ΔΙΑΡΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ Εφαρμογές Αβαθούς Γεωθερμίας Με Χρήση Γεωθερμικών Αντλιών Θερμότητας (ΓΑΘ)

Transcript

1 ΔΙΑΡΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ Εφαρμογές Αβαθούς Γεωθερμίας Με Χρήση Γεωθερμικών Αντλιών Θερμότητας (ΓΑΘ) Αντώνιος Ακογλάνης, Διπλ. Μηχανολόγος Μηχανικός M.Sc. Στην παρούσα ενότητα διερευνώνται εφαρμογές της αβαθούς γεωθερμίας σε κτίρια με τη χρήση Γεωθερμικών Αντλιών Θερμότητας και γεωεναλλακτών. Η γεωθερμική ενέργεια αποτελεί μία ανανεώσιμη, καθαρή και πλήρως αποδεκτή πηγή ενέργειας, ικανή για να καλύψει μέρος των ενεργειακών αναγκών καθώς και να συνεισφέρει στη μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Πρωτοκόλλου του Κιότο και τις αντίστοιχες απαιτήσεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 4122/ Ενεργειακή Απόδοση Κτιρίων Εναρμόνιση με την Οδηγία 2010/31/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και λοιπές διατάξεις), όπου μεταξύ άλλων τίθενται απαιτήσεις για κτίρια σχεδόν μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας μετά την 31/12/2020 (για δημόσια κτίρια μετά την 31/12/2018). Αρχή λειτουργίας των γεωθερμικών αντλιών θερμότητας (ΓΑΘ) Εκτός από τη γεωθερμική ενέργεια υψηλής (>150 C), μέσης (80 έως 150 C) και χαμηλής (25 έως 80 C) ενθαλπίας που παρέχεται μέσω των γεωθερμικών ρευστών του υπεδάφους (σε οικονομικά εκμεταλλεύσιμα βάθη m) τα οποία θερμαίνονται σχεδόν αποκλειστικά από τη δραστηριότητα του πυρήνα της γης, υπάρχει και η δυνατότητα αξιοποίησης της λεγόμενης αβαθούς γεωθερμικής ενέργειας με θερμοκρασίες υπογείων πετρωμάτων και ρευστών μικρότερες από 25 C. Σε βάθη m, όπου τυγχάνει εφαρμογής η αβαθής γεωθερμία, η αποθηκευμένη θερμική ενέργεια προέρχεται και ανανεώνεται συνεχώς από δύο πηγές: (α) την ηλιακή ακτινοβολία πρωτευόντως (βλέπε Σχήμα 1) και (β) τη ροή θερμότητας από το εσωτερικό της γης δευτερευόντως. Αυτή η θερμική ενέργεια εκφράζεται με θερμοκρασίες των C, που είναι πολύ ευνοϊκές για τη λειτουργία και απόδοση των ΓΑΘ. Σχήμα 1 : Κατανομή προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας 1

2 Τα συστήματα ΓΑΘ αξιοποιούν την πρακτικά σταθερή (με μικρή διακύμανση) θερμοκρασία του εδάφους σε μικρό βάθος (βλέπε Σχήμα 2) και των υπογείων και επιφανειακών υδάτων, καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Έτσι επιτυγχάνεται η μέγιστη απόδοση των αντλιών θερμότητας έναντι των αντίστοιχων συμβατικών συστημάτων, με εξοικονόμηση ενέργειας έως και 80%. Οι ΓΑΘ μπορούν να είναι εγκατεστημένες είτε σε μεμονωμένα κτίρια οποιοδήποτε μεγέθους για θέρμανση/ψύξη και παροχή ζεστού νερού χρήσης, καθώς και σε μονάδες Τηλεθέρμανσης/Τηλεψύξης με ΓΑΘ. Οι ΓΑΘ διατίθενται συνήθως με αποδόσεις 3,5 ως 35 kw θέρμανσης/ ψύξης ανά μονάδα, επομένως για μεγάλα κτίρια απαιτείται η εγκατάσταση πολλαπλών μονάδων. Σχήμα 2 : Μέσες μηνιαίες θερμοκρασίες αέρα και εδάφους στη Θεσσαλονίκη (ΑΠΘ) 1 σε βάθος 1,5m - σημειώνεται ο στενός συσχετισμός μεταξύ των δύο παραμέτρων Καθοριστική παράμετρος για την αξιοποίηση των θερμικών ιδιοτήτων του εδάφους είναι η θερμοκρασία του σε διάφορα βάθη. Στην πράξη όμως, πολύ λίγοι μετεωρολογικοί σταθμοί διενεργούν εις βάθος μετρήσεις της θερμοκρασία του εδάφους. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται με την χρήση μαθηματικών σχέσεων, όπως αυτή του Labs που αναλύεται στην Τεχνική Οδηγία ΤΕΕ / Σημειώνεται ότι η θερμοκρασία εδάφους σε βάθος μέχρι 3 m μπορεί να ληφθεί ως περίπου ίση με τη μέση ετήσια θερμοκρασία αέρα της περιοχής. Οι ΓΑΘ αξιοποιούν την αποθηκευμένη ενέργεια του εδάφους ως θερμική πηγή στην μια πλευρά ενός τυπικού ψυκτικού κύκλου με συμπίεση ατμών (ίδιας τεχνολογίας με τα διαιρούμενα κλιματιστικάsplit ) που ανακτάται με τη χρήση ενός γεωεναλλάκτη, που μπορεί να είναι είτε ανοικτού είτε κλειστού βρόχου. Η διαθέσιμη θερμότητα αποδίδεται τελικά από τον συμπυκνωτή του ψυκτικού κυκλώματος σε ένα θερμαινόμενο χώρο, μέσω θερμού νερού χαμηλής θερμοκρασίας (30-50 C ) ή θερμού αέρα, όπως φαίνεται στο Σχήμα 3. Αντίστοιχα, με αναστροφή του ψυκτικού κύκλου είναι δυνατή η παροχή ψύξης το καλοκαίρι. Στην περίπτωση αυτή η απορροφώμενη από το χώρο θερμότητα αποβάλλεται, μέσω του εξατμιστή και του γεωεναλλάκτη, στο έδαφος. 2

3 Σχήμα 3: Η διαδικασία εναλλαγής θερμότητας σε μια ΓΑΘ ΓΑΘ ανοικτού και κλειστού βρόχου Τα υπόγεια νερά εντός του υδροφόρου ορίζοντα διατηρούν μια θερμοκρασία που προσεγγίζει τη θερμοκρασία του εδάφους δια μέσου του οποίου ρέουν. Με τη διενέργεια γεωτρήσεων κάτω από τον υδροφόρο ορίζοντα, σε βάθος που εξαρτάται από τις τοπικές συνθήκες - συνήθως m, ποσότητες του αναβρισκόμενου νερού μπορούν να αντληθούν ώστε να παρέχουν μια πηγή θερμότητας στον εξατμιστή μιας ΓΑΘ. Η διάταξη αυτή λήψης θερμότητας από τα υπόγεια νερά είναι γνωστή ως σύστημα ανοικτού βρόχου (βλέπε Σχήμα 4) και για τη διαπίστωση της διαθεσιμότητας του πόρου αυτού απαιτείται υδρογεωλογική μελέτη για τον καθορισμό του μεγέθους και της επάρκειας αυτού σε βάθος χρόνου. Λόγω των σύνθετων απαιτήσεων μιας υδρογεωλογικής έρευνας και των αβεβαιοτήτων (π.χ. απρόβλεπτες γεωλογικές συνθήκες, θύλακες αέρα, κατακρήμνιση τοιχωμάτων γεώτρησης, μειούμενος υδροφόρος ορίζοντας), προτιμούνται συνήθως συστήματα κλειστού βρόχου με γεωεναλλάκτες εντός του εδάφους. Οι βρόχοι αυτοί κατασκευάζονται συνήθως από σωλήνες πολυαιθυλενίου ή πολυπροπυλενίου και εντός αυτών κυκλοφορεί, μέσω αντλίας, το ρευστό μεταφοράς θερμότητας (συνήθως διάλυμα νερού γλυκόλης για την αποφυγή παγώματος κατά τις περιόδους χαμηλής θερμοκρασίας αέρα και παγετού εδάφους). Ο γεωεναλλάκτης μπορεί να εγκατασταθεί οριζόντια ή κατακόρυφα, ανάλογα με τη διαθεσιμότητα έκτασης στον περιβάλλοντα χώρο, τον τοπικό τύπο εδάφους και τα έξοδα εκσκαφής. Όπως και για τις διατάξεις ανοικτού βρόχου, μπορεί να δημιουργηθούν προβλήματα από τον εγκλωβισμό θυλάκων αέρα εντός των σωληνώσεων του γεωεναλλάκτη, γι αυτό απαιτείται προσεκτική προστασία, τόσο κατά την εγκατάσταση όσον και κατά τη λειτουργία, για την αποφυγή εμφράξεων. 3

4 Σχήμα 4: Τύποι εναλλαγής θερμότητας μιας ΓΑΘ με το περιβάλλον Απομάστευση θερμότητας εδάφους μέσω οριζόντιου γεωεναλλάκτη κλειστού βρόχου Όταν χρησιμοποιούνται οριζόντια ορύγματα για την εξαγωγή ενέργειας από το έδαφος, το βάθος εκσκαφής συνήθως κυμαίνεται μεταξύ 1,5 2,0 m. Για στενά ορύγματα τύπου λωρίδας, που συνήθως χρησιμοποιούνται για την κατασκευή βρόχου με σπειροειδή διάταξη σωλήνων (slinky), το πλάτος του ορύγματος είναι τυπικά το ίδιο με το πλάτος του κουβά του σκαπτικού μηχανήματος. Η πραγματικά απαιτούμενη επιφάνεια περιβάλλοντος χώρου για τη δημιουργία του βρόχου εδάφους εξαρτάται από τον τύπο εδάφους και το συνολικό χρόνο απομάστευσης ενέργειας από το έδαφος στη διάρκεια ενός έτους (ώρες / έτος). Το ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΝ παρέχει τιμές σχεδιασμού, βασισμένες σε δεδομένα μετρήσεων κεντροευρωπαϊκών εδαφών για το ρυθμό απομάστευσης ενέργειας από το έδαφος με βάση τις ετήσιες ώρες λειτουργίας μιας ΓΑΘ. Συνοπτική αναφορά στις τιμές αυτές δίνεται στον Πίνακα 1 παρακάτω. Σαν παράδειγμα, εάν θα έπρεπε να εξαχθεί θερμικό φορτίο 10kW από υγρό και αργιλικό έδαφος για 1800 ώρες ετησίως, θα ήταν λογικό να χρησιμοποιηθεί από τον πίνακα μια τιμή 25W/m 2. Επομένως, ο γεωεναλλάκτης θα έπρεπε να καλύψει μια επιφάνεια 10000/25 = 400m 2. Οι σωληνώσεις θα έπρεπε να στρωθούν με τουλάχιστον 0,8m απόσταση μεταξύ τους και αυτό ισοδυναμεί με τη χρήση σωληνώσεων συνολικού μήκους 400/0.8 = 500m τουλάχιστον. Για την 4

5 αποφυγή υπερβολικών πτώσεων πίεσης στο γεωεναλλάκτη (αποφυγή αυξημένων λειτουργικών δαπανών και διατήρηση λογικών τιμών πίεσης), το πρακτικό μήκος των σωληνώσεων συναρτάται από τη διάμετρο αυτών. Το συνιστώμενο μέγιστο μήκος για διάμετρο σωλήνα 25mm είναι τα 100m, και για διάμετρο 32mm τα 200m. Επομένως, αν στο ανωτέρω παράδειγμα χρησιμοποιούσαμε σωλήνα διαμέτρου 25mm, θα έπρεπε να εγκαταστήσουμε έναν γεωεναλλάκτη με πέντε βρόχους διασυνδεόμενους μεταξύ τους με συλλέκτες (όπως στο Σχήμα 5) Σχήμα 5: Συλλέκτες προσαγωγής-επιστροφής για τη σύνδεση έξι βρόχων εδάφους στον εναλλάκτη θερμότητας του εξατμιστή μιας ΓΑΘ (το επιπλέον ζεύγος αναμονών είναι για την πλήρωση και εξαερισμό του δικτύου) Απομάστευση θερμότητας εδάφους μέσω κατακόρυφου γεωεναλλάκτη κλειστού βρόχου Η χρήση κατακόρυφων γεωεναλλακτών είναι κατάλληλη όταν υφίστανται περιορισμοί στη διαθέσιμη επιφάνεια περιβάλλοντος χώρου όπως στις πυκνοκατοικημένες περιοχές- αλλά είναι και περισσότερο δαπανηρή. Οι γεωτρήσεις πρέπει να είναι σημαντικού βάθους ( της τάξης των m) για την υποδοχή του κατάλληλου μήκους σωληνώσεων που θα απομαστεύουν τις απαιτούμενες ποσότητες ενέργειας από το έδαφος. Η απόσταση μεταξύ των γεωτρήσεων δεν πρέπει να είναι μικρότερη από 6m και οι σωλήνες θα πρέπει να περιβάλλονται με θερμοαγώγιμο υλικό όπως ο μπεντονίτης ή τσιμεντοειδή υψηλής θερμικής αγωγιμότητας (η πλήρωση των γεωτρήσεων με θερμοαγώγιμα υλικά γίνεται συγχρόνως με την εισαγωγή του σωλήνα). Η ποσότητα θερμότητας που μπορεί να εξαχθεί από κάθε γεώτρηση καθορίζεται με βάση τον τύπο εδάφους και το συνολικό χρόνο της ετήσιας λειτουργίας της εγκατάστασης (ώρες / έτος). Το ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΝ παρέχει τιμές σχεδιασμού, βασισμένες σε δεδομένα κεντροευρωπαϊκών μετρήσεων, για την πιθανά διαθέσιμη ενέργεια από το έδαφος ανά μέτρο βάθους γεώτρησης. Συνοπτική αναφορά στις τιμές αυτές δίνεται στον Πίνακα 2 παρακάτω. Κάνοντας χρήση του ίδιου θερμικού φορτίου των 10kW όπως παραπάνω, η διαθέσιμη ενέργεια απομάστευσης από το έδαφος είναι περίπου 60W/m και επομένως η κατακόρυφη γεώτρηση πρέπει να έχει βάθος 10000/60 = 167 μέτρα. Πρακτικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν δύο γεωτρήσεις βάθους 85m περίπου ή τρείς σε βάθος 60m. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται διεθνώς μια αύξηση στην κατασκευή κατακόρυφων βρόχων που ενσωματώνονται σε πασσάλους θεμελίωσης των κτιρίων. Στο Σχήμα 6 παρατίθενται οι δύο πλέον δοκιμασμένες διατάξεις τοποθέτησης σωληνώσεων βρόχων εντός των γεωτρήσεων. Στην πρώτη διάταξη χρησιμοποιείται μονός σωλήνας προσαγωγής - 5

6 επιστροφής με εξάρτημα U στροφής 180 στον πυθμένα ή ακόμη και διπλός (ή και τριπλός) σωλήνας στην ίδια γεώτρηση, στη δεύτερη διάταξη χρησιμοποιείται απλός ομοαξονικός σωλήνας διπλού τοιχώματος ή σύνθετος ομοαξονικός σωλήνας όπως στο σχήμα. Σχήμα 6: Διατάξεις σωληνώσεων βρόχων γεωεναλλάκτη εντός γεώτρησης Βελτιστοποίηση της απόδοσης λειτουργίας Μια βασική πτυχή για την επίτευξη οικονομικών και περιβαλλοντικών ωφελειών από τη χρήση ΓΑΘ είναι ο ακριβής έλεγχος της λειτουργίας τους. Ο συντελεστής επίδοσης (COP) μιας ΓΑΘ συναρτάται από τη θερμοκρασία του γεωεναλλάκτη και το εσωτερικό φορτίο του κτιρίου που πρέπει να καλύψει η ΓΑΘ όσο πλησιέστερα βρίσκονται οι δύο θερμοκρασίες, τόσο μεγαλύτερος είναι ο συντελεστής επίδοσης που υπολογίζεται από: COP =παρεχόμενο θερμικό φορτίο (kw) / ηλεκτρική κατανάλωση ισχύος (kw). Δεδομένου ότι η θερμοκρασία των βρόχων εντός του εδάφους παραμένει σχετικά σταθερή, σε αντιδιαστολή με μια συμβατική αντλία θερμότητας αέρα-νερού, οι εποχικές μεταβολές στην απόδοση μιας ΓΑΘ είναι μικρότερες από μιας συμβατικής μονάδας αέρα-νερού. Για λόγους σύγκρισης, η απόδοση των αντλιών θερμότητας μετράται συχνά σε εποχιακή βάση, με χρήση του εποχιακού συντελεστή επίδοσης (SPF), όπου: SPF =παρεχόμενη θερμική ενέργεια(kwh/εποχή) / καταναλισκόμενη ηλεκτρική ενέργεια (kwh/εποχή) Συνολικά, οι αντλίες θερμότητας χαρακτηρίζονται από μεγάλο συντελεστή επίδοσης (COP), ο οποίος για τις αντλίες αέρα-νερού κυμαίνεται από 2,5 έως 3 ενώ στην περίπτωση των γεωθερμικών αντλιών (νερού νερού) μπορεί να φτάσει και το 5. Αυτό σημαίνει ότι μία ΓΑΘ με COP = 5, για κάθε kwh ηλεκτρικής ενέργειας που καταναλώνει, αποδίδει 5 kwh θερμικής ενέργειας. Εάν δε το σύστημα λειτουργεί αρκετές ώρες με το νυχτερινό τιμολόγιο, το κόστος πέφτει σημαντικά, ενώ μεγάλη εξοικονόμηση μπορούμε να επιτύχουμε στην περίπτωση που η αντλία συνδυαστεί με ενδοδαπέδια θέρμανση αντί για σώματα καλοριφέρ, όπως φαίνεται στο Σχήμα 7. 6

7 Επισημαίνεται τελικά ότι σε μια σωστή εγκατάσταση ΓΑΘ, οι δαπάνες θέρμανσης και ψύξης είναι πάντα μικρότερες από αυτές οποιουδήποτε παραδοσιακού συστήματος που χρησιμοποιεί ως πηγή ενέργειας τα ορυκτά καύσιμα (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, υγραέριο) καθώς και τον ηλεκτρισμό. Σχήμα 7: Εφαρμογή Ενδοδαπέδιας Θέρμανσης Μια άλλη εφαρμογή με νερό χαμηλών θερμοκρασιών είναι η χρήση της ΓΑΘ για την προθέρμανση ζεστού νερού χρήσης (ΖΝΧ) με την παρεμβολή ενός ενδιάμεσου δοχείου αποθήκευσης, σε συνδυασμό με ένα θερμαντήρα νερού χρήσης, όπως φαίνεται στο Σχήμα 8. Στο υπόψη σχήμα οι θερμοκρασίες προσαγωγής και επιστροφής στην ΓΑΘ από την πλευρά του φορτίου διατηρούνται σε 35 C και 25 C αντίστοιχα. Υπ αυτές τις συνθήκες, και με θερμοκρασία νερού δικτύου πόλης στους 10 C, η θερμοκρασία του νερού στο ενδιάμεσο δοχείο αποθήκευσης μπορεί να ανέλθει στους 30 C. Η διαδικασία αυτή μειώνει την απαιτούμενη δαπάνη ενέργειας καθώς και τις εκπομπές άνθρακα για την τελική ανύψωση της θερμοκρασίας του ζεστού νερού χρήσης στους 60 C. Επιπλέον το ενδιάμεσο δοχείο λειτουργεί και ως δοχείο αδρανείας, έτσι ώστε η ΓΑΘ να μην απαιτείται να εκκινεί περισσότερο από τρείς φορές σε περίοδο μιας ώρας, σύμφωνα με τις συστάσεις των κατασκευαστών. Στην εφαρμογή αυτή που γίνεται αποθήκευση νερού στο ενδιάμεσο δοχείο με θερμοκρασία αρκετά κάτω από τους 60 C, σε ένα ανοικτό κύκλωμα νερού, θα πρέπει να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα για την αποφυγή ανάπτυξης του βακτηρίου της λεγιονέλλας. Σχήμα 8: Εφαρμογή Προθέρμανσης Ζεστού Νερού Χρήσης 7

8 Περίοδος λειτουργίας 1800 ώρες ετησίως 2400 ώρες ετησίως Τύπος εδάφους: Ξηρό, χαλαρό έδαφος 10 W/m 2 8 W/m 2 Υγρό, συνεκτικό αργιλικό έδαφος W/m W/m 2 Άμμος ή χαλίκι κορεσμένο με νερό 40 W/m 2 32 W/m 2 Πίνακας 1: Πρακτικές τιμές απομάστευσης θερμικής ισχύος ανά m2 επιφάνειας εδάφους ( για αναλυτικές τιμές βλέπε EN 15450:2007) Περίοδος λειτουργίας 1800 ώρες ετησίως Τύπος εδάφους: Φτωχό υπέδαφος, ξηρό ίζημα Κανονικό υπέδαφος διαποτισμένου ιζήματος 2400 ώρες ετησίως 25 W/m 20 W/m 60 W/m 50 W/m Συμπαγής βράχος 84 W/m 70 W/m Πίνακας 2: Πρακτικές τιμές απομάστευσης θερμικής ισχύος ανά m βάθους κατακόρυφης γεώτρησης ( για αναλυτικές τιμές βλέπε EN 15450:2007) Σύνοψη πλεονεκτημάτων και οικονομικών οφελών συστημάτων ΓΑΘ Εγκατάσταση σε οποιοδήποτε μέρος Αδιάλειπτη λειτουργία, συνεχής παροχή θέρμανσης/ψύξης/ υποβοήθηση θέρμανσης ΖΝΧ δεν απαιτείται σύστημα εφεδρείας Αθόρυβη και ασφαλής λειτουργία μη ύπαρξη καύσης, όχι ανάφλεξη κ.λπ. Πολύ υψηλός βαθμός απόδοσης COP σε σχέση με άλλα συστήματα Α/Θ Συνεισφορά στη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων Δυνατότητα εφαρμογής σε αστικό περιβάλλον: εναλλακτικές λύσεις συστήματος εναλλαγής θερμότητας με το έδαφος ακόμα και σε περίπτωση περιορισμένου χώρου Υπεδαφικό σύστημα εκμετάλλευση του χώρου των γεωεναλλακτών για χώρους αναψυχής, θέσεις στάθμευσης κ.λπ. Πολύ χαμηλό λειτουργικό κόστος λόγω της χρήσης ηλεκτρικής ενέργειας σε πολύ μικρό ποσοστό (ΓΑΘ υψηλό COP) με εξοικονόμηση λειτουργικών δαπανών ~ 80% ανά έτος Αποπληρωμή επένδυσης σε ΓΑΘ σε μικρό χρονικό διάστημα (συνήθως 3 έως 5 χρόνια - ανοικτά και κλειστά συστήματα). 8

9 Σχήμα 9: Εγκατάσταση γεωεναλλακτών οριζόντιου και κατακόρυφουν βρόχου Αντώνης Ακογλάνης - SPECROOM, 2015 Βιβλιογραφία 1. Γ. Τσιλιγκιρίδης, Γ. Σπαντιδάκης, Σ. Χατζημωυσιάδης, ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΣΤΟ ΣΤΑΘΜΟ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΠΘ, Εργαστήριο Κατασκευής Συσκευών Διεργασιών, Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών, ΑΠΘ 2. Τ.Ο.Τ.Ε.Ε /2010, ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ, Κεφ.5 «Εις βάθος μεταβολή της θερμοκρασίας του εδάφους» 3. Ευρωπαϊκό Πρότυπο EN 15450:2007: Heating systems in buildings Design of heat pump heating systems 9