ΑΕΦ 158 ΓΛΩ 378: ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Transcript

1 ΑΕΦ 158 ΓΛΩ 378: ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ O βασικός στόχος του μαθήματος είναι να διατρέξουμε και να ανατρέξουμε στην ιστορία των γλωσσικών ιδεών, περνώντας μέσα από τα βασικά στάδια που διαμόρφωσαν από την αρχαιότητα ως τον 19ο αιώνα τη γλωσσολογία και την καθιέρωσαν ως αυτόνομη επιστήμη με σαφώς περιγεγραμμένο αντικείμενο τον 20 αιώνα. Κατά τη διαδρομή αυτή θα εντοπίσουμε τις ρίζες που, στο πλαίσιο της ελληνικής ακαδημαϊκής πραγματικότητας, έχουν οδηγήσει στη δημιουργία ενός άρρηκτου δεσμού μεταξύ του αντικειμένου της φιλολογίας και εκείνου της γλωσσολογίας. Έχει πρωταρχική σημασία να ξεκινήσουμε τη διαδρομή μας με στήριγμα την αναγνώριση της αλήθειας ότι όταν κανείς διατρέχει την ιστορία μιας επιστήμης δεν πρέπει να θεωρεί ότι ανακαλύπτει σταδικά και γραμμικά την αλήθεια και τις 'σωστές' μεθόδους, γιατί ούτε η αλήθεια ούτε οι σωστές μέθοδοι, ούτε καν τα δεδομένα, δεν προϋπάρχουν περιμένοντας μας να τα ανακαλύψουμε. Θα πρέπει κανείς να είναι σε θέση να διακρίνει το παρελθόν μέσα στο παρόν και τα στάδια πορείας μιας επιστήμης μέσα στο συνεχώς μεταβαλλόμενο πολιτικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, γεωγραφικό, θεσμικό...της πλαίσιο. Εξίσου σημαντική είναι και η επισήμανση ότι η εξέλιξη μιας επιστήμης συνδέεται με την εξέλιξη άλλων επιστημών και όλες μαζί επηρεάζονται από το γενικότερο κλίμα διανόησης που επικρατεί σε μια δεδομένη κοινωνικο-ιστορική συγκυρία. Με δυο λόγια, η πορεία μιας επιστήμης προσδιορίζεται τόσο από εσωτερικούς όσο και από εξωτερικούς παράγοντες. ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Εισαγωγικά: Η γλωσσολογία από το χτες στο σήμερα Φιλολογία-Γλωσσολογία: από το 1-0 στο 1-1 Η Γραμματική από ancilla philologiae στην καρδιά της θεωρητικής Γλωσσολογίας Σύντομη ιστορική περιήγηση στη φιλολογική-γλωσσική επιστήμη. [Ο ευρωποκεντρισμός της γλωσσολογίας έναντι της ινδικής και κινεζικής γλωσσικής παράδοσης.] Από την αρχαιότητα ως και την εδραίωση της σύγχρονης γλωσσολογίας, οι ενασχολήσεις και θεωρήσεις γλωσσικών θεμάτων εστιάζονταν είτε στη φιλοσοφία, είτε στη φιλολογία/λογοτεχνική κριτική. Αρχαία Ελλάδα α) Η θέση των γλωσσικών θεωριών στο σύστημα των αρχαίων επιστημών: Φιλοσοφία Ρητορική Φιλολογία ('ελληνισμός'/νόρμα (βλ. και Ενότητα 4) Στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα δεν υπήρχε κάποιος κλάδος που να ασχολήθηκε αποκλειστικά και μόνο με την μελέτη της γλώσσας και του χαρακτήρα της ως συστήματος. Η γλώσσα και η περιγραφή της αποτελούσε αντικείμενο διαφόρων επιστημονικών πεδίων χωρίς να αποτελεί αυτοσκοπό τους. Στη γλωσσική θεωρία που διαμορφώθηκε στην ελληνική αρχαιότητα κυρίαρχο λόγο και ρόλο είχε η φιλοσοφία, η ρητορική και ποιητική θεωρία και η φιλολογία. Ενδεικτική για τη θέση των γλωσσικών θεωριών στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής επιστήμης είναι η ενασχόληση του Αριστοτέλη με τη γλώσσα. Ο Αριστοτέλης είναι εκπρόσωπος της φιλοσοφικής σχολής υπό την ευρύτατη έννοια του όρου. Το παράδειγμα του Αριστοτέλη είναι ενδεικτικό για το θεωρητικό

2 πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η μελέτη της γλώσσας: Βλ. ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΚΕΙΜΕΝΑ: Η βιολογική διάσταση της γλώσσας: Historia animalium VI. 9: η διάκριση της φωνῆς διάλεκτος Η «ψυχολογική» διάσταση της γλώσσας: Περί ψυχής, Η οντολογική διάσταση της γλώσσας: Κατηγορίαι 1-4 Η λογική διάσταση της γλώσσας: Περί ερμηνείας 1-4 Η κειμενική διάσταση της γλώσσας Ποιητική, κεφ Η κειμενική διάσταση της γλώσσας Ρητορική, 3. 1κ.ε. β) Από τη φιλολογία στη γλωσσολογία: Ο ρόλος της γραμματικής (για την οποία βλ περισσότερα στην ενότητα 3). Η όρος γραμματική στην αρχαιότητα χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει ολόκληρη τη φιλολογική επιστήμη: βλ. ορισμούς της γραμματικής (= φιλολογία) στον Σέξτο Εμπειρικό 57 (Διονύσιος Θραξ), (Ασκληπιάδης Μυρλεανός), (Χάρης Χαίρις), (Δημήτριος Χλωρός). Ποια εξέλιξη του όρου και της έννοιας της γραμματικής προκύπτει από τους ορισμούς; Η γραμματική ως φιλολογική επιστήμη που μελετά τα κείμενα και τη γλώσσα τους στη γραμματική ως φιλολογική επιστήμη που πέρα από τη φιλολογική ενασχόληση μελετά και τη γλώσσα στην κοινή, εξωλογοτεχνική της χρήση (βλ. και την έννοια της grammatica στον Κοϊντιλιανό) Η συστηματοποίηση της γραμματικής (= φιλολογίας) και η θέση της γλωσσικής θεωρίας στην φιλολογική επιστήμη: βλ. Σέξτος Εμπειρικός Τα μέρη της γραμματικής κατά τον Διονύσιο Θράκα (βλ. και Κοϊντιλιανό), κατά τον Ασκληπιάδη και τον Τυριαννίωνα. Η μετάβαση στη σημερινή έννοια του όρου γραμματική. Συνοπτικά: Η γραμματική τέχνη ως: 1. Ικανότητα γραφής και ανάγνωσης 2. Θεωρίας της γραμματείας/λογοτεχνίας και της γλώσσας α) Ερμηνεία κειμένων με τη γλωσσική θεωρία ως βοηθητικό εργαλείο β) Ερμηνεία κειμένων και γλωσσική θεωρία γ) Γλωσσική θεωρία Στην Ελληνιστική εποχή έχουμε τις πρώτες γραμματικές. Η Γραμματική αποτέλεσε το θεμέλιο της μεσαιωνικής επιστήμης, και ως 'τέχνη' από μόνη της αλλά και ως εργαλείο απαραίτητο για να διαβάζει κανείς σωστά και να γράφει τη Λατινική. Σ' αυτή τη στάση και την εν γένει νοοτροπία μπορόυμε να πούμε ότι βρίσκεται η ρίζα της ταύτισης της φιλολογίας με τη γλωσσολογία. Η αρχαία ελληνική φιλολογική επιστήμη, χωρίς να διεκδικεί να είναι ο μοναδικός κλάδος για την περιγραφή και ανάλυση της γλώσσας, κατέχει διαχρονικά σημαντική θέση στον χώρο των αρχαίων γλωσσικών θεωριών, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι μελετά τη γλώσσα στην πρακτική της εφαρμογή και πραγμάτωση μέσα στη λογοτεχνία. Συνδετικό στοιχείο της αρχαίας φιλολογικής επιστήμης με την επιστήμη της γλωσσολογίας αποτελεί ο όρος γραμματική. Η έννοια γραμματική στην αρχαιότητα: βλ. ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΚΕΙΜΕΝΑ: Η μαρτυρία του Σέξτου Εμπειρικού, Προς γραμματικούς 41κ.ε. Ο όρος 'φιλολογία' Στο πλαίσιο της Βρετανικής πραγματικότητας ταυτίζεται με την συγκριτικη-ιστορική γλωσσολογία. Στη Γερμανία (αλλά και σε άλλες χώρες, και στην Αμερική) ισοδυναμεί με την επιστημονική

3 προσέγγιση και μελέτη των λογοτεχνικών κειμένων, ιδιαίτερα της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Σ' αυτό το πλαίσιο χρήσης ο όρος Φ είναι ένας γενικός όρος που μπορεί κανείς να τον χρησιμοποιήσει για να αναφερθεί στους δεσμούς μεταξύ της γλωσσολογίας ως (αυτόνομης) επιστήμης και της αισθητικής-ουμανιστικής μελέτης της λογοτεχνίας. Οι σχέσεις ανάμεσα σε Φ και Γλ είναι στενές και επιτρέπουν επικαλύψεις σε μεγάλο βαθμό. Από την άλλη μεριά, στις απαρχές της Γραμματικής μπορεί κανείς να εντοπίσει τις ρίζες της γλωσσoλογίας ως σύγχρονης επιστήμης (από το 19ο αι ως σήμερα), αλλά και της λεγόμενης παραδοσιακής/παιδαγωγικής γραμματικής: Η παραδοσιακή γραμματική έχει ως στόχο την 'εκμάθηση' της γλώσσας, είναι ρυθμιστική, εμπειρική στη μέθοδο της, βασίζεται στο γραπτό λόγο και στην επίσημη 'νόρμα'. Είναι επίσης εννοιολογική (οι ορισμοί και τα αναλυτικά της εργαλεία στηρίζονται σε έννοιες). Ιστορική επισκόπηση της εξέλιξης και διαμόρφωσης της 'παραδοσιακής' γραμματικής δια μέσου των αιώνων. Αρχαία Ελλάδα, Ρώμη, Μέσοι Χρόνοι (μετά το 1100). Ο στόχος πάντα παραμένει κατά βάση διδακτικός. Όμως στους Μέσους Χρόνους έχουμε την εμφάνιση των 'φιλοσοφικών' γραμματικών, που ήταν το προϊόν της ενσωμάτωσης της γραμματικής περιγραφής της Λατινικής (Πρισκιανός) στο σύστημα της σχολαστικής φιλοσοφίας (η οποία απηχούσε κατευθείαν την αριστοτελική φιλοσοφία, όπως είχε 'περάσει' στην καθολική θεολογία). Είναι η στιγμή όπου κατοχυρώνεται ο σημαντικός ρόλος του φιλοσόφου στη γραμματική. Η θεωρητική βάση της γραμματικής, ως πεδίου ξεχωριστού από τη χρήση της για διδακτικούς σκοπούς είναι δουλειά του φιλοσόφου. Η πορεία ως εδώ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (βλ. ενότητα 2)--> ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ---> ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (auctores) (artes) Αναγέννηση Αντιφατική περίοδος (1453, 1492). Ανθρωπισμός, δημιουργία λαϊκών κυβερνήσεων, κλασικισμός. Οι πρώτες γραμματικές εθνικών γλωσσών. Τυπογραφία, δημιουργία μέσης εμπορικής τάξης. Απαρχές της ιστορικής γλωσσολογίας: η σχέση των ρομανικών γλωσσών με τη Λατινική έδωσε το θεωρητικό πλαίσιο για την ενασχόληση με τη γλωσσική αλλαγή. 17ος-18ος αιώνας. Οι Λογικές/φιλοσοφικές γραμματικές σηματοδοτούν για μια ακόμα φορά τη μετατόπιση του κέντρου βάρους των ενασχολήσεων με τη γλώσσα στη φιλοσοφία. Ήταν οι διάδοχοι των σχολαστικών γραμματικών των Μέσων Χρόνων. Ο ορθός λόγος υπεράνω του δόγματος. Στόχος τους να φωτίσουν την ενότητα της γραμματικής που βρίσκεται πίσω από τις γραμματικές των διαφορετικών γλωσσών. 19ος-20ος αιώνας. Η πιο χαρακτηριστική αντίθεση μεταξύ των δυο τελευταίων αιώνων στάθηκε η πολύ γρήγορη εμφάνιση της περιγραφικής γλωσσολογίας στον αντίποδα της ιστορικής. [Otto Jespersen: Η γλωσσολογία είναι κυρίως ιστορική επιστήμη. Ο Saussure καθιερώθηκε στους γλωσσολογικού κύκλους μέσα από μια σημαντικότατη συμβολή του στην Ινδοευρωπϊκή Γλωσσολογία.] Η δημοσίευση των 'Μαθημάτων' του Saussure παρομοιάστηκε με την Κοπερνίκεια επανάσταση.

4 (2) συγχρονία vs διαχρονία (3) Langue-parole (4) Langue: πρέπει να περιγραφεί με συγχρονικούς όρους ως ένα σύστημα αλληλοεξαρτώμενων στοιχείων Πάντως στην Αμερική η γλωσσολογία αναγνωρίστηκε ως ξεχωριστή επιστήμη (ως αντικείμενο πανεπιστημιακών σπουδών, γύρω στο 1920). ΕΝΟΤΗΤΑ 2 Γλώσσα-σκέψη-κόσμος α) Ο ετυμολογικός λόγος της ποίησης ως απεικόνιση της σχέσης ονόματος πράγματος: ΕΝΟΤΗΤΑ 2.1 ΚΕΙΜΕΝΑ Οι ετυμολογίες των ποιητών: Το όνομα ως απεικόνιση της φύσης του πράγματος με αξιοποίηση του μύθου. Παραδείγματα ετυμολογιών στο αρχαϊκό έπος: Όμηρος, Ησίοδος β) Η απάντηση των Προσωκρατικών φιλοσόφων και των σοφιστών: ΕΝΟΤΗΤΑ 2.1. ΚΕΙΜΕΝΑ Η αντιπαλότητα ανάμεσα στη δόξαν και τη νόησιν. Η θεμελίωση του προβλήματος φύσει θέσει. γ) Πλάτωνας: Το φύσει θέσει πρόβλημα: ΕΝΟΤΗΤΑ 2.1. ΚΕΙΜΕΝΑ: Ο πλατωνικός διάλογος Κρατύλος. Παρουσίαση και αντιπαράθεση με τις δύο βασικές θέσεις για τη σχέση ονόματος πράγματος. δ) Η απάντηση του Αριστοτέλη: Ο συμβατικός/συμβολικός χαρακτήρας της γλώσσας: ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΚΕΙΜΕΝΑ: Αριστοτέλης Περί ερμηνείας 1. ε) Το γλωσσικό σημείο στους Στωικούς: ΕΝΟΤΗΤΑ 2.2 ΚΕΙΜΕΝΑ: Σέξτος Εμπειρικός Προς λογικούς 2, και στ) Το γλωσσικό σημείο στη μεσαιωνική φιλοσοφία Μεταφορά των απόψεων των Στωικών. Μια τροποποίηση επιφέρει ο Ιερός Αυγουστίνος: ΓΛΣ είναι κάτι απου αποκαλύπτεται στις αισθήσεις και αποκαλύπτει στο νου κάτι άλλο πέρα από τον ίδιο το νου. Όλη η γνώση είναι γνώση για τα πράγματα, αλλά τα πράγματα γίνονται γνώση μέσω των σημείων. Η διδασκαλία του Αυγουστίνου βασίζεται σ' έναν ορισμό του σημείου που για πρώτη φορά στοχεύει να συμπεριλάβει και το φυσικό σημείο και το θεσμοθετημένο/συμβατικό ψς δυο όψεις της γενικευτικής έννοιας 'σημείο'. Πρόκειται για μια σημαντική στιγμή στην ιστορία της σημειωτικής. Boethius (5ος αι.): αντικείμενα-->νοητικές αναπαραστάσεις-->προφερόμενες λέξεις--> γραπτές λέξεις 11ος-12ος αι. Verba naturalia...et apud omnes gentes eadem. Οι νοητικές λέξεις είναι φυσικές λέξεις και γι αυτό κοινές σε όλους τους ανθρώπους. 13ος-14ος αι. Όλο και περισσότερο το ΓΛΣ καθίσταται η βασική έννοια της scientia sermocinalis. Ο λόγο; δεν είναι παρά 'σημείο'. Roger Bacon, ο θεωρητικός του 'σημείου'. Το σημείο ανήκει στην κατηγορία Σχέση: σημείο κάποιου πράγματος σε κάποιον. Τονίζει την πραγματολογική σχέση του ερμηνευτή του σημείου. Στόχος του να θέσει τα θεμέλια της σημασιολογίας του προφορικού λόγου. Εγκαταλείπει τη θεωρία του σημειωτικού τριγώνου και σηματοδοτεί τη στροφή από την 'παραδοσιακή'

5 σημασιολογία στην εκτατική/διατασική (extensive) σημασιολογία της αναφοράς (reference). Δυο τύποι ονοματοθεσίας: (α) 'Καλώ αυτό Χ', (β) οποτεδήποτε μια λέξη χρησιμοποιείται για κάτι άλλο από εκείνο για το οποίο αρχικά χρησιμοποιήθηκε. Significatio: Η έννοια μιας λέξης. Αρχικά η σχέση ανάμεσα σε μια λέξη/σημείο και αυτό που σήμαινε (άναφορα'). Αργότερα, εξαιτίας αυτής της σχέσης, η λέξη υποκαθιστά ή υπονοεί ένα πράγμα, τόπο, πρόσωπο, κ.λπ. Επειδή η λέξη homo σημαίνει 'ανθρωπος', υπονοεί τον Σωκράτη, το Γιώργο, τη Μαρία, κ.λπ. (συδήλωση, έκταση). 16ος-18ος αι. To φιλοσοφικό ερώτημα περί σχέσης γλώσσας-σκέψης-κόσμου αναβιώνει μέσα από τις αντίθετες απόψεις εμπειριστών και ορθολογιστών. Θεμελιώδης αρχή του εμπειρισμού (Fr. Bacon, Locke, Hume, Berkeley): Όλη η ανθρώπινη γνώση προέρχεται από τις αισθήσεις και τις νοητικές διεργασίες που λειτουργούν πάνω σ' αυτές αφαιρετικά και γενικευτικά. Στον αντίποδα, οι ορθολογιστές (Descartes/Καρτέσιος) που πρέσβευαν ότι η ανθρώπινη γνώση πρέπει ν' αναζητηθεί στις σταθερε ς αξίες του ανθρώπινου 'λόγου'. Στο επίκεντρο της διαμάχης βρίσκεται το θέμα των έμφυτων ιδεών-π.χ., η έννοια του αριθμού, των λογικών και μαθηματικών εννοιών/συναρτήσεων, οι λογικές προτάσεις. Και ο Locke δεχόταν την ύπαρξη εσωτερικών νοητικών διεργασιών. Ιδέες/'σημάδια'/λέξεις---->κόσμος Οι ιδέες μας συμφωνούν με την πραγματικότητα (του κόσμου μας) γιατί είναι από τη φύση τους τα σημάδια που μέσω αυτών θα μάθουμε να διακρίνουμε τα πράγματα. Descartes: αρνήθηκε ότι οι αισθήσεις αποκαλύπτουν τη φύση των ουσιών. Το ανθ ρωπινο πνέυμα είναι εκείνο που μπορεί να προσλάβει τη φύση της πραγματικότηταςμέσω μιας καθαρά νοητικής (πνευματικής) αντιληπτικής διαδικασίας. Να στραφούμε προς τον κόσμο των ιδεών για την ουσία των πραγμάτων. Τελικά η ουσιία της διαμάχης ήταν κατά πόσον ο ανθρώπινος νους έχει ενεργητικό ρόλο κατά την απόκτηση της γνώσης. Αργότερα ο Chomsky θα συνεχίσει και στηρίξει τη θεωρία του πάνω στη φιλοσοφία του Descartes. 18ος-19ος αι. Το θέμα της απαρχής και της εξέλιξης της ανθρώπινης γλώσσας ως χαρακτηριστικού του ανθρώπινου είδους 'ένωσε' τους φιλοσόφους των δυο αντίπαλων στρατοπέδων του 18ου αι. (Condillac, Rousseau, Herder. Βλ και Robins, σελ. 152, του αγγλικού βιβλίου) ζ) Saussure: Το αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου: ΕΝΟΤΗΤΑ 2.2. ΚΕΙΜΕΝΑ: Από τα Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας του Saussure. Στο μοντέλο του S το σημείο περιλαμβάνει την έννοια, όχι το πράγμα. Τα γλωσσικά σημεία αναφέρονται πρωτίστως το ένα στο άλλο (δομή). Σημειολογία: ΕΝΟΤΗΤΑ 2.3 Αριστοτέλης-->Μεσαιωνικοί φιλόσοφοι-->charles Peirce ('homo significans')-->saussure Richard Ogden (1923): σημειωτικό τρίγωνο Έννοια Μορφή Αντικείμενο αναφοράς Bloomfield: ENOTHTA 2.4. ΟΙ σελίδες από το βιβλίο του Language. H γλώσσα ως σύστημα συνηθειών/'έξεων'. Η παραγωγή και η ερμηνεία νέων γλωσσικών τύπων είναι ζήτημα αναλογίας και λογικού συμπερασμού. Chomsky: ENOTHTA 2.5 Το κείμενο Μορφή και Νόημα στις φυσικές Γλώσσες (ειδκά σελ 30 για τον

6 αντίλογο στις απόψεις του Bloomfield). Οι άνθρωποι είναι προικισμένοι με μια πλούσια και σαφώς προσδιορισμένη σειρά νοητικών ιδιοτήτων (πβλ. τις έμφυτες ιδέες του Descartes) που καθορίζει τη (μητρική) γλώσσα πάνω στη βάση ασήμαντων, ανεπαρκών, περιστασιακών και συχνά ανοργάνωτων γλωσσικών δεδομένων. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις νοητικές ιδιότητες της γλώσσας με εξαιρετικά δημιουργικό τρόπο, αφού μπορούν να δημιουργούν κάθε στιγμή άπειρο αριθμό 'καινοφανών' προτάσεων, να εκφράζουν ελέυθερα τις σκέψεις τους και μάλιστα εκείνες που σχετίζονται με εμπειρία του παρελθόντος. Το πρόβλημα της σχέσης γλώσσας-σκέψης-κόσμου στη φιλοσοφία του 20ου αι., ή το πρόβλημα της σημασίας στη γλώσσα. Αναβίωση, με άλλους όρους, του 'παλιού' προβλήματος. Υπάρχει 'σκέψη' ή και η πραγματικότητα χωρίς ή εκτός γλώσσας; Διάφοροι επιστήμονες (γλωσσολόγοι, φιλόσοφοι, ανθρωπολόγοι) απάντησαν μέσω διαφορετικού βαθμού γλωσσικού ντετερμινισμού (σχετικισμού): Η δομή μιας γλώσσας καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο οι ομιλητές νοηματοδοτούν/κατηγοριοποιούν τον κόσμο. Καντ: η γλώσσα είναι ένα εργαλείο-ανάμεσα σε πολλά-που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να γνωρίσει τον κόσμο. Humboldt: Η γλώσσα είναι το υλικό της σκέψης. Wittgenstein: When I think in language, there aren't 'meanings' going through my mind in addition to the verbal expression: the language is itself the vehicle of thought. Οι λέξεις παίρνουν το νόημά τους μέσα από τη χρήση τους στα γλωσσικά παιχνίδια. Από μόνες τους δεν έχουν νόημα. Αμερικανοί ανθρωπολόγοι Sapir: Ποτέ δυο γλώσσες δεν είναι κανοποιητικά όμοιες 'ωστε να θεωρηθούν ότι αντιπροσωπεύουν την ίδια πραγματικότητα. Οι κόσμοι στους οποίους ζουν διαφορετικές κοινωνίες είναι διαφορετικοί κόσμοι. Ο Whorf, αντί να δηλώνει ότι η γλώσσα επηρεάζει τη σκέψη και τη συμπεριφορά των ομιλητών της, προσπάθησε να ερμηνεύσει τους τρόπου με τους οποίους οι διαφορές σ' ένα γραμματικό σύστημα (και η χρήση του) επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι ομιλητές αντιλαμβάνονται τον κόσμο. ΕΝΟΤΗΤΑ 3 Η γλώσσα ως σύστημα και η γραμματική ως γλώσσα α) Μοντέλα κατηγοριοποίησης της γλώσσας και των συστατικών της στοιχείων 1. Πλάτωνας: η πρώτη απόπειρα ταξινόμησης της γλώσσας και των συστατικών της στοιχείων από τη μικρότερη στη μεγαλύτερη ενότητα: βλ. Κρατύλος 424b7-425b3 (ENOTHTA 2.1 KEIMENA) 2. Αριστοτέλης: Το μάθημα γραμματικής στην Ποιητική του Αριστοτέλη: βλ. Ποιητική κεφ (ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΚΕΙΜΕΝΑ) 3. Οι Στωικοί: Η τέχνη περί φωνής, βλ. Διογ. Λαέρτ (ΕΝΟΤΗΤΑ 3.1 ΚΕΙΜΕΝΑ) 4. Διονύσιος Θραξ: Το «πρώτο» εγχειρίδιο γραμματικής από την αρχαιότητα. Γραμματικοί πάπυροι: ΕΝΟΤΗΤΑ 3.2 ΚΕΙΜΕΝΑ

7 β) Η θεμελίωση της γλωσσολογίας ως επιστήμης: Επιστήμη; Συσσωρευμένη και γενικώς αποδεκτή γνώση που έχει συστηματοποιηθεί και διατυπωθεί με άξονα την ανακάλυψη γενικών αληθειών ή τη λειτουργία φυσικών νόμων. (Τρίτο Νέο Διεθνές Λεξικό της Αγγλικής Γλώσσας του Webster, 1981, τόμ. ΙΙ). Η επιστήμη, εξ ορισμού είναι η αναζήτηση της τάξης μέσα στη φύση. (Newmeyer, F Grammatical Theory). Ο τελικός στόχος κάθε επιστήμονα δεν είναι μόνο η παρατήρηση και η καταγραφή συγκεκριμένων φαινομένων (και κατά συνέπεια η γνώση αυτών των φαινομένων), αλλά η ερμηνεία των φαινομένων που παρατηρούν και καταγράφουν. Η ερμηνεία οδηγεί στη γνώση και την κατανόηση. Saussure Langage: πρόκειται για την ερμηνεία του γλωσσικού φαινομένου. Chomsky Η έννοια Γραμματική αποτελεί τον άξονα και την πεμπτουσία της (Γενετικής) Μετασχηματιστικής θεωρίας: η γραμματική ταυτίζεται με τη γλώσσα, η γραμματική ικανότητα με τη γλωσσική ικανότητα (βλ. επόμενη Ενότητα) Ο άνθρωπος που έχει μάθει τη γραμματική μιας γλώσσας έχει στην ουσία εσωτερικεύσει ένα σύνολο κανόνων που συνδέουν ήχο και έννοια με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Η κεντρική θέση της Γενετικής θεωρίας είναι ότι οι προτάσεις παράγονται με βάση ένα σύνολο υποσυνείδητων νοητικών διεργασιών (πβλ. τα προγράμματα των υπολογιστών). Αυτές οι διεργασίες είναι μέρος του ανθρώπινου νου. Στόχος της συντακτικής θεωρίας είναι να τις φέρει στο φως προσπαθούμε δηλ. να καταλάβουμε τι είναι αυτό που γνωρίζουμε για τη γλώσσα χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Στη ΓΓ η προτυποποίηση των υποσυνείδητων διεργασιών γίνεται με τυπικούς (συντακτικούς) κανόνες. Τέτοιοι κανόνες παράγουν/γεννούν τις προτάσεις μιας γλώσσας, εξ ου και η ονομασία Γενετικός. γ) Ιστορική αναδρομή στις αρχαίες συντακτικές θεωρίες Η σύνταξη των μερών του λόγου κατά τον Απολλώνιο Δύσκολο: Από τη φιλοσοφική στη γραμματική σύνταξη. Η λογική διάσταση της γραμματικής σύνταξης: Βλ. ΕΝΟΤΗΤΑ 3.3 ΚΕΙΜΕΝΑ Η σύνταξη συνιστά τη 'ραχοκοκκαλιά' της σύγχρονης γενετικής θεωρίας-αυτό που ο Chomsky ονομάζει computational system (της γλώσσας). ΕΝΟΤΗΤΑ 4 Χρήση και χρήσεις της γλώσσας Ελληνισμός και τα κριτήρια γλωσσικής ορθότητας. Αναλογία - Ανωμαλία Βλ. Σέξτος Εμπειρικός ΕΝΟΤΗΤΑ 4.1 Κοινωνιογλωσσικές προσεγγίσεις: Η μαρτυρία του Σέξτου Εμπειρικού. Στο πλαίσιο της σύγχρονης γλωσσολογίας ο όρος χρήση/χρήσεις της γλώσσας εμπίπτει στο σκέλος πλήρωση/πραγμάτωση, parole της δυαδικής αντίθεσης γνώση και χρήση, ικανότητα πραγμάτωση, langue και parole. Η γλωσσική ικανότητα είναι η έμφυτη γλωσσική γνώση που αποκαλύπτεται μέσα από τη γλωσσική διαίσθηση. Κάθε φυσικός ομιλητής μιας γλώσσας έχει διαισθήσεις για τη γλώσσα του. Τι λέγεται και τι δεν λέγεται, πώς ερμηνεύεται κάτι που λέγεται κλπ. για προτάσεις που δεν έχει ξανακούσει ποτέ του. Η γλωσσική πραγμάτωση στηρίζεται και προϋποθέτει τη γλωσσική ικανότητα αλλά δεν ταυτίζεται μαζί της γιατί σχεδόν πάντα υπόκειται σε περιορισμούς που δεν είναι γλωσσικοί στη φύση τους. Αντίθετα, η γλωσσική ικανότητα είναι νοητική ιδιότητα/ικανότητα που δεν ελέγχεται από

8 'εξωτερικούς', μη γλωσσικούς περιορισμούς. Η έννοια της ρύθμισης και των συναφών εννοιών της νόρμας και της ορφθής χρήσης είναι έννοιες που αφορούν αποκλειστικά τη γλωσσική πραγμάτωση και ΟΧΙ τη γλωσσική ικανότητα (ή το parole αλλά όχι το langue). Επομένως είναι έννοιες που προσδιορίζουν τις παιδαγωγικές γραμματικές, που είναι εκ φύσεως χρηστικές, αλλά όχι τις γραμματικές που στοχεύουν στο να είναι ερμηνευτικές, δηλ. να αντανακλούν την έμφυτη γλωσσική γνώση του ομιλητή. Εδώ έχουμε μια διαφορά μεταξύ φιλολογίας και γλωσσολογίας που μοιάζει να είναι αγεφύρωτη. Προφανώς γιατί το πρωτογενές 'υλικό' των δυο γνωστικών αντικειμένων είναι διαφορετικο: κείμενα (γραπτός λόγος) στην περίπτωση της φιλολογίας, προφορικός λόγος (κατ' εξοχήν) στην περίπτωση της γλωσσολογίας. Και διαφορετικοί οι στόχοι τους: η αποτίμηση της λογοτεχνικής και αισθητικής αξίας έναντι της ερμηνείας της (έμφυτης) γλωσσικής γνώσης, που υπάρχει αναξάρτητα από οποιαδήποτ επραγμάτωση/υλοποίηση. Η ανίχνευση των ριζών αυτών των εγγενών (μάλλον) διαφορών ανάμεσα στις δυο επιστήμες υπήρξε το έναυσμα για την υλοποίηση του συγκεκριμένου μαθήματος.