ενδιαφέρον και αφοσίωση στην προσπάθεια μείωσης της δύναμης των Γενοβέζων, ο Ανδρόνικος Γ συμμάχησε με τον Τούρκο Ομούρ, δίνοντάς του ως αντάλλαγμα μεγάλη χρηματική αμοιβή. Ο Ομούρ κινήθηκε με τον στόλο του για την ανακατάληψη της Λέσβου και, έπειτα από πολιορκία, το νησί και η Φώκαια παραδόθηκαν στον Ανδρόνικο Γ (Καραγιαννόπουλος 1996: ). Εκείνος τελικά επέτρεψε και πάλι στον Δομένικο Κατάνια να έχει τη Φώκαια και να είναι φόρου υποτελής στο βυζαντινό κράτος (Δελής 1901:22-23). Το 1344 ο Αλέξιος Απόκαυκος, ο οποίος είχε αναμιχθεί σε έριδες στη βυζαντινή αυτοκρατορική αυλή (Καραγιαννόπουλος 1996:253, 255), επιθυμούσε να κυριαρχήσει στη Λέσβο. Τελικά την εποχή εκείνη κατάφερε να κατακτήσει το νησί ο Αϊντίν Ομούρ (Τζιμής κ.ά. 1998:101) Η Λέσβος κατά την περίοδο διακυβέρνησης από τους Γατελούζους Το 1355 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε Παλαιολόγος αντάμειψε τον Γενοβέζο Φραγκίσκο Γατελούζο για τις υπηρεσίες που προσέφερε στην αντιμετώπιση του σφετεριστή του θρόνου του, Ιωάννη Στ Καντακουζηνού. Έδωσε στον Φραγκίσκο την αδελφή του Μαρία ως σύζυγο και του παρέδωσε τη Λέσβο ως προίκα (Δελής 1901:25-28, Miller 1921:65-67, Μολίνος 1999:5, σημ. 2). Το βυζαντινό κράτος διατήρησε την κυριαρχία του νησιού, η διακυβέρνηση, όμως, ανήκε από τότε και έως την κατάληψη από τους Οθωμανούς, το 1462, στην οικογένεια των Γατελούζων (Παρασκευαΐδης 31

32 1970:8). Χαρακτηριστικό είναι το οικόσημο των Γατελούζων που αποτελεί συνδυασμό των συμβόλων της οικογένειάς τους και εκείνων της δυναστείας των Παλαιολόγων. Τα σύμβολα των Παλαιολόγων διατηρήθηκαν και στα νέα νομίσματα του νησιού (Δελής 1901:29, 31). Η περίοδος αυτή της ιστορίας της Λέσβου αποτέλεσε κατά κύριο λόγο μία περίοδο ηρεμίας και ευημερίας (Δελής 1901:29, 35-37, Παρασκευαΐδης 1970:3-4, 19, 73). Εμπορική οικογένεια, οι Γατελούζοι ενδιαφέρονταν κυρίως για τη διασφάλιση των εμπορικών και οικονομικών τους συμφερόντων και, κατά συνέπεια, η διακυβέρνησή τους κινήθηκε γύρω από αυτόν τον άξονα. Φαίνεται μάλιστα, για οικονομικούς πάντα λόγους, να αποδέχονται και τον «θεσμό» της πειρατείας (Παρασκευαΐδης 1970:14-15). Στο πλαίσιο διασφάλισης των συμφερόντων τους εντάσσεται πιθανότατα και η οχύρωση ή η ενίσχυση της οχύρωσης των πόλεων του νησιού (Δελής 1901:33), θέμα της παρούσας εργασίας, με αποτέλεσμα τη δημιουργία αίσθησης ασφάλειας στους κατοίκους σε μία ιδιαίτερα ταραγμένη ιστορική περίοδο. Η περίοδος διακυβέρνησης των Γατελούζων συνέπεσε ιστορικά με την προσπάθεια επανένωσης της καθολικής και της ορθόδοξης εκκλησίας, έπειτα από το σχίσμα του Ο Φραγκίσκος Α Γατελούζος αξιοποιήθηκε προς αυτήν την κατεύθυνση, όσο ήταν δυνατόν και όσο ο ίδιος το επέτρεψε, από τον Παπισμό. Χαρακτηριστικά σημειώνεται πως ήταν ένας από τους μάρτυρες της επίσημης ομολογίας της Καθολικής Πίστεως από τον γυναικάδελφό του Ιωάννη Ε Παλαιολόγο το 1369 (Miller 1921:70). Επιπλέον, η ειρηνική, ως επί το πλείστον, συνύπαρξη των δύο εθνοτήτων και των δύο θρησκειών στη Λέσβο οδήγησε στη δημιουργία φιλενωτικής ομάδας στη Μυτιλήνη. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στη Σύνοδο της Φλωρεντίας το 1438 συμμετείχε και συνυπέγραψε ο μητροπολίτης Μυτιλήνης Δωρόθεος (Παρασκευαΐδης 1970:13). Το 1384 η Λέσβος πλήττεται από έναν ισχυρότατο σεισμό. Ανάμεσα στα θύματά του ήταν ο Φραγκίσκος Α και η οικογένειά του, με μόνο διασωθέντα έναν από τους γιους του (Miller 1921: 71-72). Οι διάδοχοι υπήρξαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, άξιοι ηγεμόνες, έχοντας ως μέλημα την ασφάλεια και οικονομική ανάπτυξη της Λέσβου. Σταδιακά προσάρτησαν στην 32

33 ηγεμονία τους τη Θράκη, την Παλαιά Φώκαια, τη Θάσο, τη Σαμοθράκη, την Ίμβρο και τη Λήμνο. Έπειτα από την επέκταση των Οθωμανών και την κατάληψη μεγάλου αριθμού των βυζαντινών κτήσεων, κατάφεραν να κρατήσουν ισορροπίες με τον Σουλτάνο και να διατηρήσουν τις κτήσεις τους καταβάλλοντας εισφορά, ήδη από την εποχή του Μουράτ Α, για αρκετό χρονικό διάστημα. Τελικά, το 1455, έπειτα από μία ανεπιτυχή προσπάθεια κατάληψής της από τους Οθωμανούς, μόνο η Λέσβος παρέμενε στην κτήση των Γατελούζων. Το 1462, έπειτα από πολιορκία της Μυτιλήνης από τον στόλο του Μωάμεθ Β, η Λέσβος τελικά κατακτήθηκε και η εποχή της ηγεμονίας των Γατελούζων έληξε (Δελής 1901:25-73, Miller 1921:72-106) Η Λέσβος κατά την Τουρκοκρατία Οι δύο πρώτοι αιώνες της κατάκτησης της Λέσβου από τους Οθωμανούς υπήρξαν αιώνες δημογραφικού, κοινωνικού και οικονομικού μαρασμού (Παρασκευαΐδης 2001:9-11, Τζιμής κ.ά. 1998: , ). Η Μυτιλήνη αντιμετωπίστηκε από τον Μωάμεθ Β όπως κάθε πόλη που δεν παραδιδόταν, αλλά αντιστεκόταν: λεηλατήθηκε, καταστράφηκε και ο πληθυσμός της σφαγιάστηκε, όπως αναφέρουν οι σύγχρονοι με τα γεγονότα βυζαντινοί χρονογράφοι (Κόντος 1962:13-33). Με την κατάκτηση και των υπόλοιπων πόλεών της, η Λέσβος αποτελούσε πλέον τμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με τον βυζαντινό χρονογράφο Λαόνικο Χαλκοκονδύλη, ο Μωάμεθ Β, πριν την αναχώρησή του, εγκατέστησε στη Λέσβο 200 γενίτσαρους και 300 αζάπηδες για άμυνα (Παρασκευαΐδης 2001:23), ενώ σταδιακά στο νησί εγκαταστάθηκε μεγαλύτερος αριθμός Οθωμανών. Ακολούθησαν ομαδικοί εξισλαμισμοί του χριστιανικού πληθυσμού, σε μία προσπάθειά του για περισσότερο ευνοϊκή μεταχείριση από τους κατακτητές. Οι συνθήκες αυτές, η εγγύτητα της Λέσβου στα μικρασιατικά παράλια και η δυνατότητα άμεσης καταστολής από τους Οθωμανούς δεν άφηνε ιδιαίτερα περιθώρια για επανάσταση των Λέσβιων (Κόντος 1962:47). 33

34 Το 1464, στο πλαίσιο του Α ενετοτουρκικού πολέμου, ο Βενετός ναύαρχος Ιουστινιάνης πολιόρκησε ανεπιτυχώς τη Μυτιλήνη. Οι συνέπειες από αυτή την πολιορκία και τις επιδρομές των Βενετών στο νησί ήταν οδυνηρές. Την υπογραφή της ενετοτουρκικής ειρήνης ακολούθησε η εξαναγκαστική μετακίνηση λεσβιακού πληθυσμού στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να ενισχυθεί δημογραφικά. Κατά τον υπόλοιπο 15 ο αιώνα έως και τις αρχές του 16 ου αιώνα συνεχίστηκαν οι επιδρομές και οι προσπάθειες κατάληψης του νησιού από τους Ενετούς, αλλά και τους Γάλλους, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το νησί. Η Λέσβος τέθηκε στη συνέχεια υπό την προστασία του πειρατή και μετέπειτα αρχιναυάρχου του οθωμανικού στόλου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα, που είλκυε την καταγωγή του από το νησί. Στο τρίτο τέταρτο του 16 ου αιώνα η Λέσβος υπέστη επιδρομή από τον παπικό στόλο, εκτελέσεις κατοίκων και μελών του κλήρου έπειτα από τη ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571) και μετοίκηση πολλών κατοίκων της Μυτιλήνης στη Σάμο, στο πλαίσιο της επάνδρωσης του νησιού (Τζιμής κ.ά. 1998: ). Στον προχωρημένο 17 ο αιώνα και κατά τον 18 ο, παρά τη συνέχιση επιβολής βαριάς φορολογίας και τις ποικίλες επιδρομές και διωγμούς του χριστιανικού πληθυσμού, δημιουργούνται νέες συνθήκες που οδηγούν σταδιακά σε οικονομική ανάπτυξη της Λέσβου και σε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης (Παρασκευαΐδης 2001:13-20, 45, 48, 51-53, 62-64, 68, 73, Τζιμής κ.ά. 1998: ). Τον 17 ο αιώνα, εξαιτίας των διαρκών πειρατικών επιδρομών σε παραλιακά χωριά και των λεηλασιών στην ενδοχώρα του νησιού, σε χωριά με ελληνικό πληθυσμό, από Οθωμανούς, κυρίως κατά τη διάρκεια του Κρητικού πολέμου, αλλά και εξαιτίας της οικονομικής ανέχειας, σημειώθηκαν εξαναγκαστικές μετακινήσεις των κατοίκων και ίδρυση νέων οικισμών (Τζιμής κ.ά. 1998: , Παρασκευαΐδης 2001:13-20, 24). Επιπλέον, η επιβολή βαριάς φορολογίας στον χριστιανικό πληθυσμό, ενώ ο μουσουλμανικός πληθυσμός εξαιρείτο, επέφερε οικονομική δυσπραγία και ώθησε σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως σε αυτή του Κλαπάδου, τους χριστιανούς κατοίκους σε εξισλαμισμό (Παρασκευαΐδης 2001:24-26). 34

35 Το τελευταίο τέταρτο του αιώνα «σφραγίστηκε» από τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο, κατά τον οποίο η Λέσβος είχε καίριο ρόλο. Η γεωγραφική της θέση καθόρισε και πάλι την εξέχουσα στρατηγική της σημασία. Με στόχο την επίθεση στον Ελλήσποντο, οι Ρώσοι επεχείρησαν να καταλάβουν τη Λήμνο, την Τένεδο και κυρίως τη Λέσβο. Αυτή την περίοδο επαναχρησιμοποιήθηκαν αλλά και προστέθηκαν νέες οχυρώσεις στη Λέσβο (βλ. επόμενο κεφάλαιο). Από το 1770 το νησί δέχτηκε τις, χωρίς τελικά το επιθυμητό αποτέλεσμα, επιδρομές των Ρώσων, με τη συμμετοχή πλοίων από την Ύδρα και τα Ψαρά (Παρασκευαΐδης 2001: ). Οι Λέσβιοι αντιμετώπισαν όχι μόνο τις επιδρομές αυτές, με κυριότερη αυτή του 1772 κατά την οποία σφαγιάστηκαν οι κάτοικοι του Πλωμαρίου, αλλά και την οργή και την εκδικητικότητα των Οθωμανών λόγω του ρωσοτουρκικού πολέμου. Η οργή αυτή στράφηκε γενικώς εναντίον των χριστιανών και σημειώθηκαν λεηλασίες και σφαγές του πληθυσμού του νησιού, όπως στη Μυτιλήνη το 1770 (Παρασκευαΐδης 2001:119, ). Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος έληξε το 1774 με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, η οποία προέβλεπε, μεταξύ άλλων, σημαντικές διευκολύνσεις και ελαφρύνσεις στα εμπορικά πλοία με ρωσική σημαία. Εκμεταλλευόμενοι το γεγονός, οι Λέσβιοι, καθώς και οι υπόλοιποι Έλληνες, κατόρθωσαν να αναπτύξουν την εμπορική τους δραστηριότητα στο Αιγαίο, με αποτέλεσμα την οικονομική άνθηση του νησιού (Παρασκευαΐδης 2001:130, 150, Τζιμής κ.ά. 1998: ). Ο 19 ος αιώνας είναι ταυτοχρόνως αιώνας αναταραχών και οικονομικής ανάπτυξης. Η καλλιέργειας της ελιάς, η οποία είχε επεκταθεί κατά τον 18 ο αιώνα, αποτέλεσε πλέον μονοκαλλιέργεια στη Λέσβο, με παράλληλη ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου (Παρασκευαΐδης 2001:51-52, 144, Τζιμής κ.ά. 1998: ). Πολιτικά και κοινωνικά ο αιώνας σηματοδοτείται από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και τον αγώνα πολλών περιοχών για την ένταξή τους στο, περιορισμένο γεωγραφικά, νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος. Στη Λέσβο δραστηριοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό η Φιλική Εταιρεία με πρωτεργάτη τον Μυτιληνιό Παλαιολόγο Λεμονή, ο οποίος μυήθηκε από τον Εμμανουήλ Ξάνθο. Ωστόσο, παρά την επιθυμία των Λέσβιων για συμμετοχή τους εξ αρχής στην Ελληνική Επανάσταση, αυτή δεν στάθηκε εφικτή λόγω 35

36 της γεωγραφικής θέσης του νησιού σε ιδιαίτερα κρίσιμο στρατηγικό σημείο. Η εγγύτητα με τα Μικρασιατικά παράλια και με το στενό των Δαρδανελλίων είχε ως αποτέλεσμα τη δυνατότητα άμεσης καταστολής οποιασδήποτε επαναστατικής κίνησης με την αποστολή εχθρικών στρατευμάτων. Επιπλέον, για τους προαναφερθέντες λόγους, το νησί λειτουργούσε ήδη από τον προηγούμενο αιώνα ως βάση του οθωμανικού στόλου, η οποία ενισχύθηκε κατά την Ελληνική Επανάσταση. Τέλος, τα οθωμανικά στρατεύματα στο νησί, σε σχέση με οποιεσδήποτε ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν, ήταν πολυάριθμα και προστατευόμενα από τα Κάστρα Μυτιλήνης, Μολύβου και Σιγρίου (Τζιμής κ.ά. 1998: ). Οι Οθωμανοί, ένα μήνα μετά την κήρυξη της Επανάστασης, προχώρησαν σε μία σειρά ενεργειών με στόχο την τρομοκρατία και την αποθάρρυνση των Λέσβιων για οποιαδήποτε επαναστατική δράση. Οι ενέργειες αυτές περιελάμβαναν αφοπλισμό των κατοίκων και συλλήψεις των Φιλικών, λεηλασίες της Μυτιλήνης και πολλών χωριών και καλύτερη οργάνωση της άμυνας των Οθωμανών (Τζιμής κ.ά. 1998: ). Ωστόσο, λίγο αργότερα, στις 27 Μαΐου 1821, στη Λέσβο, και συγκεκριμένα στην Ερεσό, πραγματοποιείται μία από τις μεγαλύτερες ελληνικές επιτυχίες: η πυρπόληση τουρκικού πολεμικού πλοίου από τον Παπανικολή. Η σημαντική αυτή επιτυχία, και μάλιστα σε περιοχή με μεγάλη συγκέντρωση τουρκικών δυνάμεων, θα ανυψώσει το ηθικό των Ελλήνων. Οι Λέσβιοι, ωστόσο, θα υποστούν σκληρά αντίποινα, που περιλαμβάνουν σφαγές κατοίκων της Μυτιλήνης και απαγχονισμούς πολλών από τους Φιλικούς που βρίσκονταν τότε φυλακισμένοι. Πολλοί Λέσβιοι μη αισθανόμενοι ασφαλείς μετοίκησαν σε απελευθερωμένα νησιά, ενώ όσοι δεν μπόρεσαν να φύγουν κατέφυγαν στα βουνά (Τζιμής κ.ά. 1998: ). Το 1822 η εξέγερση της Λέσβου ανατέθηκε από την ελληνική κυβέρνηση στον Π. Λεμονή. Η καταστροφή της Χίου, όμως, ανέκοψε την πορεία αυτή. Επιπλέον, ο ναζίρης της Λέσβου, Μουσταφά αγά Κουλαξίζης, προσπάθησε να διατηρήσει ισορροπίες και να εξομαλύνει τις συνθήκες που επικρατούσαν στη Λέσβο κατά την επαναστατική περίοδο (Τζιμής κ.ά. 1998: ). 36