διάβρωση του εδάφους Anton Imenson Michiel Curfs Σειρα Φυλλαδιων: B Aριθμος: 1

Transcript

1 διάβρωση του εδάφους Anton Imenson Michiel Curfs Σειρα Φυλλαδιων: B Aριθμος: 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 1 Εδαφική διάβρωση και έρευνα χρονικά Διάβρωση στη Μεσόγειο 2 Τύποι διαβρώσεων 3 Εμφάνιση 4 Ρυθμοί και περιοχές διάβρωσης 6 Κλιματικές αλλαγές, πρακτικές διαχείρισης της γης και διάβρωση 8 Πυρκαγιά και διάβρωση 9 Βόσκηση και διάβρωση 10 Διατήρηση εδαφικών και υδατικών πόρων 11 Προσαρμοστική διαχείριση και προστασία εδάφους, ύδατος και γης 12 Πώς εκτιμάται η διάβρωση και οι ανάγκες προστασίας σε λεπτομερή κλίμακα 12 Προστατεύοντας το έδαφος με μεθόδους διαχείρισης της δομής και της υγρασίας 12 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 13 ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ 14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 15 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αν και είναι πολύ εύκολο και απλό να αποτραπεί η διάβρωση του εδάφους, εντούτοις τουλάχιστον το 75% των παγκόσμια καλλιεργούμενων εδαφών έχουν υποβαθμιστεί ή έχουν επηρεαστεί από αυτήν. Στη βόρεια περιοχή της Μεσογείου το ποσοστό αυτό είναι ακόμα μεγαλύτερο. Το γεγονός ότι η γη έχει υποβαθμιστεί από τη διάβρωση στο παρελθόν δεν σημαίνει ότι σήμερα δεν κινδυνεύει από καμιά μορφή διάβρωσης. Το μεγαλύτερο ποσοστό διάβρωσης εμφανίζεται σήμερα σε γεωργικές και εκχερσωμένες περιοχές. Όταν συμβαίνουν φαινόμενα διάβρωσης, μπορεί να προκληθούν πλημμύρες και ζημιές εκτός του πεδίου δράσης του φαινομένου όπως στις κατώτερες πεδινές περιοχές. Αρκετοί διαφορετικοί τύποι διάβρωσης εμφανίζονται στην περιοχή της Μεσογείου και αυτοί περιλαμβάνουν τη διάβρωση κατά στρώσεις, την αυλακωτή, τη χαραδρωτική, την υπόγεια και την αιολική διάβρωση καθώς επίσης και τη διάβρωση που προκαλείται από τα ζώα και τις δραστηριότητες 1 χρήσης της γης. Τα προβλήματα είναι ενδεχομένως μεγαλύτερα απ' ότι στις πιο υγρές περιοχές, λόγω των ειδικών συνθηκών εδάφους και κλίματος. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη διάβρωση είναι η ένταση και η ποσότητα της βροχής, η αντίσταση του εδάφους στη διάβρωση, το ποσοστό φυτοκάλυψης, τα χαρακτηριστικά κλίσης της επιφανείας του εδάφους και οι πρακτικές διαχείρισης. Η διάβρωση του εδάφους αποτελεί ιδιαίτερο αντικείμενο έρευνας, επειδή οι συνθήκες που την επηρεάζουν είναι δυναμικές και συνεχώς μεταβαλλόμενες. Είναι επίσης περίπλοκη η ποσοτική εκτίμηση και η μοντελοποίηση. Πόσο σοβαρά θα πρέπει να ανησυχήσουμε για την εδαφική διάβρωση στη Μεσόγειο; Ποιες είναι οι επιπτώσεις της στην κοινωνία και ποιες οι προβλέψεις για τη διάβρωση σε σχέση με τις κλιματικές αλλαγές; Η διάβρωση είναι σχετικά εύκολο να ελεγχθεί ή να αποτραπεί. Οι αρχές διατήρησης και προστασίας των εδαφών έχουν γίνει κατανοητές πιθανώς εδώ και χιλιετίες, έτσι ώστε όταν εμφανίζονται προβλήματα διάβρωσης σ τη Μεσόγειο, είναι εύκολη η επιλογή της κατάλληλης ενέργειας αποτροπής τους. Στην πραγματικότητα, η διάβρωση θα ήταν ζήτημα μικρότερης σημασίας εάν οι οικονομικοί πόροι και οι νόμοι στόχευαν στη δημιουργία οργάνων και θεσμών αρμόδιων για τη διαχείριση και παρακολούθηση του φαινομένου, όπως θα ήταν μια υπηρεσία διατήρησης των εδαφών και των υδατικών πόρων. Εδαφική διάβρωση και έρευνα χρονικά Αυτό το εγχειρίδιο αφορά τις διεργασίες εδαφικής διάβρωσης και ερημοποίησης στη Μεσόγειο. Πολλά Ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα έχουν μελετήσει ιστορικά τη διάβρωση και τις επιπτώσεις της στην ερημοποίηση παρελθόντων ετών. Η εδαφική διάβρωση έχει χαρακτήρα συμβάντος. Για πολλές χιλιάδες έτη οι περίοδοι εδαφικής διάβρωσης έχουν διαδεχθεί περιόδους εδαφικού σχηματισμού. Οι περίοδοι εδαφικής διάβρωσης εμφανίστηκαν για πολλούς λόγους, παραδείγματος χάριν, όταν συνέβησα ν ακραία κλιματικά φαινόμενα ή ηφαιστειακές εκρήξεις, σεισμοί, ή όταν οι κλίσεις 1

3 2 γίνονται ασταθείς λόγω γεωλογικών μεταβολών ή αλλαγής στάθμης της θάλασσας. Οι περισσότερο σοβαροί παράγοντες που εξηγούν ιστορικά την εδαφική διάβρωση είναι οι ακολουθούμενες πρακτικές χρήσης και διαχείρισης των γαιών. Τις περισσότερες φορές οι αλλαγές στα συστήματα και στις διεργασίες διάβρωσης που επέρχονται από την ανθρώπινη δραστηριότητα είναι περίπλοκες, δύσκολα μετρούνται και έχουν επιπτώσεις που ενδέχεται να γίνουν αντιληπτές μόνο μετά την πάροδο αρκετών αιώνων. Οι επιστήμονες στην Ευρώπη έχουν μελετήσει τις διεργασίες εδαφικής διάβρωσης με διάφορους και ποικίλους τρόπους. Έχει διεξαχθεί έρευνα τόσο σε λεπτομερή κλίμακα (επίπεδο μικροσκοπίου) όσο και σε κλίμακα πεδίου. Οι επιστήμονες γεωπόνοι έχουν επικεντρώσει το ενδιαφέρον τους στην εδαφική απώλεια από τη γεωργική γη και στο πώς να αποτρέψουν τέτοιου είδους φαινόμενα χρησιμοποιώντας μεθόδους συντήρησης των εδαφών. Οι γεωλόγοι δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατανόηση της φύσης των διεργασιών διάβρωσης και του συσχετισμού τους με την αλλαγή τοπίου. Οι οικολόγοι έχουν εξετάσει τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ της βλάστησης και των υδρολογικών διεργασιών και του πώς αυτές αλλάζουν στο χρόνο. Η έρευνα παραδόξως έχει δώσει έμφαση παράδοξως τόσο στην πολυπλοκότητα των διεργασιών όσο και στην απλότητα των πρακτικών συντήρησης εδάφους που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον έλεγχο των διαβρώσεων. Η υπάρχουσα γνώση σχετικά με τις διεργασίες διάβρωσης είναι μεγάλη παρακαταθήκη που, εάν υπήρχαν οι κατάλληλοι θεσμοί, τα όργανα και οι υπηρεσίες θα μπορούσαν να την χρησιμοποιήσουν για να ελέγξουν τη διάβρωση. Υπάρχουν διάφοροι δείκτες σταθερότητας του εδάφους, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δείκτες εκτίμησης του κινδύνου διάβρωσης στον αγρό. Μπορούν να αξιοποιηθούν από τον οποιοδήποτε χωρίς καμία εξειδικευμένη γνώση ή εξοπλισμό. Καινοτομίες στον τομέα της τηλεπισκόπησης δημιουργούν βάσιμες ελπίδες ότι στο άμεσο μέλλον η γένεση και η εξέλιξη φαινομένων διάβρωσης θα παρακολουθούνται με χρήση ραντάρ υψηλής ανάλυσης. Η εφαρμογή Google Earth μπορεί ήδη να χρησιμοποιηθεί για τον εντοπισμό της περ ιοχής και του ιδιοκτήτη γης που είναι αρμόδιος να ελέγχει εάν τα λασπόνερα και οι ρυπαντές του καταλήγουν στο χώρο σας. Το έδαφος που βλέπουμε σε μια θέση σήμερα, όταν μελετάται μικροσκοπικά, σπάνια βρίσκεται εκεί όπου αρχικά διαμορφώθηκε. Το έδαφος μετακινείται συνεχώς στις κλίσεις από τη μία θέση και αποτίθεται σε κάποια άλλη. Συνήθως το έδαφος που διαβρώνεται στη θέση σχηματισμού του μετακινείται σε μικρή απόσταση. Εντούτοις αυτή η μετακίνηση μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες για τη ρύπανση και τη διαχείριση της γης. Η εδαφική διάβρωση των παρελθόντων ετών είναι μια από τις κύριες αιτίες της ερημοποίησης που βλέπουμε σήμερα, αν και εδάφη που διαβρώθηκαν σε προηγούμενη περίοδο, εξακολουθούν να βρίσκονται σε κίνδυνο περαιτέρω διάβρωσης σήμερα,αλλά όχι με τόσο έντονους ρυθμούς όπως πριν. Περιοχές που ήταν ερημοποιημένες από τη διάβρωση στο παρελθόν παρουσιάζουν ένα διαφορετικό είδος κινδύνου διάβρωσης σήμερα. Στην πρώτη περίπτωση τα υλικά πού αποτέθηκαν στις κοιλάδες εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια πριν βρίσκονται σε κίνδυνο. Στη δεύτερη περίπτωση αντιστοιχούν εδάφη που υπόκεινται σε αλλαγές χρήσης γης. Σε κάθε περίπτωση οι διεργασίες διάβρωσης έχουν επιπτώσεις σε μικρό ποσοστό μιας περιοχής, όπου οι παραπάνω επιδράσεις έχουν αυτή την περίοδο μια επίπτωση. Όταν o ρυθμός διάβρωσης του εδάφους είναι μεγαλύτερος από το ρυθμό σχηματισμού του, τότε η γη χάνει την ικανότητά της ανάπτυξης των φυτών. Αυτό συνέβη σε μεγάλες περιοχές της Μεσογείου παλαιότερα κι έτσι πολλά εδάφη είναι σήμερα αβαθή ή ο βράχος βρίσκεται στην επιφάνεια. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι τα μέτρα για να αντιμετωπιστεί η διάβρωση, είναι ανάγκη να στοχεύσουν στο μικρό ποσοστό γαιών που τώρα πλήττονται από τη διεργασία της διάβρωσης. Η διάβρωση στη Μεσόγειο Σχεδόν παντού οι «φυσικές» γεωλογικές διεργασίες αποσάθρωσης και διάβρωσης έχουν αλλάξει εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να αυξήσουν ή να μειώσουν τους διαφορετικούς τύπους επιπτώσεων της διάβρωσης, ανάλογα με την περίπτωσ η. Τα αποτελέσματα των διεργασιών διάβρωσης μπορούν να γίνουν αντιληπτά με πολλούς τρόπους. Μερικές φορές τα ορατά αποτελέσματα είναι μικρά και κάποι ες άλλες μεγάλα.

4 Τύποι διαβρώσεων Η διάκριση που μπορεί να γίνει όσον αφορά τα είδη των διεργασιών διάβρωσης είναι η αιολική και η υδατική. Υπάρχει επίσης η διάβρωση που προκαλείται από τα ζώα και τις δραστηριότητες χρήσης γης,που μπορούν γενικά να περιγραφούν ως μορφές επιταχυνόμενης διάβρωσης. Η αιολική διάβρωση συσχετίζεται με την ταχύτητα του ανέμου, που ασκεί μια δύναμη στο έδαφος και αποσπά τεμαχίδια ενός συγκεκριμένου μεγέθους (χονδρόκκοκη ιλύς και άμμος). Όταν αυτά τα τεμαχίδια δεν συγκρατούνται ισχυρά με την παρουσία της οργανικής ουσίας, των ριζών ή της αργίλου, διαβρώνονται εύκολα. Υπάρχου ν αρκετές διακριτές δ ιεργασίες διάβρωσης σχετικές με την υδατική διάβρωση, οι πιο συνηθισμένες περιγράφονται στη συνέχεια. Τύποι υδατικής διάβρωσης Η διάβρωση διασποράς είναι η αποκόλληση και η απομάκρυνση με εκτόξευση μικρών εδαφικών τεμαχιδίων, που προκαλείται από την πτώση των σταγόνων της βροχής στο έδαφος. Η επιφανειακή διάβρωση ή η διάβρωση κατά στρώσεις είναι η αφαίρεση ενός σχετικά ομοιόμορφου λεπτού στρώματος εδάφους από την επιφάνεια, εξαιτίας των βροχοπτώσεων και της επιφανειακ ής απορροής ( Εικόνα 1) Η αυλακωτή διάβρωση είναι μια διεργασία διάβρωσης σε επικλινείς περιοχές, στις οποίες σχηματίζονται πολυάριθμα,συνήθως μερικών εκατοστών, αυλάκια, κυρίως στα πρόσφατα καλλιεργημένα εδάφη (Εικόνα 2). Η χαραδρωτική διάβρωση είναι μια διεργασία διάβρωσης, κατά την οποία το νερό συγκεντρώνεται σε χαράδρες, απομακρύνοντας το έδαφος σε σημαντικό βάθος μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Το βάθος μιας τυπικής χαραδρωτικής διάβρωσης κυμαίνεται από 0.5 μέτρα έως 25 με 30 μέτρα (Εικόν α 3). Το φαινόμ ενο αυτό παρατηρείται σε συγκεκριμένες συνθήκες και τύπους πετρωμάτων. Μπορεί να διαμορφωθεί γρήγορα με την αποκοπή του εδάφους στην αρχή της διαμορφούμενης χαράδρας. Οι χαράδρ ες συχνά συγκεντρώνουν το νερό αποστράγγισης από τις γειτονικές περιοχές, γεγονός που τις καθιστά ιδιαίτερα ασταθείς. Η υπόγεια διάβρωση εμφανίζεται σε εδάφη που είναι επιρρεπή στη δημιουργία υπόγειων διόδων νερού. Τα εδάφη αυτά είναι συνήθως πλούσια σε άργιλο, τα οποία συστέλλονται όταν ξηραίνονται και διαστέλλονται όταν υγραίνονται οι στρώσεις με έδαφος το οποίο υφίσταται διασπορά στο νερό κατά τη διάρκεια των βροχοπτώσεων. Εικόνα. Επιφανειακή διάβρωση από έναν αγρό σιτηρών στην Πορτογαλία, κοντά στην πόλη Mertola. Σημειώστε το γαλακτώδες χρώμα του νερού απορροής, που δείχνει ότι η άργιλος βρίσκεται σε αιώρηση. Εικόνα 2. Αυλακωτή διάβρωση ως αποτέλεσμα της καλλιέργειας των εδαφών. Η απορροή και η διάβρωση εμφανίζονται λόγω της συμπίεσης και της καταστροφής της δομής του υπεδάφους.. Το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται σε ήπιες κλίσεις, δείχνοντας ότι και σε μικρές κλίσεις υπάρχει κίνδυνος διάβρωσης. 3

5 b) της σταθερότητας των εδαφικών συσσωματωμάτων (που επηρεάζεται από την οργανική ουσία, τις χημικές διεργασίες και το μέγεθος των εδαφικώ ν τεμαχιδίων), c) του βαθμού κλίσης και του μήκους των κλίσεων d) του είδους της βλάστησης και του ποσοστού της φυτοκάλυψης. e) των πρακτικών διαχείρισης της γης. 4 Εικόνα 3.Χαραδρωτικη διάβρωση, δενδρικού τύπου. Για τη δημιουργία αυλακιών και χαραδρών πρέπει να ξεπεραστεί μια κρίσιμη τιμή η οποία συσχετίζεται με την ενέργεια του νερού απορροής και την αντίσταση του εδάφους στη διάβρωση. Αυλάκια και χαράδρες εμφανίζονται συχνά σε χαρακτηριστικούς τύπους υλικών. Δηλαδή εμφανίζονται συχνά σε γεωργικά εδάφη που έχουν υποστεί συμπίεση του υπεδάφους και το επιφανειακό έδαφος έχει μικρή συνοχή. Εμφανίζονται επίσης κατά μήκος των πρανών δρόμων και σε υποβαθμισμένες γαίες. Οι χαραδρώσεις που βρίσκονται κατά μήκος των ποταμών συχνά δημιουργούνται από τη ροή του νερού, που κατατρώγει τα πρανή ή και τον πυθμένα. Οι υποβαθμισμένες γαίες είναι περιοχές όπου οι διεργασίες διάβρωσης κυριαρχούν στην επιφάνεια του εδάφους. Όλες οι διεργασίες διάβρωσης διασπορά, επιφανειακή, αυλακωτή, χαραδρωτικη και υπόγεια καθώς επίσης και οι κατολισθήσεις είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές. Οι κατολισθήσεις παρατηρούνται εκεί όπου το έδαφος ή το μητρικό υλικό δεν επιτρέπουν την ανάπτυξη της βλάστησης. Υπάρχουν αρκετοί διαφορετικοί τύποι χαραδρών που βρέθηκαν στη Μεσόγειο, οι οποίοι διακρίνονται ανάλογα με τα είδη των διεργασιών και των υλικών από τα οποία σχηματίσθηκαν. Οι χαράδρες αναπτύσσονται κυρίως με το νεροφάγωμα, που δημιουργείται στο ανώτερο τμήμα της χαράδρας και στη συνέχεια αναπτύσσεται προς τα κατάντη. Έχουν συνήθως δενδριτική μορφή, που σχετίζεται με την αποστράγγιση του νερού σε αυτές. Οι επιστήμονες που ασχολούνται με το αντικείμενο της διάβρωσης των εδαφών θεωρούν την υδατική διάβρωση ως συνέπεια των ακόλουθων παραγόντων: a) της ενέργειας της βροχής (που αυξάνεται με την ένταση των βροχοπτώσεων), Αξιολογώντας τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν τη διάβρωση οι επιστήμονες ανέπτυξαν συγκεκριμένα μοντέλα πρόβλεψης των διαβρώσεω ν. Αυ τά δείχνουν ό τι ο σημαντικότερος παράγοντας είναι το έδαφος και η επιφανειακή κάλυψη με βλάστηση και πέτρες. Στις περισσότερες περιπτώσεις η φυτοκάλυψη μπορεί να ρυθμιστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να υπάρχει ελάχιστη πιθανότητα διάβρωσης. Εμφάνιση Η διάβρωση του εδάφους παρατηρείται πολύ συχνά στις ξηρότερες περιοχές της Μεσογείου και είναι εύκολο να παρατηρηθεί, επειδή για μεγάλες περιόδους του έτους η βλάστηση που αναπτύσσεται εκεί εί ναι περιορισμένη. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές διάβρωσης, οι οποίες περιλαμβάνο υν τη διάβρωση που προκαλείται από τα ποτάμια ή στα πραή ν των δρόμων λόγω της εμφάνισης ψαθυρού εδαφικού υλικού, το οποίο είναι ευαίσθητο στη διάβρωση, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ταχύτατα με την επιφανειακή απορροή διάφοροι τύποι διάβρωσης (αυλακωτή χαραδρωτική, κλπ) και τελικά σε μερικές περιπτώσεις σχηματίζονται υποβαθμισμένα εδάφη (Εικόνα 4). Η διάβρωση και η αποσάθρωση των μητρικών υλικών είναι μερικώς το αποτέλεσμα των διαλυτών αλάτων και των μετάλλων που περιέχουν τα εδάφη.

6 Εικόνα 4. Έδαφος σε πρανές δρόμου που διαβρώνεται εύκολα,, μια περίπτωση υποβαθμισμένης γης. Υπάρχει επίσης η διάβρωση που εμφανίζεται όταν αλλάζει η χρήση γης και η δασική ή η φυσική βλάστηση μετατρέπεται σε γεωργική γη. Όταν συμβεί αυτή η αλλαγή, το έδαφος το οποίο διαβρώνεται εύκολα εκτίθεται στην επιφάνεια, επειδή ο προστατευτικός και πλούσιο σε οργανική ουσία επιφανειακός ορίζοντας απομακρύνεται. Με αυτή τη διεργασία τα εδάφη όχι μόνο είναι επιρρεπή στη διασπορά με τη βροχή, άλλα παράλληλα συμπιέζονται με τις μπουλντόζες και έτσι χάνουν την ικανότητα παγίδευσης και αποθήκευσης του νερού, με αποτέλεσμα να γίνονται ξηρότερα (Εικόνα 5). Τότε παρατηρείται το φαινόμενο της απόσπασης και εκτίναξης των εδαφικών τεμαχιδίων με τις σταγόνες της βροχής και στη συνέχεια εμφανίζεται η αυλακωτή ή η χαραδρωτική διάβρωση. Κατά τη διάρκεια μεγάλων θερινών καταιγίδων παρατηρείται η συγκέντρωση του νερού σε κοιλότητες, ιδιαίτερα στα εδάφη που είναι ακάλυπτα από φυτά. Η ενέργεια των σταγόνων της βροχής διασπά τα εδαφικά συσσωματώματα και δημιουργείται κρούστα. Η διεργασία αυτή μειώνει το ποσοστό διήθησης του νερού στο έδαφος και δημιουργούνται σταδιακά θέσεις συγκέντρωσης νερού. Όταν συγκεντρωθεί αρκετό νερό, αρχίζει η απορροή από τον αγρό και μεταφέρεται εδαφικό υλικό στα ποτάμια και δημιουργώντας πλημμύρες με μεγάλη ποσότητα λάσπης. (Εικόνες 6 και 7). Εικόνα 5. Μεταβολή χρήσης γης με βαριά μηχανήματα, τα οποία προκαλού ν συμπίεση και έκθεση εδαφικού υλικού στην επιφάνεια ευαίσθητο στην διάβρωση σε πρώην πορτοκαλεώνες στην Ισπανία. Εικόνα 6.Οταν το νερό συγκεντρωθεί στην επιφάνεια, αρχίζει η απορροή και το νερό απομακρύνεται από τον αγρό μεταφέροντας προς τα ποτάμια μεγάλες ποσότητες εδαφικών υλικών. 5

7 6 Εικόνα 7. Ποταμός γεμάτος με λασπόνερα. Με την απορροή του νερού δημιουργούνται αβαθή ή βαθιά κανάλια (αυλάκια ή χαράδρες) και θέσεις,όπου το έδαφος αποτίθεται με τη διήθηση του νερού. Αυτές οι αλλαγές στην επιφάνεια του εδάφους, που προκαλούνται από την ενέργεια των σταγόνων της βροχής, έχουν ως αποτέλεσμα οι επόμενες βροχοπτώσεις να χρειάζονται πολύ λιγότερη ενέργεια για να προκαλέσουν το φαινόμενο της διάβρωσης. Υπάρχει έτσι μια συνεχής αρνητική επίδραση, ώστε μετά από κάθε βροχόπτωση να απαιτείται μικρότερης έντασης και ποσότητας βροχή για να προκληθεί διάβρωση. Επιπρόσθετα,όπου το,νερό και το έδαφος συσσωρεύονται, εκεί δημιουργούνται θετικές επιδράσεις βελτίωσης των εδαφικών συνθηκών. Η διάβρωση, επομένως,δημιουργεί ένα ετερογενές μωσαϊκό περιοχών, που είναι είτε πηγές είτε δεξαμενές ιζημάτων (Εικόνα 8). Εικόνα 8. Ετερογενές μωσαϊκό περιοχών που είναι είτε πηγές είτε δεξαμενές ιζημάτων (πηγή Thongway, D.L και Hindley, N.L 2004). Η διάβρωση εμφανίζεται σε αγρούς και οπωρώνες, όταν οι πρακτικές διαχείρισης γης δεν δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες, ώστε οι βροχές να συγκρατηθούν στο σημείο που πέφτουν. Αυτό οδηγεί στην προαναφερθείσα διαμόρφωση της επιφανειακής κρούστας. Η διάβρωση των γεωργικών γαιών προκαλείται επίσης από τη μηχανική άροση, που οδηγεί σε σταδιακή μετατόπιση του εδάφους προς τα κατάντη των κλίσεων και το έδαφος γίνεται σταδιακά αβαθές. Στους ημιφυσικούς βοσκότοπους η διάβρωση εμφανίζεται όταν υπάρχει συγκέντρωση υπερβολικού αριθμού ζώων η γίνεται υπερβόσκηση. Μετά από δασικές πυρκαγιές προκαλείται διάβρωση, ιδιαίτερα εάν οι πυρκαγιές επαναλαμβάνονται, ή όταν μετά την πυρκαγιά η βλάστηση υπόκειται σε βόσκηση ή όταν το έδαφος διαταράσσεται κατά τη διάρκεια της εξαγωγής των δένδρων ή των εργασιών δημιουργίας έργων αποκατάστασης. Στα αμμώδη εδάφη των επίπεδων περιοχών παρουσιάζεται το φαινόμενο της αιολικής διάβρωσης ενώ κατά μήκος των ποταμών, και στις όχθες των ρεμάτων διαβρώνεται το έδαφος με τις πλημμύρες. Δια μέσου των αιώνων η διάβρωση φαίνεται να εμφανίζεται ως αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών αιτιών. Η διάβρωση με τη μεταφορά του εδάφους από το ένα μέρος στο άλλο καθιστά μερικές περιοχές πολύ λιγότερο ευάλωτες από ότι άλλες. Οι πολλές και διαφορετικές μορφές εμφάνισης της διάβρωσης απαιτούν διαφορετικές στρατηγικές και μέτρα για την αντιμετώπιση της. Ρυθμοί και περιοχές διάβρωσης O ρυθμός διάβρωσης κάτω από φυσικές συνθήκες είναι γενικά πολύ χαμηλός, (μερικά χιλιοστά ή εκατοστά ανά εκατό έτη). Πολλές από τις διεργασίες που είναι υπεύθυνες για τη διάβρωση παρατηρούνται σπάνια, επειδή περισσότερο από το 90 % των διαβρώσεων συμβαίνουν κατά τη διάρκεια μικρών και συχνά απρόβλεπτων χρονικών περιόδων, και δεν είναι ευχάριστο ή μερικές φορές είναι και επισφαλές για κάποιον να βρίσκεται στην ύπαιθρο. Η έρευνα έχει δείξει ότι ως αποτέλεσμα της υποβάθμισης των εδαφών η διάβρωση μπορεί να εμφανιστεί συχνότερα σήμερα στις γεωργικές περιοχές. Οι επιστήμονες έχουν μελετήσει τη συχνότητα και το μέγεθος των καταιγίδων που προκαλούν διαβρώσεις. Έχουν διαπιστώσει ότι περισσότερο από το 90% της συνολικής ετήσιας διάβρωσης μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια μιας ημέρας του έτους. Κοντά στη Lorca, στην Ισπανία, το φαινόμενο αυτό συνέβαινε μια ημέρα κάθε πέντε έτη. Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει επίσης ότι το 95% της διάβρωσης μπορεί να συμβεί μόνο στο 5% μιας περιοχής. Όπου

8 η βλάστηση ή οι εδαφικοί οργανικοί ορίζοντες προστατεύουν το έδαφος από την ενέργεια των σταγόνων βροχής, δημιουργούνται ύδατοσταθερά ανθεκτικά στη διάβρωση εδάφη, τα οποία είναι σε θέση να ρυθμίζουν τον υδρολογικό κύκλο και το ισοζύγιο θρεπτικών στοιχείων. Στις περιπτώσεις αυτές οι ρυθμοί διάβρωσης είναι συνήθως πολύ μικροί. Σε περιοχές ακάλυπτων εδαφών ή αποσαθρωμένων βράχων, γεωργικών περιοχών, πρανών δρόμων, αστικών και υποβαθμισμένων περιοχών οι ρυθμοί διάβρωσης είναι πολύ μεγάλοι. Ο ρυθμός διάβρωσης είναι συνήθως μεγάλος, όταν ξηρασίες, οικονομικές πιέσεις ή πολεμικές συγκρούσεις αναγκάζουν τους ανθρώπους να χρησιμοποιήσουν τις υποβαθμισμένες και οριακές περιοχές για την παραγωγή τροφίμων. των πρεμνών οδηγεί συχνά σε πολύ μεγάλους ρυθμούς διάβρωσης. Εικόνα 11. Περίπου το μισό από τα ιζήματα στους ποταμούς προέρχεται από τη διάβρωση στις όχθες των ποταμών. Ο εφοδιασμός ενός ποταμού με περισσότερο ή λιγότερο ίζημα συνεπεία της διάβρωσης απορυθμίζει το σύστημα προκαλώντας είτε πλημμύρες είτε διάβρωση υποδομών και καλλιεργήσιμης γης. Εικόνα 9. Μέτρηση εδαφικής διάβρωσης στην Ισπανία. Η εδαφική διάβρωση μετριέται συχνά σε πειραματικούς αγρούς, όπως εμφανίζεται σε αυτό το παράδειγμα Εικόνα 12 Τα αυλάκια και οι χαράδρες έχουν αναπτυχθεί σε χώρο τοξικών αποβλήτων ορυχείων στην Πορτογαλία. 7 Σημαντικά αποτελέσματα μελετών διάβρωσης Εικόνα 10. Εφαρμογή καλλιεργητικών πρακτικών χρήσεων γης. Όταν το έδαφος είναι εκτεθειμένο στις βροχοπτώσεις, υπάρχει κίνδυνος διάβρωσης. Στους αμπελώνες, η καταστροφή της βλάστησης μεταξύ Οι πιο σοβαρές επιπτώσεις της διάβρωσης είναι στα κατώτερα αλλουβιακά πεδία (πεδινές περιοχές) όπου η απορροή μεταφέρει μεγάλες ποσότητες ιζημάτων μειώνοντας την ικανότητα μεταφοράς νερού των ποταμών. Έτσι η απορροή αυξάνει την εμφάνιση και το μέγεθος των πλημμυρών στα αλλουβιακά πεδία αφήνοντας μεγάλες περιοχές κάτω από την απειλή του κινδύνου πλημμυρών.

9 8 Η γονιμότητα του εδάφους επηρεάζεται από τη διάβρωση. Η μεταφορά και η απόθεση των εδαφικών υλικών μπορεί να δημιουργήσει ένα σημαντικό κίνδυνο, επειδή κατά τη διάρκεια της απόθεσης λεπτόκκοκα και χονδρόκοκκα υλικά ταξινομούνται και διαχωρίζονται σύμφωνα με την ταχύτητα ροής του νερού. Αυτό σημαίνει ότι η οργανική ουσία και η άργιλος συγκεντρώνονται στις θέσεις όπου τα πλημμυρικά νερά ηρεμούν. Όμως αυτά τα υλικά του εδάφους περιέχουν τόσο θρεπτικά στοιχεία όσο και τοξικές ουσίες. Επομένως δημιουργούνται εστίες ιδιαίτερης σημασίας που μερικές φορές προκαλούν τοξικότητες. Οι μεγαλύτεροι ρυθμοί διάβρωσης σχετίζονται με την ανθρώπινη παρέμβαση. Παντού μεγάλες διαβρώσεις συμπίπτουν με την εμφάνιση των σύγχρονων γεωργικών πρακτικών, ιδιαίτερα με τη χρήση μηχανημάτων (μπουλντόζων) για την ισοπέδωση της γης. Σήμερα οι ρυθμοί διάβρωσης σε έδαφος που ισοπεδώθηκε μπορεί να φθάσει σε εκατ. εδάφους στη διάρκεια μιας και μόνο καταιγίδας μερικών ωρών (Εικόνα 13). υπάρχουν περισσότερες ισχυρές και μεγάλης διάρκειας καταιγίδες που συνδέονται με υψηλές θερμοκρασίες. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος διάβρωσης παρουσιάζεται στην καλλιεργήσιμη αγροτική γη ή σε οπωρώνες όπου το έδαφος διατηρείται ελεύθερο ζιζανίων. Οι κλιματικές αλλαγές και η χρήση φυτοφαρμάκων έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση της οργανικής ουσίας που συγκρατεί μεταξύ τους τα εδαφικά τεμαχίδια. Η καλή δομή βοηθά το έδαφος να διατηρήσει το νερό, το οποίο διηθείται και έτσι ενισχύει την ανάπτυξη των φυτών. Η μεγαλύτερη εξάτμιση νερού, η χρήση λιπασμάτων και η άρδευση οδηγούν στη συγκέντρωση αλάτων στο ανώτερο τμήμα των εδαφών, γεγονός που αυξάνει την ευαισθησία τους στην υδατική διάβρωση. Σε αυτές τις περιπτώσεις ακόμη και με χαμηλής έντασης βροχή προκαλείται διάβρωση του εδάφους. Το χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ ερευνητικό πρόγραμμα ERMES μελέτησε την περιβαλλοντική μεταβολή τοπίων στην υποβάθμιση σε διαφορετικές κλίμακες κατά μήκος μίας κλιματοσειράς στο Ισραήλ, την Ελλάδα και την Ισπανία. Καθορίσθηκε ένα κατώτατο όριο των 350 περίπου χιλ. βροχόπτωσης, κάτω από το οποίο η συμπεριφορά των εδαφών καθορίζεται από την παρουσία αλάτων και οι ρυθμοί διάβρωσης είναι μεγάλοι. Στην Ισπανία οι ανώτερες περιοχές κατά μήκος μιας κλιματοσειράς ήταν ευαίσθητες, λόγω του μικρού βιολογικού κύκλου ανάπτυξης της βλάστησης και των αρνητικών επιπτώσεων της στο σχηματισμό καλής δομής εδάφους. Εικόνα 13 Η διάβρωση σε έδαφος που ισοπεδώθηκε μπορεί να φθάσει στα εκατοστά κατά τη διάρκεια μιας και μόνο καταιγίδας μερικών ωρών. Η χρήση βαρέων μηχανημάτων και η βιολογική υποβάθμιση του εδάφους έχουν οδηγήσει σε μια γενική μείωση της ποιότητας των εδαφών που αντί να έχουν τη δυνατότητα να αποθηκεύουν μερικές δεκάδες εκατοστά ή και μέτρα βροχής και να αποτρέπουν φαινόμενα πλημμυρών και διαβρώσεων, συγκρατούν μόνο μερικά χιλιοστά ή εκατοστά βροχής. Κλιματικές αλλαγές, διαχείριση γης και διάβρωση Η συχνότητα των συμβάντων διάβρωσης εδάφους έχει αυξηθεί στην περιοχή της Μεσογείου, επειδή Εικόνα 14. Το διάγραμμα από την Ολλανδία δείχνει ότι δεν υπάρχει καμία σχέση μεταξύ του κλίματος και της διάβρωσης. Τα μεγάλα ποσά διάβρωσης σχετίζονται με τις σύγχρονες γεωργικές πρακτικές, ιδιαίτερα δε με τη χρήση βαρέων μηχανημάτων που χρησιμοποιούνται για την ισοπέδωση της γης. Αυτό ισχύει στη Νορβηγία, την Ισπανία, την Ιταλία, τις Κάτω Χώρες και την Πορτογαλία. Αυτή η γραφική

10 παράσταση δείχνει ότι με την κατάλληλη επιλογή πρακτικής διαχείρισης της γης η διάβρωση μπορεί επίσης να ελεγχθεί. Πυρκαγιά και διάβρωση Οι σχέσεις μεταξύ της διάβρωσης, της πυρκαγιάς και της ερημοποίησης είναι παράδοξες στη Μεσόγειο. Το 1994 οργανώθηκε μια ημερίδα που ανέλυσε όλα τα μέχρι τότε αποτελέσματα της έρευνας σχετικά με τις πυρκαγιές. Το απροσδόκητο συμπέρασμα, το οποίο δεν έχει αναθεωρηθεί μέχρι σήμερα, ήταν ότι, εκτός από ειδικές περιπτώσεις, η πυρκαγιά τείνει να βελτιώσει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατήσει το νερό και να αυξήσει τη γονιμότητά του. Μόνο όπου η θερμοκρασία του εδάφους ξεπέρασε μια κρίσιμη τιμή, περίπου C, η διάβρωση των εδαφών αυξήθηκε πραγματικά. Τα μεσογειακά δάση και οι θάμνοι έχουν προσαρμόσει ή μεταβάλει τις ιδιότητες των εδαφών έτσι, ώστε το νερό βρίσκεται συνήθως παγιδευμένο στο έδαφος. Αυτές οι ιδιότητες μεγάλο πορώδες, υδροφιλία και κατασκευές συλλογής όμβριων υδάτων υποδηλώνουν ότι το νερό παραμένει στις επικλινείς περιοχές και δεν αναμένεται να προκαλέσει διάβρωση, εκτός αν το έδαφος είναι πολύ αβαθές ή οι παραπάνω ιδιότητες έχουν υποβαθμιστεί από τη διέλευση και συμπίεση που προκαλείται από τα ζώα. Όπου παρατηρούνται μεγάλες βροχοπτώσεις, όπως κατά μήκος της Μεσογειακής ακτής στη Βαλένθια, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος διάβρωσης μετά από πυρκαγιά με ισχυρή καταιγίδα, που μπορεί να συμβεί με χρόνο επανεμφάνισης κάθε δέκα έτη. Βέβαια, αν η βλάστηση αναπτυχθεί πάλι και οι εδαφικές ιδιότητες βελτιωθούν, δεν υπάρχει κανένας περαιτέρω κίνδυνος διάβρωσης σε τρία με τέσσερα χρόνια μετά την πυρκαγιά. Εντούτοις, ακόμα και όταν παρατηρείται διάβρωση, τα εδαφικά τεμαχίδια μπορούν να συγκρατηθούν από τα αναβλαστάνοντα φυτά, με θετικά αποτελέσματα. Μετά από μια πυρκαγιά υπάρχει μικρότερη εξάτμιση νερού και οργανικής ουσίας, με αποτέλεσμα να υπάρχει περισσότερο νερό και θρεπτικά στοιχεία διαθέσιμα για να αναβλάστηση των φυτών. Εικόνα 15. Διάβρωση μετά από πυρκαγιά στο Coccol της Ισπανίας Εάν οι ίδιες οι πυρκαγιές δεν οδηγούν στη διάβρωση, γιατί η διάβρωση αυξάνεται συχνά μετά από μια πυρκαγιά; Η έρευνα έχει αποδείξει τρεις κύριους λόγους. Αρχικά, υπάρχει η αβεβαιότητα και ο έντονος κίνδυνος διάβρωσης των εδαφών μετά 9 από μια πυρκαγιά. Αποτέλεσμα αυτού είναι η άμεση λήψη μέτρων προστασίας και διατήρησης των εδαφών, με διάφορες κατασκευές, τα καμένα δέντρα μεταφέρονται εκτός του δάσους και φυτεύονται δενδρύλλια, αντί να γίνεται περίφραξη του δάσους και απαγόρευση οποιασδήποτε εργασίας από τον άνθρωπο έτσι ώστε να αρχίσει η αναβλάστηση των καμένων δένδρων. Αυτές οι ενέργειες υποβαθμίζουν το έδαφος το οποίο χάνει τη φυσική του ικανότητα να ρυθμίζει τον υδρολογικό κύκλο, όχι λόγω της πυρκαγιάς αλλά λόγω της μετέπειτα διαχείρισης. Η συμπίεση μειώνει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί το νερό (και ως εκ τούτου να αποτρέπει τη διάβρωση). Μεγάλης διαβρωσιμότητας εδαφικοί ορίζοντες (Β και C) εκτίθενται στην επιφάνεια χωρίς καμία προστασία από βλάστηση, με αποτέλεσμα να προκαλείται διάβρωση (αυλακωτή χαραδρωτική), επειδή οι φυσικές ιδιότητες του εδάφους δεν είναι ικανές να αποτρέψουν την επιφανειακή απορροή.

11 Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο προκαλείται διάβρωση είναι ότι τα δέντρα που αναπτύσσονται στις φυτείες συχνά είναι εξωτικά και δεν έχουν αναπτύξει χαρακτηριστικά προσαρμογής στις τοπικές εδαφικές και κλιματικές συνθήκες. Ο τρίτος λόγος είναι λόγω της βόσκησης μετά την πυρκαγιά. Τα πρώτα φυτά που αναπτύσσονται μετά από την πυρκαγιά είναι γενικά πλούσια σε θρεπτικές ουσίες και προτιμώνται από τα πρόβατα και τις κατσίκες. Αν και συχνά υπάρχουν κανονισμοί που προστατεύουν τη βλάστηση και ιδιαίτερα τα δάση από τη βόσκηση, στην πράξη όμως γίνεται βόσκηση και το έδαφος με την ασθενή δομή κονιορτοποιείται και καθίσταται ευαίσθητο στη διάβρωση. Οι καταστροφικές δασικές πυρκαγιές δεν προκαλούν τη διάβρωση από μόνες τους, έτσι δεν υπάρχει λόγος πανικού. Τα κύρια προβλήματα είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες μετά την πυρκαγιά, με σκοπό την εκμετάλλευση της κατάστασης που διαμορφώθηκε προς ίδιον όφελος. Η παρεμπόδιση της διάβρωσης θα μπορούσε κατά ένα μεγάλο μέρος να επιτευχθεί με την απαγόρευση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας στις πληγείσες περιοχές δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στη φύση να αναγεννηθεί, διεργασία που διαρκεί γενικά τρία έως τέσσερα έτη. εκατοντάδες έτη πριν και δεν αποδίδεται στη σημερινή παρουσία της κτηνοτροφίας. Η έννοια της υπερβόσκησης είναι ότι υπάρχει μεγαλύτερος αριθμός ζώων από την ικανότητα της γης να συγκρατήσει και να τροφοδοτήσει αειφορικά με χόρτο, με αποτέλεσμα την υποβάθμισή της γης. Παραδοσιακά, ο αριθμός των ζώων που εκτρέφονταν από τους κτηνοτρόφους συνδεόταν πολυσύνθετα με την καταλληλότητα των λιβαδιών και τις δυνατότητες βόσκησης. Αντίθετα, σήμερα υπάρχουν επιρροές από κοινωνικές ή πολιτικές καταστάσεις που αφορούν τις χρήσεις γης και έτσι δημιουργούνται οι συνθήκες ώστε οι κτηνοτρόφοι να ρυθμίζουν το ζωικό κεφάλαιό τους κατά τρόπο που δημιουργεί μεγάλους κινδύνους διάβρωσης των εδαφών. Βόσκηση και διάβρωση 10 Η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας είχε πάντοτε μεγάλη επίδραση στη διάβρωση του εδάφους, επειδή τα ζώα συμπιέζουν και κονιορτοποιούν το έδαφος, μετατοπίζουν τις πέτρες στις κατώτερες κλίσεις και καταναλώνουν ή καταστρέφουν τη βλάστηση που προστατεύει το έδαφος. Αλλά τα ζώα μπορούν να έχουν και θετικές επιπτώσεις στη μείωση της απορροής, παραδείγματος χάριν, με την προσθήκη των θρεπτικών ουσιών ευνοούν την ανάπτυξη των φυτών. Η ακριβής κατανόηση των επιπτώσεων είναι πολύ δύσκολη, επειδή οι αλληλεπιδράσεις και οι αλληλοσυσχετίσεις των φυτών, των ζώων και της διάβρωσης εμφανίζονται σε διαστήματα δεκάδων ή ακόμα και εκατοντάδων ετών. Αναφέρεται επίσης το κάψιμο ως μέσο βελτίωσης εδώδιμης βιομάζας από τα ζώα, αλλά και οι αλλαγές στις πρακτικές διαχείρισης. Σε μερικές περιπτώσεις, η διάβρωση που παρατηρείται σήμερα σε κάποιες περιοχές που γίνεται υπερβόσκηση μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της διάβρωσης που προκλήθηκε μερικές δεκάδες ή Εικόνα 16. Διάβρωση λόγω βόσκησης στη Λέσβο. Η έρευνα έχει δείξει ότι, όπου τα βοοειδή βόσκουν ελεύθερα, αποτελούν ίσως το σημαντικότερο παράγοντα διάβρωσης στον κόσμο. Ο κύριος λόγος για τη μεγάλη διάβρωση εδάφους στην περιοχή του Αλεντέκο της Πορτογαλίας είναι η βόσκηση αγελάδων στις περιοχές που χρησιμοποιούνταν παραδοσιακά για πρόβατα ή χοίρους. (Εικόνα 17). Η διάβρωση είναι το αποτέλεσμα του μεγάλου βάρους της αγελάδας που κονιορτοποιεί και μετατοπίζει το έδαφος προς τα κατάντη των κλίσεων.

12 το χρόνο όπου και βρίσκονται τα αίτια διάβρωσης του εδάφους,τα οποία είναι φυσικά και πολιτιστικά. Αυτό απαιτεί πολιτικές που αντιμετωπίζουν τη γη, το έδαφ ος, το νερό και τη χρήση τους από τους ανθρώπους ως μια οντότητα για την οποία η κοινωνία είναι ηθικά υπεύθυνη. Ένα παράδειγμα τέτοιας ορθής πρακτικής μπορεί να βρεθεί στη Νέα Ζηλανδία. Μια προσέγγιση που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αυτό το παράδειγμα προέρχεται από μια διαχείριση προσαρμογής. Εικόνα 17. Αγελάδες στο Αλεντέκο της Πορτογαλίας, που προκαλούν διάβρωση. Η εμφάνιση των διεργασιών εδαφικής διάβρωσης που προκαλείται από τα περισσότερα βόσκοντα ζώα σχετίζεται με τον αριθμό των διελεύσεων προς τα σημεία ποτίσματος και συγκέντρωσης των ζώων, την ύπαρξη και θέση φρακτών. Η έρευνα στο Ισραήλ έδειξε ότι τα βόσκοντα ζώα ήταν υπεύθυνα για το μεγαλύτερο ποσοστό υλικού διάβρωσης που βρέθηκε στις κατώτερες θέσεις των επικλινών περιοχών. Η διάβρωση αυτή στο Ισραήλ είχε ευεργετική επίδραση, επειδή συγκεντρώθηκε το εδαφικό υλικό στις κατώτερες θέσεις των λόφων που μπορούσαν να καλλιεργηθούν και μειώθηκε το βάθος του εδάφους στις επικλινείς επιφάνειες, με αποτέλεσμα να υπάρχει περισσότερο διαθέσιμο νερό από την απορροή για χρήση στην κοιλάδα. Η τεράστια αύξηση στο ζωικό κεφάλαιο (ιδιαίτερα σε χοίρους, αλλά και σε πρόβατα και βοοειδή) τον τελευταίο καιρό είχε επιπτώσεις στις περιοχές όπου τρέφονται τα ζώα. Τα απόβλητα που παράγονται από τα ζώα διοχετεύονται στους ποταμούς, με αποτέλεσμα το νερό να είναι τοξικό, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες,όπου η παροχή των ποταμών στη Μεσόγειο είναι μικρή. Η εφαρμογή υπερβολικής ποσότητας κοπριάς έχει οδηγήσει στην υποβάθμιση της εδαφικής δομής, έτσι ώστε πολλά εδάφη έχουν γίνει πιο ευαίσθητα στη διάβρωση. Η προστασία εδαφών, γαιών και υδάτων Το έδαφος και οι ιδιότητές του δεν μπορούν να απομονωθούν από το τοπίο στο οποίο αναπτύχθηκαν, ούτε και από τους ανθρώπους και μορφές ζωής οι οποίες είναι και ήταν υπεύθυνες για αυτό. Επομένως, η επιτυχία των προσεγγίσεων προστασίας του εδάφους πρέπει να συμπεριλάβει έννοιες που σχετίζονται τόσο με το χώρο όσο και με Προσαρμοστική διαχείριση και Προστασία Εδάφους, Ύδατος και Γης Οι πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να διαχειριστούμε την προστασία και την διάβρωση του εδάφους χρησιμοποιώντας μια προσαρμοστική προσέγγιση διαχείρισης μπορούν να βρεθούν στο διαδικτυακό τόπο: Η προσαρμοστική διαχείριση λαμβάνει υπόψη προσαρμοστικούς κύκλους συσσώρευσης και απελευθέρωσης. Εικόνα 18 Προσαρμοστικός κύκλος και προσαρμοστικός κύκλος που χρησιμοποιείται γ ια την ερμηνεία των σταδίων σχηματισμού των εδαφών. Αυτοί οι κύκλοι περιγράφουν πώς τα διάφορα στοιχεία συσσωρεύονται φθάνοντας σε ένα κρίσιμο όριο που μπορεί έπειτα να καταρρεύσει απελευθερώνοντας υικά λ που χρησιμοποιούνται στη συνέχεια από άλλες διεργασίες. (Εικόνα 18). Αυτό συμβαίνει σε διαφορετικές κλίμακες. Η διάβρωση και η προστασία των εδαφών μπορούν να εξεταστούν σε κλίμακες που κυμαίνονται από χιλιάδες έτη ως μερικές ώρες και να τύχουν ανάλογης μεταχείρισης. Μια κλίμακα αναφοράς της προστασίας των εδαφών θα μπορούσε να είναι ένας αγρός ή μια επικλινής περιοχή. Σε αυτή την κλίμακα θα μπορούσε να μελετηθεί πώς η ικανότητα του εδάφους, η οποία ρυθμίζει την απορροή, την προστασία των ανθρώπων, των εδαφών και της παραγωγής από τη διάβρωση, μεταβάλλεται με το χρόνο εξαιτίας των ανθρωπογενών παρεμβάσεων. Ένας τρόπος μελέτης τέτοιων φαινομένων είναι με τη χρήση δεικτών. Στη Μεσόγειο, όπου η ανάπτυξη των 11

13 12 φυτών περιορίζεται από την έλλειψη νερού, τα φυτικά είδη βάσει της κατανομής τους μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δείκτες. Σε μια λεπτομερέστερη κλίμακα οι αλλαγές στη δομή του εδάφους είναι ένας κατάλληλος δείκτης. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να εξεταστεί πώς μια περιοχή ανταποκρίνεται στο να παρέχει, όσον αφορά το νερό, υπηρεσίες στο οικοσύστημα. Σε μια γενικότερη κλίμακα η προστασία των εδαφών και των υδάτων αντανακλά μακροπρόθεσμες επενδύσεις κάθε κοινωνίας. Όταν λαμβάνεται απόφαση για να αποψιλωθεί μια περιοχή, αυτό είναι ενέργεια που λαμβάνεται εξ ονόματος των γενεών που δεν έχουν ακόμη γεννηθεί. Οι αγρότες εργάστηκαν στο τοπίο για να δημιουργήσουν τα αειφορικά συστήματα διαχείρισης των γαιών. Σε μεγάλες περιοχές δημιουργήθηκαν τα χαρακτηριστικά τοπία Dehesa και Montado. Η πυρκαγιά, η βόσκηση και η άροση δημιούργησαν ένα ετερογενές τοπίο που συγκέντρωσε τους πόρους (νερό και θρεπτικά συστατικά) πολύ αποτελεσματικά. Αλλά αυτά τα τοπία είναι πολιτιστικά και διατηρούνται εν μέρει από την ανθρώπινη προσπάθεια. Όταν οι άνθρωποι τα εγκαταλείψουν,τότε αυτά τα τοπία γίνονται μη βιώσιμα και εξαφανίζονται. Πολλά φαινόμενα διάβρωσης των εδαφών παρουσιάζουν χαρακτηριστικά των προσαρμοστικών κύκλων. Στις κοιλότητες των λοφωδών περιοχών και στα ρέματα μπορεί το έδαφος να συγκεντρωθεί, να φθάσει σε ένα κρίσιμο πάχος και κατόπιν αρχίζει ξαφνικά η διάβρωση δημιουργώντας χαραδρώσεις,όπως φαίνεται στο Εικόνα 3. Μόλις εμφανιστεί μια χαράδρα, τότε εμφανίζονται και εντελώς διαφορετικές διεργασίες διάβρωσης.η κατανόηση και η εφαρμογή της γνώσης για παράδειγμα, στους μηχανισμούς συσσώρευσης της οργανικής ουσίας ή των αλάτων επιτρέπουν τα μέτρα προστασίας να επικεντρωθούν σε συγκεκριμένες περιοχές στόχους, όπου μπορούν να έχουν αποτέλεσμα δρώντας σε διαφορετικά τμήματα του κύκλου κάθε φορά. Πώς εκτιμάται η διάβρωση και οι ανάγκες προστασίας σε λεπτομερή κλίμακα Υπάρχουν γενικά αποδεκτοί δείκτες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αξιολογήσουν τη σημασία του εδάφους και της βλάστησης στη διαχείριση του νερού, που στις μέρες μας χρησιμοποιούνται ευρέως στις ΗΠΑ και τον Καναδά. Τέτοιοι δείκτες έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς στην Ευρώπη και τη Νότια Αμερική και παρέχουν μια εναλλακτική λύση σε σχέση με τις λεπτομερείς εδαφολογικές μελέτες. Προστατεύοντας το έδαφος με μεθόδους διαχείρισης της δομής και της υγρασίας Η εδαφική διάβρωση εμφανίζεται κυρίως επειδή το έδαφος χάνει τη δυνατότητα να απορροφά και να αποθηκεύει το νερό. Ο κυρίαρχος στόχος πρέπει να είναι να συγκρατηθεί όλη η βροχή είτε στο σημείο όπου πέφτει στο έδαφος ή σε μια θέση όπου πρόκειται να συλλεχθεί. Η δομή του εδάφους πρέπει να έχει την ικανότητα της αντίστασης στη διάβρωση και στη μεταφορά τεμαχιδίων εδάφους από τον άνεμο και το νερό. Μια φυσιολογική ανάπτυξη ή υποβάθμιση της δομής του εδάφους παρατηρείται με την πάροδο του χρόνου και εξαρτάται από τις θετικές ή τις αρνητικές τάσεις που θα επικρατήσουν. Οι υψηλές θερμοκρασίες, η διέλευση των ζώων και η άροση οδηγούν σε φθίνουσα πορεία την κατάσταση δομής. Αντιθέτως, η σκίαση, η υγρασία και τα θρεπτικά στοιχεία, που προάγουν την ανάπτυξη των φυτών, θα οδηγήσουν στην βελτίωσή της. Ανάπτυξη της δομής του εδάφους Στο ανώτερο τμήμα του εδάφους, οι βιολογικές, χημικές και κλιματικές συνθήκες αποσαθρώνουν το μητρικό πέτρωμα και δημιουργείται έδαφος με δομή και κενούς πόρους. Η εδαφική δομή αναπτύσσεται με την πάροδο του χρόνου. Τα συσσωματώματα γίνονται σταδιακά ανθεκτικά στην επίδραση του νερού, ως αποτέλεσμα της παρουσίας της οργανικής ουσίας, των μυκήτων και των ριζών, που συγκρατούν τα εδαφικά τεμαχίδια μεταξύ τους. Όταν τα εδαφικά συσσωματώματα υγραίνονται, μπορούν να κατακερματισθούν σε μικρότερα με τη διαβροχή και την διασπορά, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στο σχηματισμό μιας επιφανειακής εδαφικής κρούστας. Αυτές οι διεργασίες ερμηνεύονται με γνώση της χημικής σύστασης του νερού της βροχής και της εδαφικής υγρασίας. Μικρές ποσότητες υδατοδιαλυτών αλάτων μπορούν να προκαλέσουν τη διαστολή και τη διασπορά. Αυτό προκαλείται σε εδάφη που είναι πολύ συνεκτικά όταν ξηραίνονται,αλλά γίνονται μαλακά και ασθενή όταν υ ραίνονται. γ Τέτοια εδάφη είναι επιρρεπή σε υπόγεια, αυλακωτή και χαραδρωτική διάβρωση.

14 Για τον ειδικό, η εδαφική δομή είναι ένας ευαίσθητος δείκτης της καλής ποιότητας του εδάφους και του κινδύνου ερημοποίησης που αντιμετωπίζει αυτό. Στις περιοχές με διάσπαρτη βλάστηση σε κηλίδες παρατηρείται συχνά μεγάλη διαφοροποίηση στη δομή του επιφανειακού εδάφους. Καλή εδαφική δομή συνήθως υπάρχει εκεί όπου το έδαφος σκιάζεται. Οι πέτρες επίσης ευνοούν τη δημιουργία καλής δομής, επειδή το λεπτόκοκκο έδαφος μεταξύ των πετρών και κάτω από αυτές είναι συνήθως σχετικά υγρό. Ένας καλός τρόπος για τη μέτρηση της σταθερότητας της δομής είναι με το εδαφολογικό σετ Jornada (Εικόνα 20). Μετράται η σταθερότητα των εδαφικών συσσωματωμάτων, όταν το αδιατάρακτο έδαφος εμβαπτίζεται στο νερό. Με αυτή τη μέθοδο μπορούμε να χρησιμοποιήσομε την δομή του εδάφους ως ένα δείκτη βελτίωσης της κατάστασης του. Μπορούμε να διαχειριστούμε την εδαφική υγρασία με διάφορους τρόπους. Μια από τις βασικές διεργασίες σε σχέση με τη διαχείριση εδαφικής υγρασίας στη Μεσόγειο είναι να μειωθούν ή να ελαχιστοποιηθούν τα σχετικά υψηλά ποσοστά εξάτμισης. Η κάλυψη της επιφανείας του εδάφους με μονωτικά υλικά (φυτικά υπολείμματα) αποτελεί μια αποτελεσματική επιλογή σκίασης του εδάφους και διέλευσης της βροχής προς στο έδαφος, για την ύγρανση. Με το χρόνο το υλικό κάλυψης θα αποδομηθεί και θα προσθέσει θρεπτικά στοιχεία στο έδαφος. Στις ελαφρώς κεκλιμένες περιοχές μια καλή επιλογή είνα ι να χρησιμοποιηθούν προϊόντα εκκοκκιστηρίων, που όχι μόνο αυξάνουν την ικανότητα συγκράτησης του νερού, αλλά συγκρατούν το έδαφος και αποτρέπουν τη διάβρωση. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ευρωπαϊκή έρευνα κατά τη διάρκεια των τελευταίων δέκα ετών έχει προαγάγει κατά πολύ τη διερεύνηση των διεργασιών διάβρωσης. Το ανθρώπινο δυναμικό και η γνώση είναι διαθέσιμα εργαλεία που η κοινωνία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να διαχειριστεί τα προβλήματα διάβρωσης των εδαφών με τη θέσπιση νόμων και τη δημιουργία φορέων δράσης. Η φύση και η έκταση της διάβρωσης στην Ευρώπη είναι πλέον γνωστή. Η ευαισθησία των τοπίων στη διάβρωση είναι ένα θέμα της εδαφολογίας, της γεωμορφολογίας και του κλίματος των περιοχών. Η εμφάνιση επιταχυνόμενης διάβρωσης είναι αποτέλεσμα των χρήσεων γης και των πρακτικών διαχείρισης της γης. 13 Εικόνα 19. Επιφάνεια του εδάφους και η σημασία της εδαφικής δομής. Εικόνα 20 Σύστημα ελέγχου σταθερότητας δομής εδάφους Jornada Οι κύριες διεργασίες διάβρωσης είναι η επιφανειακή, η αυλακωτή, η υπόγεια, η χαραδρωτική, η μηχανική και η αιολική. Η παρεμπόδιση αυτών απαιτεί διαφορετικές στρατηγικές και μεθόδους. Η μεταβολή του κλίματος έχει επιπτώσεις στη διάβρωση με πολλούς τρόπους. Ο μέγιστος ρυθμός διάβρωσης εμφανίζεται σε περιοχές ανεξάρτητα της ποσότητας βροχής. Η ευαισθησία στη διάβρωση επηρεάζεται από τον τύπο του μητρικού υλικού, την εποχή καλλιέργειας και την ανθρώπινη παρέμβαση.

15 14 Η επιταχυνόμενη εδαφική διάβρωση είναι συνέπεια της παρούσας και της προηγούμενης διαχείρισης των εδαφών, που μειώνει την ικανότητα τους να παρέχουν λειτουργίες ωφέλιμες για το οικοσύστημα. Αυτό δεν είναι πάντα προφανές,επειδή οι διεργασίες διάβρωσης δεν αναγνωρίζονται πάντα από εκείνους που διαμορφώνουν τις αποφάσεις, ως η αιτία των επιπτώσεων που προκαλούν. Η εδαφική διάβρωση είναι κύριος παράγοντας για την ασφάλεια των τροφίμων, την αλλαγή του κλίματος κα ι τις πλημμύρε ς. Η προστασία των εδαφικών και υδατικών πόρων και των γαιών και η διαχε ίρισή τους όχι μόνο θα απέτρεπαν τη διάβρωση, αλλά θα μπορούσαν και να συνεισφέρουν στην επίλυση των προβλημάτων των κλιματικών αλλαγών και στην καταπολέμηση της φτώχειας. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων διάβρωσης των εδαφών, όπως και η ερημοποίηση, απαιτεί μια διεπιστημονική προσέγγιση και τη συμμετοχή της κοινωνίας. Η εδαφική διάβρωση πρέπει να αντιμετωπισθεί σε ένα προσαρμόσιμο πλαίσιο διαχείρισης του εδάφους, του ύδατος και της διατήρησης της γης που θα έχει ισχύ σε μακροχρόνια, μεσοπρόθεσμη και βραχυπρόθεσμη προοπτική. Πρέπει να αξιολογηθεί πώς ο πολιτισμός και οι επιδράσεις του επηρεάζουν τη λειτουργία του υδρολογικού κύκλου και της παραγωγής. Όπως αναφέρθηκε, οι περισσότερες από τις διεργα σίες διάβρωσης είναι εύκολο να αποτραπούν ή να ελεγχθούν, εάν οι διεργασίες διαγνωστούν σωστά όταν εμφανιστούν τα προβλήματα. Τι μπορείτε εσείς να κάνετε: Σε τοπική κλίμακα, είναι απλό να παρακολουθείται η ευαισθησία διάβρωσης του εδάφους, με τη χρήση δεικτών όπως η σταθερότητα της δομής και άλλους δείκτες. Ένα απλό εργαλείο ελέγχου της σταθερότητας της δομής μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προσδιοριστεί ο πιθανός κίνδυνος διάβρωσης και να τύχουν κατάλληλης διαχείρισης. Αφήστε τη βροχή να παραμείνει εκεί όπου πέφτει. Συγκρατήστε την απορροή στις επικλινείς περιοχές π.χ. με την τοποθέτηση λίθων στις καλλιέργειές σας, που αυξάνουν την τραχύτητα της επιφάνειας. Αποφύγετε το γυμνό έδαφος, καλύψτε το με φυτά, μονωτικά υλικά ή πέτρες και δημιουργήστε σκίαση. Προωθήστε τη ζωή στο έδαφος. Διατηρήστε μια καλή δομή εδάφους και διατηρήστε την εδαφική υγρασία. Αποφύγετε την καταστροφή των οργανισμών του εδάφους, των ενδιαιτημάτων τους και των χημικών ενώσεων που παράγονται στο έδαφος και ρυθμίζουν την υδρολογία και αποτρέπουν τη διάβρωση. Αποφύγετε την περιττή συμπίεση του εδάφους και την καταστροφή της δομής του. Συμβουλευθείτε τον αρμόδιο επιστήμονα για θέματα διατήρησης εδαφικών και υδατικών πόρων ή ζητήστε από την αρμόδια υπηρεσία να σας προτείνουν κάποιον. ΠΗΓΕΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ Πληροφορίες για τη διάβρωση και τη διατήρηση των εδαφών στη Μεσόγειο μπορούν να βρεθούν στην ιστοσελίδα εδαφικής διάβρωσης ( Περιγράφει τις διαφορετικές μορφές διάβρωσης και παρέχει ενημέρωση γι α τα διάφορα συνέδρια και ημερίδες που οργανώνονται, παραδείγματος χάριν το ευρωπαϊκό πρόγραμμα COST, το διεθνή οργανισμό διατήρησης των εδαφών (ISCO) και την ευρωπαϊκή κοινωνία για τη διατήρηση των εδαφών (ESSC). Η ESSC είναι ένας άριστος επιστημονικός οργανισμός για να εγγραφεί κάποιος ενδιαφερόμ ενος, ο οποίος και εκδίδει ένα πληροφοριακό ενημερωτικό έντυπο. Το δίκτυο εδαφικής διάβρωσης παρέχει συνδέσεις με άλλους φορείς, όπως εκείνους της ερημοποίησης του FAO και της UNCCD. Για να μάθετε περισσότερα για την υποβάθμιση και τη διάβρωση εδάφους σε σχέση με την ποιότητα των εδαφών η ιστοσελίδα Υποβάθμιση Γαιών και Ερημοποίησης της Διεθνούς Ένωσης Εδαφολογίας είναι πολύτιμη, δεδομένου ότι εξηγεί πολλές έννοιες και διεργασίες ( Ένας εύχρηστος επίσης οδηγός ελέγχου εδαφικής ποιότητας μπορεί να αναζητηθεί στην παρακάτω

16 ηλεκτρονική διεύθυνση: Οι πληροφορίες για την εδαφική διάβρωση στην Ευρώπη μπορούν να βρεθούν στο διαδικτυακό τόπο εδαφολογικών θεμάτων του JRC που αφορά την εδαφική δι άβρωση. Ένα CD ROM είναι διαθέσιμο και ονομάζεται η φύση και η έκτασ η της εδαφικής διάβρωσης στην Ευρώπη όπως εκτιμήθηκε από το πρόγραμμα PESERA (Πανευρωπαϊκή αξιολόγηση του Κινδύνου Εδαφικής Διάβρωσης). Οι χάρτες παρουσιάζουν ένα είδος πιθανού κινδύνου διάβρωσης που υπάρχει σε μια περιοχή. Δεν αναφέρονται στη διάβρωση που πραγματοποιείται πραγματικά,αλλά σε έναν υποθετικό κίνδυνο. Οι πληροφορίες για τη μεσογειακή διάβρωση μπορούν να βρεθούν στις εκθέσεις διάφορων προγραμμάτων της ΕΕ, παραδείγματος χάριν στα Aguas 1, Medalus 2 3 και ERMES 4 (Περιβαλλοντική Ανταπόκριση των Μεσογειακών Οικοσυστημάτων). Το πρόγραμμα SCAPE οργάνωσε επίσης συνεδριάσεις που εξέτασαν τη διάβρωση στη Μεσόγειο 5 6 Το πρόγραμμα WEELS (Αιολική Διάβ ρωση στα Ευρωπαϊκά Ελαφρά Εδάφη) μελέτησε την εδαφική διάβρωση στα ελαφρά εδάφη. Η διάβρωση εξαιτίας της άροσης αναφέρεται στο πρόγραμμα TERON (Μηχανική Διάβρωση: Τρέχουσα Κατάσταση, Μελλοντικές Τάσεις και Αντιμετώπιση). Για πληροφορίες για την αιολική διάβρωση η πλέον χρήσιμη πηγή είναι η ιστοσελίδα της ερευνητικής μονάδας WERU αιολικής διάβρωσης στο Κάνσας στη ν παρακάτω διεύθυνση: Οι μέθοδοι διατήρησης των εδαφών που χρησιμοποιούνται σε όλο τον κόσμο περιγράφονται στο πρόγραμμα WOCAT (Παγκόσμια Επισκόπηση των Προσεγγίσεων και των Τεχνολογιών Προστασίας). Η χρήση των δεικτών για την εδαφική διάβρωση περιγράφεται στην ιστοσελίδα του προγράμματος Desertlinks ( Μέθοδοι εκτίμησης των δεικτών εδαφικής υποβάθμισης μπορούν να βρεθούν εδώ 7. Οι Τεχνικές Εκθέσεις που συντάσσονται υπό την αιγίδα του Ευρωπαϊκού Εδαφολογικού Συμβουλίου σχετικά με την εδαφική διάβρωση αποτελούν επίσης μια πηγή 8. Υπάρχουν χωριστές εκθέσεις σχετικά με τα κίνητρα, τις πιέσεις, τις επιπτώσεις και τα μέτρα αντιμετώπισης, καθώς επίσης και σχετικά με την ερημοποίησ η. Όλες οι εκθέσεις είναι διαθέσιμες στο JRC. Αναφορές στο κείμενο Leeuw, Sander van der Leeuw, 1995 Introduction. L homme et la degradation de l environment XVe Recontres Internationales d Archeologie ed d Histoire d Antibes. Editiones APDCA Juan Les Prins, 1 10, 514 p Υassοglou, N. Desertification in Greece. pp In J.L Rubio and R.J. Ricon. Ed. Strategies to combat desertification in Mediterranean Europe. EU Commission Report EYR E/ES Wolman, M.G. and Miller, J.P Magnitude and Frequency of forces in geomorphological Processes. Jour Geol 68, Ludwig, J.A. Wilcox, B.D. Breshears, D.D. and Imeson A.C Eco hydrological patterns and processes in semi arid landscapes: a framework and, Australian. European and North American Case Studies. Ecology Im eson, A.C. H. A.M. Prinsen, 2004 Vegetation patterns as biological indicators for identifying runoff and sediment source and sink areas for semi arid landscapes in Spain in: Agriculture, Ecosystems and Environment, Vol. 104 (2004), p ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 European Commission. Aguas Project. EV5V CT Palaoclimatic reconstruction and the dynamcis of human settlement and land ise in the areas of tje middle Aguas( Almeria), in the south east of the Ib erian Peninsula (EUR EN) 97 p. 2 European Commission Mediterranean Desertification and Land Use. Medalus III Project 1 The Core Project Final report (Co ordinator A. C. Imeson) pp Thornes, J. Introduction. Mediterranean Desertification and Land Use. Pp 1 11 in Brandt C.J. and J.B. Thornes Mediterranean Desertification and Land Use Wiley 554 p 4 ERMES Modelling and exploring the impact of climate change on escosystem degradation, hydrology and land use on a transect across the 15

17 Mediterranean. EV5V 0023 Final Report Co ordinator A. C. Imeson 5 Imeson A. C Addressing soil erosion in Europe: proceedings of the SCAPE workshop in Alicante, Spain, June 2003 Land Degradation & Development Volume 16, Issue 6, Date: November/December 2005, Pages: Imeson, A.C, Arnalds O. Montanarella L, Arnodussen A. van Asselen S, Curfs M, Dorren L and Rosa, Diego de la, 2006 SCAPE: The Way Ahead. Soil Conservation and Protection in Europe, 139 pages.isbn 0 = EUR Palutikof J.P and Goodess 1993 Mediterranean temperature and precipitation trends and assessment of the field data; extreme precipitation events; and development of GCM based scenarios. Pp in Mediterranean Desertification and Land Use, The Fonal Report EPOC CT (SMA) 607 p 8 Victor Castillo (taskleader) and Arnold Arnoldussen, Susana Bautista, Paolo Bazzoff Giussepina Crescimano, Anton Imeson, Rob Jarman, Michel Robert, Jose Luis Rubio 2004: Working Group on Erosion Task Group 6 on Desertification Final Report DG ENV Multi stakeholder Working Group 16