«ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ»

Transcript

1 I ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ «ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ» Καραβασίλη Ελένη Η εργασία υποβάλλεται για την μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Κωστοπούλου Στέλλα Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2010

2 «H στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη.» Καζαντζάκης («Ασκητική», σελ. 63) II

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα τελευταία χρόνια η ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηματικότητας έχει συνδυαστεί σε μεγάλο βαθμό με την ανάπτυξη του αγροτικού χώρου. Η ύπαιθρος παίρνει ένα πολυδραστήριο χαρακτήρα όπου η γυναίκα μπορεί να αποκτήσει ένα νέο ρόλο μέσω των αγροτουριστικών δραστηριοτήτων. Οι γυναικείοι συνεταιρισμοί, οι οποίοι αποτελούν μία σημαντική μορφή αγροτουριστικής δραστηριότητας μπορούν και σε κάποιες περιπτώσεις κρίνεται απαραίτητο, να αξιοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες για την επιβίωση και την ανάπτυξή τους. Στην παρούσα Διπλωματική Εργασία επιχειρείται: α) να καταγραφεί η υφιστάμενη κατάσταση όσον αφορά τη χρήση των νέων τεχνολογιών και πιο συγκεκριμένα τη χρήση του διαδικτύου από τους γυναικείους αγροτουριστικούς συνεταιρισμούς της Ελλάδας, β) να εξεταστεί αν και σε ποιο βαθμό η χρήση των νέων τεχνολογιών συμβάλλει στην ανάπτυξή τους και γ) να προσδιοριστεί η συμβολή των γυναικείων συνεταιρισμών στην τοπική ανάπτυξη. Για τη διερεύνηση των στόχων της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν τόσο πρωτογενή όσο και δευτερογενή στοιχεία. Η πρωτογενής έρευνα διενεργήθηκε τον Ιούνιο του 2009 και βασίστηκε σε 90 γυναικείους αγροτουριστικούς συνεταιρισμούς, στο σύνολο των 119 της Ελλάδας. Η συγκέντρωση των απαντήσεων στα ερωτηματολόγια έγινε στη συντριπτική πλειοψηφία τους, με τη μορφή τηλεφωνικής συνέντευξης, ενώ ένας σχετικά μικρός αριθμός απαντήθηκε μέσω φαξ. Για την κωδικοποίηση των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα Microsoft Excel ενώ για τη στατιστική τους ανάλυση το στατιστικό πακέτο SPSS. Από την παρούσα έρευνα συμπεραίνεται ότι οι γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί της Ελλάδας έχουν τη δυνατότητα να συμβάλλουν στην τοπική ανάπτυξη ως ένα βαθμό. Αν και δεν αποτελούν ιδιαίτερα δυναμικές επιχειρήσεις, ωστόσο έχουν πολλές θετικές επιπτώσεις στον αγροτικό πληθυσμό και στις τοπικές οικονομίες. Όσον αφορά τη χρήση νέων τεχνολογιών και ιδιαίτερα του διαδικτύου, φαίνεται ότι οι γυναικείοι συνεταιρισμοί δεν είναι ακόμα ιδιαίτερα εξοικειωμένοι. Αν και ο αριθμός των συνεταιρισμών που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για την προώθησή τους είναι αρκετά σημαντικός οι συνεταιρισμοί οι οποίοι έχουν δημιουργήσει για τον σκοπό αυτό τη δική τους ιστοσελίδα είναι μάλλον λίγοι. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας η χρήση ιστοσελίδας από ένα συνεταιρισμό συμβάλλει αρκετά στην ανάπτυξή του και με την ανάλογη στήριξη από τους αρμόδιους φορείς μπορεί να γίνει σημαντικός μοχλός τοπικής ανάπτυξης. III

4 SUMMARY In the past few years the support of women entrepreneurship has been related to a great extent, to the development of rural areas. Rural areas have gradually adopted a multi-active profile where women can acquire a new role when involved in agrotourist activities. The women s cooperatives, which constitute a significant type of agrotourist activity, can and in certain cases have to adopt the new technologies for their continued existence and expansion. In the present Master s Dissertation we attempt to: a) describe the existing situation regarding the use of new technologies and in particular the use of internet by the women s agrotourist cooperatives of Greece, b) examine if and to what extent the use of internet contributes to their development, and c) determine the contribution of women s cooperatives to local development. Study data have been based on primary and secondary research sources. Primary research was held during June 2009 and was based on 90 women s agrotourist cooperatives, out of a total of 119 in Greece. The majority of survey questionnaires were answered on a telephone interview basis, while a relatively small number were answered by fax. The Microsoft Excel software and the SPSS statistical package were used for the coding of results and their statistical analysis respectively. The research concluded that, the women s agrotourist cooperatives in Greece have the potential of contributing to local development up to a certain extent. Even though women agrotourist cooperatives in Greece are considered not to be particularly dynamic enterprises, they still have strong positive impacts both on rural population and on rural economies. Regarding the use of new communication technologies and principally the internet, it appears that women s cooperatives are not particularly familiarised yet. Although the number of cooperatives that use the internet for the marketing of their products is quite satisfactory, still the number of those that have created their own websites for this purpose, is rather small. The results of the research indicate that the creation and use of websites by women cooperatives contribute considerably to their progress and expansion and, with the necessary support from the appropriate institutions, can become an important pivot for local development. IV

5 Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφής αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα: ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗ ΕΛΕΝΗ Υπογεγραμμένος/η: Ημερομηνία: 04/2010 V

6 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Τα οφέλη που αποκόμισα από όλη τη διαδικασία του μεταπτυχιακού δεν οριοθετούνται στο πλαίσιο της παρούσας διπλωματικής. Με τη συμμετοχή μου στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών της Σχολής Νομικών, Οικονομικών & Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ., αλλά και μέσα από τη συγκεκριμένη εργασία απέκτησα πολύτιμες γνώσεις, τόσο ειδικές όσο και γενικές. Για την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές, -τριές μου και κυρίως την κ. Κωστοπούλου Στέλλα, Επίκουρη Καθηγήτρια στον Τομέα Εφαρμοσμένων Οικονομικών και Ανάπτυξης του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών της Σχολής Νομικών, Οικονομικών & Πολιτικών Επιστημών Α.Π.Θ. για τις υποδείξεις και τη γενικότερη καθοδήγησή της σε όλη τη διάρκεια της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας. Ευχαριστώ την Πανελλήνια Συνομοσπονδία Ενώσεων Αγροτικών Συνεταιρισμών για την άμεση ανταπόκρισή της στο αίτημα μου για παραχώρηση των στοιχείων των γυναικείων συνεταιρισμών της χώρας μας. Επίσης, ευχαριστώ τους συνεταιρισμούς που ανταποκρίθηκαν και συμμετείχαν στην έρευνά μου καθώς και την κ. Ιωαννίδου Ευανθία, Γραμματέα του Γυναικείου Αγροτικού Συνεταιρισμού Παραδοσιακών Προϊόντων Αγίου Αντωνίου για τις πληροφορίες που μου παρείχε. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την συμφοιτήτριά μου από το μεταπτυχιακό πρόγραμμα Καλαπούτη Κλεονίκη για την καθοριστική βοήθειά της σε όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος καθώς και τους φίλους Αβραμίδη Γ. και Κουίνογλου Κ. για τη βοήθειά τους στην τηλεφωνική έρευνα. Τέλος και κυρίως, ευχαριστώ την οικογένειά μου που με προέτρεψε να ξεκινήσω την προσπάθεια αυτή και με βοήθησε με όποιο τρόπο μπορούσε για την ολοκλήρωσή της. VI

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...III SUMMARY... IV ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΟΡΦΕΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ (ΤΠΕ) ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΕΝΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ...36 VII

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΕΡΕΥΝΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ Α: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΡΩΤΩΜΕΝΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑ Β: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑ Γ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ Δ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ Ε: ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Ζ: ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑ Η: ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑ Θ: ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΤΟΥΣ ΕΝΟΤΗΤΑ Ι: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΔΙΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΗΛΙΚΙΑΣ ΜΕΛΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ...71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΩΝ (Δ.Δ. ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ) ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ...76 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...81 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...86 Α) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ...86 Β) ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ...92 Γ) ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ VIII

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΧΑΡΤΩΝ Πίνακας Α.1 (Σχήμα Α.1): Θέση ερωτώμενων στο συνεταιρισμό...39 Πίνακας Β.1: Αριθμός γυναικείων συνεταιρισμών ανά νομό...40 Πίνακας Β.2: Αριθμός γυναικείων συνεταιρισμών ανά Περιφέρεια...40 Πίνακας Β.3 (Σχήμα Β.1): Έτη έναρξης λειτουργίας συνεταιρισμών...42 Πίνακας Β.4 (Σχήμα Β.2): Αριθμός ενεργών μελών των συνεταιρισμών...43 Πίνακας Β.5: Δραστηριότητες συνεταιρισμών...44 Πίνακας Β.6 (Σχήμα Β.3): Δίκτυο πωλήσεων των συνεταιρισμών...44 Πίνακας Γ.1 (Σχήμα Γ.1): Έσοδα από πωλήσεις...45 Πίνακας Δ.1 (Σχήμα Δ.1): Είδος απασχόλησης...46 Πίνακας Δ.2 (Σχήμα Δ.2): Ηλικιακή κατανομή ενεργών μελών...47 Πίνακας Δ.3 (Σχήμα Δ.3): Εκπαιδευτικό επίπεδο απασχολούμενων Πίνακας Δ.4 (Σχήμα Δ.4): Ποσοστό των ανέργων απασχολούμενων πριν το συνεταιρισμό...48 Σχήμα Ε.1: Συμβολή των συνεταιρισμών στην τόνωση της λειτουργίας υφιστάμενων επιχειρήσεων...49 Σχήμα Ε.2: Συμβολή των συνεταιρισμών στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων...50 Σχήμα Ε.3: Συμβολή των συνεταιρισμών στην καλύτερη εξυπηρέτηση και προσέλκυση τουριστών στην περιοχή...50 Σχήμα Ε.4: Συμβολή των συνεταιρισμών στη συγκράτηση του αγροτικού πληθυσμού 51 Σχήμα Ε.5: Συμβολή των συνεταιρισμών στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας για τον τοπικό πληθυσμό...51 Σχήμα Ε.6: Συμβολή των συνεταιρισμών στη δημιουργία συμπληρωματικών εισοδημάτων για τον τοπικό πληθυσμό...52 Πίνακας Ε.1 (Σχήμα Ε.7): Συμβολή των συνεταιρισμών στην τοπική ανάπτυξη Πίνακας Ζ.1 (Σχήμα Ζ.1): Μέσα προώθησης των συνεταιρισμών Πίνακας Ζ.2: (Σχήμα Ζ.2): Λόγοι μη χρησιμοποίησης ιστοσελίδας ως μέσο διαφήμισης...56 Σχήμα Ζ.3: Δίκτυο πωλήσεων των συνεταιρισμών με ιστοσελίδα...57 Σχήμα Ζ.4: Αριθμός μελών των συνεταιρισμών με ιστοσελίδα...58 Σχήμα Ζ.5: Ηλικία μελών των συνεταιρισμών με ιστοσελίδα...58 Σχήμα Ζ.6: Εκπαιδευτικό επίπεδο μελών των συνεταιρισμών με ιστοσελίδα...59 Πίνακας Ζ.3: Δραστηριότητες συνεταιρισμών οι οποίοι χρησιμοποιούν ιστοσελίδα...59 Πίνακας Ζ.4: Χρόνος λειτουργίας ιστοσελίδων...60 Πίνακας Ζ.5 (Σχήμα Ζ.3): Χειριστές των ιστοσελίδων Σχήμα Η.1: Συμβολή της χρήση της ιστοσελίδας στην ανάπτυξη των συνεταιρισμών.61 Σχήμα Η.2: Συμβολή της χρήση της ιστοσελίδας στην εύρεση νέων πελατών...62 IX

10 Σχήμα Η.3: Συμβολή της χρήση της ιστοσελίδας στην κερδοφορία των συνεταιρισμών...62 Πίνακας Η.1 (Σχήμα Η.4): Συμβολή του διαδικτύου στην ανάπτυξη των συνεταιρισμών...63 Πίνακας Ι.1: Προοπτικές δικτύωσης των συνεταιρισμών...65 Σχήμα Ι.1: Προοπτικές δικτύωσης των συνεταιρισμών με ιστοσελίδα...65 Σχήμα Ι.2: Προοπτικές δικτύωσης των συνεταιρισμών χωρίς ιστοσελίδα...66 Σχήμα Ι.3: Προοπτικές δικτύωσης των συνεταιρισμών σαν σύνολο...66 Πίνακας Συσχέτιση περιφέρειας συμβολής συνεταιρισμών στην τόνωση της λειτουργίας των υφιστάμενων επιχειρήσεων...67 Πίνακας Συσχέτιση περιφέρειας συμβολής συνεταιρισμών στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων...68 Πίνακας Συσχέτιση περιφέρειας συγκράτησης του αγροτικού πληθυσμού στην περιοχή...68 Πίνακας Συσχέτιση περιφέρειας δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας για τον τοπικό πληθυσμό...68 Πίνακας Συσχέτιση περιφέρειας δημιουργίας συμπληρωματικών εισοδημάτων για τον τοπικό πληθυσμό...69 Πίνακας Συσχέτιση δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης τόνωσης της λειτουργίας των υφισταμένων επιχειρήσεων...70 Πίνακας Συσχέτιση δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δημιουργίας θέσεων εργασίας για τον τοπικό πληθυσμό...71 Χάρτης 1: Αριθμός γυναικείων συνεταιρισμών ανά νομό και περιφέρεια...41 Χάρτης 2: Οι 27 γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί οι οποίοι έχουν δημιουργήσει τη δική τους ιστοσελίδα ανά νομό και περιφέρεια...57 Χάρτης 3: Νομός Θεσσαλονίκης Χάρτης 4: Δήμος Βασιλικών...74 X

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εικόνα της αγροτικής υπαίθρου έχει αλλάξει σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Έχει αναγνωριστεί η ιδιαιτερότητα των τοπικών κοινωνιών με αποτέλεσμα την πραγματική στροφή και το ενδιαφέρον προς την προώθηση της τοπικής ανάπτυξης (Ανθοπούλου et al., 1998). Η ύπαιθρος παίρνει σταδιακά έναν νέο πολυδραστήριο χαρακτήρα, όπου συνδυάζονται όλοι οι παραγωγικοί τομείς. Η ανάπτυξη της υπαίθρου συνδέεται πλέον και με την προώθηση της επιχειρηματικότητας. Μ αυτό τον τρόπο προωθείται η απασχόληση, αποτρέπεται η εγκατάλειψη των αγροτικών περιοχών και αυξάνεται το εξωγεωργικό εισόδημα (Σπανουδάκη, 2008). Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού και πιο συγκεκριμένα ο αγροτουρισμός αποτελούν ένα από τα βασικά μέσα με τα οποία η ύπαιθρος μπορεί να αναγεννηθεί και να αναπτυχθεί χωρίς αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον (Ανθοπούλου et al., 1998). Στο πλαίσιο της ανάπτυξης της υπαίθρου δημιουργείται για τις γυναίκες μια επαγγελματική ευκαιρία για απασχόληση κοντά στο σπίτι τους, που τους προσφέρει αυτονομία και ανεξαρτησία. Η δημιουργία αγροτικών ατομικών επιχειρήσεων ή αγροτουριστικών συνεταιρισμών μικρής κλίμακας από γυναίκες της υπαίθρου δημιουργεί νέες δυνατότητες για τις ίδιες και για τις περιοχές όπου δραστηριοποιούνται (Γιδαράκου, 2005). Τα τελευταία χρόνια ραγδαία ήταν και η εξέλιξη στον τομέα των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών (ΤΠΕ). Τα οφέλη της τεχνολογίας μπορούν, και σε κάποιες περιπτώσεις κρίνεται απαραίτητο, να εκμεταλλευτούν για την ανάπτυξή τους οι γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί, οι οποίοι καλούνται να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις και ευκαιρίες που προκύπτουν από την εξέλιξη των ΤΠΕ και ιδιαίτερα του διαδικτύου. Οι συνεταιρισμοί έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν το διαδίκτυο ως ένα σημαντικό εργαλείο για την προώθηση των προϊόντων και υπηρεσιών τους (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2009). Η παρούσα διπλωματική εργασία αφορά στο ρόλο του αγροτουρισμού και πιο συγκεκριμένα των γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισμών στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη και στη συμβολή της χρήσης του διαδικτύου στη λειτουργία των συνεταιρισμών. Η εργασία βασίστηκε τόσο σε πρωτογενή όσο και δευτερογενή έρευνα. Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας αναφέρεται στη δημιουργία και εξέλιξη της ανάγκης να αναπτυχθούν οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού και πιο συγκεκριμένα ο 1

12 αγροτουρισμός ο οποίος έχει σαν στόχους πρώτον την φιλοξενία του τουρίστα σ ένα ήρεμο και αυθεντικό περιβάλλον και δεύτερον την ανάπτυξη των τοπικών οικονομιών. Τη σημασία των γυναικείων αγροτουριστικών συνεταιρισμών στην ανάπτυξη των τοπικών οικονομιών πραγματεύεται το δεύτερο κεφάλαιο. Οι συνεταιρισμοί αυτοί παρά τα προβλήματα τα οποία πολλές φορές καλούνται να αντιμετωπίσουν, έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε βιώσιμους φορείς τοπικής ανάπτυξης. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στη χρήση των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας και πως αυτές μπορούν να βοηθήσουν στην προώθηση και γενικότερη ανάπτυξη των συνεταιρισμών. Η παρουσία ενός γυναικείου αγροτουριστικού ή αγροβιοτεχνικού συνεταιρισμού στο χώρο του διαδικτύου θεωρείται πλέον αναγκαία στο σύγχρονο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της πρωτογενούς έρευνας στην οποία συμμετείχαν αγροτουριστικοί γυναικείοι συνεταιρισμοί από όλη τη χώρα. Με την έρευνα επιδιώκεται να παρουσιαστεί η γενικότερη κατάσταση που επικρατεί στους γυναικείους συνεταιρισμούς και ειδικότερα το πόσο έχουν εκμεταλλευτεί τις νέες τεχνολογίες για την ανάπτυξή τους. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μελέτη περίπτωσης του Γυναικείου Αγροτικού Συνεταιρισμού Παραδοσιακών Προϊόντων Αγίου Αντώνιου ο οποίος χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για την προώθησή του. Τέλος παρατίθενται τα συμπεράσματα και ερωτήματα για περαιτέρω έρευνα. 2

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Ο αγροτουρισμός, ως μία νέα μορφή τουρισμού, αναπτύχθηκε στον αγροτικό χώρο τα τελευταία χρόνια και θεμελίωσε τη δυνατότητα να επιφέρει σημαντικά αποτελέσματα στην ανάπτυξη των μειονεκτικών περιφερειακών περιοχών. Εντάσσεται στις νέες, εναλλακτικές μορφές τουρισμού προς τις οποίες στράφηκε το ενδιαφέρον από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν παρατηρήθηκε μία αμφισβήτηση του μοντέλου του μαζικού τουρισμού. 1.1 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Ο τουρισμός ως κοινωνικοοικονομικό φαινόμενο αναπτύχθηκε με πολύ γρήγορους ρυθμούς μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και πήρε τη μορφή του οργανωμένου μαζικού τουρισμού. Ο μαζικός τουρισμός (mass tourism), μία από τις τρεις γενικές μορφές τουρισμού, περιλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα τουριστών, οι οποίοι ταξιδεύουν με σκοπό κυρίως την ξεκούραση και τη διασκέδαση (Λαγός 2005: 62). Κύρια χαρακτηριστικά του αποτελούν η μαζικότητα, η βιομηχανοποίηση και η τυποποίηση του προσφερόμενου προϊόντος (Αϊβατζίδου, Κωστοπούλου 2005: 171). Η ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού οφείλεται στις ευνοϊκές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες οι οποίες διαμορφώθηκαν κατά τη μεταπολεμική περίοδο στον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο, όπως η βελτίωση των όρων εργασίας, της αμοιβής των εργαζομένων και η αύξηση του ελεύθερου χρόνου τους. Το ίδιο χρονικό διάστημα, εξελίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό οι αερομεταφορές και γενικότερα τα μεταφορικά συστήματα και εμφανίστηκαν τα οργανωμένα πακέτα διακοπών τα οποία πρόσφεραν οι τουριστικοί πράκτορες. Τέλος, στην ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού συνέβαλε αποφασιστικά η ραγδαία εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφόρησης και η μαζική τουριστική παραγωγή, κατανάλωση και διαφήμιση (Λαγός 2005: 68). Ωστόσο, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός άρχισε να αμφισβητείται. Παρατηρήθηκε ότι το πρότυπο του μαζικού τουρισμού είχε αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό, κοινωνικό και δομημένο περιβάλλον πολλών περιοχών με αποτέλεσμα τη δημιουργία σοβαρών οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων. Παρατηρήθηκε επίσης μία αλλαγή τόσο στα κίνητρα των τουριστών, όσο και στις πολιτικές των αρμόδιων φορέων (Αϊβατζίδου, Κωστοπούλου 2005: ). Πολλοί τουρίστες άλλαξαν προτιμήσεις κάνοντας μία στροφή προς τη φύση και το καθαρό περιβάλλον Επιθυμία τους ήταν πλέον, όχι μόνο η ξεκούραση, αλλά και η 3

14 πραγματοποίηση άλλων δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια των διακοπών τους. Σ αυτό βοήθησε και η αύξηση του ετήσιου χρόνου διακοπών που είχε σαν αποτέλεσμα την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου και τη δημιουργία νέων κινήτρων και αναγκών. Λόγω της συνεχούς βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου στις δυτικές κοινωνίες, παρατηρήθηκε μία αύξηση στη μέση κατά κεφαλή τουριστική δαπάνη, κυρίως από το 1980 και μετά, γεγονός που οδήγησε τη ζήτηση προς νέες μορφές τουρισμού. Όσο για τις προτιμήσεις σε τουριστικά καταλύματα, οι τουρίστες αναζητούν όλο και πιο σύγχρονες υπηρεσίες, κάτι το οποίο προσφέρουν οι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, συντελώντας έτσι στην τουριστική ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Ένας άλλος σημαντικός λόγος μετατόπισης του ενδιαφέροντος προς άλλες μορφές τουρισμού ήταν και η εξέλιξη της τεχνολογίας. Με τη χρήση του Διαδικτύου (internet) αλλάζει το σύστημα κρατήσεων στα μεταφορικά μέσα και τα τουριστικά καταλύματα με αποτέλεσμα να επωφελούνται τόσο οι τουρίστες όσο και οι τουριστικές επιχειρήσεις (Λαγός 2005: 63-64). Εμφανίστηκαν έτσι νέες μορφές τουρισμού όπως ο τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων (special interest tourism) και ο εναλλακτικός τουρισμός (alternative tourism) που δίνουν έμφαση στην ποιότητα των διακοπών και των υπηρεσιών τουρισμού. Οι δύο αυτές μορφές έχει καθιερωθεί διεθνώς να αποκαλούνται ειδικές μορφές τουρισμού που σημαίνει πως οι τουρίστες στηρίζουν τις διακοπές τους σε τουλάχιστον ένα βασικό ή ειδικό κίνητρο. Ο εναλλακτικός τουρισμός αποτελείται από επιμέρους ειδικές μορφές τουρισμού όπως ο τουρισμός υπαίθρου, ο οικοτουρισμός, ο πολιτιστικός τουρισμός κ.α. Σ αυτές τις μορφές τουρισμού οι άνθρωποι αναζητούν ένα διαφορετικό τρόπο διακοπών ο οποίος συνδέεται με την προστασία του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος (Λαγός 2005). Κύρια χαρακτηριστικά τα οποία διαφοροποιούν τον εναλλακτικό τουρισμό από τον μαζικό είναι τα εξής: 1. Η υποδοχή γίνεται από μικρής δυναμικότητας τουριστικές μονάδες και όχι από μεγάλα ξενοδοχεία. 2. Οι φορείς είναι τοπικοί και όχι μεγάλες εταιρείες ξένες στον τόπο. 3. Οι επιπτώσεις είναι λιγότερο αρνητικές στον τοπικό πληθυσμό και το περιβάλλον και είναι περισσότερες οι πιθανότητες ευνοϊκής αποδοχής από τις τοπικές κοινωνίες 4. Τα οικονομικά οφέλη παραμένουν στις τοπικές κοινωνίες και δε διαφεύγουν, μέσω των μεγάλων εταιρειών των ξενοδοχειακών μονάδων, έξω από την περιοχή. Μία από τις σημαντικότερες μορφές εναλλακτικού τουρισμού που έχει αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες είναι αυτή του αγροτουρισμού. 4

15 1.2 ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Ο αγροτουρισμός, ως μία από τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού, επιδιώκει τη δημιουργία θετικών κοινωνικών, πολιτιστικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων και ανταποκρίνεται σε δύο ανάγκες. Η πρώτη είναι η ανάγκη των κατοίκων των αστικών κέντρων για επιστροφή στη φύση με σκοπό να ξεφύγουν από τις δυσκολίες της καθημερινής ζωής (Iakovidou 2002:13). Σύμφωνα με έρευνες σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη το 1996 και 2000, αλλά και με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία διαπιστώθηκε πως αυτοί που επιλέγουν τον αγροτουρισμό είναι κυρίως κάτοικοι πόλεων, οι οποίοι επιθυμούν να ξεφύγουν από την εξαντλητική καθημερινότητα της πόλης και να χαλαρώσουν για λίγες μέρες στην ύπαιθρο (Ιακωβίδου 2006:7). Η δεύτερη ανάγκη αφορά τους αγρότες, οι οποίοι υπερνικούν το ρόλο τους ως παραγωγοί και ασχολούνται επιπλέον με τον τομέα των υπηρεσιών σε μία προσπάθεια να συμπληρώσουν το αγροτικό τους εισόδημα (Iakovidou 2002:13-14). Στη διεθνή βιβλιογραφία συναντάμε πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις του όρου αγροτουρισμός όπως αγροτοτουρισμός, γεωργικός τουρισμός ή τουρισμός υπαίθρου, οι οποίοι συγχέονται μεταξύ τους. Γενικά, έχει επικρατήσει ο όρος αγροτουρισμός αλλά και αγροτικός τουρισμός, ο οποίος βέβαια έχει ευρύτερο εννοιολογικό περιεχόμενο από τον πρώτο. Πιο συγκεκριμένα, ο όρος «αγροτουρισμός» (agritourism) ορίζεται ως «η δραστηριότητα που αναπτύσσεται στον αγροτικό χώρο από αγρότες κατά κύριο επάγγελμα που είναι μόνιμοι κάτοικοι μιας περιοχής και έχουν ως κύριο σκοπό την ενίσχυση του αγροτικού τους εισοδήματος και της τοπικής οικονομίας με την εκμετάλλευση μικρών τουριστικών καταλυμάτων (ενοικιαζόμενα δωμάτια, πανσιόν, ξενώνες, κάμπινγκ), την τροφοδοσία των τουριστικών μονάδων με προϊόντα τοπικής παραγωγής και την ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων που συνδέονται συμπληρωματικά με τον τουρισμό» (Λαγός, Τομάρας, 2005: 6). Ο όρος «αγροτοτουρισμός» (agrotourism), ο οποίος επίσης χρησιμοποιείται συχνά, περιλαμβάνει τις τουριστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται από αγρότες μονίμους κατοίκους αγροτικών περιοχών, που δεν έχουν όμως ως κύριο επάγγελμα τη γεωργία και οι οποίοι δημιουργούν μικρές αγροτουριστικές μονάδες παροχής υπηρεσιών και αγαθών, οικογενειακής ή συνεταιριστικής μορφής (Ιακωβίδου, 2009). 5

16 Ο όρος «αγροτικός τουρισμός» (rural tourism) αποτελεί ευρύτερη έννοια και περιλαμβάνει τις παραπάνω έννοιες αλλά και άλλες όπως, πράσινος τουρισμός (green tourism) και οικοτουρισμός (ecotourism). Λόγω των διαφορετικών εννοιών που περιέχει, αλλά και της ποικιλίας των γεωγραφικών χαρακτηριστικών που υπάρχουν ανά τόπο, είναι δύσκολο να δημιουργηθεί ένας συγκεκριμένος ορισμός για τον αγροτικό τουρισμό (Hernandez Maestro et al., 2007). Γενικά, ο αγροτικός τουρισμός αναπτύσσεται σε αγροτικές περιοχές που δεν έχουν κορεσθεί τουριστικά και προσπαθεί να συνδέσει την αγροτική με την τουριστική δραστηριότητα, με στόχο κάθε μία να ωφεληθεί από την άλλη και κυρίως να μην υποβαθμισθεί η γεωργία από τον τουρισμό (Σφακιανάκης, 2000) ΜΟΡΦΕΣ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο αγροτουρισμός ως εναλλακτική μορφή τουρισμού εμφανίσθηκε τη δεκαετία του 1960 στις ΗΠΑ με τη μορφή της φιλοξενίας σε αγροκτήματα και αγροτουριστικά καταλύματα (Farm and Ranch hospitality) και με τις παραλλαγές του γεωργικού τουρισμού (Farm/ranch based tourism) και του αγροτικού τουρισμού (Hotel/resort based tourism) (Σφακιανάκης, 2000). Στη διεθνή πρακτική επικράτησε με δύο μορφές. Η πρώτη περιλαμβάνει διακοπές σε αγροκτήματα (farm house holidays) τα οποία σχετίζονται έντονα με τη γεωργική εκμετάλλευση. Οι εκδρομείς παίρνουν μέρος στις αγροτικές δραστηριότητες και στην αγροτική ζωή γενικότερα. Η δεύτερη μορφή αγροτουρισμού είναι γνωστή ως Bed and breakfast δηλαδή κλίνη και πρωινό. Σ αυτή την περίπτωση οι φιλοξενούμενοι μένουν σε ενοικιαζόμενα δωμάτια σε εξωαστικούς συνοικισμούς ή σε αγροτικά καταλύματα (αγροικίες) που βρίσκονται μέσα στον αγροτικό οικισμό (Λαγός, Τομάρας 2005: 8). Ανάλογα, με τις περιοχές που εφαρμόζεται ο αγροτουρισμός διακρίνεται και σε επιμέρους κατηγορίες (π.χ. αγροτουρισμός σε μεγάλες γεωργικές εκμεταλλεύσεις, αγροτουρισμός σε παραδοσιακούς οικισμούς, αγροτουρισμός σε παραλιακές ή νησιωτικές περιοχές) (Λαγός 2005:77). Στη διεθνή πρακτική δηλαδή οι διακοπές σε αγροτουριστικές περιοχές σημαίνουν κυρίως διαμονή σε φάρμες στην ύπαιθρο, κάτι το οποίο δε υπάρχει στον ίδιο βαθμό στην Ελλάδα, αν και διαθέτει τις προϋποθέσεις (π.χ. εναλλασσόμενο τοπίο) (Γιάκκα, 2007: 7). Στην Ελλάδα, η ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού καθυστέρησε. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 δεν υπήρχε οργανωμένη μορφή αγροτουρισμού, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει πλήρη απουσία καταλυμάτων στην ύπαιθρο. Στις αναπτυγμένες περιοχές της χώρας και κυρίως στις παραθαλάσσιες, δημιουργήθηκαν καταλύματα για την εξυπηρέτηση των τουριστών χωρίς όμως ιδιαίτερες προδιαγραφές ή 6

17 κάποια κρατική βοήθεια. Η ανάπτυξη αυτής της μορφής τουρισμού μπορεί να επέφερε κάποια θετικά αποτελέσματα, αλλά συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας όχι και τόσο θετικής εικόνας για τον αγροτουρισμό στην Ελλάδα (Παρταλίδου, 2005: 25, 26). Τα πρώτα ουσιαστικά βήματα του αγροτουρισμού στην Ελλάδα έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του 80, λίγο μετά την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1981, µε τη θέσπιση ευρωπαϊκών και εθνικών κανονισμών και νόμων. Ωστόσο, αυτό συνέβη χωρίς συγκεκριμένο σχεδιασμό και χωρίς να οριοθετηθούν συγκεκριμένοι αγροτουριστικοί προορισμοί. Την ίδια περίοδο ξεκίνησε και η ίδρυση και λειτουργία των Γυναικείων Αγροτικών Συνεταιρισμών, οι οποίοι αποτέλεσαν το πιο οργανωμένο αγροτουριστικό όργανο και συνετέλεσαν σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Τη δεκαετία του 90 ξεκίνησε μία νέα περίοδος για την ανάπτυξη του αγροτουρισμού στην Ελλάδα. Εφαρμόζονται η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER (Liaisons Entre Actions de Developpement de l Economie Rurale), τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ), το Β Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Β ΚΠΣ) και άλλες πρωτοβουλίες φορέων της Δημόσιας Διοίκησης όπως της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και του Ελληνικού Οργανισμού Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων Χειροτεχνίας (Ε.Ο.Μ.Μ.Ε.Χ.). Ο αγροτουρισμός έγινε γνωστός ως ο τουρισμός των 3Φ (Φύση, Φιλία, Φιλοξενία). Πολλές περιοχές της χώρας, εντάχθηκαν στο χάρτη των εναλλακτικών μορφών τουρισμού ως αγροτουριστικοί προορισμοί και άρχισαν να έχουν ζήτηση από τους κατοίκους των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας (Ιακωβίδου 2006:3, 4). Ωστόσο, καθ όλη αυτή την περίοδο ο αγροτουρισμός δεν αναπτύχθηκε ομοιόμορφα στη χώρα. Τα αγροτουριστικά καταλύματα δεν υλοποιήθηκαν με βάση ένα συνολικό σχέδιο ανάπτυξης κάθε περιοχής (Λαγός, Τομάρας 2005). Μ αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκαν επιχειρήσεις οι οποίες δεν κατάφεραν να συνδυάσουν τη λειτουργία τους με τις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου και να συμβάλλουν ουσιαστικά στην υλοποίηση του στόχου του αγροτικού τουρισμού. Σήμερα, εξακολουθούν να καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες για τη δημιουργία βιώσιμων και ανταγωνιστικών αγροτουριστικών επιχειρήσεων που να συμβάλλουν στην ανάπτυξη των αγροτουριστικών προορισμών, να συνδέονται με τα τοπικά αγροτικά στοιχεία και να διακρίνονται από τους καθιερωμένους προορισμούς μαζικού τουρισμού (Ιακωβίδου 2006:4, 5). Στη χώρα μας οι μορφές αγροτουρισμού είναι δύο, ο αμιγής και ο σύνθετος. Στον αμιγή αγροτουρισμό οι εκδρομείς ασχολούνται κυρίως με δραστηριότητες στη φύση όπως 7

18 ψάρεμα, πεζοπορία, κυνήγι, ιππασία, αλλά και με αγροτικές εργασίες όπως θερισμός, οπωροκηπευτική. Αυτή η μορφή αγροτουρισμού συναντάται σε νησιωτικές ή παράκτιες περιοχές, σε παραδοσιακούς οικισμούς, καταλύματα συνεταιριστικής μορφής κ.α. Ο σύνθετος αγροτουρισμός περιλαμβάνει τις παραπάνω δραστηριότητες, αλλά εδώ οι φιλοξενούμενοι εξειδικεύουν τις δραστηριότητες ανάλογα με τις επιθυμίες τους. Τέτοια παραδείγματα είναι ο τουρισμός υγείας, αθλητισμού, φυσιολατρίας, θρησκείας που γίνονται σε αγροτικές περιοχές με ιαματικές πηγές, με αθλητικές εγκαταστάσεις, σε ορεινά χωριά στην περιοχή των οποίων λειτουργεί οργανωμένο χιονοδρομικό κέντρο κ.ά. (Γιάκκα, 2007: 7-9) 1.3 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Ο αγροτουρισμός έχει δύο κύριους στόχους. Ο πρώτος είναι να προσφέρει στον τουρίστα την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με τη φύση και να απολαύσει ήρεμες διακοπές σε ένα φιλόξενο περιβάλλον στο οποίο συμμετέχει ενεργά. Ο δεύτερος είναι η οικονομική ενίσχυση του αγροτικού πληθυσμού μέσω της εκμετάλλευσης καταλυμάτων και της διάθεσης των προϊόντων της τοπικής αγροτικής παραγωγής και της τοπικής λαϊκής τέχνης (Γιάκκα, 2007: 9). Ο αγροτουρισμός αποτελεί μοχλό τοπικής ανάπτυξης που μπορεί να επιφέρει πολλές και θετικές επιπτώσεις. Μία από αυτές είναι η διαφοροποίηση της παραγωγικής βάσης στις τοπικές αγροτικές οικονομίες. Δημιουργείται απασχόληση η οποία δεν προέρχεται αποκλειστικά από τον πρωτογενή τομέα της οικονομίας, τομέας τον οποίο πολλοί νέοι δεν επιθυμούν να επιλέξουν ως κύρια απασχόλησή τους (Gidarakou, Kazakopoulos 2003). Με αυτό τον τρόπο πραγματοποιείται η συνεργασία όλων των παραγωγικών τομέων και συγκρατείται ο αγροτικός πληθυσμός στην περιφέρεια. Είναι αξιοσημείωτο πως εκτός από τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, συχνά αναβιώνουν παραδοσιακά επαγγέλματα που τείνουν να εκλείψουν όπως π.χ. η κεραμική, η αργυροχρυσοχοΐα, η ξυλογλυπτική και η υφαντική. Με τη δημιουργία απασχόλησης στον αγροτουρισμό δημιουργείται ένα συμπληρωματικό εισόδημα για τον αγροτικό πληθυσμό. Έτσι, βελτιώνονται οι συνθήκες διαβίωσης και εργασίας των αγροτών, προωθούνται τα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα και αναβαθμίζεται το οικονομικό επίπεδο των αγροτικών περιοχών. Δεν είναι όμως μόνο ο αγροτικός πληθυσμός που ωφελείται από τον αγροτουρισμό. Οι αλληλεπιδράσεις μέσα στις τοπικές κοινωνίες φέρνουν μία γενικότερη οικονομική ευημερία στον τόπο. 8

19 Η αύξηση του εισοδήματος και γενικότερα η ευημερία του αγροτικού πληθυσμού προκαλούν με τη σειρά τους μία κοινωνική και πολιτιστική αναβάθμιση των τοπικών κοινωνιών. Οι τοπικές κοινωνίες εξέρχονται από την απομόνωση και οι κάτοικοι μαζί με τους τοπικούς φορείς κατευθύνονται προς το ξεκίνημα νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Ακόμα, με τον αγροτουρισμό δίνεται η ευκαιρία να αναδειχθεί ο φυσικός και πολιτιστικός πλούτος ορισμένων περιοχών με τη διατήρηση, προβολή και αξιοποίηση της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Στο πλαίσιο αυτής της αναβάθμισης της υπαίθρου δημιουργούνται νέες υποδομές οι οποίες είναι απαραίτητες για τη σωστή λειτουργία της διαδικασίας που δημιουργείται μέσω του αγροτουρισμού (Κουτσού, 2008). Ωστόσο για να προκύψουν οι παραπάνω επιπτώσεις είναι απαραίτητη η κατάλληλη πολιτική και η υποστήριξη από τους αρμόδιους φορείς ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Από τη δεκαετία του 1980 η προώθηση του αγροτουρισμού εντάχθηκε στη στρατηγική της (τότε) Ευρωπαϊκής Κοινότητας (ΕΚ) με στόχο τη διαφοροποίηση των τοπικών οικονομιών στην ύπαιθρο και τη συγκράτηση του αγροτικού πληθυσμού. Η ΕΚ έκρινε απαραίτητη τη στήριξη της αειφόρου αγροτικής ανάπτυξης και γι αυτό το λόγο θέσπισε χρηματοδοτικά προγράμματα τα οποία προώθησαν, μέσω επιδοτήσεων, τις αγροτουριστικές δραστηριότητες. Τέτοιου είδους προγράμματα είναι ο Κανονισμός 1257/99, τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ) των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης και η Κοινοτική πρωτοβουλία Leader (I, II και Plus) και τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού Χώρου (Ο.Π.Α.Α.Χ.) Κανονισμός 1257/99 Με τον Κανονισμό 1257/99 (πρώην 950/97, 2328/91, 797/85) θεσπίστηκε το πλαίσιο της κοινοτικής στήριξης για την αειφόρο αγροτική ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον Κανονισμό η στήριξη προέρχεται από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων 1 (ΕΓΤΠΕ) και λιγότερο από τις χρηματοδοτικές συνεισφορές των κρατών μελών. Από τους κύριους στόχους του Κανονισμού, ο οποίος τέθηκε σε εφαρμογή το 1 Το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων είναι Διαρθρωτικό Ταμείο που χρηματοδοτεί την Κοινή Γεωργική Πολιτική της EE. Στόχος του είναι η ενίσχυση της αγοράς και η προώθηση των διαρθρωτικών αλλαγών στη γεωργία. Το EΓTΠE διαιρείται σε δύο τμήματα: το Τμήμα Εγγυήσεων, που χρηματοδοτεί τα μέτρα στήριξης των τιμών και τις επιστροφές κατά την εξαγωγή ώστε να εξασφαλίζει σταθερές τιμές για τους γεωργούς, και το Τμήμα Προσανατολισμού (EΓTΠE/Π) που ενισχύει μέσω επιδοτήσεων την ορθολογική οργάνωση, τον εκσυγχρονισμό και τις διαρθρωτικές βελτιώσεις στη γεωργία (Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 1997). 9

20 1985, ήταν η βελτίωση της δομής και της αποτελεσματικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και η δημιουργία συμπληρωματικών εισοδημάτων στη γεωργία με την προώθηση αγροτουριστικών και αγροβιοτεχνικών δραστηριοτήτων. Ο Κανονισμός αφορούσε μόνο στους κατά κύριο επάγγελμα γεωργούς, αυτούς δηλαδή που τουλάχιστο το 51% του εισοδήματός τους προέρχεται από τη γεωργία/ κτηνοτροφία. Δικαιούχοι είναι φυσικά πρόσωπα, ωστόσο ο Κανονισμός προβλέπει και την ενίσχυση συνεργαζόμενων γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Απαραίτητες προϋποθέσεις για τους δικαιούχους, εκτός από το να έχουν ως κύριο επάγγελμα τη γεωργία ή την κτηνοτροφία ήταν να είναι μόνιμοι κάτοικοι ορεινής ή μειονεκτικής περιοχής και η επένδυσή τους να πραγματοποιείται στα όρια της παραπάνω περιοχής (Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 1999). Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα Τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ) είναι σκέλη των τριών Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (ΚΠΣ): Α ΚΠΣ: , Β ΚΠΣ: και Γ ΚΠΣ: Τα ΠΕΠ είναι πολυτομεακές διαρθρωτικές παρεμβάσεις που στοχεύουν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας και στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στην περιφέρεια. Καταρτίζονται από κάθε περιφέρεια στο πλαίσιο ενός στρατηγικού σχεδιασμού ανάπτυξης και περιλαμβάνουν Άξονες, Δράσεις και Μέτρα. Ο αγροτουρισμός αποτελεί έναν από τους άξονες των ΠΕΠ. Δικαιούχοι των Προγραμμάτων αυτών είναι τοπικοί και συλλογικοί φορείς καθώς και φυσικά πρόσωπα ( Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader Η Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader (Liaisons Entre Actions de Developpement de l Economie Rurale, δηλαδή Δεσμοί Μεταξύ των Δράσεων για την Ανάπτυξη της Αγροτικής Οικονομίας) ξεκίνησε με το Leader Ι ( ) και συνεχίστηκε με το Leader ΙΙ ( ) και το Leader + ( ). Στόχος του προγράμματος είναι η ανάπτυξη του αγροτικού χώρου με τη σύμπραξη των τοπικών δημόσιων και ιδιωτικών φορέων και με μία διαδικασία βασισμένη στις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής. Οι δικαιούχοι μπορεί να είναι είτε φυσικά είτε νομικά πρόσωπα (ιδιώτες, συνεταιρισμοί, σύλλογοι κλπ.). Η πρωτοβουλία Leader διαφοροποιείται από τα άλλα προγράμματα λόγω της συνδυασμένης εφαρμογής οκτώ χαρακτηριστικών (Εμμανουηλίδου 2005: 415): 1. Χωρική προσέγγιση αντί για τομεακή. Παραβλέπονται τα διοικητικά όρια των περιοχών (π.χ. σύνορα νομών) και χαράσσονται οι περιοχές με βάση μία κοινή ταυτότητα (π.χ. κοινή ιστορία, γεωμορφολογική ομοιογένεια). 10

21 2. Προσέγγιση εκ των κάτω προς τα άνω, με κινητοποίηση όλων των ενδιαφερόμενων φορέων. 3. Διαχείριση του προγράμματος από Ομάδες Τοπικής Δράσης (ΟΤΔ). 4. Καινοτομία, με νέες προτάσεις σε προβληματικές αγροτικές περιοχές. 5. Πολυτομεακή ολοκλήρωση, με συνεργασίες στα διάφορα επίπεδα. 6. Δικτύωση, με συλλογική δράση. 7. Διακρατική συνεργασία. 8. Αποκεντρωμένη διαχείριση και χρηματοδότηση από διάφορους φορείς. Πιο συγκεκριμένα, τα έργα που υλοποιήθηκαν στην Ε.Ε. μέσω του προγράμματος Leader Ι ( ) εντάσσονται στα εξής έξι Μέτρα (European Commission, 1999): 1. Τεχνική υποστήριξη στην αγροτική ανάπτυξη. Το κύριο χαρακτηριστικό του μέτρου αυτού ήταν η διαφοροποίησή του στις διάφορες περιοχές, γεγονός εξαιρετικά σημαντικό το οποίο ανέδειξε τις διαφορετικές ανάγκες κάθε περιοχής. 2. Επαγγελματική κατάρτιση. Τα προγράμματα κατάρτισης αφορούσαν σε θέματα όπως βιολογικές καλλιέργειες, αγροτουρισμός, μάρκετινγκ αγροτικών προϊόντων κλπ. Σύμφωνα με την αξιολόγηση 2 του μέτρου, ποσοστό 78% του δείγματος των Ομάδων Τοπικής Δράσης πιστεύει ότι τα μαθήματα ήταν επιτυχή και βασισμένα στις τοπικές ανάγκες, 18% πιστεύει ότι η επίδραση των μαθημάτων ήταν μέτρια και το υπόλοιπο 4% ότι τα μαθήματα δεν βοήθησαν καθόλου. Οι μικρές επιδράσεις εμφανίστηκαν περισσότερο στις χώρες του Νότου όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ιταλία. Διαπιστώθηκε ότι έλλειψη εμπειρίας επηρέασε την ικανότητα σε τοπικό επίπεδο να προσδιοριστούν και να εφαρμοστούν οι κατάλληλες σειρές μαθημάτων. Αν και τα μαθήματα ήταν ακριβή και τεχνικά δεν ήταν πάντα συνδυασμένα με τις ευκαιρίες απασχόλησης. 3. Αγροτικός τουρισμός. Στο πλαίσιο του αγροτικού τουρισμού αναστηλώθηκαν παλιά κτήρια για να γίνουν ξενώνες, καθιερώθηκαν νέες δραστηριότητες στις ήδη υπάρχουσες υποδομές (π.χ. τοπικά κέντρα γαστρονομίας) κ.α. Αυτό το μέτρο άσκησε σχετικά θετικές επιδράσεις στην απασχόληση και την επιχειρηματικότητα, ιδιαίτερα των γυναικών και της ειδικευμένης εργασίας. Έχει συμβάλει σημαντικά στην αύξηση της ελκυστικότητας των αγροτικών περιοχών, της επαναβεβαίωσης αλλά και του εκσυγχρονισμού των τοπικών εικόνων και των ταυτοτήτων, καθώς και στην περαιτέρω διαφοροποίηση μεταξύ τους. Έχει συμβάλει επίσης στην αύξηση των ανταλλαγών μεταξύ του αγροκτήματος και του μη αγροτικού πληθυσμού και προς όφελος των δύο και έχει επεκτείνει τη χωρική αγορά των αγροτικών προϊόντων. Αυτές οι θετικές επιπτώσεις μειώθηκαν κάπως από την εμμένοντας ισχυρή προτίμηση για τις υλικές επενδύσεις. Όπου συνέβη αυτό η προστιθέμενη 2 Τα αποτελέσματα και ο αντίκτυπος της πρωτοβουλίας LEADER Ι έχουν αξιολογηθεί μέσω ενός κοινού ερωτηματολογίου που αντιμετωπίζεται σε ένα δείγμα 50 τοπικών ομάδων δράσης, των εκθέσεων περίπτωσης και άλλων μεμονωμένων πληροφοριών όταν διατίθενται (European Commission, 1999) 11

22 αξία του LEADER μειώθηκε αντίστοιχα, παραμένοντας ωστόσο ως ένα ακόμη σημαντικό μέτρο. 4. Μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), βιοτεχνίες, υπηρεσίες παρεχόμενες σε μικρή κλίμακα. Το συγκεκριμένο μέτρο βοήθησε πολύ στη δημιουργία νέων επιχειρήσεων. Οι επωφελούμενοι εδώ έφτασαν τους , ενώ του αγροτικού τουρισμού ήταν περίπου 8.500, επιβεβαιώνοντας τη μεγάλη ανάγκη για ποικιλομορφία η οποία περιλαμβάνει την επεξεργασία και το μετασχηματισμό των αγροτικών προϊόντων. Το μέτρο βοήθησε σε μεγάλο βαθμό τις μικρές επιχειρήσεις να ξεφύγουν από την απομόνωση και ιδιαίτερα στις χώρες του Νότου της Ε.Ε. 5. Αξιοποίηση και εμπορία των αγροτικών προϊόντων. Σ αυτό το μέτρο δίνεται έμφαση στην ποιότητα, την ποικιλομορφία και ακόμη περισσότερο την προώθηση των προϊόντων. Κύρια ομάδα στόχου είναι οι αγρότες και η πρωτοβάθμια παραγωγή. 6. Άλλα μέτρα. Παρά τις κάποιες αδυναμίες που παρουσιάσθηκαν κατά τη διαδικασία εφαρμογής του προγράμματος Leader I σε γενικές γραμμές είχε θετικά αποτελέσματα στις τοπικές κοινωνίες. Για το λόγο αυτό συνεχίσθηκε με την κοινοτική πρωτοβουλία Leader II η οποία διήρκεσε 6 χρόνια ( ). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2003) στόχος του Leader II ήταν να ενθαρρύνει την ανάληψη καινοτόμων ενεργειών από τους τοπικούς φορείς, δημόσιους και ιδιωτικούς, σε όλους τους τομείς δραστηριοτήτων του αγροτικού χώρου, να ενισχύει την ανταλλαγή των εμπειριών σε όλη την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και να βοηθήσει τους φορείς αγροτικής ανάπτυξης των διαφόρων κρατών - μελών να αξιοποιήσουν την πείρα που αποκτήθηκε σε άλλες περιοχές και να υλοποιήσουν από κοινού ορισμένα σχέδια. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποίησε μία προσέγγιση ακόμη πιο αποκεντρωμένης ανάπτυξης εφαρμόζοντας προγράμματα μέσω εθνικών και τοπικών φορέων. Πιο συγκεκριμένα, το πρόγραμμα Leader II περιελάμβανε τα εξής τέσσερα μέτρα (European Commission, 2003): 1. Απόκτηση ικανοτήτων. Αποσκοπούσε στο να προετοιμάσει τους τοπικούς παράγοντες να αναλάβουν υπεύθυνο ρόλο στην υλοποίηση του τοπικού προγράμματος και κάλυπτε το 3,4% των κεφαλαίων που χρησιμοποιήθηκαν για την εφαρμογή του Leader II. Δεν χρησιμοποιήθηκε από όλα τα κράτη - μέλη και γενικά αξιοποιήθηκε σε μικρό βαθμό. 2. Προγράμματα αγροτικής καινοτομίας. Αφορούσε τις προτεραιότητες που επελέγησαν στα Σχέδια Τοπικής Δράσης (ΣΤΔ) και κάλυπτε το 92,1% του συνολικού προϋπολογισμού. Η πρώτη προτεραιότητα ήταν ο αγροτουρισμός αν και σε μικρότερη έκταση σε σχέση με το Leader I. Στη συνέχεια ακολουθούν η τεχνική 12

23 βοήθεια, η αξιοποίηση τοπικών προϊόντων, η προώθηση πολύ μικρών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων, η κατάρτιση και το περιβάλλον. 3. Διακρατική συνεργασία. Ήταν προαιρετική και αφορούσε στη συνεργασία μεταξύ περιοχών Leader δύο τουλάχιστον κρατών - μελών της Ε.Ε. για την υλοποίηση κοινών σχεδίων. Κάλυπτε το 0,9% του συνολικού προϋπολογισμού. 4. Δικτύωση. Το μέτρο αυτό χρησιμοποιήθηκε επίσης για αξιολόγηση. Έλαβε το 0,9% του συνολικού προϋπολογισμού. Το ευρύ φάσμα των μέτρων φαίνεται να δείχνει ότι η αποκεντρωμένη προσέγγιση έφερε το πρόγραμμα πλησιέστερα προς τις ανάγκες των αντίστοιχων περιφερειών και των πληθυσμών τους. Kατά τη διάρκεια της υλοποίησης του προγράμματος δεν έλειψαν οι δυσκολίες. Ορισμένες φορές οι τοπικοί φορείς καθυστερούσαν να ξεκινήσουν την πρωτοβουλία με αποτέλεσμα την μη σωστή εφαρμογή του προγράμματος. Οι διοικητικές συνθήκες ήταν αποθαρρυντικές όπως εμπόδια στην εδαφική προσέγγιση και έλλειψη στήριξης για τις τοπικές ομάδες, κυρίως κατά την αρχική φάση. Βέβαια στο σύνολο του το Leader ΙΙ αποτέλεσε αποτελεσματική πρωτοβουλία. Έφερε σε στενότερη επαφή τοπικούς παράγοντες, διοικητικές αρχές και διαδικασίες υποστήριξης και συνέβαλε στην απασχόληση και την απόκτηση δεξιοτήτων σε τοπικό επίπεδο. Σύμφωνα με στοιχεία της εκ των υστέρων αξιολόγησης του προγράμματος δημιουργήθηκαν ή διατηρήθηκαν περίπου θέσεις πλήρους απασχόλησης (European Commission, 2003). Μετά την επιτυχία του Leader ΙΙ ακολούθησε το Leader plus (+) το οποίο ξεκίνησε το 2000 και διήρκεσε 7 χρόνια, μέχρι το Βασικούς στόχους είχε την ποιοτική και αειφόρο ανάπτυξη της υπαίθρου σε μακροπρόθεσμο επίπεδο και την ενίσχυση της προσπάθειας για άρση της απομόνωσης των αγροτικών περιοχών. Βασικό στοιχείο της νέας πρωτοβουλίας αποτέλεσε η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων φορέων και η δικτύωση. Επιπλέον, σε αντίθεση με τα προηγούμενα Leader, στο συγκεκριμένο όλες οι αγροτικές περιοχές ήταν επιλέξιμες με βάση ορισμένα κριτήρια. Το πρόγραμμα Leader+ περιελάμβανε τα εξής τρία σκέλη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000): 1. Ολοκληρωμένες και πιλοτικού χαρακτήρα στρατηγικές αγροτικής ανάπτυξης. Στήριξε περιοχές οι οποίες επιδείκνυαν βούληση και ικανότητα εφαρμογής μιας ολοκληρωμένης, βιώσιμης και πιλοτικής αναπτυξιακής στρατηγικής βασισμένης στα τοπικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. 2. Στήριξη συνεργασίας μεταξύ αγροτικών περιοχών. Ενθάρρυνε και στήριξε τη συνεργασία μεταξύ περιοχών του ίδιου κράτους και μεταξύ περιοχών πολλών κρατών - μελών. Η συνεργασία δεν σημαίνει μία απλή ανταλλαγή εμπειριών αλλά υλοποίηση μιας κοινής ενέργειας. 13

24 3. Δικτύωση. Η ανταλλαγή των επιτευγμάτων, των εμπειριών και της τεχνογνωσίας μεταξύ όλως των ενδιαφερομένων μερών στην Ε.Ε. αποτέλεσε προτεραιότητα της πρωτοβουλίας Leader+. Επίσης άλλοι στόχοι ήταν η τόνωση και ολοκλήρωση της συνεργασίας μεταξύ περιοχών και η πληροφόρηση και αποκόμιση διδαγμάτων όσον αφορά την αγροτική ανάπτυξη σε αγροτικό επίπεδο. Συνολικά, το Leader+ έδωσε για την περίοδο από τα οποία τα χρηματοδοτήθηκαν από το Τμήμα Προσανατολισμού ΕΓΤΠΕ και τα υπόλοιπα από την εθνική και ιδιωτική συμμετοχή. Όπως και στα προηγούμενα, δεν έλειψαν και εδώ οι διοικητικές δυσκολίες δεδομένου ότι το Leader+ ήταν ένα σύνθετο πρόγραμμα που απαιτούσε σύνθετες διαχειριστικές λύσεις. Άλλα προβλήματα που υπήρξαν ήταν η γραφειοκρατία, η έλλειψη αυτονομίας των Ομάδων Τοπικής Δράσης και οι καθυστερήσεις στην χρηματοδότηση. Ωστόσο η συνεργασία στο τοπικό επίπεδο άνοιξε νέες προοπτικές. Φυσικά χρειάσθηκε χρόνος έως ότου η συνεργασία και η δικτύωση να αποδώσουν καρπούς (European Commission, 2006). Η πρωτοβουλία LEADER, μετά την εμπειρία τριών περιόδων προγραμματισμού, έχει φτάσει σε ένα επίπεδο στο οποίο δίνει τη δυνατότητα στις αγροτικές περιοχές να εφαρμόσουν ευρύτερα την προσέγγιση LEADER εξυπηρετώντας βασικούς στόχους του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ) Στην Ελλάδα, εκτός από την βοήθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προσπάθειες για την ανάπτυξη του αγροτικού χώρου έγιναν και σε εθνικό επίπεδο. Προγράμματα όπως το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Αγροτική Ανάπτυξη - Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου », στο οποίο εντάσσονται τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου (Ο.Π.Α.Α.Χ.), τα προγράμματα του ελληνικού Οργανισμού Μικρών και Μεσαίων Επιχειρήσεων και Χειροτεχνίας (ΕΟΜΜΕΧ) και του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ) βοήθησαν επίσης προς την ίδια κατεύθυνση (Λαγός, Τομάρας 2005: 11,12). Τις δύο τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα έγιναν σημαντικές προσπάθειες για την ανάπτυξη του αγροτουρισμού, ως μοχλού για την τοπική ανάπτυξη. Μια από τις πιο αντιπροσωπευτικές μορφές λειτουργίας και ανάπτυξης του αγροτουρισμού είναι οι γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί. 14

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Οι γυναίκες επιχειρηματίες συμμετέχουν και διαπρέπουν σε διάφορους κλάδους. Η ύπαιθρος αποτελεί έναν αναπτυσσόμενο επιχειρηματικά χώρο για τις γυναίκες οι οποίες εκδηλώνουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες με διάφορες μορφές. Μία συνηθισμένη μορφή γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας στην ύπαιθρο είναι οι γυναικείοι αγροτουριστικοί συνεταιρισμοί. Μέσω αυτών διαφοροποιούνται οι τοπικές οικονομίες και βελτιώνεται γενικότερα η ποιότητα ζωής στις αγροτικές περιοχές. 2.1 ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ Μία σειρά αλλαγών στην παγκόσμια κοινωνία επέδρασαν με νέους τρόπους στις επιχειρήσεις και στα άτομα. Η δημιουργία μιας παγκόσμιας αγοράς είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική ένταση του ανταγωνισμού. Παράλληλα, από παράγοντες όπως η αυξανόμενη ανεργία, οι δημογραφικές εξελίξεις (γήρανση), οι αλλαγές στον τρόπο ζωής, η αυξανόμενη αστικοποίηση, το ενδιαφέρον των πολιτών για βιώσιμη ανάπτυξη και η επιδίωξη ενεργού συμμετοχής τους στα κοινά, φάνηκε ότι υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες δράσης σε τοπικό επίπεδο. Έτσι αυξήθηκε η σημασία της τοπικής διάστασης της ανάπτυξης. Ένας από τους βασικότερους παράγοντες για την επίτευξη της τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης είναι το τοπικό ανθρώπινο δυναμικό. Πιο συγκεκριμένα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ρόλος της γυναίκας είναι πλέον πρωταγωνιστικός και η συμμετοχή της αναγκαία στην τοπική οικονομία (Μάρη, 2007). Σε όλο τον κόσμο η γυναικεία επιχειρηματικότητα είναι τα τελευταία χρόνια ένα δυναμικά ανερχόμενο φαινόμενο. Η ποικιλία επιχειρήσεων που αναπτύσσουν συμβάλλει στη σταθερότητα και την ανθεκτικότητα των τοπικών οικονομιών και αναδεικνύει ένα νέο ρόλο για τις γυναίκες στο μεταβαλλόμενο με γρήγορους ρυθμούς οικονομικό περιβάλλον. Σε τοπικό επίπεδο, και ιδιαίτερα στον αγροτικό χώρο, η επιχειρηματικότητα εκτιμάται ως μέσο για την πρόσβαση των γυναικών στην αγορά εργασίας αλλά και την ενσωμάτωσή τους στη διαδικασία της ολοκληρωμένης τοπικής ανάπτυξης (Γιδαράκου, 2008). Η παγκόσμια διάσκεψη για την αγροτική ανάπτυξη (Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την κατάργηση κάθε μορφής διακρίσεων σε βάρος των γυναικών - CEDAW) που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη το 1979 αναγνώρισε τον οικονομικό και κοινωνικό ρόλο της γυναίκας αγρότισσας. Ο ρόλος της αγρότισσας έχει συζητηθεί σε μεγάλο βαθμό και ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 70 και μετά (Ζαρίδης, Ροντογιάννη, 2006: 101,102). Στη 15

26 δεκαετία του 80 και του 90 πραγματοποιήθηκαν πολλές έρευνες σε αγροτικές περιοχές από γυναίκες και άνδρες κοινωνικούς/κές ανθρωπολόγους που τους απασχόλησε ιδιαίτερα η συγκρότηση του φύλου (Ιωαννίδου, Νάζου, 2006: 142). Σήμερα, η γυναίκα αγρότισσα έχει πολλαπλούς ρόλους. Συμμετέχει στις γεωργικές εργασίες, έχει επίσης το ρόλο της μητέρας και της συζύγου, ενδιαφέρεται και συμβάλλει θετικά στην οικονομική ανάπτυξη του τόπου της. Βέβαια, τα καθήκοντα αυτά διαφέρουν ανάλογα με την ηλικία των γυναικών και των παιδιών τους, το μέγεθος και τη σύνθεση των οικογενειών τους. Πολλές γυναίκες συνεισφέρουν ως σύζυγοι ή συνεταίροι ιδιοκτητών εκμεταλλεύσεων, ενώ οι έκτακτες, ευκαιριακές και εποχικές εργασίες, για παράδειγμα την εποχή της συγκομιδής, φαίνεται πως είναι σημαντικό χαρακτηριστικό της απασχόλησης των γυναικών σ αυτόν τον κλάδο (Ζαρίδης, Ροντογιάννη, 2006: 102). Έρευνα από τον Οργανισμό ΟΓΕΕΚΑ- ΔΗΜΗΤΡΑ (1996) στις αγροτικές περιοχές του Ν. Φθιώτιδας έδειξε πως το 63% των γυναικών της υπαίθρου έχουν ως κύρια απασχόληση τη γεωργία, το 14% απασχολούνται σε άλλους τομείς, το 11% είναι πολυδραστήριες και το 12% ασχολούνται με τα οικιακά (Κωταίδου, 2007: 27). Οι έρευνες δείχνουν ότι το προφίλ μίας γυναίκας επιχειρηματία η οποία δραστηριοποιείται στην ύπαιθρο είναι παντρεμένη με παιδιά και η ηλικία στην οποία ξεκινάει την λειτουργία της επιχείρησής της είναι 30 με 45 ετών. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι πολλές γυναίκες προτιμούν δραστηριότητες που μπορεί να τις αποφέρουν μικρότερο οικονομικό όφελος, αλλά μπορούν να τις εγγυηθούν την ελεύθερη αποδέσμευσή τους, όταν άλλες υποχρεώσεις, άμεσης προτεραιότητας (π.χ. παιδιά, σπίτι) χρειάζονται την παρουσία τους (Ιακωβίδου et al. 2006: 123). Ακόμη, παρατηρείται ότι ο αγροτικός πληθυσμός και ιδιαίτερα ο γυναικείος γηράσκει. Όλο και λιγότεροι νέοι και νέες επιθυμούν να δραστηριοποιηθούν στον αγροτικό χώρο. Στα 14,65 εκατομμύρια ατόμων που εργάζονται στον αγροτικό χώρο της ΕΕ, τα 5,37 εκατομμύρια (37%) είναι γυναίκες. Τα ποσοστά βέβαια διαφέρουν μεταξύ των κρατώνμελών. Οι χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής γυναικών στον αγροτικό χώρο είναι η Πορτογαλία με 49%, η Αυστρία με περίπου 47% και η Ελλάδα με 43% (Ρουμπάκου 2004: 54). 16