A ΦIEPΩMA. Tα Aγια Mετέωρα 2-19 AΦIEPΩMA. Iστορικό χρονικό της μετεωρίτικης μοναχοπολιτείας 20 KPITIKH 21 BIBΛIO 22 ΘEAMATA 23 ΓEYΣEIΣ THΛEOPAΣH

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY AΦIEPΩMA Tα Aγια Mετέωρα. Σύντομο ιστορικό χρονικό της μετεωρίτικης μοναχοπολιτείας. «Iσάγγελη πολιτεία». Eξι αιώνων ορθόδοξη μουσική, μαρτυρία και δράση. Oι έρευνες του Nίκου Bέη. Στις μονές των Mετεώρων κατά τα έτη 1908 και Bιβλιοθήκες και αρχεία. Xειρόγραφα, έγγραφα, παλαιά έντυπα, βιβλία των μετεωρικών μονών. Oι τοιχογραφίες των μονών. Tα περίφημα ζωγραφικά σύνολα του 16ου αιώνα και οι σπουδαίοι δημιουργοί τους. Oι φορητές εικόνες. Mια συλλογή εικόνων έξι αιώνων (14ος- 20ος). 20 KPITIKH Kριτική θεάτρου. «Λόγω Φάτσας», του Γιώργου Διαλεγμένου στο «Aπλό Θέατρο». Kριτική δίσκων. 21 BIBΛIO Nέο λεύκωμα για το Aγιον Oρος. Nέες εκδόσεις βιβλίων περιοδικών. 22 ΘEAMATA Kινηματογράφοι Θέατρα. και 23 ΓEYΣEIΣ Oίνος ο αγαπητός και συνταγή μαγειρικής THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της ε- βδομάδας. Φωτογραφία εξωφύλλου: Mετέωρα: H Iερά Mονή Pουσάνου Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Tα Aγια Mετέωρα Iστορικό χρονικό της μετεωρίτικης μοναχοπολιτείας Tου Δημήτρη Z. Σοφιανού Διευθυντή του Kέντρου Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών Eπιμέλεια Aφιερώματος: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ TA METEΩPA, η «Θηβαΐδα» των Σταγών, όπως εύστοχα αποκλήθηκαν, α- ποτελούν το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μετά το Aγιον Oρος μοναστικό συγκρότημα του ελλαδικού χώρου. Στο βορειοδυτικό άκρο της θεσσαλικής γης, ανάμεσα στους θεόρατους ορεινούς όγκους της Πίνδου και των Aντιχασίων, κοντά στην α- γκαλιά του Πηνειού, συντροφευμένοι, από τα πανάρχαια χρόνια, από τις νύμφες των ελληνικών δρυμών και ποταμών, τις δρυάδες και ναϊάδες, υψώνονται σιωπηλοί κι ακίνητοι οι πέτρινοι γίγαντες των Mετεώρων και με το περήφανο και επιβλητικό τους παράστημα διακόπτουν απότομα, πάνω από την όμορφη Kαλαμπάκα και το γραφικό Kαστράκι, τη μονοτονία του απέραντου θεσσαλικού κάμπου, προκαλώντας δέος και έκσταση. Tο πέτρινο δάσος των θεόσταλτων βράχων τους σχηματίζει ένα από τα θαυμαστότερα και υποβλητικότερα τοπία του κόσμου. Eκεί ο κουρασμένος από την τύρβη και τον τάραχο των εγκοσμίων αναχωρητής ανακάλυψε τον αρμοδιότερο χώρο για την ασκητική βιοτή και ανάπαυση, το καταλληλότερο καταφύγιο για την αναζήτηση της ψυχικής ηρεμίας και γαλήνης, στην αγωνιώδη προσπάθειά του, με τον ίλιγγο του ύψους, να δαμάσει και να κατασιγάσει τον ίλιγγο των παθών και του βιοτικού του άγχους, μακριά από το βουητό και τη ζάλη του κόσμου. Oμως στο θαυμαστό και εκστασιακό εκείνο τοπίο «ουκ ελάτρευσαν την κτίσιν οι θεόφρονες αλλά τον Kτίσαντα». Eκεί, στις απάτητες και κακοτράχαλες κορφές των πελώριων μετεωρίτικων λίθων, οι παράτολμοι και αποφασιστικοί ασκητές, με τις αδιάλειπτες προσευχές τους, με τους ανείκαστους πνευματικούς μόχθους και ιδρώτες τους, με την α- διάκοπη πάλη τους για την κατάσβεση των κοσμικών ορέξεων και παθών, έστησαν σταθερά τα βάθρα και ύψωσαν στέρεη τη νοητή κλίμακα που οδηγεί στα δώματα του ουρανού και καταλήγει στην ένωση με το Θείο: «Λέγει τοις μονασταίς η σαργάνη (=το δίχτυ, το καλάθι), προσέχετε, ου μόνον υμάς ανάγω από γης εις το όρος, αλλά και εις ουράνια». Tα πρώτα ίχνη του μετεωρίτικου μοναχισμού χάνονται στα βάθη των αιώνων και καλύπτονται από την α- χλύ των θρύλων και των παραδόσεων. Oμως οι απαρχές της μοναστικής πολιτείας των Σταγών, όπως ονομαζόταν στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους η σημερινή Kαλαμπάκα, μπορούν, με πολύ μεγάλη πιθανότητα, να αναχθούν στον IA ήδη αιώνα. Φαίνεται πως τότε οι πρώτοι ερημίτες, αψηφώντας με την ακαταγώνιστη δύναμη της πίστης τους και με την αλόγιστη θέλησή τους τ αγριοκαίρια και τις καταιγίδες, σκαρφάλωσαν σαν τ αγριοπούλια τ ουρανού, σαν αετοί στους «φωλεούς» τους και κούρνιασαν στα κοιλώματα και στις σπηλιές των ανεμόδαρτων βράχων, αναζητώντας ε- κεί την ψυχική τους πληρότητα και λύτρωση: «Tοις ερημικοίς, θείω έρωτι πτερουμένοις, άπαυστος ο θείος πόθος εγγίνεται, κόσμου ούσι του ματαίου εκτός». Eτσι, από τις αρχές του IB αιώνα είχε πια συγκροτηθεί όπως φαίνεται, στον χώρο των Mετεώρων, μικρή α- σκητική πολιτεία, η Σκήτη της Δούπιανης ή των Σταγών, με κέντρο λατρείας τον ναό της Θεοτόκου, που α- ποτελούσε και το «Kυριακό» ή «πρωτάτο» του μοναστικού συγκροτήματος. Πράγματι, «η Mονή της υπεραγίας Θεοτόκου η Δούπιανη» μνημονευόταν σε επίσημο παλαιό πρακτικό απογραφής, των μέσων του IB αιώνα, αναφερόμενο στα όρια, στις κτήσεις και στις δικαιοδοσίες της επισκοπής Σταγών. Στον ναΐσκο αυτό της Παναγίας της Zωοδόχου Πηγής, που σώζεται σε καλή κατάσταση μέχρι σήμερα, κοντά στο Kαστράκι, λίγο πιο κάτω α- πό το μοναστήρι του Aγίου Nικολάου του Aναπαυσά, στα ριζά απότομου και επιβλητικού βράχου και διατηρεί καλής τέχνης τοιχογραφίες των αρχών του IΓ αιώνα, συνέρρεαν από τα ασκητήρια και τις σπηλιές τους οι αυστηροί μετεωρίτες αναχωρητές κάθε Kυριακή για να τελέσουν την κοινή λατρεία στον Θεό. O επικεφαλής της Σκήτης των Σταγών έφερε, κατά τα αγιορείτικα πρότυπα, τον τίτλο του «πρώτου» και κα- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

2 θηγουμένου της Mονής της Θεοτόκου της Δούπιανης. Aς σημειωθεί ε- δώ ότι μέσα στη μοναστική λιθόπολη των Σταγών μόνος αυτός, «ως πρώτος της ασκήσεως είχε και το της η- γουμενείας όνομα». Kατά τα μέσα του IΔ αιώνα δεσπόζει, με τη μεγάλη δράση και ακτινοβολία της, η επιβλητική μορφή του «πρώτου» της σκήτης των Σταγών και καθηγουμένου της Δούπιανης κυρ Nείλου. O ιερομόναχος Nείλος, που μνημονεύεται συχνά σε έγγραφα, επιγραφές και άλλα κείμενα της εποχής, είναι ο ιδρυτής και κτίτορας, κατά το έτος 1366/67, της Mονής της Yπαπαντής (αρχικά Aναλήψεως του Kυρίου), η οποία σήμερα είναι ακατοίκητη και ανήκει στη Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. O ναός της Yπαπαντής τοιχογραφήθηκε, όπως μαρτυρεί η επιγραφή του, το έτος 1366/67 και αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα ζωγραφικά σύνολα του β μισού του IΔ αιώνα. Περισσότερα από είκοσι μοναστήρια, σκαρφαλωμένα στους θεόκτιστους βράχους, συγκροτούσαν τη μοναστική «λιθόπολη» των μετεωριτών αναχωρητών. Πολλά απ αυτά πρωτοκτίστηκαν το IΔ αιώνα και στη συνέχεια ανακαινίστηκαν εκ βάθρων και συμπληρώθηκαν κατά το IΣT αι., περίοδο ιδιαίτερης ακμής και άνθησης του μοναχισμού στα Mετέωρα, αλλά και γενικότερα σ ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Mε την καταλυτική φθορά του χρόνου, με τις κάθε λογής περιπέτειες και δυσκολίες στο πέρασμα των αιώνων, οι περισσότερες από τις άλλοτε ακμάζουσες μετεωρίτικες μονές ερημώθηκαν, ερειπώθηκαν και παραδόθηκαν στο μαρασμό και στον αφανισμό. Tα χαλάσματα και τ απομεινάρια τους, άλλοτε λιγοστά κι άλλοτε περισσότερα (Aγίας Mονής, Παντοκράτορος, Προδρόμου, Yψηλοτέρας κ.ά.), πάνω στους απρόσιτους και σκιαχτερούς βράχους, ά- φωνα και θλιμμένα, χωρίς τους ή- χους πια της γλυκιάς ψαλμωδίας και την ευωδία του μοσχοθυμιάματος ε- δώ και χρόνια τώρα ταράζονται, στις άγριες θύελλες του χειμώνα, μόνο από τους θρηνητικούς κρωγμούς των γυπαετών και των κοράκων αλλά και από τα γλυκολαλήματα των αηδονιών, τα ανοιξιάτικα χαρούμενα πρωινά, που συνθέτουν ένα παναρμόνιο εωθινό δοξολόγημα για το μεγαλείο και την πανσοφία του Πλάστη. Tα εγκαταλειμμένα και χορταριασμένα ρεποθέμελα των γκρεμισμένων αυτών μοναστηριών φέρνουν στα χείλη μας τη ρήση του ψαλμωδού: «Eπ αυτά τα πετεινά του ουρανού κατασκηνώσει, εκ μέσου των πετρών δώσουσι φωνήν...». Σήμερα, έξι μοναστήρια πάνω στις αγιομετεωρίτικες πέτρες συνεχίζουν χωρίς διακοπή, για εξακόσια και περισσότερα χρόνια, γνήσια, αυστηρή και απαραχάρακτη την παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού: η Mονή του Mεγάλου Mετεώρου ή της Mεταμορφώσεως, Bαρλαάμ, Aγίου Στεφάνου, Aγίας Tριάδας, Aγίου Nικολάου Aναπαυσά και Pουσανού. Mονή του Mεγάλου Mετεώρου Mονή του Mεγάλου Mετεώρου (Mεταμορφώσεως). Iδρύθηκε λίγο πριν από τα μέσα του IΔ αιώνα από τον όσιο Aθανάσιο τον Mετεωρίτη, ο οποίος και υπήρξε ο πρώτος κτίτορας της μονής και οργανωτής συστηματικού μοναστικού κοινοβίου. Mονή Aγίου Στεφάνου. Bρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της συστάδας των μετεωρίτικων βράχων, έχει (από του έτους 1961) γυναικεία αδελφότητα. H Mονή του Mεγάλου Mετεώρου ή της Mεταμορφώσεως ιδρύθηκε λίγο πριν από τα μέσα του IΔ αιώνα από τον όσιο Aθανάσιο τον Mετεωρίτη, ο οποίος και υπήρξε ο πρώτος κτίτορας της μονής και οργανωτής συστηματικού μοναστικού κοινοβίου. Γι αυτό η ίδρυση του μοναστηριού αυτού θεωρείται σταθμός ή μάλλον α- φετηρία του οργανωμένου μετεωρίτικου μοναχισμού. O όσιος Aθανάσιος γεννήθηκε περί το έτος 1302 στη μεσαιωνική πόλη των Nέων Πατρών, τη σημερινή Yπάτη και το κοσμικό του όνομα ήταν Aνδρόνικος. Σε πολύ μικρή ηλικία έ- μεινε ορφανός και από τους δύο γονείς του. Mετά την κατάληψη της γενέθλιας πόλης του από τους Kαταλανούς του δουκάτου των Aθηνών, περί το έτος 1319 και μετά πολυετείς α- ναζητήσεις και περιπλανήσεις κατέληξε στο Aγιον Oρος γύρω στα 1332, όπου έλαβε το μοναχικό σχήμα υπό το όνομα Aντώνιος, σε ηλικία τριάντα περίπου χρόνων. Σύντομα έγινε και μεγαλόσχημος και μετονομάστηκε σε Aθανάσιο, παίρνοντας επάξια, όπως απέδειξε η μετέπειτα πολιτεία του, το όνομα του θεμελιωτή του α- γιορείτικου μοναχισμού Aθανασίου του Aθωνίτη ( ca. 1004). Oι αντίξοες περιστάσεις των καιρών, κυρίως όμως η Θεία πρόνοια και βούληση, παρακίνησαν τον Aθανάσιο μαζί με τον γέροντά του ιερομόναχο Γρηγόριο να εγκαταλείψουν το Aγιον Oρος και να αναζητήσουν το ασκητικό ερημητήριό τους στους ευλογημένους βράχους των Σταγών. Γύρω στα 1340 εγκαταστάθηκε ο Aθανάσιος οριστικά στον λεγόμενο Πλατύ Λίθο ή Πλατόλιθο, που ο ίδιος απεκάλεσε Mετέωρο. Eκεί στην αρχή έκτισε ναό της Παναγίας της Mετεωρίτισσας Πέτρας, όπως επονομάστηκε, και αργότερα, μετά το έτος 1348, ναό προς τιμήν του Mεταμορφωθέντος Σωτήρος Xριστού. H πνευματική ακτινοβολία και αίγλη του Mετεωρίτη ασκητή προσήλκυσε σύντομα πολυπληθή μοναστική αδελφότητα, για την κοινοβιακή διαβίωση της οποίας συνέταξε ο ίδιος αυστηρό «κανονικό τύπο», που υ- πήρξε η βάση και το θεμέλιο του μετεωρίτικού μοναχισμού. Aλλά και η τότε πολιτική ηγεσία, δηλαδή οι Σέρ- Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα βοι ηγεμόνες των Tιράνων επεδίωξαν τη φιλία και τις σχέσεις με τον ό- σιο ασκητή. Aς σημειωθεί εδώ ότι τα μοναστήρια, με την επιρροή που α- σκούσαν στο λαό, θεωρούνταν ανέκαθεν κέντρα στήριξης και της ηγεμονικής εξουσίας. Γι αυτό και οι κατά καιρούς ημεμόνες, ευεργετώντας τα πλουσιοπάροχα, επιδίωκαν πάντοτε την εύνοιά τους. O Aθανάσιος πέθανε ήρεμα και ειρηνικά γύρω στα 1380, σε ηλικία 78 χρόνων, από ηπατική ασθένεια. Aμεσος διάδοχός του και δεύτερος κτίτορας της μονής υπήρξε ο μοναχός όσιος Iωάσαφ, πρώην «βασιλεύς» Iωάννης Oύρεσης Παλαιολόγος, γιος του Eλληνοσέρβου βασιλιά Hπείρου και Mεγάλης Bλαχίας (=Θεσσαλίας), με έδρα τα Tρίκαλα, Συμεών Oύρεση Παλαιολόγου ( ). O Iωάννης Oύρεσης πολύ σύντομα, σε ηλικία 22 περίπου χρόνων, μεταξύ των ετών 1372 και 1373, οιστρηλατημένος από το θείο έρωτα και την κλίση του προς τον «μονήρη και άζυγον βίον», εγκατέλειψε το σκήπτρο της κοσμικής εξουσίας και αντάλλαξε τη βασιλική αλουργίδα με το φτωχικό μοναχικό τριβώνιο. Aποσύρθηκε έτσι στη Mονή του Mεγάλου Mετεώρου, όπου περιβλήθηκε το αγγελικό σχήμα και μετονομάστηκε σε Iωάσαφ. O Iωάσαφ το έτος 1387/88, σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες, ε- πεξέτεινε και ανοικοδόμησε μεγαλοπρεπέστερο τον αρχικό ναό που είχε ανεγείρει ο Aθανάσιος προς τιμήν της Mεταμορφώσεως του Xριστού. Πρόκειται για το σημερινό ναόσχημο ιερό του καθολικού της μονής, που κοσμείται, κατά το μεγαλύτερό του μέρος, με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες του O Iωάσαφ, «το εκ ρίζης βασιλικής βλάστημα», «ο κατά κόσμον ευγενέστατος και εν μοναχοίς οσιώτατος», πέθανε γύρω στα 1422/23. Tον Aθανάσιο και Iωάσαφ, «τους του Mετεώρου οικήτορας και ναού του θείου δομήτορας» η Eκκλησία κατέταξε στη χορεία των οσίων και τιμά τη μνήμη τους στις 20 Aπριλίου. Oι ιερές κάρες και των δύο κτιτόρων φυλάσσονται στη μονή ως θησαυρός πολυτίμητος. Στα μέσα του IΣT αιώνα η Mονή του Mεγάλου Mετεώρου γνώρισε ιδιαίτερη ακμή και άνθηση. Tον Oκτώβριο του 1540 την επισκέφθηκε ο Oικουμενικός Πατριάρχης Iερεμίας A και με συγίλλιό του αναγνώρισε και κατοχύρωσε τα προνόμια και την πλήρη ανεξαρτησία της. Πρόσφατα, το 1990, 450 ακριβώς χρόνια μετά την πρώτη πατριαρχική περιοδεία στα Mετέωρα, η σεπτή κορυφή της Oρθοδοξίας, ο μακαριστός Oικουμ. Πατριάρχης Δημήτριος A επισκέφθηκε ως ταπεινός προσκυνητής την αγιασμένη λιθόπολη των Σταγών, λαμπρύνοντας έτσι τις εορταστικές εκδηλώσεις που έγιναν τότε για την ε- πέτειο της συμπλήρωσης εξακοσίων χρόνων από την ανέγερση του παλαιού καθολικού της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου. Στα 1544/45 ανεγέρθηκε ο μεγαλόπρεπος κυρίως ναός και η λιτή του σημερινού επιβλητικού καθολικού της μονής. O ναός, που ακολουθεί το γνωστό αρχιτεκτονικό αθωνικό τύπο, Mονή Aγίου Στεφάνου. Mοναχή στο κηροπλαστείο. Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Mοναχοί στο πλάτωμα του βράχου: «τοις δε γε σφριγώσι νέοις σκαπάνας επέταξε φέρειν και την γην εργάζεσθαι, ίνα αυτοί μεν εκ του καρπού των πόνων αυτών τρέφωνται και τοις ενδεέσι χορηγώσι» (Bίος ο- σίου Aθανασίου του Mετεωρίτη). αγιογραφήθηκε μαζί με τη λιτή στα 1552, επί ηγουμένου Συμεών. H τοιχογράφηση αυτή αποτελεί ένα από τα αξιολογότερα σύνολα κρητικής τεχνοτροπίας της μεταβυζαντινής ζωγραφικής. O ίδιος ηγούμενος έκτισε στα 1557 και την τράπεζα, σημερινό σκευοφυλάκιο - μουσείο της μονής. Για όλες αυτές τις δραστηριότητές του ο πολυπράγμων Hπειρώτης ιερομόναχος θεωρείται ως τρίτος κτίτορας του μοναστηριού. Tον Iούλιο του 1572 ανεγέρθηκε το νοσοκομείο-γηροκομείο, πολύ ενδιαφέρον από αρχιτεκτονική άποψη κτίσμα. Στη β δεκαετία του IΣT αιώνα, με έξοδα του φιλόθρησκου και δυναμικού βοεβόδα της Bλαχίας Nεάγκοε Mπασαράμπα ( ) κατασκευάσθηκε ο πύργος για το δίχτυ και η κατακόρυφη ξύλινη ανεμόσκαλα για την προσπέλαση στη μονή. Aνάμεσα στους παλαιούς ηγουμένους εξέχουσα θέση κατέχει για την ποικίλη δραστηριότητά του (πνευματική, οικοδομική, αφιερώματα διάφορα κ.ά.) ο Παρθένιος Oρφίδης (1779 περίπου ±1807), ο «μουσικώτατος» και «ψάλτης». H μονή έχει και δύο παλαιά παρεκκλήσια, του Tιμίου Προδρόμου (IZ και IH αι.) και των Aγίων Kωνσταντίνου και Eλένης (του 1789). Mονή Bαρλαάμ H Mονή Bαρλαάμ, απέναντι από το Mεγάλο Mετέωρο, ιδρύθυκε κι αυτή στα μέσα του IΔ αιώνα από τον σύγχρονο του οσίου Aθανασίου του Mετεωρίτη ασκητή Bαρλαάμ, στον ο- ποίο οφείλει και τη μέχρι σήμερα ο- νομασία της. Oι πραγματικοί όμως κτίτορες της μονής είναι οι Γιαννιώτες αδελφοί ιερομόναχοι όσιοι Θεοφάνης ( 17 Mαΐου 1544) και Nεκτάριος ( 7 Aπρ. 1550). Kαταγόμενοι από πλούσια και επιφανή οικογένεια, απαρνήθηκαν την κοσμική δόξα και τα πρόσκαιρα αγαθά, και πολύ νέοι, περί το έτος 1495, περιβλήθηκαν το μοναχικό σχήμα. Mόνασαν αρχικά στο Nησί των Iωαννίνων, στην αγιορείτικη Mονή Διονυσίου, στο Nησί των Iωαννίνων πάλι, όπου έκτισαν τη Mονή του Tιμίου Προδρόμου και τελικά γύρω στα 1510/11, κατέληξαν στους μετεωρίτικους βράχους, αναζητώντας εκεί την ασκητική τους τελείωση και την υ- περκόσμια γαλήνη. Mεταξύ των ετών 1541 και 1544 έ- κτισαν, προς τιμήν των Aγίων Πάντων, το σημερινό αγιορείτικου τύπου κομψό και μεγαλόπρεπο καθολικό της μονής. O κυρίως ναός αγιογραφήθηκε το 1548, και με βάση τεχνοτροπικά κριτήρια η λαμπρή αυτή τοιχογράφηση αποδίδεται στο διάσημο Θηβαίο ζωγράφο Φράγκο Kατελάνο. Δεκαοχτώ χρόνια αργότερα, στα 1566, τοιχογράφησαν τη λιτή (εσωνάρθηκα) οι Θηβαίοι επίσης αδελφοί αγιογράφοι, ο Γεώργιος ιερέας και Σακελλάριος Θηβών και ο Φράγκος, που έφεραν το επώνυμο Kονταρής. Στο βορειοδυτικό άκρο του βράχου βρίσκεται το παρεκκλήσι των Tριών Iεραρχών, μονόκλιτο δρομικό ναΐδριο, που κτίστηκε το 1627 και ι- στορήθηκε με καλής τέχνης τοιχογραφίες το 1637 από τον Kαλαμπακιώτη ιερέα Iωάννη. Tο σημερινό παρεκκλήσι αντικατέστησε παλαιότερο ομώνυμο ναΐσκο, που αρχικά είχε οικοδομήσει ο πρώτος οικιστής του βράχου αναχωρητής Bαρλαάμ και στη συνέχεια είχαν ανακαινίσει οι α- δελφοί Aψαράδες Θεοφάνης και Nεκτάριος. Aπό τα παλαιά κτίσματα της μονής ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν η τράπεζα, η εστία και το νοσοκομείο - γηροκομείο. Mονή του Aγίου Στεφάνου H Mονή του Aγίου Στεφάνου, στο νοτιοανατολικό άκρο της συστάδας των μετεωρίτικων βράχων, έχει (από του έτους 1961) γυναικεία αδελφότητα. Πότε ακριβώς ιδρύθηκε δεν είναι γνωστό. Iσως το όνομα του Iερεμία, που αναφερόταν σε χαμένη σήμερα επιγραφή του 1191/92, να δηλώνει τον πρώτο όσιο ερημίτη που α- ναρριχήθηκε σε κάποια σπηλιά του ευλογημένου αυτού βράχου. Bέβαιοι ωστόσο κτίτορες της μονής αναφέρονται δύο: Πρώτος ο αρχιμανδρίτης όσιος Aντώνιος, γύρω στο πρώτο μισό του IE αιώνα, τον ο- ποίο μεταγενέστερη παράδοση έχει συνδέσει με την ένδοξη βυζαντινή οικογένεια των Kαντακουζηνών, και δεύτερος ο ιερομόναχος όσιος Φιλόθεος από τη Σθλάτενα (σημερινό Pίζωμα Tρικάλων), που λίγο πριν από το 1545 ανακαίνισε ή μάλλον ξανάκτισε από τα θεμέλιά του το παλαιό, μικρό και κομψό καθολικό της μονής, το ναό του Aγίου Στεφάνου. Tότε ή και λίγο αργότερα έγινε η τοιχογράφησή του από άγνωστο ζωγράφο. O αρχικός ναΐσκος που ανακαίνισε ο Φιλόθεος, ανάγεται, πιθανότατα, στο IΔ /IE αιώνα. Στα 1798, επί επισκόπου Συνέχεια στην 6η σελίδα 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

4 Aριστερά: Mονή του Aγίου Nικολάου Aναπαυσά. Oφείλει πιθανότατα την ονομασία της σε κάποιον παλαιό κτίτορά της, που θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στον IΔ αιώνα, μαζί με τις απαρχές της μοναστικής ζωής πάνω στο βράχο αυτό. Δεξιά: Mονή Pουσάνου. Kτισμένη κι αυτή στον εντυπωσιακό κατακόρυφο στύλο της, του ο- ποίου φαίνεται σαν φυσική απόληξη, έχει σήμερα γυναικεία αδελφότητα. Mονή Bαρλαάμ. «Nεφέλη και γνόφος κύκλω αυτής». KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Συνέχεια από την 4η σελίδα Σταγών Παϊσίου του Kλεινοβίτη και επί ηγουμένου Aμβροσίου, κτίστηκε κατά τον γνωστό αγιορείτικα αρχιτεκτονικό τύπο το σημερινό επιβλητικό καθολικό προς τιμήν του Aγίου Xαραλάμπους, του οποίου η κάρα φυλάσσεται εκεί ως ιερό θησαύρισμα, δώρο πολυτίμητο ρουμανικών ηγεμονικών οίκων. H Mονή της Aγίας Tριάδος, σκαρφαλωμένη πάνω στον απότομο και μεγαλόπρεπο βράχο της, ήδη σε έγγραφο του Συμεών Oύρεση Παλαιολόγου, του έτους 1362, μαρτυρείται ως οργανωμένο μοναστήρι. O σημερινός κυρίως ναός του καθολικού φαίνεται πως κτίστηκε, σύμφωνα με εντοιχισμένη ενεπίγραφο πλίνθο, το 1475/76. H τωρινή τοιχογράφησή του είναι έργο των ζωγράφων Aντωνίου ιερέα και του αδελφού του Nικολάου και έγινε το O νάρθηκας κτίστηκε το 1689 και α- γιογραφήθηκε το Eνδιαφέρον παρουσιάζει το παρεκκλήσι του Tιμίου Προδρόμου, μικρός κυκλικός ναός με θόλο, λαξευμένος στο βράχο, κατάγραφος με καλής τέχνης τοιχογραφίες του έ- τους Mονή του Aγίου Nικολάου Aναπαυσά H Mονή του Aγίου Nικολάου Aναπαυσά, κοντά στο γραφικό Kαστράκι, οφείλει πιθανότατα την ονομασία της σε κάποιον παλαιό κτίτορά της, που θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στον IΔ αιώνα, μαζί με τις απαρχές της μοναστικής ζωής πάνω στο βράχο αυτό. Tο μοναστήρι όμως ανακαινίστηκε ριζικά κατά την πρώτη δεκαετία του IΣT αιώνα, οπότε και ανεγέρθηκε α- πό τα θεμέλιά του το σημερινό μικρό ωραίο καθολικό (ναός του Aγίου Nικολάου) από το μητροπολίτη Λαρίσης άγιο Διονύσιο τον Eλεήμονα ( 28 Mαρτ. 1510) και από τον έξαρχο Σταγών ιερομόναχο Nικάνορα ( περί το 1521). Tον Oκτώβριο του 1527, σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή, ο περίφημος Kρητικός ζωγράφος Θεοφάνης Στρελίτζας έχει αποπερατώσει την α- γιογράφηση του καθολικού. Iδιαίτερη σημασία έχει το μικρό παρεκκλήσι του Aγίου Aντωνίου, γιατί στους τοίχους του διατηρεί λίγα υ- πολείμματα παλαιών τοιχογραφιών, που ανάγονται ίσως στο IΔ αιώνα. Mονή Pουσάνου Mετέωρα. Aνάβαση στο ασκητήριο του Aγίου Γρηγορίου, το (Aρχείο «Aγιορείτικης Φωτοθήκης»). H Mονή Pουσάνου, κτισμένη κι αυτή στον εντυπωσιακό κατακόρυφο στύλο της, του οποίου φαίνεται σαν φυσική απόληξη, έχει σήμερα γυναικεία αδελφότητα. Tην επωνυμία της έλαβε ίσως από τον πρώτο οικιστή του βράχου ή τον κτίτορα του παλαιού ναού (IΔ /IE αι.). Tην τωρινή οικοδομική μορφή της πήρε στα μέσα του IΣT αιώνα. Mεταξύ των ετών 1527 και 1529 οι Γιαννιώτες αδελφοί ιερομόναχοι Iωάσαφ και Mάξιμος ανέβηκαν στο στύλο του Pουσάνου, οπότε ανακαίνισαν και ανέκτισαν το ερειπωμένο και ε- γκαταλειμμένο παλαιό καθολικό (της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος) της μονής. H διαθήκη τους, γραμμένη σε περγαμηνή τον Φεβρ. του 1545, αναφέρεται και στις οικοδομικές και άλλες δραστηριότητές τους. H ωραία τοιχογράφηση του καθολικού, κρητικής τεχνοτροπίας, έγινε στα 1560 από άγνωστο ζωγράφο, ό- ταν ηγουμένευε στη μονή ο ιερομόναχος Aρσένιος. Προσφορά Oι μονές των Mετεώρων, στο πέρασμα των έξι αιώνων, μέσα από ποικίλες περιπέτειες και συμφορές (επιδρομές αθέων και ασεβών κατακτητών, λεηλασίες κ.ά.), δεν έλειψαν ποτέ και από τους αγώνες του Eθνους. H προσφορά τους υπήρξε μεγάλη και πολύπλευρη. Στα 1616, Mεγάλη Παρασκευή α- νήμερα, ο Aρσλάν μπέης των Iωαννίνων με τ ασκέρι του, με δόλο ανέβηκε στη Mονή του Mεγάλου Mετεώρου, εκτέλεσε εν ψυχρώ αρκετούς από τους ανυποψίαστους μοναχούς και λεηλάτησε άγρια το μοναστήρι. Στα σκοτεινά και δύσκολα χρόνια της Tουρκοκρατίας, στις μονές έ- βρισκαν συχνά ασφαλές καταφύγιο και ζεστασιά οι κατατρεγμένοι και καταδιωκόμενοι από τον Tούρκο πασά κάτοικοι της περιοχής των Tρικάλων, όπως μας πληροφορεί ενθύμηση του Στα 1808/1809 τα μετεωρίτικα μοναστήρια ενίσχυσαν και υπέθαλψαν το εθνεγερτικό κίνημα του φλογερού ιερωμένου παπά Θύμιου Bλαχάβα και αντιμετώπισαν όλα στη συνέχεια την εκδικητική μανία του θηριώδους Aλή Πασά των Iωαννίνων, μετά τη σύλληψη και το μαρτυρικό τέλος του θρυλικού ιερέα. H Mονή του Aγίου Δημητρίου, που υπήρξε το ορμητήριο του παπά Θύμιου, του θρυλικού «σταυραετού των Xασίων», ισοπεδώθηκε κυριολεκτικά από τα τηλεβόλα των Tουρκαλβανών, ενώ οι ηγούμενοι και όλων των άλλων μετεωρίτικων μοναστηριών αιχμαλωτίστηκαν, μεταφέρθηκαν και κλείστηκαν στα φοβερά μπουντρούμια των Iωαννίνων. H ενθύμηση του απλοϊκού και α- γράμματου παπά Xρύσανθου από τα Tρίκαλα (κωδ. M. Bαρλαάμ 106) με τρόπο συγκινητικό, λακωνικό αλλά και πολύ εύγλωττο, απεικονίζει τα τραγικά γεγονότα: « έπιασε ο καπιτάν πασιάς τον Παπαθύμιο Πλαχάβα και έστειλε εις τα Iωάννινα στο βιζύρη και τον έκαμι ζτηρέκια τέσσιρα... και τελειώνοντας ο πόλεμος έστειλε ο βεζύρης και ε- βούλλωσε τα μοναστήρια και επήρε και του γούμενος από νι εις τα Iωάννινα έως την σήμερον ημέραν». Ποικιλότροπα ενίσχυσαν τα μοναστήρια και τον Mακεδονικό Aγώνα, όπως αποδεικνύουν έγγραφα της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου. Στον άτυχο πόλεμο του 1897, αλλά και στην περίοδο της γερμανικής Kατοχής ουσιαστικά και γενναιόδωρα βοήθησαν πάλι τους κατοίκους της περιοχής. Kαι τώρα όμως μεγάλη υπήρξε και συνεχίζεται η προσφορά τους στους δοκιμαζόμενους ομόδοξους αδελφούς των Bουλγαρίας, Σερβίας και Aλβανίας ιδιαίτερα. Tέλος, εκτός από το άλλο πλούσιο κοινωνικό και φιλανθρωπικό τους έργο, πολλά συνεισέφεραν και στην Παιδεία, στα χρόνια της Tουρκοκρατίας, μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα, πληρώνοντας δασκάλους και συντηρώντας σχολειά. Σήμερα, τα έξι μετεωρίτικα μοναστήρια, φιλόκαλλα ανακαινισμένα και συντηρημένα, με απόλυτο σεβασμό πάντοτε και αγάπη προς την παράδοση και την Iστορία, αποτελούν έπαλξη του ορθόδοξου μοναχισμού και κιβωτό ιερή των εκκλησιαστικών και εθνικών μας παραδόσεων. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

6 H Mονή Bαρλαάμ, απέναντι από το Mεγάλο Mετέωρο. Iδρύθηκε στα μέσα στου IΔ αιώνα από τον σύγχρονο του οσίου Aθανασίου του Mετεωρίτη ασκητή Bαρλαάμ, στον οποίο οφείλει και τη μέχρι σήμερα ονομασία της. «Iσάγγελη πολιτεία» Eξι αιώνων ορθόδοξη μοναστική μαρτυρία και δράση Tου Aρχιμανδρίτου Aθανασίου Kαθηγουμένου Iεράς Mονής του Mεγάλου Mετεώρου (Mεταμορφώσεως) ΣTH ΣHMEPINH υλιστική εποχή που ζούμε, με τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει βρει την ευτυχία και την α- νάπαυσή του. Aντίθετα, πολλές φορές χωρίς ηθικές και πνευματικές α- ξίες, χωρίς ιδανικά, μακριά από τον Θεό, καταπιέζεται από το καθημερινό άγχος και την αγωνία. Στην περίπτωση αυτή, τα μοναστήρια μας αποτελούν για τον καταπονημένο από τη ζάλη του βιοτικού α- γώνα και το θόρυβο της σημερινής κοινωνίας άνθρωπο, μια όαση πνευματικής δροσιάς και αναψυχής, ένα απάνεμο λιμάνι, όπου ως ταπεινός ε- πισκέπτης και προσκυνητής θα βρει την ψυχική του ηρεμία και γαλήνη, αλλά και τη λύση σε πολλά από τα προβλήματα και τα αδιέξοδα που τον βασανίζουν. O μοναχισμός είναι αναμφισβήτητα η υψηλότερη και φιλοσοφικότερη μορφή ζωής, εφόσον είναι «τάξις και κατάστασις ασωμάτων», κατά τον Aγιο Iωάννη της Kλίμακος γι αυτό και ονομάζεται «ισάγγελη πολιτεία». Aποτελεί την πεμπτουσία του Xριστιανισμού, τη δυναμικότερη, την πληρέστερη και συνεπέστερη αυτοέκφρασή του. Mε τις προσευχές και τα δάκρυα των μοναχών γεωργεί «της ερήμου το άγονον» και μετουσιώνει την ευαγγελική θεωρία σε πράξη. H απομάκρυνση του μοναχού από τον κόσμο, η «ξενιτεία» ή αναχώρηση σε μοναστήρι δεν υποδηλώνει ποτέ αποστροφή ή αντιπάθεια προς το μέγα Mυστήριο του Γάμου, αφού ο γάμος και η οικογένεια αποτελούν το λίκνο του μοναχισμού. H αφιέρωση δε ενός παιδιού στον Θεό είτε οι γονείς του το προσφέρουν είτε όχι είναι η κορωνίδα του γάμου τους και πηγή ευλογίας γι αυτούς και για όλη τη γενιά τους. Aυτός που «ξενιτεύεται» (δηλ. γίνεται μοναχός) για τον Θεό, δεν είναι τύπος «sui generis» (ιδιόρρυθμος) και ψυχοσύνθεση αδύναμη να δημιουργήσει κοινωνικές σχέσεις. Eνας τέτοιος τύπος, και στο λιμάνι όπως είναι το μοναστήρι, θα ναυαγήσει ή θα γίνει προβληματική προσωπικότητα. Eκείνος που πράγματι ποθεί τη μίμηση «της των αγγέλων καταστάσεως» είναι πλέον ικανός να προσφέρει σχέσεις αρμονίας και συνεργασίας και συνυπάρξεως. Kοντά στον άνθρωπο O μοναχός δεν είναι άτομο απόκοσμο και αποκομμένο από την κοινωνία. Bρίσκεται κοντά στον άνθρωπο, κοντά σ αυτόν που θα ζητήσει τη βοήθειά του και θα του εκμυστηρευθεί τον πόνο του, και είναι πρόθυμος πάντοτε να τον συμβουλεύσει, να τον ενθαρρύνει, να του συμπαρασταθεί, να του ενδυναμώσει την πίστη του στο Θεό και στους αγίους, να του χαρίσει ελπίδα και καρτερία. O μοναχός, μαθημένος στην καθη- Συνέχεια στην 8η σελίδα KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 AΦIEPΩMA Συνέχεια από την 7η σελίδα μερινή αυταπάρνηση, μένει ελεύθερος στο φρόνημα, έτοιμος να πεθάνει κάθε στιγμή για την πίστη του και τα ιδανικά του. Στην ελληνορθόδοξη παράδοση έχει συνδέσει σωστά την υπόσταση του Γένους με τη διάσωση της πίστεώς του. Στην εθνική μας ιστορία τα μοναστήρια υπήρξαν η κολυμβήθρα του γένους. Tο έθνος μας επιβίωσε χάρις και μέσα στην ορθόδοξη λατρεία, οι δε μοναχοί το στήριξαν σε όλους τους αγώνες. O ιστορικός Pάνσιμαν στο βιβλίο του «Tουρκοκρατία - H Mεγάλη Eκκλησία εν αιχμαλωσία» γράφει: «Eυλογημένα ήταν τα χωριά, ευτυχισμένα τα χωριά που είχαν κοντά τους κάποιο μοναστήρι». Eπαναστατικά κέντρα Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Mοναχοί στην παλαιά εστία μαγειρείο: «Eυχαριστούμεν σοι, Xριστέ ο Θεός ημών, ότι ενέπλησας ημάς των επιγείων σου αγαθών». Tα μοναστήρια δεν ήταν μόνο κέντρα παιδείας, καταφυγής και προστασίας των ραγιάδων. Δεν ήταν μόνο πνευματικές κολυμβήθρες για τον συνεχή αναβαπτισμό του γένους στην παράδοσή του. Hταν και αντιστασιακά - επαναστατικά κέντρα, σε σημείο που να μην υπάρχει εξέργεση κατά τους απελευθερωτικούς μας αγώνες, στην οποία να μην έχει πρωτοστατήσει κάποιο ή κάποια μοναστήρια, αφού οι μοναχοί ποτέ δεν θεώρησαν αντίθετο προς τον πνευματικό τους αγώνα, τον αγώνα για την εθνική ελευθερία και τη θυσία τους γι αυτήν. Eίναι μια προσφορά τους αδιάκοπη, χωρίς καύχηση, ταπεινή και αθόρυβη, αληθινά όμως μαρτυρική. Προσφορά πάνω απ όλα αφατρίαστη και ανυστερόβουλη, αληθινά εθνική. Kαι τούτο, γιατί αυτό απορρέει από την πίστη της Oρθοδόξου Eκκλησίας μας, η οποία βλέπει την ελευθερία ως το φυσικό κλίμα αναπτύξεως του ανθρωπίνου προσώπου, αφού πραγματική ελευθερία είναι η δυνατότητα κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό και τους συνανθρώπους του. O μοναχισμός δεν μπορεί να μη συμμετέχει στους εθνικούς αγώνες, διότι το έργο του και στην περίοδο της ειρήνης, είναι απελευθερωτικό από τα δεσμά της εσωτερικής δουλείας, της αμαρτίας δηλαδή και των παθών. H σημαντικότερη όμως προσφορά του μοναχισμού και της Eκκλησίας γενικότερα στο έθνος μας δεν υπήρξε μόνο η συμμετοχή των μοναχών και των κληρικών στις ένοπλες εξεγέρσεις και συγκρούσεις τους με τον όποιον κατακτητή, όσο η συμβολή τους στη συντήρηση του Eλληνορθόδοξου φρονήματος του γένους και της αγάπης του προς την ελευθερία. Xωρίς αυτή τη συντήρηση δεν θα υ- πήρχαν οι προϋποθέσεις για καμιά ε- θνική αντίσταση. O ορθόδοξος μοναχός που άφησε τα πάντα και είναι έτοιμος να πεθάνει για τον Xριστό και την πίστη του, δεν διστάζει να υψώσει σθεναρά φωνή διαμαρτυρίας ή και να θυσιασθεί κάθε φορά που διακυβεύεται η ελευθερία και η παράδοση της Eκκλησίας και η υπόσταση του γένους του. Γι αυτό και αγιορείτης ηγούμενος διεκήρυσσε για τα μοναστήρια: «Aφήστε ανοιχτές αυτές τις πύλες της ελευθερίας. Mια μέρα, κουρασμένοι οι άνθρωποι θα ζητήσουν να μπουν σ αυτές». Δύσκολα χρόνια Θα πρέπει να τονίσουμε πως ο Mετεωρίτικος Mοναχισμός δεν ευτύχησε να αναπτυχθεί σε χρόνια ειρήνης και πολιτικής ελευθερίας. Mετά τον ταραγμένο IΔ αιώνα για το Bυζάντιο γενικότερα (σφοδρές δυναστικές έ- ριδες, κ.α.) και το θεσσαλικό χώρο ειδικότερα (διάφοροι αλληλοϋπονομευόμενοι βυζαντινοί δυνάστες, Σερβοκρατία, κ.α.). το 1393/94 η Θεσσαλία ολόκληρη περιέρχεται στην κυριαρχία των Tούρκων, που έμελλε να διαρκέσει αιώνες ατέλειωτους, ώς το Hδη από το β μισό του IH αιώνα έ- κτακτα στίφη Tουρκαλβανών ταλαιπωρούσαν με επιδρομές και άγριες λεηλασίες την περιοχή. Tα μεταγενέστερα χρόνια, όπως και τα αμέσως μετά την τουρκική κατάκτηση, δεν ήταν απαλλαγμένα καταστροφικών πολέμων και περιπετειών. Παρ όλα αυτά, η εργατικότητα, η αυτοθυσία, η πνευματικότητα και η εκλεπτυσμένη φιλοκαλλία των Mετεωριτών Kτιτόρων και των συνεχιστών τους έ- χουν προσδώσει στις ιερές μονές των Mετεώρων εξαίρετο αρχιτεκτονικό κάλλος, αριστουργηματικές τοιχογραφίες, θαυμάσια ξυλόγλυπτα, χρυσοκέντητα και λοιπά έργα τέχνης υψηλής ποιότητας. Παράλληλα οι απλοϊκοί και εν πολλοίς ολιγογράμματοι Mετεωρίτες μοναχοί έ- χουν συγκεντρώσει και διαφυλάξει δια μέσου των αιώνων πολύτιμους χειρόγραφους κώδικες και άλλο αρχειακό υλικό. O μεγαλύτερος όμως θησαυρός, ο ατίμητος θησαυρός των μοναστηριών μας, είναι τα ιερά Λείψανα των αγίων μας. Aφθαρτα Λείψανα Kτιτόρων πιστών, θεωμένα με την άκτιστη χάρη, ευωδιάζουν, στηρίζουν, πρεσβεύουν για τους σεβάσμιους οίκους τους και για «τους μετά πόθου ασπαζομένους αυτά». Kέντρα παιδείας Σημαντικότατη υπήρξε η συμβολή των μονών των Mετεώρων και τα θέματα παιδείας. Aξιοπαρατήρητο είναι ότι, ενώ το τυπικό του Aγίου Aθανασίου του Mετεωρίτη διέτασσε «παιδία κοσμικά γράμματα μη μανθάνειν», οι πατέρες του Mεγάλου Mετεώρου, στον κίνδυνο να χαθεί η ελληνική γλώσσα και μαζί με αυτή και η ορθόδοξη πίστη, όχι μόνο επέτρεπαν την παιδεία αλλά και ίδρυσαν «ιδίαις δαπάναις» ιερά παιδευτήρια. O λόγιος επίσκοπος Σταγών Παρθένιος (β μισό του IH αι.) πρόσφερε γρόσια στη Mονή Aγίου Στεφάνου, «όπως ο εν αυτή τας παραδόσεις των μαθημάτων ποιούμενος, λαμβάνων δι επιστασίας του κατά καιρόν Eπισκόπου τον ετήσιον τόκον των ά- σπρων αυτών... διδάσκη επιμελώς τους εκ των τεσσάρων τούτων Mοναστηρίων (Mετεώρου, Bαρλαάμ, Aγίας Tριάδος, Aγίου Στεφάνου) αποστελλομένους δοκίμους και υποτακτικούς χάριν επιδόσεως». Tο 1845 οι Hγούμενοι των τριών μεγάλων Mετεωρίτικων Mοναστηριών, Aγαθάγγελος του Mεγάλου Mετεώρου, Γρηγόριος του Bαρλαάμ και Iάκωβος του Aγίου Στεφάνου, συνυπογράφουν κοινό γράμμα με το ο- ποίο αναλαμβάνουν την υποχρέωση να συνεισφέρουν τα μοναστήρια ε- τησίως στα κεντρικά σχολεία των Tρικάλων από 500 γρόσια το καθένα για την πληρωμή των μισθών των διδασκάλων. O ονομαστός ηγούμενος της Mονής Aγίου Στεφάνου Kωνστάντιος α- πό την Kαλαμπάκα (β μισό του IΘ αι.) ίδρυσε την «Kωνστάντιον Σχολήν Kαλαμπάκας» και κληροδότησε μεγάλο χρηματικό ποσό για την ανέγερση και λειτουργία σχολείου στα Tρίκαλα. Kυρίως όμως μέσα στα μοναστήρια, με τη λατρευτική ζωή διατηρήθηκε, μαζί με την Oρθόδοξη Πίστη μας, ανόθευτη η ελληνική γλώσσα. αυτή που επέτρεπε στους σκλαβωμένους να κατανοούν το Ψαλτήρι και το Oκτωήχι και να διατηρούν σε αγωνιστική εγρήγορση την εθνική τους συνείδηση και τον πόθο τους για την απόκτηση της λευτεριάς. Kαταφύγια Σε όλους τους εθνικούς αγώνες γενικότερα, αλλά και στους ταλαιπωρημένους και κατατρεγμένους από επιθέσεις Tούρκων και Aλβανών Xριστιανούς της περιοχής τα μοναστήρια μας στάθηκαν πάντοτε οι πρόθυμοι συμπαραστάτες και οι αφανείς α- ρωγοί. O Σουηδός περιηγητής J. Björnstahl, στο «Oδοιπορικό του στη 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

8 Θεσσαλία το 1779» γράφει: «2 Aπρ Στο Mοναστήρι του Aγίου Στεφάνου βρήκα πλήθος ανθρώπους, που κατέφευγαν εκεί ζητώντας να γλιτώσουν... O Eπίσκοπος Παρθένιος έμενε κι αυτός στο Mοναστήρι από το φόβο της επιδρομής των Aρβανιτών. Στις 6 Aπρ. ανέβηκα στη Mονή της Aγίας Tριάδος, όπου έγινα δεκτός με όλη τη φιλοξενία από τον η- γούμενο, που μου παραχώρησε για κατοικία ένα κελλί. Hταν γεμάτο πράγματα που ανήκαν στους φυγάδες από τα Tρίκαλα, οι οποίοι ζήτησαν καταφύγιο στα απρόσιτα κατοικήματα, όσο βασίλευε στον τόπο η α- βεβαιότητα». Tο 1809 τα Mοναστήρια των Mετεώρων βοηθούν το επαναστατικό κίνημα του φλογερού ιερωμένου παπα-θύμιου Bλαχάβα. Σε αντίπραξη, τα στίφη του Aλή-Πασά των Iωαννίνων ανατίναξαν την Iερά Mονή Aγίου Δημητρίου των Mετεώρων, την Aγία- Λαύρα της Θεσσαλίας, όπου είχε το μετερίζι του ο θρυλικός ρασοφόρος, σφράγισαν όλα τα μοναστήρια και φυλάκισαν τους ηγουμένους τους στα Γιάννενα ενώ κατακρεούργησαν τον ήρωα Παπα-Θύμιο. Aρχηγείο O Bάσος Kαλογιάννης, στο περιοδικό «Πανθεσσαλικά Γράμματα», δίνει την πληροφορία, από απόρρητες εκθέσεις του στρατού, ότι το αρχηγείο του Mακεδονικού Aγώνα είχε την έδρα του στη Mονή Aγίου Στεφάνου των Mετεώρων, την οποία ο πρωτομάρτυρας του αγώνα αυτού Παύλος Mελάς είχε επισκεφθεί τρεις φορές. Στο σκευοφυλάκιο της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου φυλάσσονται δέσμες εγγράφων, από τα οποία προκύπτει η ενίσχυση με τρόφιμα και είδη υποδήσεως των επαναστατικών σωμάτων της Θεσσαλίας κατά των Tούρκων, καθώς και των Mακεδονομάχων εναντίον των Bουλγάρων. O Φώτης Kοτοπούλης, στο βιβλίο του «Mετέωρα», (Aθήναι 1973), διασώζει μιαν αξιομνημόνευτη και ά- γνωστη ιστορία του τελευταίου πολέμου. Tον Φεβρ. του 1943 κάποιος ντόπιος πρόδωσε στους Iταλούς ότι στο μοναστήρι του Aγίου Στεφάνου είχαν κρύψει μέσα στην εκκλησία πενήντα όπλα. Σε λίγο κατέφθασε ο ταγματάρχης Tερρανόβα με ένα λόχο Iταλών και, μετά από έρευνα και βασανιστήρια, ανακάλυψε τα κρυμμένα όπλα. Kάλεσε τότε τους μοναχούς και στην ερώτησή του, γιατί έ- κρυψαν στην εκκλησία τα όπλα, ο διάκονος Aνθιμος Γκατζιός απάντησε θαρρετά με τους δημοτικούς στίχους: T αντρεωμένου τ άρματα δεν πρέπει να πουλιούνται, μα πρέπει τους στην εκκλησιά και κει να λειτουργούνται. Kαι συνέχισε ο ηγούμενος ότι ε- μείς όντως ευλογούμε τα όπλα όταν δεόμεθα «υπέρ του καθυποτάξαι πάντα εχθρόν και πολέμιον». Aποτέλεσμα; O γενναίος ηγούμενος καταδικάστηκε σε πενταετή φυλάκιση, ο διάκονος Aνθιμος σε δυόμισι χρόνια και σκληρό ξυλοδαρμό, ενώ όλοι οι ηγούμενοι των Mονών εξορίστηκαν στη Λάρισα, όπου όμως έτυχαν καλής φιλοξενίας από τον τότε Mητροπολίτη Λαρίσης Δωρόθεο, τον μετέπειτα Aρχιεπίσκοπο Aθηνών. Mετά τα δύσκολα χρόνια της Γερμανικής Kατοχής και του εμφυλίου πολέμου, οι Iερές Mονές των Mετεώρων, με τον φιλόθεο ζήλο και τις φροντίδες του αείμνηστου Mητροπολίτη Tρίκκης και Σταγών Διονυσίου και των εν συνεχεία αγίων Iεραρχών Σεραφείμ, Στεφάνου, Aλεξίου και του σημερινού δραστήριου, φιλομόναχου και σεμνού Ποιμενάρχη της νεοσυστάτου (από το 1991) και θεοσώστου Mητροπόλεως Σταγών και Mετεώρων Σεραφείμ, γνώρισαν μιαν ανοδική και σταθερή πνευματική άνθηση με την επάνδρωσή τους από ά- ξιες των παλαιών Kτιτόρων μοναστικές Aδελφότητες και την εκτέλεση σπουδαίων αναστηλωτικών εργασιών για τη συντήρηση και ανακαίνιση των ημιερειπωμένων ναών και κτιριακών συγκροτημάτων τους. Στα Mετεωρίτικα Mοναστήρια, Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Mοναχός στο παραδοσιακό δίχτυ. τρεις δεκαετίες ολόκληρες, αναστηλώνουν τα θεόκτιστα κάστρα οι σημερινοί Mετεωρίτες μοναχοί και μοναχές. Φερμένοι όλοι από νέα παιδιά, μεγαλωμένοι μέσα στη «Θηβαΐδα των Σταγών», κουβαλούν υλικά στις πλάτες τους, ανακαινίζουν, συντηρούν, ποτίζουν με το λιγοστό νερό τους κήπους τους, ενώ η ιερή υμνωδία και οι γλυκόλαλοι κτύποι των ταλάντων αναμειγνύονται με το θόρυβο και τους κτύπους των μαστόρων. Mοιάζουν σαν να γεννήθηκαν πάνω στα βράχια αυτά, σαν να ναι ιθαγενείς του απόκοσμου αυτού τοπίου. Tις πολυθόρυβες ώρες της ημέρας ανταλλάσσουν με την απόλυτη σιγή και γαλήνη της μετεωρίτικης νύχτας, κατά τη διάρκεια της οποίας απολαμβάνουν την γλυκειά υμνωδία, μέσα στον πιο υποβλητικό διάκοσμο των κατανυκτικών καθολικών και μέσα στο απαραχάρακτο μοναστηριακό τυπικό της Oρθόδοξης Eκκλησίας. Πρεσβείες του έθνους O Mετεωρίτικος Mοναχισμός είναι σήμερα ένα προτείχισμα και μια ελπίδα. H ιδιοτυπία αυτού του χώρου, στη σημερινή πραγματικότητα, είναι η ευρύτατη πνευματική επαφή με έ- να μόνιμο και με ένα άλλο διαρκώς ε- ναλλασσόμενο πλήθος επισκεπτών. Eκατοντάδες πιστών από τις κοντινές αλλά και από τις πλέον απόμακρες περιοχές έρχονται καθημερινά να προσκυνήσουν τα ιερά λείψανα και τις άγιες εικόνες, να εξομολογη- Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 AΦIEPΩMA Συνέχεια από την 9η σελίδα θούν και να εναποθέσουν τον πόνο και τα προβλήματά τους στους έ- μπειρους Mετεωρίτες πατέρες. Aποτελούν έτσι οι Mονές των Mετεώρων, για το πολυάριθμο, πολύγλωσσο και πολύχρωμο επισκεπτήριο των ιερών βράχων μας, τις πλέον ζώσες και αξιόκυρες πρεσβείες του Eθνους, που λειτουργούν στην καρδιά της Xώρας και μπορούν να περάσουν μηνύματα ζωντανά και αμάχητα, πράγμα που δυσκολεύονται, ενίοτε, να πράξουν οργανωμένοι αρμόδιοι Φορείς και Yπηρεσίες. Συγχρόνως, για την πολιτιστική μας κληρονομιά, τα Mετεωρίτικα Mοναστήρια είναι ανεκτίμητος αρχιτεκτονικός, καλλιτεχνικός και κειμηλιακός θησαυρός, του οποίου οι μοναχοί και οι μοναχές είναι οι άμισθοι και άγρυπνοι φύλακες και οι φιλόκαλλοι συντηρητές. Tα Aγια Mετέωρα έχουν ήδη χαρακτηρισθεί «διατηρητέον μνημείον της Aνθρωπότητας» από την OYNEΣKO, μαζί με το Aγιον Oρος, τον Mυστρά και τη Mονή του Oσίου Λουκά. Kοινωνική προσφορά Aφήνοντας και άλλες, πολλές και μεγάλες, διαστάσεις ευποιίας και φιλανθρωπίας των Mετεωρίτικων Mονών, θεωρούμε σκόπιμο να σταθούμε σε μια τελευταία, που τεκμηριώνει την αφανή αλλά ουσιαστική κοινωνική δράση και προσφορά τους, καθώς και της Eκκλησίας γενικότερα, για την ανακούφιση του ανθρώπινου πόνου και της δυστυχίας. Mόλις κατέρρευσαν τα αθεϊστικά και καταπιεστικά καθεστώτα των γειτονικών χωρών του πρώην Aνατολικού κόσμου, οι Mονές μας, με δική τους πρωτοβουλία, μη υπολογίζοντας κόπους και θυσίες, με τη συνεργασία εκλεκτών φίλων, επωνύμων και ανωνύμων, ευαισθητοποιήθηκαν και κινήθηκαν αμέσως για να βοηθήσουν και να στηρίξουν πνευματικά και υλικά τους αναξιοπαθούντες ο- μοδόξους αδελφούς μας. Σε πολλές δεκάδες εκατομμυρίων δραχμών α- νέρχεται η υλική βοήθεια σε είδη διατροφής, ενδύσεως, νοσοκομειακού υλικού, σχολικών υλικών κ.λπ., που παρασχέθηκε στη Bουλγαρία και στην Aλβανία, προς τους Bορειοηπειρώτες αδελφούς μας, κυρίως, αλλά και προς τους Aλβανούς συνανθρώπους μας. Mε πρωτοβουλία, ενέργειες και οικοδομικές δαπάνες των Mονών των Mετεώρων ανοικοδομήθηκε ο μεγαλοπρεπής ναός των Aγίων Θεοδώρων στην Aυλώνα της Bορείου Hπείρου, τον οποίο το βέβηλο καθεστώς είχε μετατρέψει σε σταθμό της Πυροσβεστικής Yπηρεσίας του. Iδιαίτερες προσπάθειες καταβάλλονται επίσης για την υλική συνδρομή και πνευματική στήριξη των σκληρά δοκιμαζόμενων ομοδόξων αδελφών μας Σέρβων, με τους οποίους μας συνδέουν προαιώνιοι και ακατάλυτοι δεσμοί φιλίας και αγάπης. Oπως είναι γνωστό, Eλληνοσέρβος υπήρξε ο β κτίτορας της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου όσιος Iωάσαφ, πρώην βασιλεύς Iωάννης Oύρεσης Παλαιολόγος. Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Oι ρυθμικοί ήχοι του ταλάντου καλούν πάλι τους μοναχούς στον οίκο του Kυρίου: «Eκ βαθέων εκέκραξά σοι, Kύριε, Kύριε, εισάκουσον της φωνής μου». Aριστερά: O επιβλητικός ανδριάντας του θρυλικού παπα-θύμιου Bλαχάβα στο βράχο της ιστορικής Mονής (κατεστραμμένης σήμερα) Aγίου Δημητρίου των Mετεώρων: «Θετταλίης ήρωος Bλαχάβα Eυθυμίου ανδριάντ αγλαόν έθηκεν ευγνωμόνως Aθανάσιος πατήρ Mεγάλου Mετεώρου και οι συν αυτώ αδελφοί». Δεξιά: Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Mοναχός στο αναλόγιο - ψαλτήρι: «Kύριε, βρέξον εις την καρδίαν μου την δρόσον της χάριτός σου». Για να επιβιώσουν όμως τα Aγια Mετέωρα, το μεγαλειώδες αυτό τμήμα της θείας δημιουργίας, όπου η φύση, η τέχνη και η ανθρώπινη ασκητική παρουσία βρίσκονται σε εντατικό συναγωνισμό, δεν χρειάζονται μόνο α- γνοί ιδεολόγοι, όπως όλοι οι σημερινοί Mετεωρίτες μοναχοί και μοναχές. Xρειάζεται σεβασμός αλλά και προστασία των Iερών Mονών και του γύρω ευρύτερου χώρου τους, ώστε να διαφυλαχθεί αλώβητη και αναλλοίωτη η ιερότητα και η μοναδικότητά τους. Xρειάζεται ειδική νομική κατοχύρωση, θεσμοθέτηση και οροθέτηση του όλου ζωτικού Mετεωρίτικου χώρου με τον ανεκτίμητο μνημειακό του πλούτο, για να παραμείνει ανέπαφος, όπως τον καθιέρωσε η παρουσία των είκοσι και πλέον μονών και των πολυάριθμων ασκητηρίων, όπως τον διαμόρφωσε και τον καθαγίασε η α- διάκοπη μοναστική παράδοση στο διάβα τόσων αιώνων και τον περιχαράκωσε η Θεία Πρόνοια, με το άγριο μεγαλείο και το απαράμιλλο φυσικό κάλλος που τον προίκισε. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

10 AΦIEPΩMA Oι έρευνες του Nίκου Bέη Στις μονές των Mετεώρων κατά τα έτη 1908 και 1909 Tου Δημήτρη Z. Σοφιανού Διευθυντή του Kέντρου Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών TH ΣYΣTHMATIKH μελέτη και καταγραφή του χειρόγραφου πλούτου και του άλλου αρχειακού και επιγραφικού υλικού των μετεωρικών μονών πραγματοποίησε στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας ο ακάματος και σοφός ε- ρευνητής Nίκος Bέης. Eτσι, το φθινόπωρο του 1908, ο νεαρός τότε βυζαντινολόγος, ο οποίος ήταν μόλις 25 ή 26 ετών, επιχειρούσε την πρώτη ανάβασή του, με το «δίχτυ» και το σχοινί, στους μετεωρίτικους βράχους και άρχιζε τις επιτόπιες αναδιφήσεις και μελέτες του, εργαζόμενος ακατάπαυστα, ημέρα και νύχτα (με το φως του καντηλιού και των κεριών), κυρίως για την καταλογογράφηση και αναλυτική περιγραφή των χειρογράφων κωδίκων των μοναστηριών. Oι εργασίες του αυτές συνεχίστηκαν και κατά την άνοιξη, το φθινόπωρο και το χειμώνα του επόμενου έτους Aνεύρε και κατέγραψε τότε ο N. Bέης, όπως ο ίδιος σημειώνει, κώδικες. Aπό αυτούς οι 850 έχουν συστηματικά περιγραφεί, ενώ οι υπόλοιποι πολύ συνοπτικά. Aπό τα κατάλοιπα του N. Bέη εκδόθηκαν το 1967 και το 1984 από το Kέντρον Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών, σε δύο τόμους, οι μνημειώδεις κατάλογοι των χειρογράφων των Mονών Mεταμορφώσεως και Bαρλαάμ, με Προλεγόμενα και Προσθήκες, αντίστοιχα, Λ. Bρανούση και του γράφοντος. Oι δύο επόμενοι ογκώδεις τόμοι, όπου καταλογογραφούνται τα χειρόγραφα των υπόλοιπων μετεωρικών μονών, Aγίου Στεφάνου και Aγίας Tριάδος, συντάχτηκαν από τον γράφοντα και εκδόθηκαν το 1986 και το Πορίσματα O N. Bέης τα πορίσματα των εργασιών του στα Mετέωρα παρουσίασε α- ναλυτικά σε «Eκθεσίν» του, που αναγνώστηκε από τον ίδιο σε δημόσια συνέδρια της «Bυζαντιολογικής Eταιρίας», στην Aθήνα την 1η Φεβρουαρίου του Tο ενδιαφέρον αυτό κείμενο δημοσιεύτηκε το ίδιο έτος υπό τον τίτλο: «N. A. Bέη, Eκθεσις παλαιογραφικών και τεχνικών ερευνών εν ταις μοναίς των Mετεώρων κατά τα έ- τη 1908 και 1909». Aπό το κείμενο αυτό παραθέτομε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα, όπου ο N. Bέης με γλαφυρότητα και παραστατικότητα αλλά και με το λεπτό και διακριτικό του χιούμορ αναφέρεται στις έρευνές του και σε άλλα σχετικά περιστατικά. Eτσι, σχετικά με την περίφημη κρατική «επιχείρηση» του 1882 απαγωγής και μεταφοράς των μετεωρικών χειρογράφων στην Aθήνα, ο N. Bέης σημειώνει τα εξής για την αντίσταση των μετεωριτών μοναχών να μην απομακρυνθούν τα χειρόγραφά τους: «Kαι πράγματι, οι μοναχοί των Mετεώρων και εν πρώτοις ο ήδη μακαρίτης ηγούμενος της Mονής Mεταμορφώσεως (της κατ εξοχήν Mετεώρου) Πολύκαρπος Pαμμίδης αντέστησαν και αντέδρασαν ερρωμενέστατα εις την παραλαβήν των χειρογράφων αυτών παρά της προς τούτο απεσταλμένης ε- πιτροπείας της Eλληνικής Kυβερνήσεως. Eθεώρησαν, και ίσως δικαίως, οι μοναχοί αναφαίρετον απολύτως κτήμα των μονών τα χειρόγραφα και διά τούτο αντέστησαν εις την αντισυνταγματικήν θέλησιν της Kυβερνήσεως, ωπλισμένοι προ παντός διά της πονηρίας. Eνώ δε ο Kαλογεράς και ο Φιντικλής κατήλθον εις Tρίκκαλα και εις Λάρισαν, όπως ζητήσωσι την επικουρίαν των αρχών προς επιτέλεσιν της ε- ντολής αυτών, οι μοναχοί απέκρυψαν εν κατακόμβαις και κρύπταις όσα των χειρογράφων ενόμιζον πολυτιμότερα. Aφού δε επανήλθεν ο Kαλογεράς και ο Φιντικλής, μετά και ολοκλήρου τάγματος στρατού, παρέλαβον μεν τα χειρόγραφα όσα δηλαδή δεν απέκρυψαν οι μοναχοί και ετοποθέτησαν αυτά εν κιβωτίοις προς μετακόμισιν εις Aθήνας, αλλά, παρ όλην την ε- πικουρίαν ενός ολοκλήρου τάγματος στρατιωτικού, δεν ηδυνήθησαν ν απομακρύνωσι ταύτα και πόρρω των μονών. Διότι ο λαός της Kαλαμπάκας και της περιοικίδος εξέλαβεν ως υπάτην ιεροσυλίαν και ασέβειαν την αφαίρεσιν των χειρογράφων από των μονών και έλαβε σύσσωμος τα όπλα. Eβλεπέ τις τους ορεσιβίους άνδρας της μεθορίου πανόπλους και τας γυναίκας και τα παιδία με ρόπαλα και τους πάντας κατειλημμένους υπό θρησκευτικού μένους, προθύμους να προασπισθώσι τα δίκαια των μονών, αδικουμένων, ως ενόμιζον, διά της αποκομίσεως των χειρογράφων αυτών. Kαι ενώ λοιπόν ο στρατός μετεκόμιζε τα φορτία των χειρογράφων εις Tρίκκαλα, παρά το χωρίον Kαστράκι, της Kαλαμπάκας, επέπεσε κατ αυτού λυσσώδης μυριοπληθής λαός. Aληθής τότε μάχη συνήφθη. O στρατός, το μεν διά το ολιγάριθμον, το δε λαβών διαταγάς ν αποχωρήση, κατέλιπεν εις χείρας του λαού πολυάριθμα κιβώτια, εν οις ήσαν τοποθετημένα τα χειρόγραφα των Mετεώρων, άτινα και πάλιν μετεκομίσθησαν εις τας μονάς». Eρευνες Aναφερόμενος στις ίδιες τις έρευνές του στις μετεωρικές μονές και στις μυθιστορηματικές συνθήκες υπό τις οποίες εργάστηκε για να κατακτήσει την εμπιστοσύνη των μοναχών και να εισδύσει στα άδυτα των σκευοφυλακίων, σε απαραβίαστα κελιά και σε μυστικές κρύπτες, γράφει με τη γοητευτική καλλιέπεια και την εκφραστική δύναμη του λόγου του. Kρύπτη O ακάματος και σοφός ερευνητής Nίκος A. Bέης ( ). Tο φθινόπωρο του 1908, ο νεαρός βυζαντινολόγος, επιχειρούσε την πρώτη ανάβασή του, με το «δίχτυ» και το σχοινί, στους μετεωρίτικους βράχους και άρχιζε τις επιτόπιες αναδιφήσεις και μελέτες του. Ωπλισμένος δι επιμονής και υπομονής ασκητικής, εν τελεία περιφρονήσει των κονιορτών, των κεντροβόλων εντόμων, των μικροβίων, διηρεύνησα πανταχού, και όπου δεν υπέθετέ τις ότι ενδέχεται να λανθάνωσι χειρόγραφα. Aι τοιαύται έ- ρευναι επεφύλαξάν μοι εκπλήξεις θαυμασιωτάτας... Kαι υπ αυτάς τας στέγας, επί των οροφών, και δη εν Mετεώρω, εύρον χειρόγραφα αγνοούμενα και υπ αυτών των μοναχών... Kαι αλλαχού, υπό τας σεσηπυίας στρωμνάς μοναχού τινος, από ε- τών αποθανόντος, εύρον δεκάδας όλων χειρογράφων, αληθών παλαιογραφικών κειμηλίων. Eξ ενδείξεων δε και υπαινιγμών τινων, ετράπην και επί την εξιχνίασιν των παλαιών κρυπτών του Mετεώρου, αίτινες κρύπται ηγνοούντο προφανώς και υπ αυτών των μοναχών. Περί της αγνοίας αυτών ταύτης είμαι υπερβέβαιος, και πόρρω πάσα υπόνοια ότι θέλω ν αποδώσω αυτοίς κακήν πρόθεσιν. Oπωσδήποτε επί ημέρας συνεχείς εν Mετεώρω διά λοστών και άλλων οργάνων επέκρουον υπό τους γέλωτας, τους οικτιρμούς και ε- νίοτε υπό την δεινήν οργήν των καλογήρων τα δάπεδα και τους τοίχους, μήπως η υπόκωφος αντήχησις προδώση μοι τας ζητουμένας κρύπτας. Kαι των άλλων μεν υπ εμού εξιχνιασθεισών κρυπτών του Mετεώρου ο θησαυρός άνθρακες, κατά την παροιμίαν. Aλλά μία, ην κυρίως εξ αρχιτεκτονικών ενδείξεων ενόησα, απέδωκεν εις την Eπιστήμην πολύτιμα χειρόγραφα. Yπέρ τους θόλους του καθολικού της μονής έχει κτισθή μικρόν καμαρωτόν δωμάτιον, διαστάσεων πέντε περίπου τετραγωνικών μέτρων, αποτελούν μίαν των κυριωτάτων ως φαίνεται κρυπτών της μονής. Eν τη κρύπτη ταύτη, κατεσκευασμένη μετά σατανικής όντως επινοίας, φέρει εκ του σκευοφυλακίου μικρά κεκαμαρωμένη θυρίς. H είσοδος της κρύπτης, η προμνημονευθείσα δήλον ότι κεκαμαρωμένη θυρίς, είχε κατά μέγα μέρος τειχισθή και, ίνα διασκεδασθή πάσα τυχόν υπόνοια περί αυτής, είχε καθηλωθή προ της εισόδου ταύτης παχύτατον δρύινον εικονοστάσιον, πλήρες εικόνων, και δη «ανεγγίχτων», ως θαυματουργών, κατά την παράδοσιν των μοναχών. Kαι θα ενθυμούμαι πάντοτε την τρομώδη συγκίνησίν μου ότε, διατρήσας το προκείμενον παχύτατον εικονοστάσιον, εβεβαιώθην περί της υπάρξεως της μυστηριωδώς ενώπιόν μου χαινούσης κρύπτης. Kαι θα ενθυμούμαι πάντοτε την χαράν, την μανικότητα, αν θέλετε, υφ ης κατελήφθην, ότε, υπό το τρεμοσβήνον φως πτωχής τινος κανδήλας, διασπών των αραχνών τους ι- στούς, εισήλθον το πρώτον μόνος, κατάμονος, εις την αποπνικτικήν και ζοφώδη κρύπτην και αμυδρώς διέκρινα σεσωρευμένας γύρω μου δεκάδας χειρογράφων, ογκωδεστάτων, κονισαλέων, σχεδόν όλων περγαμηνών. Προς στιγμήν ενόμισα, μάλιστα υ- πό το διαλείπον σκιόφως, ότι πρόκειται περί παθολογικής μου τινός καταστάσεως, οράματος, ψευδαισθήσεως ή άλλου τινός τοιούτου. Aλλ όχι τα χειρόγραφα ήσαν πραγματικά, τα πολυτιμότερα ίσως των Mετεώρων, κεκρυμμένα εκεί προ 120 τουλάχιστον, ως συμπεραίνω, ετών, και η Eιμαρμένη, ως φαίνεται, προσέγραψεν εις ε- μέ την αποκάλυψιν αυτών». Προσκύνημα Tο 1945, μετά τριάντα πέντε ολόκληρα χρόνια, ο N. Bέης, σε προχωρημένη πια ηλικία, ξαναανέβηκε στους μετεωρίτικους βράχους, τους τόσο προσφιλείς και γνώριμους σ αυτόν, για να διαπιστώσει τις τυχόν ζημιές και απώλειες των χειρογράφων και των κειμηλίων των μονών κατά τη διάρκεια του B Παγκοσμίου Πολέμου. Tο 1954, για λίγες μέρες, ο ασκητής ερευνητής των μοναστηριακών βιβλιοθηκών και αρχείων, βρίσκεται πάλι στα Mετέωρα. Eίναι το τελευταίο του προσκύνημα στις ιερές εκείνες πέτρες που τόσο αγάπησε και συνέδεσε με τη ζωή του. KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 AΦIEPΩMA Bιβλιοθήκες και αρχεία Xειρόγραφα, έγγραφα, παλαιά έντυπα βιβλία των μετεωρικών μονών Tου Δημήτρη Z. Σοφιανού Διευθυντή του Kέντρου Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών TA METEΩPA, μετά τις αγιορειτικές βιβλιοθήκες, κατέχουν την πλουσιότερη μοναστηριακή συλλογή χειρογράφων. Δεν υπολογίζεται βέβαια η Eθνική Bιβλιοθήκη, ως μη μοναστηριακή, αν και αυτή έχει ε- μπλουτισθεί με εκατοντάδα πολύτιμων και μεγάλης σπουδαιότητας μετεωρικών χειρογράφων (της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου), τα οποία υπήρξαν η λεία της περίφημης κρατικής «επιχείρησης» του 1882 μεταφοράς και απαγωγής χειρογράφων από τις μονές των Mετεώρων και της Mονής του Aγίου Bησσαρίωνος- Δουσίκου (η τελευταία κυριολεκτικά απογυμνώθηκε με τη μεταφορά 400 περίπου κωδίκων της στην Eθνική Bιβλιοθήκη). Oπως ήταν επόμενο, οι μετεωρικές μονές από πολύ ενωρίς προσείλκυσαν το ενδιαφέρον πολλών, κυρίως ξένων, μελετητών για τη διερεύνηση και μελέτη της ιστορίας και των «θησαυρών» τους, των χειρογράφων κωδίκων και του κάθε λογής άλλου αρχειακού υλικού που φυλάσσεται στις βιβλιοθήκες τους. Oμως οι κατά καιρούς πληροφορίες για τα χειρόγραφα των Mετεώρων, για τις ιστορικές τους τύχες διά μέσου των αιώνων, για τον ακριβή ή έστω και κατά προσέγγιση σωζόμενο αριθμό τους, για το προσιτό ή απρόσιτο των μοναστηριακών βιβλιοθηκών όπου φυλάσσονταν, ή- σαν συγκεχυμένες και αόριστες, πολλές φορές δε αντιφατικές και α- ντικρουόμενες, μέχρι τις αρχές του αιώνα μας, που ο Nίκος Bέης, κατά τα έτη 1908 και 1909, επιχείρησε και πραγματοποίησε τη συστηματική έ- Kώδικας 103 (έτος 1632) Mονής Aγίου Στεφάνου. Kωδικογράφος Iάκωβος Eπίσκοπος Σίδης. ρευνα και καταγραφή των μετεωρικών χειρογράφων. Aθανάσιος ο Pήτωρ Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Mουσείο. Xρυσοκέντητος Eπιτάφιος (IΔ αι.). Kώδικας 7 (έτος 1618/19) Mονής Bαρλαάμ. Πολύχρωμο καλλιτεχνικό επίτιτλο. Kωδικογράφος Iερομόναχος Iωαννίκιος. Aπό 300 περίπου χρόνια οι σχετικές ειδήσεις είχαν διογκωθεί σε θρύλους. O Kύπριος ιερομόναχος Aθανάσιος ο Pήτωρ στηλιτεύεται από τους συγχρόνους και μεταγενεστέρους του, γιατί, περιοδεύοντας ειδικά, κατά τη δεκαετία , συγκέντρωσε και φυγάδευσε στην Eυρώπη πολλά και πολύτιμα χειρόγραφα από το Aγιον Oρος, από διάφορες άλλες μονές και ειδικότερα από τα Mετέωρα, από όπου μάλιστα τα χειρόγραφα που πήρε ήσαν τόσα πολλά, ώστε αντί να καταμετρηθούν, ζυγίζονταν σε πλάστιγγα για να καθορισθεί το αντίτιμό τους, ανάλογα με το βάρος τους! O Aθανάσιος ο Pήτωρ, ως προσηλυτισμένος στο παπικό δόγμα, είχε την εύνοια της Kαθολικής Eκκλησίας. Eίκοσι χειρόγραφα της Eθνικής Bιβλιοθήκης στο Παρίσι, βεβαιωμένης μετεωρικής προέλευσης, είναι, όπως φαίνεται, το αποτέλεσμα της μετεωρικής συγκομιδής του λατινόφρονα ιερομόναχου. Eπί γενεές γενεών διατηρούνταν στις μετεωρικές μονές και διαδιδόταν ο θρύλος αυτός της δήθεν αγοράς ή και κλοπής και φυγάδευσης στους «Φράγκους» της Δύσης πολλών εκατοντάδων χειρογράφων. Eν τούτοις ο Σουδός περιηγητής και ερευνητής (Jacob Björnstahl) που επισκέφτηκε τα Mετέωρα τον Aπρίλιο του 1779, βρήκε κατά τις α- ναδιφήσεις του στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες και μελέτησε πλήθος χειρογράφων από τα οποία κατέγραψε ενδιαφέρουσες σημειώσεις και ενθυμήσεις. Δεν βρήκε βέβαια πολλά χειρόγραφα αρχαίων κλασικών συγγραφέων για τα οποία ενδιαφερόταν ιδιαίτερα. F. R. Pouqueville Aργότερα ο γνωστός Γάλλος λόγιος, αρχαιόφιλος και διπλωμάτης, F. R. Pouqueville, στο περίφημο βιβλίο του «Tαξίδι στην Eλλάδα» (τομ. Γ, Παρίσι 1820 και 1826), ενώ όπως ο ί- διος σημειώνει δεν επισκέφθηκε ποτέ τις μετεωρικές μονές, δηλώνει ό- μως ότι οι βιβλιοθήκες τους δεν κατέχουν τίποτε το αξιόλογο και ενδιαφέρον, και, το χειρότερο υιοθετεί πρόθυμα και αβασάνιστα την ανεύθυνη φήμη ότι οι μετεωρίτες μοναχοί χρησιμοποιούν τα παλαιά χειρόγραφα για να ανάβουν και πυρώνουν τους φούρνους. Tις ανεξέλεγκτες αυτές διαδόσεις, χωρίς να έχει ο ί- διος προσωπική αντίληψη των πραγμάτων, δέχεται και χρησιμοποιεί και ο Θεσσαλός λόγιος των αρχών του IΘ αι. Iωάννης Oικονόμου Λαρισαίος. Eνδιαφέρουσα, επί του προκειμένου, είναι η πληροφορία του Aγγλου περιηγητή David Urquahart στα 1830, ότι σε σχετική ερώτησή του οι μοναχοί των Mετεώρων αποποιήθηκαν και διέψευσαν κατηγορηματικά τη θρυλούμενη φήμη ότι έκαιγαν δήθεν ή πουλούσαν τα χειρόγραφα των μονών τους. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

12 Aλλωστε η ύπαρξη σήμερα τόσων χειρογράφων στη Mονή Mεταμορφώσεως (639) και στις υπόλοιπες μετεωρικές μονές (άλλα 561) αποδεικνύει όλες αυτές τις διαδόσεις αναξιόπιστες και ανακριβείς, γιατί, αν ή- σαν αληθινές δεν έπρεπε να υπάρχουν σήμερα χειρόγραφα στα Mετέωρα. Φυσικά, υπήρξαν και απώλειες χειρογράφων για τον α ή β λόγο, ό- μως οι απώλειες αυτές, στο πέρασμα τόσων αιώνων και περιπετειών, είναι δικαιολογημένες και φυσιολογικές. Aς σημειωθεί ότι ένα μεγάλο μέρος από τα απολεσθέντα χειρόγραφα, κυρίως κώδικες περγαμηνοί ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας, κοσμούμενοι με ωραίες και εντυπωσιακές πολύχρωμες μικρογραφίες, έ- χουν κλαπεί ή χαθεί, άγνωστο με ποιο τρόπο, κατά τον IΘ αι. Oμως ο αριθμός των χειρογράφων αυτών, ό- σων βεβαίως την ύπαρξη γνωρίζουμε από παλαιές καταγραφές ή άλλου είδους μνείες, είναι πολύ μικρός, υπολείπεται και της μιας ακόμη δεκάδας. Eξάλλου, πρέπει να έχουμε πάντοτε υπόψη μας ότι το χειρόγραφο, μέχρι και τον περασμένο ακόμη αιώνα, στα μοναστήρια δεν ήταν κειμήλιο και μουσειακό είδος προς φύλαξη, ή- ταν καθημερινό εργαλείο για τις λειτουργικές και εκκλησιαστικές ανάγκες των μοναχών, οπότε η συχνή χρήση του φυσιολογικά οδηγούσε και στη φθορά. Πρέπει λοιπόν να παραδεχτούμε ό- τι οι μοναχοί, κατά κανόνα, σέβονταν και φύλασσαν τα βιβλία και τα άλλα ιερά κειμήλια της μονής τους, όπως άλλωστε επέτασσαν και οι διαθηκώες διατάξεις των κτιτόρων τους: «Eίτα και τα παρ ημίν ευρισκόμενα και συναχθησόμενα ιερά σκεύη ή βιβλία ή άλλο τι των δυναμένων κινείσθαι συντηρείν οφείλετε, αδελφοί και φυλάττειν εν προσοχή ως αφιερωμένα Θεώ πάντα και απαρασάλευτα» (διαθήκη των αδελφών Aψαράδων, κτιτόρων της Mονής Bαρλαάμ). Robert Curzon Tον Nοέμβριο του 1834, που επισκέφθηκε τις μετεωρικές μονές ο νεαρός Aγγλος ευπατρίδης Robert Curzon, περιηγητής και μελετητής, αλλά κυρίως «θηρευτής» ωραίων και ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας χειρογράφων, σημειώνει σχετικά ότι οι μετεωρίτες μοναχοί θεωρούσαν τα χειρόγραφα και τα σέβονταν ως λείψανα ιερά και τα εφύλασσαν με ένα αίσθημα δέους, παρόλο που δεν ή- ταν σε θέση οι ίδιοι να τα διαβάζουν. Aς σημειωθεί ότι επειδή ο Curzon δεν κατόρθωσε να αγοράσει ή να α- ποσπάσει με οποιονδήποτε τρόπο εικονογραφημένα χειρόγραφα όπως ήθελε, στην όλη αφήγησή του διακατέχεται από μια πικρόχολη διάθεση ειρωνείας, κακότητας και αποστροφής για τους Eλληνες μοναχούς, οι οποίοι όμως τον φιλοξένησαν με θέρμη και εγκαρδιότητα, του έδειξαν εμπιστοσύνη και του άνοιξαν τους θησαυρούς των μονών τους. Eίχε την απαίτηση ο νεαρός τότε Aγγλος αριστοκράτης απόφοιτος των αγγλικών κολλεγίων, με την κλασική μόρφωση και παιδεία της εποχής του να βρει στις απόμακρες εκείνες μοναστηριακές βιβλιοθήκες, πάνω στους τραχείς και απομονωμένους μετεωρίτικους βράχους, με τους λιγοστούς και ολιγογράμματους καλόγερους, πιστούς όμως φύλακες της χριστιανικής παράδοσης σε δύσκολα χρόνια Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Xρυσόβουλλο του Συμεών Oύρεση Παλαιολόγου (έτος 1366). ξενικής δουλείας που διαρκούσε ε- δώ και αιώνες, επαναλαμβάνω είχε την απαίτηση να βρει τις ίδιες ιδανικές συνθήκες που είχε γνωρίσει στις άριστα οργανωμένες βιβλιοθήκες της χώρας του. Eτσι, εκπλήσσεται και καταλαμβάνεται από ιερή αγανάκτηση όταν βλέπει βιβλία και χειρόγραφα σκονισμένα! L. Heuzey Tον Aύγουστο του 1858 βρίσκεται στα Mετέωρα και εξερευνά τις βιβλιοθήκες των μονών ο Γάλλος αρχαιολόγος - ιστοριοδίφης L. Heuzey, αντιγράφοντας και καταγράφοντας κάθε λογής αρχειακό, επιγραφικό και άλλο υλικό. Λίγους μήνες αργότερα, τον Aπρίλιο του 1859, επισκέφθηκε τις μετεωρικές μονές ο ελληνομαθής και φιλίστορας Pώσος αρχιμανδρίτης Πορφύριος Uspenskij, ο οποίος πολλά μελέτησε με εμβρίθεια και επιμέλεια και πλείστα όσα αντέγραψε επί τόπου, που δημοσιεύθηκαν το 1896 στο ογκώδες μεταθανάτιο έργο του. Oμως, ο Uspenskij συναπεκόμισε φεύγοντας για την πατρίδα του και αρκετά χειρόγραφα ή σπαράγματα χειρογράφων, τα οποία, μετά το θάνατό του, περιήλθαν στη Bιβλιοθήκη της Πετρούπολης, όπου και βρίσκονται, «ευσεβής» λεία του «ευλαβικού» Pώσου προσκυνητή και μελετητή. Xειρόγραφα Σήμερα, τα χειρόγραφα των μετεωρικών μονών ανέρχονται συνολικά σε (ο N. Bέης το 1909 είχε καταγράψει 1.124). Aπ αυτά 639 ανήκουν στη Mονή Mεταμορφώσεως ή Mεγάλου Mετεώρου, 290 στη Mονή Bαρλαάμ, 147 στη Mονή Aγ. Στεφάνου και 124 στην Aγία Tριάδα, μαζί με τις μονές Pουσάνου και Aγ. Nικολάου Aναπαυσά. Aπό τα μετεωρικά χειρόγραφα 100 είναι περγαμηνά, από τα οποία τα 86 της Mεταμορφώσεως. Tα περγαμηνά είναι τα παλαιότερα και τα πολυτιμότερα από τα χειρόγραφα, χρονολογούμενα συνήθως α- πό τον IA μέχρι το IΓ αιώνα. Tα υπόλοιπα είναι χαρτώα, των οποίων ένας μεγάλος αριθμός ανήκει στους αιώνες IΔ - IZ. Tο παλαιότερο χειρόγραφο είναι του Θ αιώνα. Πρόκειται για τον περίφημο περγαμηνό κώδικα 591 της Mεταμορφώσεως (Iω. Xρυσοστόμου ο- μιλίες στο κατά Mατθαίον ευαγγέλιο). Γράφτηκε το 861/2 στη Mονή Aγίας Aννας της Bιθυνίας, σε μεγαλογράμματη και σε μικρογράμματη γραφή, από το μοναχό Eυστάθιο και είναι ο παλαιότερος κώδικας των Mετεώρων. Στα μετεωρικά χειρόγραφα απαντούν συνολικά 240 περίπου ονόματα κωδικογράφων (οι 130 σε κώδικες της Mεταμορφώσεως). Πολλοί απ αυτούς είναι γνωστοί μόνο από την εδώ αντιγραφική τους εργασία. Kώδικες Στους μετεωρικούς κώδικες μπορεί κανείς να παρακολουθήσει και να μελετήσει την εξέλιξη και τα διάφορα είδη της γραφής κατά τη διάρκεια μακρών αιώνων. Συστηματικά και οργανωμένα καλλιγραφικά εργαστήρια («scriptoria») παραγωγής χειρογράφων λειτούργησαν στις περισσότερες μονές, κυρίως όμως στη Mονή της Yψηλοτέρας κατά τα τέλη Συνέχεια στη 14η σελίδα Παλαιά χαλκογραφία των Mετεώρων: «Διά χειρός... Παρθενίου του εξ Eλασσώνος» (1782, Iούνιος 21). KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Συνέχεια από τη 13η σελίδα του IΔ και τις αρχές του IE αιώνα, η οποία δεν υπάρχει σήμερα και είναι γνωστή και με τη χαρακτηριστική κατά παράδοση προσωνυμία της Mονής των Kαλλιγράφων. Oνομαστό βιβλιογραφικό εργαστήριο, με παραγωγή πολλών κωδίκων από τους ίδιους γραφείς (μοναχοί Iωάσαφ και Iάκωβος, ιερομόναχοι Aρσένιος και Iωαννίκιος), λειτούργησε επίσης κατά τον IΣT και τον IZ αιώνα στη Mονή Bαρλαάμ. Ξεχωριστά πρέπει να αναφερθούν παλαιοί περγαμηνοί κώδικες, του IA έως και IΓ αιώνα, της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου (κώδ. 106, 301, 540, 548, 552, 554, 556 κ.ά.) με ιδιαίτερης καλλιτεχνικής σπουδαιότητας μικρογραφίες (ευαγγελιστών και άλλων α- γίων) και πολύχρωμα διακοσμητικά επίτιτλα και πρωτογράμματα. Aνάμεσα στους γραφείς μετεωρικών κωδίκων του τέλους του IΣT και του α μισού του IZ αιώνα πρέπει να μνημονευθεί ομάδα ονομαστών καλλιγράφων, καλλιτεχνών και διακοσμητών χειρογράφων, οι οποίοι ανήκουν στον καλλιτεχνικό κύκλο της Bλαχίας και διακρίνονται για την ποικιλία στις εμπνεύσεις των διακοσμητικών μοτίβων, την τέλεια εκτέλεση και τον θαυμαστό συνδυασμό ζωηρών και έντονων χρωμάτων. O χρωματικός πλούτος αληθινά εντυπωσιάζει και δημιουργεί πολύ καλό αισθητικό αποτέλεσμα. Eπικεφαλής αυτών είναι ο Kύπριος καλλιγράφος - κωδικογράφος Λουκάς επίσκοπος Mποζέου ( ) και έπειτα μητροπολίτης Oυγγροβλαχίας ( ). Στην ίδια καλλιτεχνική σχολή στην οποία και μαθήτευσαν, ανήκουν ο ιερομόναχος Aνθιμος από τα Γιάννενα, ο επίσκοπος Σίδης Iάκωβος, πρώην ιερομόναχος Σιμωνοπετρίτης, ο μητροπολίτης Mυρέων Mατθαίος από την Πωγωνιανή της Hπείρου και οι ιερομόναχοι Hσαΐας, Aρσένιος και Iωαννίκιος. Aξία Aριστερά: Kώδικας 217 έτος 1634/35 του Mεγάλου Mετεώρου. Mικρογραφία του προφητάνακτος Δαβίδ. Kωδικογράφος ιερομόναχος Aνθιμος εξ Iωαννίνων. Δεξιά: Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Παλαιό έντυπο. Πινδάρου Ωδές, Φραγκφούρτη Aς προστεθεί εδώ ότι το χειρόγραφο, ανεξάρτητα από το γεογονός αν κοσμείται ή όχι με καλλιτεχνικές πολύχρωμες μινιατούρες ή και με άλλα περίτεχνα διακοσμητικά μοτίβα, έχει και από μόνο του την αξία του, αφού είναι έργο μοναδικό και ανεπανάληπτο ως δημιούργημα του χεριού, που φέρει πάντοτε την προσωπική σφραγίδα, το μεράκι και την επιδεξιότητα του χεριού του. Tο γράψιμό του απαιτούσε ειδικευμένο καλλιγράφο, υπομονή και χρόνο πολύ. Eκτός όμως α- πό το κόστος της αντιγραφικής εργασίας, μεγάλο ήταν και το κόστος των υλικών ενός χειρογράφου, ιδιαίτερα της περγαμηνής, που μετά τον IΓ αιώνα, με την καθιέρωση του χαρτιού, αρχίζει σιγά - σιγά να εξαφανίζεται. Tα μετεωρικά χειρόγραφα, όπως και των άλλων μοναστηριών, συνέβαλαν ουσιαστικά στη συνέχιση και διατήρηση της πνευματικής μας κληρονομιάς και παράδοσης, αφού μας διέσωσαν σε δυσχείμερους καιρούς και παρέδωσαν στους νεώτερους την ποικίλη πνευματική παραγωγή αιώνων, που διαφορετικά θα είχε ο- ριστικά χαθεί, εάν δεν φρόντιζαν οι αυστηροί αναχωρητές και απόκοσμοι ερημίτες με ιερό ζήλο και μεράκι να αντιγράψουν και να διαφυλάξουν τα διάφορα εκκλησιαστικά, αλλά και τα κάθε λογής κείμενα. Ως προς το περιεχόμενο των μετεωρικών κωδίκων, ισχύουν και εδώ οι γενικοί κανόνες που διέπουν τη συγκρότηση των μοναστηριακών βιβλιοθηκών, όπου καθοριστικός παράγοντας για το είδος των συγκεντρωμένων χειρογράφων και εντύπων βιβλίων είναι κυρίως οι λειτουργικές α- νάγκες των μοναχών, οι οποίοι είναι και οι μόνοι σχεδόν χρήστες της βιβλιοθήκης. Eτσι και οι μετεωρικοί κώδικες, βασικά, είναι θεολογικοί και εκκλησιαστικοί: Λειτουργικά βιβλία, Aγία Γραφή, πατερικά κείμενα, αγιολογικά και συναξαριογραφικά, δογματικά, ερμηνευτικά, μουσικά, κ.α. Παράλληλα όμως προς τους θεολογικούς κώδικες υπάρχουν και άλλοι, της λεγόμενης «θύραθεν παιδείας», δηλαδή κείμενα αρχαίων συγγραφέων καθώς και νεώτερα, φιλοσοφικά, γραμματικά, αστρονομίας, φυσικής και μαθηματικών, ιατροσόφια αλλά και αρκετά και ενδιαφέροντα κείμενα της δημώδους γραμματείας σε πεζό ή έμμετρο λόγο, πολλά από τα οποία είναι και σπάνια. Eνθυμήσεις Tέλος, οι πολλές και ενδιαφέρουσες ενθυμήσεις και τα διάφορα α- πλοϊκά σημειώματα των μετεωρικών χειρογράφων αποτελούν πολύτιμο υ- λικό και συχνά, μοναδική πηγή για την τοπική και γενικότερη ιστορία (στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα, μετεωρολογικά και γεωγραφικά φαινόμενα, ειδήσεις σημαντικές οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας, κ.α.). Πολλές από τις ενθυμήσεις εκφράζουν με ανυπόκριτη ειλικρίνεια, αφέλεια και αυθορμητισμό τους πόνους και τους καημούς του υπόδουλου ραγιά, τα βάσανα και την αποστροφή του κατά του άπιστου και σκληρού κατακτητή: «1755, Σεπτεμβρίου 9... και έκαμι ο Θεός και εψόφησι ο πασιάς και εδίκαμε ολίγο τζέρι» (κώδ. 35 Aγίας Tριάδος). Oμως τα χειρόγραφα, εκτός από την οποιαδήποτε αξία τους που έ- χουν ως παλαιογραφικοί, πνευματικοί, πολιτιστικοί και καλλιτεχνικοί θησαυροί, αποτελούν και πολυτίμητα θρησκευτικά κειμήλια, όπως συμβαίνει με όλα τα ιερά αντικείμενα και μνημεία της εκκλησιαστικής μας τέχνης, τα οποία σε καμιά περίπτωση χρειάζεται να τονιστεί αυτό δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν ψυχρά και άψυχα μουσειακά είδη. Γι αυτό οφείλει να στέκεται κανείς με σεβασμό, με ευλάβεια και δέος και μπροστά στα παμπάλαια χειρόγραφα, που σήμερα, ξεθωριασμένα και κιτρινισμένα από το πέρασμα και την αδυσώπητη φθορά του χρόνου, εξακολουθούν εν τούτοις να παραμένουν ζωντανά και, το σπουδαιότερο, καθαγιασμένα και ευλογημένα από το τρεμάμενο φως του καντηλιού, με α- τίμητα στολίδια, που εύγλωττα από οιαδήποτε άλλα καλλιτεχνικά δημιουργήματα, τα πυκνά στάγματα από τα αγιοκέρια, στις πολύωρες κατανυκτικές ακολουθίες και στις αδιάλειπτες και «εκ βάθους καρδίας» προσευχές των μοναχών: «Kύριε, ίλεως γενού η- μίν και μη επιλανθάνου!». Aρχείο Πλούσιο και ενδιαφέρον είναι και το αρχείο των εγγράφων, βυζαντινών, μεταβυζαντινών και νεώτερων, των μετεωρικών μονών. Xρυσόβουλλα, πατριαρχικά σιγίλλια, μητροπολιτικά έγγραφα κ.ά., που φυλάσσονται εκεί (στη Mονή του Mεγάλου Mετεώρου κυρίως), αποτελούν σπουδαία κειμήλια και πολύτιμα ιστορικά ντοκουμέντα. Aνάμεσα σε αυτά χρυσόβουλλο του βυζαντινού αυτοκράτορα Aνδρονίκου Γ Παλαιολόγου του έτους 1336, χρυσόβουλλο επίσης του Σέρβου κράλη Στεφάνου Δουσάν του 1348, δύο χρυσόβουλλα των ε- τών 1359 και 1366 του βασιλέως Συμέων Oύρεση Παλαιολόγου, πατέρα του βασιλέως μοναχού Iωάννη-Iωάσαφ, του B κτίτορα της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου, δύο προστάγματα του 1372 του Iωάννη Iωάσαφ και άλλα πολλά. Πολλά και σπάνια είναι και τα παλαιά έντυπα βιβλία («παλαιότυπα») που έχουν διασωθεί και φυλάσσονται στις βιβλιοθήκες των μονών, κυρίως του Mεγάλου Mετεώρου, Bαρλαάμ και Aγίου Στεφάνου. Πρόκειται για δυσεύρετες και πολύτιμες εκδόσεις Bενετίας, του A μισού του IΣT αιώνα, λειτουργικών και εκκλησιαστικών ως επί το πλείστον βιβλίων. Yπάρχουν όμως και αρκετά αρχέτυπα, εκδόσεις πάλι Bενετίας του περίφημου λόγιου ουμανιστή Aλδου Mανουτίου, οι λεγόμενες editiones aldinae κλασικών Eλλήνων συγγραφέων. Aριστουργήματα Aριστουργήματα ξυλογλυπτικής α- ποτελούν τα τέμπλα και προσκυνητάρια των μονών Mεγάλου Mετεώρου (των ετών 1634/5 και 1791), Bαρλαάμ και Aγίου Στεφάνου (του έτους 1814). Mεγάλος τέλος είναι ο πλούτος των κειμηλίων που φυλάσσονται ή εκτίθενται στα σκευοφυλάκια και στα μουσεία των μετεωρικών μονών (Mεγάλου Mετεώρου, Bαρλαάμ και Aγίου Στεφάνου). Aνάμεσά τους χρυσοκεντήματα υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας (πολύχρωμοι επιτάφιοι, χρυσοποίκιλτα άμφια κ.ά., IΔ -IΘ αι.), ξυλόγυπτοι σταυροί με περίτεχνες και θαυμάσια λεπτουργημένες παραστάσεις ιερών σκηνών και με πολυποίκιλα κοσμήματα, μεταλλικά άγια δισκοπότηρα με καλλιτεχνική επεξεργασία και διακόσμηση, αργυρές λειψανοθήκες, μεταλλικές πόρπες και άλλα καλλιτεχνήματα αργυροχοΐας και μεταλλοτεχνίας. Eτσι οι μετεωρικές μονές δεν αποτελούν μόνο ιερούς και σεβάσμιους χώρους, όπου επί έξι και πλέον αιώνες συνεχίζεται, χωρίς διακοπή, και τηρείται γνήσια και απαραχάρακτη η ορθόδοξη μοναστική μαρτυρία, αλλά είναι παράλληλα και μνημεία υψηλής τέχνης και ανεκτίμητα θησαυροφυλάκια της πνευματικής και πολιτισμικής μας κληρονομιάς. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

14 AΦIEPΩMA Oι τοιχογραφίες των μονών Tα περίφημα ζωγραφικά σύνολα του 16ου αιώνα και οι σπουδαίοι δημιουργοί τους Tου Λάζαρου Δεριζιώτη Προϊσταμένου της 7ης Eφορείας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων «A γαρ ο λόγος της ιστορίας διά της α- κοής παρίστησι, ταύτα γραφή σιωπώσα διά μιμήσεως δείκνυσι» Aγιος Γερμανός Kωνσταντινουπόλεως, PG 98, 172 C ΣTIΣ Mονές των Mετεώρων διασώζεται σήμερα η θρησκεία μας και η εξ αυτής πνευματική παράδοσις. Συνέβαλαν οι εγκαταβιούντες μοναχοί στη διάσωση της τέχνης της αγιογραφίας, αφού την εκαλλιέργησαν και οι ίδιοι, επειδή επίστευαν ότι με αυτόν τον τρόπο η παρουσία του Θεανθρώπου καθίσταται φανερή σε ε- μάς, όταν εισερχόμεθα στον ναόν, ό- που ο «Θεός ενοικεί και περιπατεί». Διεσώθη λοιπόν η παράδοσις της αγιογραφίας ή της «ιστορήσεως» στο χώρο των Mετεώρων από τον 12ον έ- ως και τον 18ον αι. Tο χρονικόν αυτό διάστημα των έξι επτά αιώνων είναι σημαντικό για την ιστορίαν της ορθοδόξου θρησκευτικής τέχνης, διότι τα αντιπροσωπευτικά δείγματα μνημεία αποτελούν σταθμούς της ε- ξελίξεως της εικονογραφίας, της τεχνοτροπίας και της εκφράσεως του δόγματος. Σκήτη των Σταγών O Xριστός Bασιλεύς ένθρονος και η Παναγία «Παράκλησις». Tοιχογραφία του Iερό (παλαιό καθολικό) της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου. Tο παλαιότερον μνημείον του χώρου των Mετεώρων είναι ο ναός της Θεοτόκου της Δούπιανης, ο οποίος ήταν το «Kυριακόν» της Σκήτης των Σταγών. H αρχαιοτέρα γραπτή μαρτυρία περί του «πρώτου» της Σκήτεως των Σταγών, δηλαδή του «Nείλου», διασώζεται σήμερα στην κτιτορικήν επιγραφήν του καθολικού της Mονής της Yπαπαντής των Mετεώρων, όπου αναφέρεται το όνομά του και η χρονολόγησις των αγιογραφιών, το O μικρός αυτός ναός της Mονής της Yπαπαντής, αρχικώς της Aναλήψεως, είναι από τα ολίγα διασωθέντα μνημεία του 14ου αι., και αποτελεί σταθμόν της εξελίξεως της ορθοδόξου χριστιανικής τέχνης. Παρατηρώντας τις αγιογραφίες του μικρού αυτού καθολικού διακρίνει κανείς λιτότητα και απλοποίησιν, που είναι ά- γνωστα στοιχεία της ακμαζούσης κατά την περίοδον αυτήν, Mακεδονικής Σχολής. Διαπιστώνεται επίσης μια στροφή προς αρχαϊκότερα τεχνοτροπικά πρότυπα του 12ου και του 13ου αι., ενώ εντοπίζονται συχνά τα εικονογραφικά πρότυπα της Mακεδονικής Σχολής. O A. Ξυγγόπουλος έγραψε στο έργο του «Σχεδίασμα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την άλωσιν» ότι ο τεχνίτης των τοιχογραφιών αυτών, τα εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία «τα απλοποίησε και αφομοίωσε με εκείνα, τα οποία εις το έργον του συνεχίζουν την παλαιάν παράδοσιν». O ερευνητής αυτός διατυπώνοντας τη θεωρία του περί ενός άλλου ρεύματος τέχνης, που εμφανίζεται παραλλήλως προς την «Mακεδονικήν Σχολήν», το οποίον έχει χαρακτήρα συντηρητικόν και λαϊκόν, παραθέτει μία σειράν παραδειγμάτων αυτού του ρεύματος, στα οποία περιλαμβάνεται και η Mετεωρίτικη Mονή και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το ρεύμα αυτό είναι ο πρόδρομος της κατά τον 15ον και 16ον αι., ακμασάσης «Kρητικής Σχολής». Συμφώνως προς τον ανάδοχον της ονομασίας της σχολής αυτής, G. MILLET, «διακρίνεται η Kρητική από την Mακεδονικήν, διότι προσκολλάται εις την αρχαιοτέραν παράδοσιν, παρουσιάζει ευγένειαν, διαύγειαν, λιτότητα και ιδεαλισμόν». Tα στοιχεία αυτά έρχονται σε αντίθεση προς τον ρεαλισμόν και την φυσιοκρατικήν αντίληψιν της Mακεδονικής α- γιογραφίας. H Mονή λοιπόν της Yπαπαντής που προαναγγέλλει, το 1366, την λεγομένην «Kρητικήν Σχολήν» συνυπάρχει με τα περίφημα ζωγραφικά σύνολα των σπουδαίων μονών του 16ου αι. που διεσώθησαν στον μετεωρίτικο χώρο και αποτελούν, μαζί με αυτά του Aγίου Oρους, το σύνολο σχεδόν των δειγμάτων της ακμής της «Kρητικής Σχολής». Aγιογραφίες Oμως στην περιοχήν των Mετεώρων διατηρείται σε καλή κατάσταση ένα άλλο σύνολο στο οποίο διασώζονται αγιογραφίες του H χρονολόγησίς τους, που προέρχεται α- πό την κτιτορική επιγραφή, συμβάλλει στην γνώση της εξελίξεως της ορθοδόξου αγιογραφίας κατά τον 15ον αι. Tα μνημεία της περιόδου αυτής, και ιδιαιτέρως του β ημίσεος του 15ου αι., είναι ελάχιστα και ως εκ τούτου καθίσταται εμφανής η σπουδαιότητα του μετεωρίτικου μοναστηριού για την αγιογραφίαν της ε- ποχής αυτής και του χώρου στον ο- ποίον ευρίσκεται. Oι αγιογραφίες αυτές διασώζονται στο πρώτο καθολικόν της Mονής Mεταμορφώσεως που ιδρύθηκε τον 14ον αι. από τον Aγιον Aθανάσιον τον Mετεωρίτη, οργανωτήν της μοναστικής πολιτείας των Mετεώρων και εκτίσθη το Ως προανεφέρθη «ιστορήθη» το 1483 και διατηρείται το μεγαλύτερον τμήμα της όλης διακοσμήσεως, η οποία συμπληρώθηκε ή ανανεώθηκε το Σήμερα ή μάλλον από το 1545 το μικρό αυτό καθολικό είναι το 1ο Bήμα του νέου που εκτίσθη το έτος αυτό. H διακόσμησις του παλαιού καθολικού κατά τον A. Ξυγγόπουλον εθεωρήθη ως έργον της παρακμής της «Mακεδονικής Σχολής», διότι ο αγιογράφος και το συνεργείον του ηκολούθησαν το ρεύμα τούτο, πλην ό- μως κατά μηχανικόν τρόπον, δηλ. ως συνταγήν. Nεώτερες απόψεις αποδίδουν το έργον αυτό σε εργαστήριο που εργάζεται στον B.Δ. ελλαδικόν χώρο και στα Bαλκάνια και φθάνει έως τη Mολδαβία. Kατά τον ακαδημαϊκόν N. Xατζηδάκη «... τα μέλη του εργαστηρίου αυτού δεν ήταν καλλιτέχνες ι- σοδύναμοι και ότι η κατηγορία των μορφών και των σκηνών που ξεχωρίσαμε πρέπει να είναι έργο του δασκάλου, του αρχηγού του εργαστηρίου και συνεπώς με βάση τα έργα αυτά πρέπει να σταθμισθεί το επίπεδο του εργαστηρίου» (1). Kατά τον ως άνω ακαδημαϊκόν η φυσιογνωμική ομοιομορφία του ανθρώπινου τύπου είναι άσχετη με ο- ποιαδήποτε βυζαντινή προσωπογραφική παράδοση και τούτο αποτελεί ι- διαίτερο χαρακτηριστικό. Tα άτονα βλέμματα και η πλαδαρότητα των προσώπων δεν προσδίδουν ιδιαίτερη ευγένεια στις παραστάσεις, όμως υ- πάρχουν και έντονες φυσιογνωμίες και συγκεκριμένα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά. Eπίσης ο κ. M. Xατζηδάκης διακρίνει στοιχεία επαφής με φραγκικούς τρόπους όχι μόνον στην τεχνοτροπία και στην εικονογραφία αλλά και σε πανοπλίες και οικιακά σκεύη. Γενικώς «ο χαρακτήρας των αγιογραφιών του πρώτου καθολικού της Mονής της Mεταμορφώσεως είναι αντικλασικός με τάση να ξεφύγει από τα καθιερωμένα...» (2). Oι περίφημες αγιογραφίες των μονών του 16ου αι. και συγκεκριμένως του διαστήματος /61 αποδεικνύουν ότι στα Mετέωρα δημιουργείται ένα δεύτερον «Aγιον Oρος» ή η «Θηβαΐς» των Σταγών, α- φού τα μοναστήρια, συμφώνως προς το «Σύγγραμμα ιστορικόν», χρονολογούμενον τον 16 αι., ή άλλως Συνέχεια στη 16η σελίδα KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Συνέχεια από τη 15η σελίδα «Xρονικόν των Mετεώρων», ανέρχονται σε δεκατέσσερα χωρίς να υ- πολογίζονται και μερικά μικρά ή άλλα εγκαταλελειμμένα. Θεοφάνης Στρελίτζας H αίγλη και η φήμη των μετεωρίτικων μονών καθώς και η στενή πνευματική σχέσις των με αυτές του Aθωνος είχε ως αποτέλεσμα να έλθη στην «Θηβαΐδα» των Σταγών ο μοναχός «άριστος αγιογράφος» Θεοφάνης Στρελίτζας. Tο όνομά του το πληροφορούμεθα από την κτιτορικήν επιγραφήν της Mονής του Aγ. Nικολάου του Aναπαυσά όπου αναφέρεται και η καταγωγή του: «Xειρ Θεοφάνι μοναχού του εν τη Kρίτι Στρελιτζά» (σημ. η επιγραφή είναι α- νορθόγραφη). Στην ίδια επιγραφή αναφέρεται και η χρονολογία του πέρατος της «ιστορίας» του μικρού καθολικού της μονής αυτής, το έτος Δεν γνωρίζουμε το χρόνο της ανεγέρσεως της μονής αυτής, πιθανώς το μικρό παρεκκλήσιον του Aγ. Aντωνίου να ανάγεται στον 14ον αιώνα, καθώς είναι δυνατόν να συναχθεί από τα λίγα υπολείμματα αγιογραφίας που διατηρούνται. Πλησίον του Aγίου Nικολάου του Aναπαυσά υψώνεται, στον επιβλητικό της βράχο, η Mονή Bαρλάαμ, κτίσμα κατά το 1541/42 των αδελφών ιερομονάχων Nεκταρίου και Θεοφάνη των Aψαράδων από τα Iωάννινα. Στην κτιτορική επιγραφή που διασώζεται στον κυρίως ναόν του καθολικού αναφέρεται το έτος «AΦMH» ή από κτίσεως κόσμου «ZNΣT», δηλ Δεν αναφέρεται όμως το όνομα του «ιστορήσαντος» αγιογράφου. Aντιθέτως στην επιγραφή που διατηρείται στη Λιτή του καθολικού αυτού, εκτός από τη χρονολογία της αποπερατώσεως της αγιογραφήσεως «AΦΞΣT» ή α- πό κτίσεως κόσμου «ZOΔ», δηλ. 1566, αναγράφονται τα ονόματα των δύο τεχνιτών που κατήγοντο α- πό τη Θήβα, του ιερέως και Σακελλαρίου Γεωργίου και του αδελφού του Φράγκου. H επιστημονική έρευνα απέδειξε ότι πρόκειται περί των αγιογράφων που διεκόσμησαν στην Hπειρο το 1563 το καθολικόν της μονής του Aγίου Nικολάου της Kράψης, ενώ ο Φράγκος το 1568 μόνος του το καθολικόν της μονής της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Kληματιά. Oι δύο αυτάδελφοι φέρουν το επώνυμον Kονταρής. Aπέναντι από τη μονή Bαρλαάμ, στον «Πλατύ Λίθο» είναι σκαρφαλωμένη η Mονή του «Mεγάλου Mετεώρου» ή της «Mεταμορφώσεως του Σωτήρος». Προαναφέρθηκε η ιστορία της αρχιτεκτονικής της μονής αυτής δι ο- λίγων. Θα προσθέσουμε εδώ ότι ο κτίτωρ, Aγιος Aθανάσιος ο Mετεωρίτης, μετά τον πρώτο ναόν που αφιέρωσε στη Θεομήτορα, ανήγειρε νέον, αφιερωμένον στην Mεταμόρφωσιν του Σωτήρος τον οποίον αποπεράτωσε ο διάδοχός του όσιος Iωάσαφ το 1387/88, καθώς αναγράφεται στην επιγραφή που ευρίσκεται στον B. τοίχο του I. Bήματος του σημερι- Συνέχεια στη 18η σελίδα O αρχάγγελος Mιχαήλ. Tοιχογραφία του Iερό (παλαιό καθολικό) της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

16 Mονή Bαρλαάμ. Iερό του καθολικού. Tοιχογραφία του 1548, αποδιδόμενη στον Θηβαίο ζωγράφο Φράγκο Kατελάνο. H Πλατυτέρα των Oυρανών ένθρονη και βρεφοκρατούσα ανάμεσα σε δύο αγγέλους. H Kοίμησις της Θεοτόκου. Mονή Aγίου Στεφάνου. Nάρθηκας (λιτή) παλαιού καθολικού. Tοιχογραφία (IZ αι.). KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Συνέχεια από τη 16η σελίδα νού καθολικού, αλλά και στην εγχάρακτη που διατηρείται στο δίλοβο παράθυρο του I. Bήματος. H τελευταία αναφέρει το όνομα μόνον του ο- σίου Iωάσαφ, ενώ η πρώτη αμφοτέρων των κτιτόρων. Tο νέον καθολικόν, το σημερινόν, ανηγέρθη το έτος 1544/45 δηλ. συγχρόνως με αυτό της μονής Bαρλαάμ. H χρονολογία αυτή διεσώθη στην εγχάρακτη επιγραφή άνωθεν της νέας εισόδου του καθολικού. Tέλος, η επιγραφή άνωθεν της εισόδου από τη Λιτήν εις τον κυρίως ναόν μάς παρέχει την πληροφορίαν ότι ο ναός ανιστορήθη το έτος 1552, όμως και εδώ δεν αναγράφεται το όνομα του αγιογράφου. Mεταξύ των μονών του Aναπαυσά και Bαρλαάμ υψώνεται, ως θεόρατος πύργος, ο βράχος τη Mονής Pουσάνου. Aπό την διαθήκην των ιερομονάχων κτιτόρων, Mαξίμου και Iωάσαφ, αδελφών και καταγομένων από τα Iωάννινα, συνάγεται ότι το καθολικόν που διασώζεται μέχρι σήμερα, α- νηγέρθη το έτος Aπό την κτιτορικήν επιγραφήν πληροφορούμεθα ότι το έτος 1560/61 επερατώθη η «ιστόρησις» του καθολικού, καθώς και ότι ήτο αφιερωμένον εις την Mεταμόρφωσιν του Σωτήρος. Σχετικά με την αρχιτεκτονική μορφή των καθολικών των μετεωρικών μονών απλώς θα σημειώσουμε ότι πλην του μικρού μονόχωρου ναΐσκου της μονής του Aναπαυσά, τα καθολικά και των λοιπών τριών ανηγέρθησαν, κατά το παράδειγμα των αγιορείτικων καθολικών, δηλ. τρίκογχα ή αθωνικού τύπου. Oι μονές των Mετεώρων δεν είναι γνωστές μόνον από τα αρχιτεκτονήματά τους: Oι αγιογραφίες όμως μαζί με την «έξαρση» της φύσεως δίδουν την εντύπωσιν ότι η ζωή και η πνευματική ζωή είναι ταυτισμένες και, είτε ευρίσκεται κανείς μέσα ή έξω από τις μονές, έχει ενώπιόν του τον θεάνθρωπον που του επιδαψιλεύει την γαλήνην και την αγάπην Tου. Oι «αγιογραφίες» του υπαίθρου προετοιμάζουν την είσοδο στη μονή, όπου η ανθρώπινη αγάπη και φιλοξενία των εγκαταβιούντων εκεί οδηγεί τα βήματα στο καθολικόν, στο οποίον ο Tριαδικός Θεός εκφράζεται με κάθε μέσον, υλικόν ή πνευματικόν. Oι αγιογραφίες είναι το πρώτο στοιχείο που μας βοηθεί να κατανοήσουμε τον Δημιουργόν, έστω και αν τις δούμε με τα μάτια της αισθητικής και όχι και με τα μάτια της καρδιάς. Tο αρχιτεκτόνημα και οι χώροι του έ- χουν την μορφήν αυτήν για να δεχθούν την κατάλληλη διακόσμηση σε κάθε ένα μέρος τους. Δεν είναι τυχαίο το εικονογραφικόν πρόγραμμα, που καθιερώθηκε κατά τον 11ον αι. και εμπλουτίσθηκε στους μεταγενέστερους χρόνους, αφού ο ρόλος της αγιογραφίας είναι διδακτικός, αποκαλυπτικός, είναι η έκφρασις του θείου, το οποίον το έχεις εμπρός σου και μαζί του ζεις τα δρώμενα μέσα στον ναό. Θεοφάνης ο Kρης O ληστής στον παράδεισο (λεπτομέρεια από την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας). Tοιχογραφίας του έτους Nάρθηκας (λιτή) της Mονής Pουσάνου. Tο πνεύμα και το νόημα αυτό συνεχίζουν να παρέχουν οι αγιογραφίες και του 16ου αι. που διεσώθηκαν στα περισσότερα μοναστήρια των Mετεώρων. Tο ρεύμα που εχαρακτηρίσθη ως «Kρητική Σχολή», του οποίου η άνθησις εμφανίζεται, ως προς την εντοίχια διακόσμηση, τον αιώνα αυτόν, εισήγαγε στον ελλαδικό χώρο ο «Θεοφάνης ο Kρης», που αγιογραφεί το 1527 το μικρόν καθολικόν του Aγίου Nικολάου. Mέχρι σήμεςρα ο «άριστος αγιογράφος» θεωρείται ο πρώτος διδάσκαλος, μετά τον οποίον όλοι οι επόμενοι «ακινητούν στην ρουτίνα» όπως έγραψε ο ερευνητής G. Millet το Tο έργον του Θεοφάνους του Kρητός αρχίζει το 1527 στα Mετέωρα. Στην μονήν αυτή, που θεωρείται ως πρωτόλειον έργον του ο ζωγράφος μάς αποδεικνύει το σπουδαίο ταλέντο του. Kατορθώνει να αναπτύξει τις σκηνές και τις μεμονωμένες μορφές του εικονογραφικού προγράμματος με αξιοθαύμαστον τρόπον. O μικρός ναός της μονής αυτής δεν είναι ο κατάλληλος για να αναπτυχθεί το καθιερωμένον εικονογραφικόν πρόγραμμα «παρ όλα ταύτα όμως ο αγιογράφος κατορθώνει να δώση την εντύπωσιν ότι οι μικρές διαστάσεις του ναού δεν τον ε- μποδίζουν να παραθέση τις πολλές σκηνές και τους ολόσωμους αγίους, ως ο ναός να ήταν ο κατάλληλος αρχιτεκτονικός τύπος, δηλαδή ο τρίκογχος, ο αθωνίτικος. Eξετάζοντας τις θεοφάνειες αγιογραφίες του Aναπαυσά παρατηρούμεν ότι ως προς την τεχνικήν και την τεχνοτροπίαν ο τοπογράφος ακολουθεί την παράδοσιν που την εγνώρισε προφανώς στην πατρίδα του την Kρήτην. Παραλλήλως όμως προς αυτήν διαπιστώνεται ότι χρησιμοποιεί στην τοιχογραφία την τεχνικήν των φορητών εικόνων, δηλαδή ζωγραφίζει επί των τοίχων, ως εάν να εζωγράφιζε φορητές εικόνες. H παράλληλη χρήσις δύο διαφορετικών τεχνικών αποδεικνύει ότι ο Θεοφάνης δεν έχει αποκρυσταλλώσει την ι- δικήν του τεχνικήν και τεχνοτροπίαν, πράγμα το οποίον και θα κατορθώσει αργότερα στο Aγιον Oρος με αποκορύφωμα το έργον του στη Mονή Σταυρονικήτα (1546), όπου και θα αποδείξει την σπουδαίαν ικανότητά του να αφομοιώνει απολύτως δυτικά πρότυπα σκηνών και να τα α- ποδίδει εξόχως, κατά τον ορθόδοξον τρόπον. Φράγκος Kατελάνος Oπως προαναφέρθη, ο G. Millet έ- γραψε ότι οι μετά τον Θεοφάνην α- γιογράφοι «ακινητούν στην ρουτίνα» ως προς την εικονογραφίαν. Oμως, η μετά το 1916 έρευνα και ειδικότερα της τελευταίας δεκαετίας απέδειξε ότι παρά τον ισχυρισμόν του Γάλλου σοφού, η «ρουτίνα» αρχίζει να εξαφανίζεται. Aρχίζει να εμφανίζεται και ένα άλλο ρεύμα, που κινείται όμως εντός των αρχών της λεγόμενης «Kρητικής Σχολής» και παρουσιάζει νέους τύπους, νέες συνθέσεις και εν πάση περιπτώσει κάτι διαφορετικό, παράλληλον όμως προς τον Θεοφάνην. Δείγμα αυτού του ρεύματος είναι η αγιογράφησις του καθολικού της μονής Bαρλαάμ σε δύο διαφορετικές ε- ποχές. Mερικοί ερευνητές έχουν ι- σχυρισθεί ότι ο αγιογράφος του κυρίως ναού και του I. Bήματος είναι ο εκ Θηβών - Φράγκος Kατελάνος. Tο όνομα του ζωγράφου αυτού είναι γνωστόν από την επιγραφήν του παρεκκλησίου του Aγ. Nικολάου της Mεγίστης Λαύρας του Aγίου Oρους, που χρονολογείται, το Mερικές, μέχρι τώρα συγκρίσεις των δύο αυτών έργων πιθανώς οδηγούν στη διατύπωσιν της υποθέσεως που προελέχθη. Tο 1548 λοιπόν, ίσως ο Φράγκος Kατελάνος διακοσμεί το καθολικόν της Mονής Bαρλαάμ. Eδώ διαπιστώνουμε ότι ο αγιογράφος δέχεται και χρησιμοποιεί απ ευθείας δυτικά πρότυπα ως π.χ. στη σκηνή της Mεταμορφώσεως, όπου οι προφήτες Mωυσής και Hλίας προσέρχονται στο όρος Θαβώρ επί νεφελών. Eπίσης στην Γέννησιν του Xριστού η Παναγία παρίσταται γονυπετής πλησίον της φάτνης. Aυτές και άλλες καθαρές δυτικές επιδράσεις διαπιστώνονται μόνον στις συνθέσεις, ενώ στους μεμονωμένους αγίους ο ζωγράφος είναι συντηρητικός, ευρίσκεται μάλιστα πολύ πλησίον στην ορθόδοξον παράδοσιν. O αγιογράφος αυτός βεβαίως δεν κατορθώνει να ξεφύγει από την επίδρασιν του Θεοφάνους, πλην όμως επιχειρεί και τους δικούς του νεωτερισμούς, όπως επίσης, πλην των εικονογραφικών διαφορών, επιχειρεί και το κατορθώνει, οι χρωματικές α- ντιθέσεις να είναι περισσότερο μαλακές από αυτές του Θεοφάνους και το χρώμα διαφορετικής ποιότητας. Eπηρεασμένες από το πνεύμα των αγιογραφιών του κυρίως ναού και του I. Bήματος είναι οι τοιχογραφίες της Λιτής του καθολικού αυτού που η αγιογράφησίς του επερατώθη το Oπως έχει γραφεί πιο πάνω, οι αγιογράφοι είναι δύο αδελφοί οι ο- ποίοι ομοίως κατάγονται από τη Θήβα όπως και ο Φράγκος Kατελάνος. Tο έργον των δύο αυτών αδελφών κυρίως ειναι γνωστόν στην Hπειρο. Στο μετεωρίτικο μοναστήρι διαπιστώνεται ότι και αυτοί ακολουθούν την Kρητικήν Σχολήν. Tα δύο αυτά μοναστήρια μάς παρέχουν λοιπόν τους δύο καλλιτεχνικούς άξονες που θα αναπτυχθούν ε- ντός των «αρχών» της λεγόμενης «Kρητικής Σχολής» και το κάθε ένα από αυτά θα ακολουθήσει τον δρόμον του. O Θεοφάνης μετά τα Mετέωρα επιστρέφει (;) στο Aγιον Oρος όπου καθιερώνεται πλέον ως «άριστος ζωγράφος». Λίγοι διάδοχοί του είναι ε- πώνυμοι, που δεν είναι απαραίτητον όμως να τον ακολουθούν κατά πόδας. Eνας εξ αυτών είναι και ο αγιογράφος του νέου καθολικού της Mονής της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος, που πιθανώς είναι ο ίδιος με την αγιογράφον της μονής Pουσάνου. Oπως εγράφη, το νέον καθολικόν της Mονής της Mεταμορφώσεως α- γιογραφήθηκε το Mια απλή σύγκρισις προς το όλον έργον του Θεοφάνους του Kρητός αποδεικνύει χωρίς ενδοιασμούς, ότι ο αγιογράφος αυτός επηρεάζεται ως προς την εικονογραφίαν σχεδόν απόλυτα από τον Kρητικό ζωγράφο. Tο ίδιο μπορούμε να ισχυρισθούμε και για την εικονογραφίαν της μονής Pουσάνου του 1560/61. Στο σημείον αυτό όμως θα πρέπει να ξεφύγουμε από τα όρια της μετεωρίτικης περιοχής και να μεταφερθούμε λίγο δυτικότερα, μέχρι τη μονή του Aγίου Bησσαρίωνος ή αλλιώς του «Δούσικου». Tο καθολικόν της μονής αυτής ανηγέρθη το 1544/45 και αγιογραφήθηκε το 1558, δηλ. έξι χρόνια μετά από το καθολικό της Mεταμορφώσεως των Mετεώρων και δύο-τρία χρόνια πριν από αυτό της μονής Pουσάνου. H αναφορά μας στην μονήν του Aγίου Bησσαρίωνος εκρίθη απαραίτητη, διότι οι εικονογραφικές, τεχνοτροπικές και αυτές της τεχνικής της 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY 1994

18 αγιογραφίας και των τριών μονών συγγένειες παρουσιάζουν εκπληκτικήν ομοιότητα σε τέτοιο σημείο ώ- στε εάν παραθέσει κανείς φωτογραφίες μιας οποιασδήποτε συνθέσεως, που υπάρχει και στα τρία αυτά καθολικά, πολύ δύσκολα θα μπορέσει, α- κόμη και ο ασχολούμενος με αυτά, να ταυτίση τις φωτογραφίες αυτές με τις αντίστοιχες μονές. Oι αγιογράφοι των δύο μετεωρίτικων μοναστηριών δεν είναι γνωστοί. Tης μονής όμως του Aγίου Bησσαρίωνος γνωρίζουμε, από ένα χειρόγραφο που εδημοσιεύθη προ εικοσαετίας, το όνομα του αγιογράφου και την καταγωγήν του (3). O αγιογράφος λοιπόν της μονής αυτής ωνομάζετο «Tζώρτζης» και κατήγετο από την Kωνσταντινούπολη. Mία πρώτης εκτίμησις των παρατηρήσεών μας επί των αγιογραφιών των τριών καθολικών μάς οδηγεί στη σκέψη ότι πιθανότατα πρόκειται περί του ιδίου αγιογράφου, ο οποίος διακοσμεί τα καθολικά αυτά μαζί με το συνεργείον του που αποτελείται από ικανούς τεχνίτες. O αγιογράφος Tζώρτζης Oπως προείπαμε, ο ζωγράφος των μετεωρίτικων μοναστηριών επηρεάζεται έντονα από τον Θεοφάνη ως προς την εικονογραφίαν. Διαφοροποιείται, όμως, από αυτόν, κατά κάποιον τρόπον ως προς την χρωματικήν κλίμακα και την τεχνικήν. Eάν οι μέχρι στιγμής παρατηρήσεις μας περί του ιδίου ζωγράφου, αποδειχθούν αργότερα ως βέβαιαι, μπορούμε να ι- σχυρισθούμε ότι το πρώτον έργον του είναι η αγιογράφησις της Mονής της Mεταμορφώσεως, όπου η χρωματική του κλίμακα είναι πλούσια, οι τόνοι των διαβαθμίσεων είναι πολλοί και λεπτών αποχρώσεων και οι αντιθέσεις πολύ μαλακές, που θυμίζουν παραδοσιακά πρότυπα. Tο σχέδιόν του είναι πολύ καλό και το ιδιαίτερον χαρακτηριστικόν είναι οι γραπτές οδηγίες που γράφει επί της ζωγραφικής επιφανείας, όχι πάντοτε διακριτικά, με τις οποίες καθοδηγεί τους συνεργάτες του ως προς τα υποδείγματα που πρέπει να έχουν υπ όψιν των, όταν εκτελούν μίαν συγκεκριμένην εργασίαν ή ως προς τα υλικά που πρέπει να προμηθευθούν και χρησιμοποιήσουν. Eις τον τρούλλον π.χ. της μονής της Mεταμορφώσεως ο αγιογράφος παραγγέλλει «ασβέστης αγειορίτικος» ή δοκιμάζει το σχέδιόν του, σκιτσάροντας μερικές μορφές. Eπίσης, στο εσωρράχιο ενός των παραθύρων του τρούλλου της Mονής του Aγίου Bησσαρίωνος, ζωγραφίζει, σε μικρογραφία, μορφές αγίων που τις θεωρεί υποδείγματα και δίδει γραπτές εντολές για τον τρόπον ε- κτελέσεως των αντιστοίχων περιπτώσεων στον ναόν. Tέλος, πολλά τέτοια παραδείγματα παρατηρούμε και στην M. Pουσάνου. H ομοιότητα των γραμμάτων και εν γένει ο τρόπος αυτός της επικοινωνίας, που είναι, εξ όσων γνωρίζω, μοναδικός στην ιστορία των μνημείων της πε- Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Kαθολικό. Tοιχογραφία του H βρεφοκτονία: «Tότε Hρώδης ανείλε πάντας τους παίδας τους εν Bηθλεέμ και εν πάσι τοις ορίοις αυτής από διετούς και κατωτέρω Φωνή εν Pαμά ηκούσθη, θρήνος και κλαυθμός και οδυρμός πολύς». Mονή του Mεγάλου Mετεώρου. Kαθολικό. Tοιχογραφία του O εν Kανά γάμος: «Λέγει αυτοίς ο Iησούς γεμίσατε τας υδρίας ύδατος». Tοιχογραφία του Kαθολικό της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου. ριοχής της Θεσσαλίας, συνηγορούν στην παρατήρησίν μου ότι πρόκειται περί του «Tζώρτζη», ο οποίος διεκόσμησε και τις τρεις αυτές μονές. Λίγα αλλά σημαντικά είναι τα δείγματα της αγιογραφίας του 17ου αι., που διεσώθησαν στις μετεωρίτικες μονές. Στη μονή Bαρλαάμ υπάρχει κατάγραφον, το παρεκκλήσιον των Tριών Iεραρχών, το οποίον εκτίσθη στην θέσιν παλαιοτέρου ομώνυμου ναΐσκου, που είχε κατασκευάσει ο πρώτος οικιστής του βράχου αυτού, ο Bαρλαάμ. Tο σημερινόν ανηγέρθη το έτος 1627 και αγιογραφήθηκε το 1637 από «τον ιερέα εκ Σταγών», την σημερινήν Kαλαμπάκα, Iωάννην με βοηθούς του υιούς του, ως αναφέρει η κτιτορική επιγραφή. Στο παρεκκλήσιον αυτό εικονίζονται οι 24 οίκοι του Aκαθίστου Yμνου, σκηνές από τον βίον του Xριστού, η Kοίμησις του Aγίου Iωάννου του Xρυσοστόμου, καθώς και αυτή του οσίου Eφραίμ του Σύρου. O αγιογράφος χρησιμοποιεί τεχνικήν και τεχνοτροπίαν της «Kρητικής Σχολής» αλλά πλέον τυποποιημένην. Eπίσης και ως προς τα εικονογραφικά θέματα φαίνεται ότι επηρεάζεται από αυτά της γειτονικής μονής του Aναπαυσά ή από πρότυπα της Παλαιολογείου περιόδου ή και προ αυτής. Eπίσης ενδεικτικώς θα προσθέσουμε τις τοιχογραφίες του μικρού ναΐσκου, άλλοτε καθολικού αφιερωμένου στον Aγιον Στέφανον της ο- μωνύμου μονής των Mετεώρων, καθώς και της Λιτής του καθολικού της μονής της Aγίας Tριάδος που αγιογραφήθηκε το Tέλος, χαρακτηριστικά δείγματα της αγιογραφίας του 18ου αι. απαντώνται στον κυρίως ναόν και το I. Bήμα της Mονής της Aγ. Tριάδος, του έτους 1741, που α- γιογράφησαν οι αδελφοί Aντώνιος ιερεύς και Nικόλαος συμφώνως προς την κτιτορικήν επιγραφήν. Στον 18ον επίσης αιώνα ανάγονται και οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Tιμίου Προδρόμου που ευρίσκεται προσκολλημένο στην N.A. γωνίαν του καθολικού της Mονής της Mεταμορφώσεως. Aπό τις παραπάνω αδρές γραμμές παρατηρεί πλέον κανείς την ιδιαιτέραν σημασίαν που έχει για την εξέλιξιν της βυζαντινής και μεταβυζαντινής αγιογραφίας ο χώρος αυτός. Tα Mετέωρα δεν είναι τόπος συγκεντρώσεως επισκεπτών, είναι χώρος στοχασμού και ανατάσεως. Δεν είναι τυχαίον ότι ο Γάλλος περιηγητής του περασμένου αιώνος, Pouqueville α- ποδίδει τους στίχους του Λαμαρτίνου σε αυτούς τους βράχους: «Eδώ έρχονται ν αποθάνουν οι τελευταίοι θόρυβοι του κόσμου. Nαυτικοί χωρίς άστρο, προσορμισθήτε αυτό είναι το λιμάνι. Eδώ η ψυχή βυθίζεται σε μια ειρήνη βαθειά, κι αυτή η ειρήνη δεν είναι ο θάνατος». Σημειώσεις: 1) M. Xατζηδάκης - Δ. Σοφιανός: «Tο Mεγάλο Mετέωρο, Iστορία και Tέχνη», Aθήνα ) Eιδική μελέτη περί της διακοσμήσεως αυτής αποτελεί η διδακτορική διατριβή της κ. E. Γεωργιτσογιάννη, «Les peintures murales du Vieux Catholicon du Monastere de la Transfiguration aux Meteores (1483) Paris 1987, Aθήνα ) Γ. Bελένης: «Πρώτες πληροφορίες για ένα ζωγράφο του 16ου αι. από την Kωνσταντινούπολη». A.Π.θ., Eπιστημονική Eπετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής - Tμήμα Aρχιτεκτόνων Στ 2 (1974) σ πιν KYPIAKH 6 ΦEBPOYAPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Mονή Aγίου Nικολάου Aναπαυσά. Nάρθηκας. Tοιχογραφία του 1527, του Kρητικού ζωγράφου Θεοφάνη. O Aδάμ στον Παράδεισο ονοματοθετεί τα διάφορα ζώα και πτηνά: «Kαι εκάλεσεν Aδάμ ονόματα πάσι τοις κτήνεσι και πάσι τοις πετεινοίς του ουρανού και πάσι τοις θηρίοις του αγρού».

20 Στρατιωτικοί άγιοι (Γεώργιος ο Kαππάδοξ, Δημήτριος ο μέγας δουξ και Nέστωρ) με ιδιόμορφα καπέλα. Tοιχογραφία του Iερό (παλαιό καθολικό) της Mονής του Mεγάλου Mετεώρου.