Αισθητισμός και νόσος η ανατροπή του παθολογικού μοντέλου και το παράδειγμα του Νικόλαου Επισκοπόπουλου.

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Αισθητισμός και νόσος η ανατροπή του παθολογικού μοντέλου και το παράδειγμα του Νικόλαου Επισκοπόπουλου."

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Αισθητισμός και νόσος η ανατροπή του παθολογικού μοντέλου και το παράδειγμα του Νικόλαου Επισκοπόπουλου. ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2019 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΑΜΑΤΑΚΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΛΕΝΑ ΑΡΑΜΠΑΤΖΙΔΟΥ ΜΕΛΗ: ΜΑΡΘΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ, ΜΑΡΙΑ ΙΑΤΡΟΥ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Η κλινική εξέταση της λογοτεχνίας η φρενολογική κριτική 1.1 Η ηδονή της δύναμης και η οδύνη της αδυναμίας Η παθολογία του καλλιτέχνη και του καλλιτεχνήματος Το κίνημα του αισθητισμού Η ένταξη του αισθητισμού σε περιβάλλον παθολογίας Προβληματισμοί για την ορθότητα της φρενολογικής κριτικής Η αναίρεση της κλινικής εξέτασης η νέα αισθητική και η επανιεράρχηση των αξιών 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο Η αισθητική της νέας ευαισθησίας το παράδειγμα του Νικόλαου Επισκοπόπουλου 2.1 Η ανάγκη καλλιτεχνικού εκσυγχρονισμού Η αναζήτηση της υφολογικής «καλλονής» Η άρση των λογοτεχνικών ορίων η συνένωση των τεχνών στον «Θρήνο του δειλινού» και το «Ut dièse mineur» 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο Η ανασκευή της καλλιτεχνική παθολογίας στο κριτικό έργο του Ν. Επισκοπόπουλου 3.1 Η «αθώωση» του καλλιτεχνήματος Η άρση της νευρικής νοσηρότητας του καλλιτέχνη 83

3 3.3 Η απόρριψη του πλήθους και η αποτίναξη των πολιτισμικών δομών Η αισθησιακή βίωση της ζωής και η επιλογή του τεχνητού εαυτού 98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Το περιβάλλον της αυτοκατασκευής Η νοσηρότητα ως μέσο αισθητηριακής όξυνσης στα διηγήματα του Επισκοπόπουλου 4.1 Η διαστροφή και το τεχνητό έγκλημα Η συμπλοκή ηδονής και οδύνης και η επιλογή του τεχνητού θανάτου Η σύζευξη παραίσθησης και πραγματικότητας η παράδοση του εαυτού στον χώρο του φαντασιακού 134 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο Η αναδιαμορφωτική δύναμη της φυσικής πραγματικότητας 5.1 Η αναγεννησιακή λειτουργία της φύσης στο νεοελληνικό αισθητισμό «Το φιλί του ήλιου» και «Ο ιππότης Μαξ» η ανάδειξη του αισθησιακού Σώματος 151 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 162 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 167 ABSTRACT 168 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 169

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Θεωρείται κοινώς αποδεκτή η ύπαρξη σχέσης μεταξύ επιστήμης και τέχνης, καθώς ακολουθούν διόδους που ευνοούν την αλληλοδιαπλοκή και αλληλοσυμπλήρωσή τους. Σε αυτό το περιβάλλον επικοινωνίας δεν είναι λίγες οι φορές στις οποίες ο λόγος της επιστήμης γίνεται ευρέως γνωστός μέσω της τέχνης και ειδικότερα μέσω της λογοτεχνίας. 1 Ωστόσο, συμβαίνει και το αντίστροφο, τη στιγμή που ο λόγος της επιστήμης, κυρίως της ιατρικής, δανείζεται το αφηγηματικό περιβάλλον και τη συμβολιστική ρητορική της λογοτεχνίας, με σκοπό να περιγράψει καταστάσεις που αφορούν το ψυχοσωματικό περιβάλλον του ανθρώπου. 2 Η σχέση μεταξύ ιατρικής ρητορικής και λογοτεχνικού λόγου, κορυφώνεται τον 19 ο αιώνα, με την επικράτηση του νατουραλισμού και την πρόταση του «πειραματικού μυθιστορήματος» 3 από τον κύριο εκπρόσωπο του κινήματος, τον Émile Zola ( ). Μέσω αυτής της πρότασης, προωθείται εντός λογοτεχνικού περιβάλλοντος, η μελέτη του ατόμου με προσέγγιση φυσιολογική. Το άτομο δηλαδή «εξετάζεται» μέσω του λογοτεχνικού κειμένου κλινικά, με ορολογία ιατρική, ως ένα ον απόλυτα εξαρτημένο από τους αμετάκλητους νόμους της φύσης και του περιβάλλοντος στο οποίο εντάσσεται. Σε αυτό το περιβάλλον, δημιουργούνται λογοτεχνικοί ήρωες ασθενείς, των οποίων η ασθένεια ερμηνεύεται σε συνάρτηση με τις θεωρίες της κληρονομικότητας του Δαρβίνου και του εκφυλισμού του Νορδάου, που επικρατούν εκείνη την εποχή. Σκοπός είναι η απόδειξη της αλήθειας της επιστήμης, μέσω της λογοτεχνικής απόδοσης της ασθένειας με τρόπο όσο το δυνατό πιο κοντά στην αντικειμενική πραγματικότητα. Στη συγκεκριμένη ντετερμινιστική προσέγγιση της ανθρώπινης δράσης και πορείας, αντιτίθεται το κίνημα του αισθητισμού, που αναπτύσσεται στα τέλη του 19 ου αιώνα σε ευρωπαϊκό κυρίως επίπεδο. Μέσω αυτού, προτείνεται η 1 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η διάδοση ψυχαναλυτικών θεωριών μέσω λογοτεχνικών κειμένων. Βλ. σχετικά Πέτρος Χαρτοκόλλης, Λογοτεχνία και Ψυχανάλυση, επιμ. Μαλικιώση Άννα, Θεμέλιο, Για τη χρήση της συμβολιστικής γλώσσας με σκοπό την περιγραφή ασθενειών, βλ Susan Sontag, Illness as Metaphor, New York, Farrar, Strausand Giroux, Για το νατουραλιστικό μυθιστόρημα ως παράδειγμα της αλληλεπίδρασης ιατρικής και λογοτεχνίας βλ Θανάσης Καράβατος, «Σκέψεις για τη λογοτεχνία και την ιατρική με αφορμή το νατουραλιστικό παράδειγμα», Σύναψις, τχ. 2, (Φθινόπωρο 2005), σ. 3-6 και Λένα Αραμπατζίδου, «Συμμεριζόμενοι χώροι, καταργημένα όρια: η γενετική του τεχνητού σώματος της παρακμής», Σύγκριση, τ. 18, (2007), σ

5 αποδέσμευση του ατόμου από κάθε πολιτισμικό και φυσικό κανόνα, με σκοπό το άτομο να αναγεννηθεί μέσω της βίωσης νέων εμπειριών των αισθήσεων, οι οποίες εμφανίζονται αδρανείς την εποχή της κυριαρχίας της ορθολογιστικής ερμηνείας των πραγμάτων. Έτσι, σε καλλιτεχνικό πλαίσιο οι εκπρόσωποι του κινήματος απορρίπτουν την αναπαραστατική λειτουργία της τέχνης, προβάλλοντας ως βασικό γνώρισμά της την αυταξία της, η οποία πραγματώνεται μέσω της καλλιτεχνικής μετουσίωσης της εγκεφαλικής εξερεύνησης νέων αισθητηριακών χωροχρόνων. Αυτοί οι καινοί και ανοίκειοι για το ευρύ κοινό χωροχρόνοι διαμορφώνουν μία ανατρεπτική θεματική και ρητορική, στοιχεία που πολλές φορές αδυνατεί το πλήθος να συλλάβει. Το αποτέλεσμα ήταν η απόρριψη των αισθητιστικών παραγωγών από την πλειονότητα και η είσοδός τους σε περιβάλλον κλινικής «εξέτασης». Ο επιστημονικός λόγος της εποχής, παρεμβαίνει στο λογοτεχνικό περιβάλλον, επιχειρώντας να ερμηνεύσει με ιατρική ορολογία την αποκλίνουσα αυτή καλλιτεχνική έκφραση. Τη στιγμή που κύριο γνώρισμα του αισθητισμού αποτελεί η υπέρβαση των προτύπων του πολιτισμού, με αποτέλεσμα να εφάπτεται των ορίων της ασθένειας και της ανηθικότητας, θεωρήθηκε από το επιστημονικό κατεστημένο ως εκδήλωση νευρικής διαταραχής και ψυχικής εκφύλισης του ατόμου. Υπό αυτή τη συνθήκη, στο κίνημα του αισθητισμού αποδίδεται ένα στίγμα παθολογικό, με αποτέλεσμα να χαρακτηριστεί ως «αρρώστια στο τέλος του αιώνα». Η ένταξή του στο περιβάλλον της νευροπάθειας και της ανηθικότητας, ενισχύεται και από τη θεωρία του εκφυλισμού του Nordau. Σύμφωνα με αυτή, οι καλλιτεχνικές εκδηλώσεις που δεν ακολουθούν τους κανόνες της αναπαράστασης της πραγματικότητας και της μετάδοσης ηθικοδιδακτικών μηνυμάτων, χαρακτηρίζονται ως νοσηρές και οι παραγωγοί τους ως ασθενείς των νεύρων, που αδυνατούν να αντιληφθούν τις ρεαλιστικές διασυνδέσεις μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου. Έτσι, στην περίπτωση των νεωτεριστικών κινημάτων, όπως αυτό του αισθητισμού, ο ιατρικός λόγος ερμήνευσε κλινικά τις συγκεκριμένες καλλιτεχνικές παραγωγές, προωθώντας τη φρενολογική κριτική όχι μόνο του καλλιτεχνήματος αλλά και του ίδιου του καλλιτέχνη. Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η ανασκευή της παραπάνω προσέγγισης της λογοτεχνίας γενικότερα και των αισθητιστικών κειμένων ειδικότερα. Ως παράδειγμα επιλέγεται ο νεοέλληνας αισθητιστής Νικόλαος Επισκοπόπουλος, ο οποίος μέσα τόσο από το κριτικό όσο και από το διηγηματογραφικό του έργο, εκπροσωπεί τις αρχές του 2

6 αισθητισμού, οι οποίες εκλεγμένες με πλήρη αυτοσυνειδησία από τον αισθητιστή, χρησιμοποιούνται ως μέσα αναίρεσης της κλινικής εξέτασης του καλλιτέχνη και του καλλιτεχνήματός του. Πρόκειται για τις αρχές της ανακατασκευής της πραγματικότητας και της αναδόμησης του εαυτού μέσα από την παράδοση του ατόμου σε ένα ταξίδι αέναης αισθητηριακής αναζήτησης. Ο αισθητισμός επιλέγεται ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης και ως στάση ζωής, προκρίνοντας την απελευθέρωση του ατόμου από τα δεσμά της επιστημοσύνης της εποχής. 3

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η νευρολογική ερμηνεία των εσωτερικών και εξωτερικών φαινομένων του ανθρώπου. Επιστημονικοί κύκλοι και ειδικότερα νευρολόγοι της βικτωριανής εποχής επιχειρούσαν να συνδέσουν ψυχικές και σωματικές συμπεριφορές με συγκεκριμένες εγκεφαλικές περιοχές 4 συνεισφέροντας σημαντικά στον χώρο της νευροχειρουργικής. Πλέον, η έννοια της δύναμης της εσωτερικής και εξωτερικής δράσης αποδεσμεύεται από το μυστηριώδες και απόκρυφο περιβάλλον της ψυχής. Αντίθετα, προσεγγίζεται ως μια σταθερή σχέση μεταξύ ενός γεγονότος, το οποίο παρουσιάζεται ως συνισταμένη άλλων γεγονότων, επακόλουθων του πρώτου. Έτσι, η δύναμη της ανθρώπινης πράξης είναι μια απλή σχέση γεγονότων που ερεθίζουν τον εγκέφαλο και τον οδηγούν στην απόφαση της δράσης. Μεταξύ της απόφασης της ενέργειας και της εκτέλεσής της, μεσολαβεί η μοριακή κίνηση των νευρικών οργάνων, η αφετηρία της οποίας εντοπίζεται σε εγκεφαλικό περιβάλλον. 5 Υπό αυτή την προσέγγιση, γίνεται προσπάθεια των επιστημόνων να προσδιορίσουν το μέρος του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για κάθε ανθρώπινη δράση και συγκεκριμένα για κάθε πνευματική ασθένεια. Άλλωστε, η πηγή της ανθρώπινης πράξης τοποθετείται ήδη σε χώρο εγκεφαλικό από επιστήμονες της προγενέστερης εποχής, όπως από τους νευρολόγους Joseph Gall 6 ( ) και David Ferrier ( ). 7 Σύμφωνα με τη θεωρία του φυσιολόγου Joseph Gall, η ψυχοσύνθεση και ο χαρακτήρας του ανθρώπου προσεγγιζόταν ως ένα σύνολο ιδιοτήτων, των οποίων η αφετηρία εντοπίζεται σε εγκεφαλικό περιβάλλον. Με αυτόν τον τρόπο, η ανθρώπινη προσωπικότητα και συμπεριφορά συνδέεται άμεσα με τη λειτουργία ενός οργάνου, του εγκεφάλου, τη στιγμή που απορρέει από αυτό. Έτσι, ενώ ο εγκέφαλος κατά τον 18 ο αιώνα θεωρούταν απλά μια βασική προϋπόθεση για τη λειτουργία της νόησης, 4 Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , επιμ. Anne Stiles, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2007, σ Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική ψυχολογία», Άπαντα, τ. 3, επιμ. Γ. Βαλέτας, Αθήνα, Χρήστος Γιοβάνης, 1968, σ Για τον Joseph Gall βλ. Ειρήνη Σκαλιόρα, «Η χαρτογράφηση του εγκεφάλου και του νου: από τον Gall στο γονιδίωμα», Σύναψις, τχ 03, (Άνοιξη 2006), σ Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , επιμ. Anne Stiles, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2007, σ. 3. 4

8 προσεγγιζόταν δηλαδή ως αναγκαία συνθήκη, τον 19 ο αιώνα, προσεγγίζεται ως συνθήκη ικανή να παράγει λειτουργίες συμπεριφοράς. 8 Η ιδέα, ωστόσο, της άμεσης σύνδεσης της ανθρώπινης πράξης με τους εγκεφαλικούς νευρώνες, η λειτουργία των οποίων είναι καθαρά μηχανική και αποδεσμευμένη από εξωγενείς παράγοντες, συνάντησε ισχυρές αντιδράσεις. Όπως δηλώνει ο φυσιολόγος William Benjamin Carpenter «η νευρολογική προσέγγιση του εγκεφάλου ως μίας άψυχης μηχανής όχι μόνο προσβάλλει σεβαστές θρησκευτικές αντιλήψεις, αλλά επίσης αλλοιώνει και την καθολική απόδειξη της εμπειρίας, η οποία θα έτεινε να προτείνει τη σύλληψη ενός Εγώ ως κάτι ανεπηρέαστου από υλιστικές θέσεις και φυσικές δυνάμεις». 9 Παρόλα αυτά, η τακτική της μελέτης των νεύρων ευνοήθηκε ιδιαίτερα εκείνη την εποχή τοποθετώντας τους επιστήμονες που την πρέσβευαν και την υλοποιούσαν σε πλαίσιο κοινωνικού κύρους. Η γενικότερη άλλωστε επιστημονική εξέλιξη της περιόδου σε τομείς όπως η θερμοδυναμική, η αστρονομία, η γεωλογία και η βιολογία, ενθάρρυναν τους ερευνητές της ιατρικής να αναζητήσουν φυσικές εξηγήσεις για τα ψυχολογικά φαινόμενα και τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Όπως δηλώνει και ο Έλληνας λογοτέχνης και κριτικός Παύλος Νιρβάνας ( ), ως τις αρχές του 19 ου αιώνα, κυριαρχούσε η θεωρία της ζωικής δύναμης, η οποία αποτελούσε την ανεξερεύνητη και μυστηριώδη πηγή της δύναμης που κινεί τα ανθρώπινα όργανα. Αργότερα ωστόσο, με τις εργασίες στοχαστών και επιστημόνων, αποδείχθηκε η φυσικοχημική φύση των λειτουργιών του ανθρώπινου οργανισμού. 10 Στη βικτωριανή εποχή, κυριαρχεί το μοντέλο της φυσιολογικής ψυχολογίας, 11 σύμφωνα με την οποία, κάθε εσωτερική διαταραχή, είτε νοητική είτε ψυχική, εξωτερικεύεται σε πλαίσιο σωματικό και συμπεριφορικό. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, κάθε εκδήλωση ανθρώπινης δράσης, νοσηρής ή μη, και σωματικής ασθένειας ανάγεται σε επίπεδο εγκεφαλικό. Εσωτερικά αίτια όπως οι οργανικές δυσλειτουργίες ή διαταραχές στη λειτουργία των εγκεφαλικών νεύρων, θεωρούνται υπεύθυνα για τις φυσικές ασθένειες. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των 8 Ειρήνη Σκαλιόρα, «Η χαρτογράφηση του εγκεφάλου και του νου: από τον Gall στο γονιδίωμα», ό.π., σ William Benjamin Carpenter, «On the Doctrine of Human Automatism: Part II», Contemporary Review, vol. 25, (1875), σ. 941, 943 στο Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , ό.π., σ Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική ψυχολογία», Άπαντα, τ. 3, επιμ. Γ. Βαλέτας, Αθήνα, Χρήστος Γιοβάνης, 1968, σ Ο.π., σ

9 πολεμιστών του Κριμαϊκού πολέμου. Σε αυτούς παρατηρήθηκαν σωματικές ασθένειες όπως καρδιακές δυσλειτουργίες και ρευματισμοί μετά το τέλος του πολέμου, οι οποίες προσεγγίστηκαν από τον επιστημονικό χώρο, ως συμπτώματα σωματοποιημένης εκδήλωσης του άγχους που βίωσαν κατά τη διάρκεια της πολεμικής σύγκρουσης. 12 Στο πλαίσιο της φυσιολογικής ψυχολογίας ισχύει βέβαια και το αντίστροφο κάθε φυσική ασθένεια υποδηλώνει την ύπαρξη προβλήματος στην εσωτερική λειτουργία του οργανισμού. Πρόκειται δηλαδή για την συνύπαρξη 13 δύο επιστημών, της ψυχολογίας και της φυσιολογίας, οι οποίες ακολουθούσαν μέχρι στιγμής διαφορετικούς δρόμους, με την πρώτη να ερμηνεύει μέσω της συνείδησης τον σύνδεσμο των γεγονότων τα οποία παρουσίαζε η εσωτερική επισκόπηση, και με τη δεύτερη να εξετάζει τα βιολογικά φαινόμενα όπως αυτά γίνονται αντιληπτά από τις αισθήσεις μας, χωρίς να τα συσχετίζει με τις ψυχικές εκδηλώσεις του ατόμου. 14 Η παρατήρηση ωστόσο της σύνδεσης και της αλληλεξάρτησης εσωτερικής και εξωτερικής δράσης, ανατρέπει τα δεδομένα. Κατά τον Γερμανό φυσικό και ψυχολόγο Wundt ( ), εσωτερική και εξωτερική δράση εφάπτονται σε πολλά σημεία καθώς «η μεν εσωτερική πείρα επηρεάζεται υπό των εξωτερικών παραγόντων, αι δε εσωτερικαί ημών καταστάσεις επιδρώσι επί της ανελίξεως των εξωτερικών φαινομένων». 15 Έτσι, τα ψυχικά φαινόμενα συνδυάζονται με τα σωματικά, τη στιγμή που η έδρα τους εντοπίζεται στα νευρικά κέντρα. Η επιστήμη και η λογοτεχνία της εποχής, με σκοπό να ερευνήσουν τη φύση σωματικών ασθενειών και νοσηρών συμπεριφορών όπως το ψυχικό τραύμα, στρέφονται στη μελέτη της ατομικής εμπειρίας, που αφορά μικρότερες και λιγότερο εμφανείς συναλλαγές και μεταφορές μηνυμάτων που λαμβάνουν μέρος στον εσώκοσμο του ατόμου. 16 Ήδη από το μέσα του 19 ου αιώνα, οι ψυχολόγοι ερευνούν τη φύση της συνείδησης και ο λαβύρινθος 12 Jill Matus, Emergent Theories of Victorian Mind Shock: From War and Railway Accident to Nerves, Electricity and Emotion, Neurology and Literature, , ό.π., σ Η σύζευξη αυτή των δύο επιστημών εντοπίζεται και στην παλαιότερη φιλοσοφία. Ο Νιρβάνας μας προτείνει να ανατρέξουμε στη φιλοσοφία του Καρτέσιου, ο οποίος μελετά την ψυχολογία χωρίς να τη θεωρεί ανεξάρτητη της μεταφυσικής αφενός και της φυσιολογίας αφετέρου, καθώς «τα φαινόμενα της ανθρώπινης φύσεως είναι συγχρόνως σειρά σκέψεων και σειρά κινήσεων» (Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική ψυχολογία», ό.π., σ ). 14 Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική ψυχολογία», ό.π., σ Ό.π.. 16 Jill Matus, Emergent Theories of Victorian Mind Shock: From War and Railway Accident to Nerves, Electricity and Emotion, Neurology and Literature, , ό.π., σ

10 των νευρικών συνδέσμων χρησιμοποιείται για να αποδώσει το σχήμα της βασικής ένωσής της. 17 Αναμφισβήτητα, ένα τέτοιο εγχείρημα παρουσιάζει ποικιλία δυσκολιών λόγω της σκοτεινής και αόριστης λειτουργίας των εγκεφαλικών τμημάτων: Η φυσιολογία των νευρικών ημών κέντρων, άτινα εισίν η έδρα των ψυχολογικών φαινομένων, είναι εν πολλοίς έτι σκοτεινή, η δε συνείδησις, το κυριώτατον ημών όργανον εις τας ενδιαθέτους ζητήσεις, δεν επαρκεί συνήθως, ως δεν επαρκεί ο γυμνός οφθαλμός εις τας ερεύνας της οπτικής. 18 Η δομή και η λειτουργία του νευρικού συστήματος, της έδρας δηλαδή των ψυχικών φαινομένων, παραμένει περιοχή δύσβατη για τους μελετητές, λόγω της έλλειψης μαθηματικής ακρίβειας στις εργασίες τους. Επομένως, σε αυτήν την διαδικασία μελέτης κρίνεται αναγκαία η διαδικασία της παρατήρησης των εξωτερικών ερεθισμών που πυροδοτούν την εσωτερική διαταραχή, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο αυτή εξωτερικεύεται σωματοποιημένη ή πραγματώνεται στην ανθρώπινη συμπεριφορά: Η παρατήρησις, ότι οι περιφερικοί ερεθισμοί του οργανισμού και τα ψυχικά φαινόμενα, τα απορρέοντα εξ αυτών, συνοδεύονται υπό κινητικών εκδηλώσεων, προήγαγε τους φυσιολόγους εις την μελέτην και στην στάθμισιν των κινήσεων τούτων. 19 Έτσι, με την ένταξη αυτής της έρευνας σε πλαίσιο πειραματικό, 20 ανακαλύπτονται νέοι τρόποι κατανόησης της λειτουργίας των νεύρων, της πρόσληψης και μεταφοράς των μηνυμάτων, καθώς και του τρόπου εκδήλωσής τους στο σώμα και στη συμπεριφορά του ατόμου, με απώτερο σκοπό την απόπειρα καταμέτρησης των ψυχικών φαινομένων. Προς επίτευξη αυτού του στόχου, υιοθετούνται τακτικές που ονομάζονται ψυχομηχανικές. 21 Για παράδειγμα, παρατηρείται η προσπάθεια ακριβούς παρατήρησης και στάθμισης του χρόνου αντίδρασης, που αποτελεί το διάστημα 17 Ό.π. 18 Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική ψυχολογία», Άπαντα, τ. 3, επιμ. Γ. Βαλέτας, Αθήνα, Χρήστος Γιοβάνης, 1968, σ Ό.π. 20 Δημιουργήθηκαν εργαστήρια Πειραματικής Ψυχολογίας, στην Ιταλία, πολλά στην Αμερική και στη Γερμανία από τον φυσικό και ψυχολόγο Wilhelm Wundt, βλ. σχετικά ό.π., σ Ό.π., σ

11 μεταξύ ερεθίσματος και κινητικής εκδήλωσης, με τη χρήση ηλεκτρισμού. 22 Με αυτόν τον τρόπο, ερευνήθηκε και η σταθερά που δίνει ή δεν δίνει- εντολή οργανικής κίνησης έπειτα από την επιρροή ενός ερεθισμού. Στο σημείο αυτό, γίνεται λόγος για την έννοια της δυνάμεως, η οποία πλέον δεν νοείται ως μία απόκρυφη και μυστηριακή λειτουργία, αλλά ως μια απλή σχέση γεγονότων, στην οποία εντοπίζεται το κυρίαρχο γεγονός, δηλαδή η εντολή, και τα δευτερεύοντα γεγονότα, τα οποία παράγονται κατ εντολή του πρώτου. 23 Η συγκεκριμένη προσέγγιση της μελέτης των ψυχοσωματικών φαινομένων, είναι εμφανής και στην προσπάθεια αναζήτησης οργανικών αιτιών για ασθένειες όπως η υστερία και η επιληψία. Για παράδειγμα, στα τέλη του 1870 ο Γάλλος νευρολόγος Jean-Martin Charcot υποστήριζε τις νευρολογικές και όχι τις γυναικολογικές απαρχές της υστερίας, άποψη που κέρδισε έδαφος στα τέλη του 19 ου αιώνα, όταν σωματικοί λόγοι όπως η κάκωση του εγκεφάλου ή των σπονδύλων θεωρούνταν οι αιτίες της διαταραχής. 24 Παράλληλα, την ίδια περίοδο, η επιληψία, μια διαταραχή που αναγόταν σε επίπεδο μεταφυσικό κατά την αρχαιότητα, παρουσιάζεται πλέον ως απόρροια νευρολογικών παθήσεων και πιο συγκεκριμένα, ως αποτέλεσμα αποδυναμωμένου ηλεκτρικού φορτίου του εγκεφάλου. 25 Σε αυτό το κλίμα διερευνήθηκαν και οι νευρολογικές απαρχές νεώτερων ασθενειών που εκδηλώθηκαν κυρίως στο βιομηχανοποιημένο αστικό περιβάλλον, όπως η νευρασθένεια, (ή αλλιώς η νευρική εξασθένηση), η οποία περιγράφεται για πρώτη φορά από Αμερικανούς νευρολόγους στα τέλη των δεκαετιών του 1860 και Ακόμα και τα φαινόμενα του ψυχικού μας βίου, που προέρχονται από τις διανοητικές λειτουργίες της μνήμης, της φαντασίας και του ενστίκτου, τοποθετούνται στα νευρικά κέντρα, στον εγκέφαλο, στον νωτιαίο μυελό καθώς και στα οργανικά παραρτήματα αυτού. 27 Η αντίδραση του λογοτεχνικού κόσμου απέναντι στις νευρολογικές μελέτες δεν μένει απαρατήρητη. Από πολλούς λογοτέχνες εντοπίστηκε η ομοιότητα μεταξύ των 22 Ό.π., σ Ό.π., σ Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , ό.π., σ. 13 και πιο αναλυτικά βλ Mark S. Micale, Approaching Hysteria: Disease and Its Interpretations, Princeton, Princeton University Press, 1995, σ Η άποψη αυτή υποστηρίχθηκε από τον Βρετανό νευρολόγο John Hughlings Jackson, βλ σχετικά Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , ό.π., σ George Miller Beard, American nervousness: its causes and consequences, a supplement to Nervous exhaustion (neurasthenia), New York, Putnam, Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική ψυχολογία», Άπαντα, τ. 3, επιμ. Γ. Βαλέτας, Αθήνα, Χρήστος Γιοβάνης, 1968, σ

12 μυθοπλαστικών έργων και των επιστημονικών ερευνών. Στην περίοδο που εξετάζεται (τέλη 19 ου - αρχές 20 ού αιώνα) επιστήμη και μυθοπλασία μοιράζονται κοινές φιλοσοφικές αναζητήσεις και ρητορικές στρατηγικές. Πολλές λογοτεχνικές εργασίες, δηλώνει ο Stanley Finger, θα μπορούσαν εύκολα να προέρχονται από έναν μυθιστοριογράφο. 28 Έτσι, πολλοί συγγραφείς υιοθέτησαν τις νευρολογικές αρχές στα λογοτεχνικά τους έργα, 29 δημιουργώντας μια φιλοσοφικά αμφιλεγόμενη και κοινωνικά αποδεσμευμένη σχέση μεταξύ λογοτεχνίας και νευρολογίας, κατά τις δεκαετίες Γι αυτόν τον λόγο, η συγκεκριμένη αλληλεπίδραση είναι εμφανής περισσότερο στη ρομαντική, γοτθική και αισθητική λογοτεχνία, παρά στα πολιτιστικά συνδεδεμένα έργα του ρεαλισμού. Με αυτόν τον τρόπο, διαμορφώνεται ένα διεπιστημονικό κλίμα, στο οποίο πληθώρα συγγραφέων αναζητούν τις διασυνδέσεις ανάμεσα στην επιστήμη, την ψυχολογία και τη λογοτεχνία. Στην ανάπτυξη της διανοητικής κουλτούρας κατά τη βικτωριανή εποχή συνέβαλε και η απουσία εξειδικευμένου επιστημονικού λεξιλογίου στον επιστημονικό λόγο, κάτι που τον έκανε προσιτό στο ευρύ κοινό, δημιουργώντας ένα δημόσιο δίκτυο επιχειρηματολογίας πάνω στα ψυχολογικά φαινόμενα. 30 Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του εξέχοντος βρετανικού φιλοσοφικού περιοδικού Mind(1876 σήμερα), το οποίο τακτικά παρουσίαζε τις τελευταίες ψυχολογικές και νευρολογικές μελέτες. Παρόμοια τακτική παρατηρείται και σε άλλα περιοδικά της εποχής όπως τα Fortnightly Review, The Nineteenth Century, το The Cornhill Magazine στη Βρετανία, καθώς και τα The Century και Harper s New Monthly Magazine στις ΗΠΑ. 31 Οι δίοδοι επικοινωνίας είναι επομένως ανοιχτές, με αποτέλεσμα νευρολόγοι και λογοτέχνες να μοιράζονται τη χρήση κοινών ρητορικών στρατηγικών και πολιτιστικών αναφορών. Ο ιατρικός λόγος γίνεται λογοτεχνικά αφηγηματικός, με κύριο παράδειγμα τις ψυχαναλυτικές μελέτες του Φρόυντ σχετικά με τα φαινόμενα υστερίας (Studies οn Hysteria, 1895). O ίδιος παραδεχόταν ότι από τις μελέτες του σε 28 Stanley Finger, Origins of Neuroscience: A History of Explorations Into Brain Function, Oxford, Oxford University Press, 1994, σ Ευρωπαίοι συγγραφείς όπως οι Friedrich Nietzsche, Arthur Schnitzler, Thomas Mann, Guyde Maupassant και Emile Zola επεξεργάστηκαν τον αντίκτυπο της θεωρίας του γενετικού εκφυλισμού που αναπτύχθηκε στα τέλη της βικτωριανής περιόδου, καθώς και την έλευση της φροϋδικής ψυχανάλυσης, βλ. σχετικά Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , ό.π., σ Rick Rylance, Victorian Psychology and British Culture, , Oxford, Oxford University Press, 2000, σ. 1, Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , ό.π., σ

13 αφηγηματικές υποθέσεις απουσίαζε η επιστημονική σφραγίδα εξαιτίας της ακούσιας ομοιότητάς τους με τη μυθοπλασία. 32 Αντίστοιχα και οι ιατρικές υποθέσεις αποτελούν, πλέον, έμπνευση για έργα μυθοπλασίας. 33 Ο αφηγηματικός λόγος της λογοτεχνίας μετατρέπεται, με αυτόν τον τρόπο, σε πεδίο έρευνας των ψυχολογικών αντιδράσεων και ανθρώπινων συμπεριφορών, οι οποίες υπό την επιρροή των νευρολογικών ερευνών της εποχής τοποθετούνται σε εγκεφαλικό χωροχρόνο. Η ανίχνευση των ανθρώπινων πράξεων (εσωτερικών και εξωτερικών) σε νοητικό πεδίο, σύμφωνα με τις προαναφερόμενες επιστημονικές τάσεις, εκφράστηκε έντονα στον καλλιτεχνικό χώρο γενικότερα και στον αισθητισμό ειδικότερα, κίνημα που προσεγγίστηκε και ως στάση ζωής στα τέλη του 19 ου αιώνα στον ευρωπαϊκό κυρίως χώρο. 32 Sigmund Freud, Fräulein Elisabeth von R., στο Josef Breuer και Sigmund Freud, Studies on Hysteria, μτφρ. (στα αγγλικά) και έκδ. James Strachey και Anna Freud, New York, Basic Books, 1957, σ. 160 βλ. και Anne Stiles, Introduction, Neurology and Literature, , ό.π., σ Χαρακτηριστική είναι η λογοτεχνική μεταστροφή του φαινομένου των πολλαπλών προσωπικοτήτων, ένα φαινόμενο που απασχολούσε τον ψυχολογικό και νευρολογικό κλάδο της περιόδου. Το θέμα της διαταραγμένης προσωπικότητας μετουσίωσε σε μυθοπλαστική αφήγηση o Robert Louis Stevenson στο Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde το

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Η κλινική εξέταση της λογοτεχνίας η φρενολογική ερμηνεία της καλλιτεχνικής παραγωγής 1.1. Η διαμόρφωση των συναισθηματικών διπόλων ηδονή της δύναμης και η οδύνη της αδυναμίας Όπως προαναφέρθηκε, η τοποθέτηση της αφετηρίας των ανθρωπίνων εσωτερικών και εξωτερικών δράσεων σε χώρο εγκεφαλικό, αποτέλεσε κοινό τόπο στον επιστημονικό χώρο του 19 ου αιώνα. Στην προσπάθεια επιστημονικής ερμηνείας των ατομικών συμπεριφορών και ενεργειών, εντάχθηκαν σε πλαίσιο πειραματικό ακόμα και φαινόμενα του ψυχικού βίου του ανθρώπου, με κύρια αυτά της ηδονής και της οδύνης, που απασχολούν ιδιαίτερα και το αισθητιστικό περιβάλλον του τέλους του αιώνα. Μέσω ποικίλων πειραμάτων αποδείχθηκε η σύνδεση μεταξύ ευάρεστων ερεθισμών και αισθημάτων αφ ενός, και δυσάρεστων ερεθισμάτων και αισθημάτων αφ ετέρου. Ως ευάρεστα χαρακτηρίζονταν τα αισθήματα που προερχόμενα από εξίσου ευάρεστους ερεθισμούς, συνδέονταν με αύξηση της οργανικής δύναμης, ενώ ως δυσάρεστα, με ανάλογο τρόπο, αυτά που, προερχόμενα από δυσάρεστους ερεθισμούς, συνδέονταν με μείωση της οργανικής δύναμης. Με αυτόν τον τρόπο, ακολουθώντας τη συγκεκριμένη επιστημονική ματιά, καταλήγουμε πως τα ευχάριστα ερεθίσματα προκαλούν την ηδονή, ενώ τα δυσάρεστα την οδύνη. Επομένως, μπορεί να γίνει λόγος για ηδονή της δύναμης και για οδύνη της αδυναμίας, θέλοντας την πρώτη να ταυτίζεται με το ευχάριστο άρα και με τοεπιθυμητό, το υγιές, και τη δεύτερη με το δυσάρεστο, άρα με το ανεπιθύμητο, το νοσηρό. 34 Υπό την οπτική της επιστήμης, διαμορφώνεται ένα δίπολο αντιθετικό. Στον έναν πόλο, τον θετικό, τοποθετείται η ηδονή της δύναμης και στον άλλον, τον αρνητικό η οδύνη της αδυναμίας. Το συγκεκριμένο σχήμα, δύναται για τους μελετητές να ερμηνεύσει ποικίλα φαινόμενα του ψυχικού βίου των ανθρώπων, επηρεάζοντας καταλυτικά και την εξωτερική τους δράση, ειδικότερα σε πλαίσιο κοινωνικό. Όπως αναφέρει ο Π. Νιρβάνας, 35 με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαν να ερμηνευθούν και τα φαινόμενα της συμπάθειας και της αντιπάθειας. Το άτομο, αναζητώντας το υγιές 34 Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική ψυχολογία», Άπαντα, τ. 3, επιμ. Γ. Βαλέτας, Αθήνα, Χρήστος Γιοβάνης, 1968, σ Ό.π., σ

15 πρότυπο που συνδέεται σύμφωνα με τους επιστήμονες με τη δύναμη, αναζητά την εύρεση αυτού του χαρακτηριστικού σε ένα άλλο άτομο. Όταν μέσω της φυσιογνωμικής παρατήρησης το εντοπίσει, τότε κατά κανόνα συμπαθεί το άτομο που το φέρει, καθώς ο ευάρεστος ερεθισμός παράγει εξίσου ευάρεστα ψυχικά φαινόμενα. Σε περίπτωση αδυναμίας εύρεσης του επιθυμητού χαρακτηριστικού, το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία των αντίθετων, αρνητικών ψυχικών φαινόμενων, δηλαδή των εκδηλώσεων αντιπάθειας «Προτιμώμεν συνήθως υγιά και ακμαία άτομα, τα πλήρη ενεργείας, τα προσωποποιούντα την δύναμιν, τα ασκούντα επομένως και εφ ημών επίδρασιν σθενικήν.» 36 Επομένως, η ηδονή, επιδρώντας θετικά στην ψυχική διάθεση του ατόμου, εκδηλώνεται και σωματικά με εξωτερική δράση που χαρακτηρίζεται από σθένος, γνώρισμα που εκτιμάται από τους ερευνητές ότι ωφελεί τη φυσιολογική εξέλιξη του ατόμου ως κοινωνικού όντος. Αντίθετα, η οδύνη υποστηρίζεται ότι αναστέλλει αυτή την εξέλιξη, προκαλώντας εσωτερικά φαινόμενα και εξωτερικές δράσεις που χαρακτηρίζονται από έκφυλο και αντικοινωνικό περιεχόμενο: Η ευσπλαχνία και αι εντεύθεν πηγάζουσαι πράξεις του ελέους εισί φαινόμενα φυσιολογικά και επομένως αναγκαία. Η θέα της οδύνης γεννά αληθή λύπην. Αι πράξεις όμως αυταί εν πολλοίς αντιτίθεται εις την φυσικήν εξέλιξιν, επιτρέπουσαι εις τα έκφυλα και άγονα στοιχεία της ανθρωπότητος να επιζώσι και αναπαράγωνται, δημιουργούντα την κατάπτωση του είδους. 37 Με αυτόν τον τρόπο, η επιστήμη ερμηνεύει οργανικά ακόμα και τα φαινόμενα του κοινωνικού βίου, η διαμόρφωση και η πορεία των οποίων καθορίζουν την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Τα φαινόμενα που θεωρούνται επιβλαβή, σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, ανάγονται πλέον σε αίτια βιολογικά, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται από τον επιστημονικό χώρο, όπως οι ασθένειες που προκύπτουν από την παθολογική κατάσταση του ασθενή: 36 Ό.π., σ Ό.π., σ Αι επιβλαβείς επί του κοινωνικού συνόλου επιδράσεις, εξεταζόμεναι ως προϊούσαι από φυσικών αιτιών, θα κατορθώση να καταπολεμηθώσι και αποκρουσθώσι, ως αποκρούονται αι απειλούσαι την σωματικήν ημών ύπαρξιν νοσηραί καταστάσεις. [ ] η Παθολογική Ψυχολογία πειράται σήμερον να προφυλάξη από του κακού τα απρόσβλητα έτι κοινωνικά στοιχεία, καταδεικνύουσα πως αι νοσηραί καταστάσεις 12

16 εξαπλούνται, είτε διά της κληρονομίας, είτε διά της μεταδοτικότητος, είτε εκ της ελλείψεως φυσικής και ηθικής υγιεινής Η παθολογία του καλλιτέχνη και του καλλιτεχνήματος Έχοντας εντοπίσει την αρχή της ανθρώπινης δράσης στον εγκέφαλο και έχοντάς την κατηγοριοποιήσει σε ορθή και λανθασμένη, σε υγιή και νοσηρή, οι επιστήμονες αποβλέπουν στη νευρολογική ερμηνεία των νοσηρών ψυχοσωματικών φαινομένων και ανθρωπίνων δράσεων. Δίπολα όπως επιθυμητό και ανεπιθύμητο, υγεία και νόσος, ηθικό και έκφυλο, προωθούνται με τρόπο ορθολογιστικό από ιατρικές μελέτες και πορίσματα της εποχής, με αποτέλεσμα να εντοπίζεται η επιρροή τους και σε λογοτεχνικό περιβάλλον. Κατά τον Νιρβάνα, ο φόβος του κοινού απέναντι σε νέες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις καθώς και η προσκόλληση σε παλαιά ιδανικά, δημιούργησαν γόνιμο έδαφος για την ανάπτυξη της εκλαϊκευμένης επιστήμης, οι εκφραστές της οποίας, προωθώντας την ημιμάθεια και την προσέγγιση όλων αυτών που καταπλήσσουν και συγκινούν αλόγιστα, έκαναν ευρέως γνωστές τις σχέσεις της τέχνης με τη φυσιολογική και παθολογική ψυχολογία. Παρατηρείται επομένως, η προσπάθεια ένταξης φαινομένων παρμένων από τη φιλολογική 39 και καλλιτεχνική ζωή, στο περιβάλλον της νευρολογίας, με σκοπό την απόπειρα ερμηνείας τους. Έτσι, και η καλλιτεχνική παραγωγή συχνά προσεγγίζεται ως στοιχείο ψυχολογικής εκδήλωσης του καλλιτέχνη ειδικότερα και του κοινού που την αποδέχεται γενικότερα, γεγονός το οποίο οδηγεί στην ανίχνευση της αφετηρίας της σε νευρολογικό χώρο. 40 Υπό αυτήν την προσέγγιση, καλλιεργήθηκε η φρενολογική κριτική της καλλιτεχνικής παραγωγής, κατά την οποία οι παραγωγές κατηγοριοποιούνται σε υγιείς και νοσηρές, με κριτήριο το βαθμό απόκλισής τους από τα παραδεδομένα πολιτισμικά πρότυπα της βικτωριανής εποχής. Τη στιγμή που η καλλιτεχνική παραγωγή ερμηνεύεται ως εκδήλωση του νευρολογικού κόσμου του καλλιτέχνη, αυτές που χαρακτηρίστηκαν νοσηρές και έκφυλες λόγω της απόκλισής τους από την 38 Ό.π., σ Παράδειγμα προσπάθειας νευρολογικής εξήγησης φιλολογικών φαινομένων, αποτελεί η επίκληση ψυχιάτρου από την εφημερίδα Αθήναι, με σκοπό την ερμηνεία του γλωσσικού ζητήματος στην Ελλάδα, βλ. σχετικά Παύλος Νιρβάνας, «Φυσιολογική Ψυχολογία», Άπαντα, ό.π., σ Παύλος Νιρβάνας, «Τέχνη και Φρενοπάθεια», Άπαντα, ό.π., σ

17 επιθυμητή κοινωνικοηθική νόρμα, προσέφεραν το στίγμα της νόσου και του εκφυλισμού και στον παραγωγό τους, δηλαδή στον ίδιο τον καλλιτέχνη. Όπως πληροφορούμαστε από τον Π. Νιρβάνα στο «Τέχνη και Φρενοπάθεια», 41 αναπτύσσεται εκείνη την εποχή η λεγόμενη φρενολογική κριτική των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Η επιστήμη στην προσπάθειά της να εντοπίσει την αφετηρία του καλλιτεχνήματος, επιχείρησε να ερμηνεύσει κλινικά την καλλιτεχνική φύση. Αυτό το υλοποίησε με τη μελέτη των ψυχοσωματικών εκδηλώσεων του καλλιτέχνη, οι οποίες σύμφωνα με την επιστημονική προσέγγιση της περιόδου, αντικατοπτρίζονταν στα έργα του. Το αποτέλεσμα ήταν, καλλιτεχνικά και φιλολογικά φαινόμενα που παρουσίαζαν απόκλιση από τα πρότυπα που θεωρούνταν από άποψη αισθητικής και περιεχομένου επιτρεπτά, άρα ηθικά και υγιή, να θεωρούνται εκδηλώσεις της παθολογίας του νευρικού συστήματος του ίδιου του καλλιτέχνη. Ψυχίατροι και φυσιολόγοι της εποχής, υποστήριξαν την παθολογική φύση του καλλιτέχνη, λόγω της εκδήλωσης συμπτωμάτων που εντοπίζονται και σε άτομα τα οποία νοσούν από κάποια ψυχική ασθένεια. Χαρακτηριστική είναι η προσέγγιση του Γερμανού Max Nordau, ο οποίος το 1892 δημοσιεύοντας τον βιβλίο του με τίτλο Εκφυλισμός, προωθεί την εκφυλιστική του θεωρία σε επιστημονικό, κοινωνικό αλλά και λογοτεχνικό περιβάλλον. Ακολουθώντας τον τρόπο με τον οποίο ο ιατρικός χώρος αποπειράται να ερμηνεύσει εκδηλώσεις του ανθρώπινου εσωτερικού και εξωτερικού βίου, ο Nordau υιοθετεί τον ρόλο του γιατρού, σε μια προσπάθεια ερμηνείας της δράσης του καλλιτέχνη, τη στιγμή που και η ίδια η επιστημονική δράση κατά τη βικτωριανή εποχή, ενίσχυε τέτοιου είδους προσεγγίσεις. Υπό την ιατρική οπτική, ο Nordau εξετάζει τη λογοτεχνία σαν έναν ασθενή, και τα κείμενά της σαν «άρρωστα σώματα, πάνω στα οποία παρακολουθεί την εξέλιξη μιας αρρώστιας». 42 Σκοπός του δηλαδή είναι η αναγνώριση των παθολογικών συμπτωμάτων που χαρακτηρίζουν συγκεκριμένες λογοτεχνικές παραγωγές και κατ επέκταση τον ίδιο τους τον δημιουργό, αποβλέποντας στην ερμηνεία και την ανίχνευση των αιτιών αυτής της παρακμής. 43 Με αυτόν τον τρόπο, δομείται η εξέλιξη της λογοτεχνικής πορείας, μέσω της διαδικασίας του καθορισμού των νοσηρών 41 Ό.π., σ Λένα Αραμπατζίδου, «Η γενετική της λογοτεχνίας και η κριτική. Ο Παύλος Νιρβάνας διαβάζει Max Nordau», Νεοελληνική Λογοτεχνία και Κριτική από τον Διαφωτισμό έως σήμερα, Πρακτικά ΙΓ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης Τομέα ΜΝΕΣ του ΑΠΘ στη μνήμη του Παν. Μουλλά, Αθήνα, Σοκόλη Κουλεδάκη, 2014, σ Lena Arampatzidou, Medicine Reading Literature: the Paradigm of Degeneration, European Review, vol. 21, no. 1, (February 2013), σ

18 συμπτωμάτων, της διάγνωσης της αιτιολογίας, της πρόγνωσης και εν τέλει της θεραπείας της. 44 Η κλινική αυτή προσέγγιση γίνεται ακόμα πιο έντονη μέσα από το δίπολο ιατρού λογοτέχνη που υιοθετείται και πραγματώνεται μέσω της χρήσης ιατρικού λεξιλογίου. Ο ιατρικός λόγος του Nordau, εκπροσωπεί τον ορθολογισμό, επομένως την υγεία και την εξέλιξη, σε αντίθεση με τον συμβολικό μεταφορικό λόγο του λογοτέχνη, ο οποίος ερμηνεύεται ως εκδήλωση νευρικής διαταραχής. 45 Ποικίλες εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής και της καλλιτεχνικής αναπαράστασης, εκτιμώνται κλινικά με την ένταξη τους σε περιβάλλον παθολογίας. Εκδηλώσεις όπως η εκκεντρικότητα της εμφάνισης ή του τρόπου ζωής, θεωρούνται από τον Nordau ως βίαιες και αυταρχικές προσπάθειες δημιουργίας νευρικής διέγερσης, χωρίς να υπάρχει πρόβλεψη για το αν αυτές γίνονται με τρόπο ευχάριστο ή δυσάρεστο για το άτομο. 46 Η έντονη διέγερση του νευρικού συστήματος θεωρείται για τον Γερμανό κριτικό, αφετηρία δημιουργίας παθολογικών φαινομένων, άποψη που βρίσκει ανταπόκριση και στις προσεγγίσεις του επιστημονικού χώρου της εποχής. Ειδικότερα, υπήρχε η άποψη πως κάθε ξαφνική και έντονη διέγερση των αισθητηριακών νεύρων θεωρείται παράγοντας δημιουργίας ενός σοκ ψυχικού και πνευματικού, το οποίο σωματοποιείται με την εκδήλωση παθολογικών συμπτωμάτων. 47 Αυτό το σοκ δρα σύμφωνα με την παρατήρηση των συμπτωμάτων που εξωτερικεύονται σε σωματικό πλαίσιο, αλλά και σε ψυχικό «λόγω της ύπαρξης μιας γρήγορης μετατόπισης από την ηρεμία στη ένταση». 48 Χαρακτηριστικό παράδειγμα της θεωρίας περί επικινδυνότητας της νευρικής διέγερσης, αποτελεί και η άποψη του φυσικού και ειδικού στη μελέτη της ψυχικής ασθένειας Daniel Hack Tuke ( ), σύμφωνα με την οποία, ένα ισχυρό ερέθισμα, όπως η βίωση ενός έντονου συναισθήματος μπορεί να προκαλέσει ακόμη και αλλαγή στη δομή των εγκεφαλικών κυττάρων. Παρουσιάζει τον ξαφνικό φόβο ή την απρόσμενη ευχαρίστηση ως ένα σοκ για τα κινητήρια νεύρα, μέρος των οποίων, 44 [ ] this supposed work of literary criticism is structured on the pattern Symptoms-Diagnosis- Aetiology-Prognosis-Therapeutics, (ό.π.). 45 Ό.π. 46 Max Nordau, Degeneration, μτφρ. G. Mosse, Lincolnd & London, University of Nebraska Press, 1993, σ. 9 στο Lena Arampatzidou, Medicine Reading Literature: the Paradigm of Degeneration, ό.π., σ Jill Matus, Emergent Theories of Victorian Mind Shock: From War and Railway Accident to Nerves, Electricity and Emotion, Neurology and Literature, , ό.π., σ Alexander Bain, Mind and Body: The Theories of their Relation, London, Henry King, 1873, σ. 40 στο Jill Matus, Emergent Theories of Victorian Mind Shock: From War and Railway Accident to Nerves, Electricity and Emotion, ό.π. 15

19 μετά τη βίωση αυτού του σοκ, καθίσταται αδύναμο να ανταποκριθεί στη Βούληση και αδρανοποιείται: [ ] ένας άνθρωπος είναι μερικές φορές κουφός για μέρες μετά τον πυροβολισμό ενός κανονιού, ή τυφλός για κάποιο διάστημα μετά από την έκθεσή των ματιών του σε δυνατό φως. 49 Η διέγερση των νεύρων επομένως θεωρείται μια διαδικασία επικίνδυνη για την υγεία του ατόμου, η οποία σύμφωνα με την ιατρική της εποχής εξασφαλίζεται μόνο μέσω της αρμονίας, εσωτερικής και εξωτερικής. Υπό αυτήν την οπτική, ως απειλή για την ψυχοσωματική ισορροπία του ατόμου, παρουσιάζονται και τα ερεθίσματα που προκαλούν αυτή τη νευρική διέγερση. Ένα τέτοιο ερέθισμα αποτελεί και η μουσική, που θεωρήθηκε ως η πιο άμεσα συνδεδεμένη με τα νεύρα τέχνη, καθώς,λόγω της αοριστίας της και των περιορισμένων της δυνάμεων αναπαράστασης, οι περιγραφές των επιδράσεών της αφορούν λιγότερο το περιεχόμενό της και περισσότερο την επιρροή που ασκεί στο πνεύμα και στο σώμα του ατόμου. 50 Συγκεκριμένες εκδηλώσεις της μουσικής τέχνης συνδέθηκαν άμεσα με το στίγμα της νευρικής ασθένειας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, καλλιεργείται ο φόβος κυρίως από την τάξη των μεγαλοαστών- για τις αρνητικές ιατρικές και ηθικές επιπτώσεις συγκεκριμένων μουσικών ειδών, που συνδέονται με τη γενικότερη παρακμιακή τάση του αιώνα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, γίνεται λόγος για την ηλεκτρική μουσική, η οποία σε αντίθεση με τη σύγχρονη εποχή, τον 19ο αιώνα θεωρείται όχι αυτή που παράγεται από κάποιο μηχάνημα και έχει αντικειμενική υπόσταση, αλλά αυτή που χαρακτηρίζεται από ολοκληρωτικά υποκειμενικό και αισθησιακό περιεχόμενο. 51 Άτομα που χαρακτηρίζονται από μία προϋπάρχουσα ασθενική φύση και από αδύναμα νεύρα, συνιστούν ομάδες υψηλού κινδύνου για την προσβολή από την αισθησιακή μουσική. Αποτέλεσμα αυτής της προσβολής είναι η εκδήλωση ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, όπως η απουσία αυτοκυριαρχίας, η πνευματική κατάρρευση, ακόμη 49 Daniel Hack Tuke, Illustrations of the Influence of the Mind upon the Body in Health and Disease: Designed to Elucidate the Action of the Imagination (1872), Philadelphia, Henry C. Lea s Son & Co., 2 η έκδ., 1884, σ. 386 στο Jill Matus, Emergent Theories of Victorian Mind Shock: From War and Railway Accident to Nerves, Electricity and Emotion, ό.π. 50 James Kennaway, Singing the Body Electric: Nervous Music and Sexuality in Fin-de-Siècle Literature, Neurology and Literature, , ό.π., σ James Kennaway, Singing the Body Electric: Nervous Music and Sexuality in Fin-de-Siècle Literature, ό.π., σ

20 και ο ίδιος ο θάνατος (εγκεφαλικός ή/και σωματικός). 52 Επικίνδυνη έφτασε να θεωρείται ακόμα και η ευρέως διαδεδομένη την εποχή εκείνη μουσική παιδεία των νέων της ανώτερης τάξης κυρίως. Κατά τον ψυχίατρο Richard Freiherr ( ), η μουσική αγωγή είναι δυνατό να αποτελεί κίνδυνο για την ομαλή λειτουργία των νεύρων και αιτία σοβαρών νευρικών ασθενειών, ειδικότερα στην περίπτωση απρόθυμης και εντατικής διδασκαλίας σε μη προικισμένα άτομα. 53 Αυτός ο φόβος που δημιουργείται γύρω από τη νευρική μουσική, πιθανό να αποτελεί και μέσο αντανάκλασης κοινωνιολογικών ιδεολογιών του δυτικού κόσμου εκείνης της περιόδου. Υπό την επίδραση του πλατωνικού προτύπου περί μουσικής, κατά το οποίο η τελευταία οφείλει να λειτουργεί ως μέσο οργάνωσης και όχι ως παράγοντας αισθησιακής ικανοποίησης, η νευρική μουσική κατά τον 19ο αιώνα θεωρείται κοινωνική απειλή, όντας παράγοντας ενίσχυσης της νευρασθένειας και του κοινωνικού εκφυλισμού. 54 Από τον Descartes ( ) μέχρι τον Freud ( ), ενισχύεται η μελέτη των νεύρων και η άποψη ότι για πολλές τόσο ψυχικές όσο και σωματικές- ασθένειες, η αιτία ανιχνεύεται στο νευρικό σύστημα. 55 Έτσι, τον 19ο αιώνα προτείνεται η αποφυγή της νευρικής διέγερσης με σκοπό την προστασία από τις ασθένειες. Τη στιγμή επομένως που η αισθησιακή μουσική διεγείρει τα αισθητηριακά νεύρα, προωθείται η απομάκρυνση κυρίως των αδύναμων φύσεων από αυτήν, προς αποφυγή πνευματικών και σωματικών διαταραχών. Αυτή η οπτική έχει ως αποτέλεσμα αφενός τη σύνδεση μουσικής και ασθένειας, με σχέση αιτίου και αποτελέσματος αντίστοιχα, και αφετέρου την αποκάλυψη μιας άμεσης, ηλεκτρικής σύνδεσης μεταξύ ήχων και συνείδησης, μεταξύ φυσιολογίας και ψυχολογίας. 56 Η μουσική που θεωρήθηκε βλαβερή είναι αυτή που χαρακτηρίζεται από προκλητικούς συνδυασμούς, χαλαρή δομή, πλούσια ενορχήστρωση. Το κυριότερο όμως γνώρισμά της είναι ο αισθησιασμός που προξενεί, ο οποίος στοχεύει στην όξυνση των αισθήσεων και όχι του έλλογου νου, με αποτέλεσμα το άτομο μέσω της υποβάθμισης της αίσθησης της αυτοκυριαρχίας, να εγκλωβίζεται σε προερχόμενες από τη νευρική υπεραισθησία νοσηρές καταστάσεις, όπως η νευρικότητα και ο 52 Ό.π. 53 Ό.π., σ και πιο αναλυτικά βλ Richard Freiherr von Kraft Ebing, Übergesunde und kranke Nerven, Tübingen, Verlag der Laupp schen Buchhandlung, 1885, σ James Kennaway, Singing the Body Electric: Nervous Music and Sexuality in Fin-de-Siècle Literature, ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ

21 ακραίος ερωτισμός. 57 Με αυτόν τον τρόπο, η αισθησιακή μουσική θεωρείται βλαβερή για την υγεία, καθώς υπό το άκουσμά της η λογική υποβαθμίζεται με αποτέλεσμα να αναδεικνύονται υποβόσκουσες επιθυμίες, τις οποίες ο υγιής άνθρωπος οφείλει να υποτάξει με τη δύναμη της έλλογης βούλησης. Στο να χαρακτηριστούν συγκεκριμένες μουσικές εκφράσεις νοσηρές, συνέβαλε πολλές φορές και η παθολογική κατάσταση των δημιουργών τους. Ο Chopin ( ) υπέφερε από φυματίωση, ο Tchaikovsky ( ) από ομοφυλοφιλία και βίωσε έναν θάνατο τραγικό, ο Schubert ( ) χαρακτηρίζεται από μακάβριες τάσεις, ενώ οι παραγωγές του Wagner ( ) πάντα θεωρούνταν πιο «νευρικές», σε σύγκριση με άλλες περισσότερο συμβατικές μουσικές. 58 Χαρακτηριστική είναι η άποψη του επιστήμονα και συγγραφέα Grant Allen ( ), σχετικά με τη νοσηρότητα που είναι δυνατό να προκληθεί στα νεύρα, υπό την επιρροή ενός νευρικού ακουστικού ερεθίσματος «τα ακουστικά νεύρα δεν είναι δυνατό να χαραχθούν, να καούν, να τραυματιστούν, ή να απειληθούν από χημικούς παράγοντες, αλλά μόνο να εξασθενήσουν από την υπερβολική χρήση ή να ταραχθούν από δυσαρμονικούς ήχους». 59 Το επιστημονικό περιβάλλον της εποχής θεωρώντας αυτή τη μουσική ως μέσο έντονης διέγερσης του νευρικού συστήματος, την εντάσσει στον χώρο της παθολογίας, τη στιγμή που ταράσσει την αρμονία των νεύρων. Η αρμονία είναι άλλωστε αυτή η κατάσταση που εξασφαλίζει σύμφωνα με τους μελετητές της εποχής την πνευματική και σωματική υγεία του ατόμου. Με την τοποθέτηση της αφετηρίας κάθε ψυχοσωματικής δράσης στο νευρικό σύστημα, η ύπαρξη ισορροπίας σε αυτό κρίνεται αναγκαία προϋπόθεση υγιούς ατομικής δράσης. Έτσι, οτιδήποτε προκαλεί διαταραχή σε αυτή την ισορροπία θέτει σε κίνδυνο την υγεία του ατόμου, καθώς το οδηγεί στη νόσο. 60 Αυτή η ατομική παθολογία, εύκολα μπορεί να αναχθεί και σε κοινωνική. Τη στιγμή που ο σκοπός της εύρρυθμης κοινωνικής λειτουργίας είναι η 57 Ό.π., σ Όπως έχει αποδείξει η Cheryce Kramer οι πιο συμβατικές μουσικές του Mozart και του Mendelssohn παίζονταν στα ψυχιατρικά άσυλα, ενώ οι εξελιγμένες αρμονίες του Wagner δεν προτείνονταν ως κατάλληλες, βλ. σχετικά Cheryce Kramer, Soul Musicas Exemplified in Nineteenth Century German Psychiatry, Musical Healing in Cultural Contexts, εκδ. Penelope Gouk, Aldershot, Ashgate, 2000 στο James Kennaway, Singing the Body Electric: Nervous Music and Sexuality in Finde-Siècle Literature, ό.π. 59 Grant Allen, Physiological Aesthetics, London, Henry King, 1877, σ. 98 στο James Kennaway, Singing the Body Electric: Nervous Music and Sexuality in Fin-de-Siècle Literature, ό.π., σ. 144 και. 60 James Kennaway, Singing the Body Electric: Nervous Music and Sexuality in Fin-de-Siècle Literature, ό.π., σ

22 παγίωση της αρμονίας, οποιοσδήποτε παράγοντας προκαλέσει ρήξη στην αρμονία αυτή, θεωρείται επικίνδυνος και τίθεται στο περιθώριο με το στίγμα της νοσηρότητας. Οι προαναφερόμενες προσεγγίσεις αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο ο επιστημονικός χώρος εξετάζει την προκαλούμενη από τη διέγερση των αισθητηριακών νεύρων εσωτερική και εξωτερική δράση του ατόμου, χαρακτηρίζοντάς την ως παθολογική, τη στιγμή που παρεκκλίνει από το καθιερωμένο πρότυπο που προωθεί την αρμονία. Υπό την οπτική της πειραματικής ψυχολογίας της εποχής, παρατηρείται η εξωτερίκευση τέτοιων εκδηλώσεων, σε συχνότερο βαθμό, σε άτομα που βιώνουν ισχυρές και κυρίως παθολογικές καταστάσεις σε περιβάλλον νοητικό. Έτσι, πιο επιρρεπή στην καλλιτεχνική έκφραση θεωρούνται τα άτομα με αυξημένη τη νευρική τους ερεθισιμότητα, 61 ένα χαρακτηριστικό που ανιχνεύεται από τους ιατρούς της εποχής κυρίως σε διαταραγμένες εγκεφαλικά φύσεις, όπως είναι οι νευροπαθείς και οι ψυχασθενείς. 62 Με αυτόν τον τρόπο, η ιατρική άποψη της επιβλαβούς για την ψυχοσωματική υγεία του ατόμου και την κοινωνική ευρρυθμία νευρική διέγερση μέσω της αφύπνισης των αισθήσεων, εισέρχεται και σε περιβάλλον καλλιτεχνικό. Κατά την ιατρική αντίληψη, η καλλιτεχνική εκδήλωση που πολλές φορές παρατηρείται ότι ανατρέπει τις κοινωνικές νόρμες, μέσω μιας ανοίκειας υφολογίας και θεματικής, υποστηρίζεται ότι ευνοείται από μια εγκεφαλική φύση διαταραγμένη και παράγεται από αυτή. Αυτή η νοητική ταραχή είναι που προσδίδει στον καλλιτέχνη τη δυνατότητα παραγωγής εντονότερων εγκεφαλικών εικόνων, τη στιγμή που η ρεαλιστική αντίληψη της πραγματικότητας πλήττεται λόγω της νευρικής αδυναμίας. Έτσι, το ιατρικό κατεστημένο συχνά συνδέει τη νευρική νοσηρότητα με την καλλιτεχνική φύση, θεωρώντας την πρώτη ως πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη 61 Αυτό το συμπέρασμα προέρχεται από ψυχολογικά πειράματα που πραγματώνονται εκείνη την περίοδο. Ο Π. Νιρβάνας, χαρακτηριστικά αναφέρει το παράδειγμα της ύπνωσης. Ειδικότερα, σε άτομα που εντάσσονται σε υπνωτιστικές καταστάσεις, υποβάλλεται η ιδέα ενός ευχάριστου ή δυσάρεστου αντικειμένου. Όταν το άτομο αυτό χαρακτηρίζεται από εγκεφαλική ή ψυχική διαταραχή, παρατηρούνται πιο ισχυρές διασυνδέσεις των παραγόμενων νοητικών εικόνων, σε σύγκριση με ένα φυσιολογικό άτομο, βλ. σχετικά Παύλος Νιρβάνας, «Τέχνη και φρενοπάθεια»,ό.π., σ Θα πρέπει βέβαια να αποφευχθεί η σύγχυση μεταξύ της καλλιτεχνικής και της ψυχασθενικής φύσης. Η παραγωγή εγκεφαλικών εικόνων λόγω της νευρικής ευαισθησίας και η ανάγκη έκφρασής τους πολλές φορές με τρόπο καλλιτεχνικό αποτελεί σύμπτωμα όχι μόνο του καλλιτέχνη αλλά και του ψυχασθενή. Ωστόσο, μια τέτοια εκδήλωση σε έναν ψυχασθενή μπορεί να είναι τυχαία ή παροδικά εκφραζόμενη κάτω από ορισμένες συνθήκες, γεγονός που διευρύνει το χάσμα ανάμεσα στον ίδιο και τον καλλιτέχνη, βλ. σχετικά Παύλος Νιρβάνας, ό.π. 19

23 της λειτουργίας της φαντασίας, η οποία πλέον αποδεσμευμένη από το μεταφυσικό περιβάλλον, μελετάται με όρους βιολογικούς. Η φαντασία, που αποτελεί λειτουργία άρρηκτα συνδεδεμένη με τον καλλιτέχνη και το δημιούργημά του, στα ιατρικά πλαίσια δεν προσεγγίζεται ως κάτι το υπερφυσικό, αλλά αποτελώντας αντικείμενο της ψυχοφυσιολογίας, ερμηνεύεται επιστημονικά. Με δεδομένο ότι οι ιδέες και οι εικόνες που παράγονται κατά την επικράτηση έντονων εντυπώσεων συνδέονται στενά μεταξύ τους, η φαντασία κατά τον Άγγλο ψυχολόγο Stuart Mill ( ) ορίζεται ως διάθεση του πνεύματος, απορρέουσα από τις σύγχρονες επισυνδέσεις που επικρατούν στα άτομα, τα προικισμένα με ζωηρή οργανική ευαισθησία. 63 Θεωρείται πως κατά την καλλιτεχνική εκδήλωση, τα νεύρα του καλλιτέχνη οξύνονται και δονούνται, παράγοντας νοητικές εντυπώσεις. Το όργανο που καταπονείται είναι ο εγκέφαλος λόγω της διαρκούς ενεργοποίησης των νεύρων του, με αποτέλεσμα να θεωρείται από το επιστημονικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής επακόλουθη η μη ισορροπημένη λειτουργία του και η είσοδος του ατόμου στη νοητική νόσο. Έτσι, η καλλιτεχνική δημιουργία, κατά την επιστημονική αντίληψη, εφάπτεται των ορίων της ασθένειας, και πιο συγκεκριμένα της εγκεφαλικής ασθένειας, αγγίζοντας τα όρια της φρενοπάθειας. Ένα παράδειγμα μουσικής καλλιτεχνικής δημιουργίας που λειτουργεί με τον παραπάνω τρόπο, παρουσιάζει ο Max Nordau ( ) στο «Ψυχοφυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυίας». Σύμφωνα με τον ίδιο, όπως μας πληροφορεί ο Νιρβάνας, το ακουστικό κέντρο του καλλιτέχνη το οποίο είναι έντονα αναπτυγμένο και επομένως αρκετά ευερέθιστο, καθίσταται ικανό να παράγει αντιδράσεις εντονότερες από αυτό που θεωρείται σύνηθες και να τις συνδυάσει με τρόπο νέο και πρωτότυπο. 64 Με κύριο στόχο την αναζήτηση νέων ερεθισμάτων, ο καλλιτέχνης για τον Nordau πολλές φορές απαιτείται να ξεπεράσει τα όρια της συμβατικής αίσθησης, με σκοπό την αναζήτηση της εξεζητημένης απόλαυσης. Με αυτόν τον τρόπο, διαμορφώνεται μια παρέκκλιση που οδηγεί σε εκκεντρικότητα της εσωτερικής και εξωτερικής δράσης, η οποία θεωρείται φαινόμενο νοσηρό, λόγω του ατομικού της χαρακτήρα και της αποδέσμευσής της από το παραδεδομένο κοινωνικό πρότυπο. Υπό αυτήν την προσέγγιση και ο Nordau, υιοθετώντας λόγο ρασιοναλιστικό, αποδέχεται το ατομικό μόνο στα πλαίσια που αυτό συμπορεύεται με τους κανόνες του κοινωνικού και πολιτισμικού γίγνεσθαι, που καθορίζεται από αυτό που το πλήθος 63 Παύλος Νιρβάνας, «Τέχνη και φρενοπάθεια», ό.π., σ Ό.π., σ

24 θεωρεί φυσιολογικό. Όταν αυτή η προϋπόθεση δεν πραγματώνεται, η μοναδικότητα καταδικάζεται, με αποτέλεσμα να θεωρηθεί αφύσικη και κατ επέκταση νοσηρή. 65 Σχετικά με την ατομική δράση του λογοτέχνη, η εκκεντρικότητά του εντοπίζεται κυρίως στην ανοίκεια εκφραστική του λειτουργία. Ο Nordau θεωρεί ότι αδυνατεί να συλλάβει τις πραγματικές διασυνδέσεις μεταξύ σημαινόντων και σημαινομένων, με αποτέλεσμα να παρασύρεται τόσο ο ίδιος όσο και το κοινό του, σε ένα αλαζονικό ταξίδι αναζήτησης της εκλεπτυσμένης ιδέας. 66 Με αυτόν τον τρόπο, η λογοτεχνική ρητορική χάνει τη σύλληψη των συνδέσεων με την πραγματικότητα και αντιτίθεται στην ορθολογιστική ρητορική του επιστημονικού λόγου, μέσω της οποίας επιτελείται με τρόπο ρεαλιστικό η διαδικασία της αναπαράστασης, γεγονός που την εντάσσει σε περιβάλλον παθολογίας. Ειδικότερα, τη νευρική αυτή αδυναμία της καλλιτεχνικής αναπαράστασης, ο Nordau την εντοπίζει σε σύγχρονες λογοτεχνικές εκδηλώσεις όπως ο ιμπρεσιονισμός, η ποιητική της παρακμής και ο αισθητισμός, 67 οι οποίες αποτελούν για τον ίδιο φαινόμενα ανοίκεια, που αντικρούονται στην καθιερωμένη υφολογία και γι αυτό αποκτούν το στίγμα της νόσου. Οι ασθένειες μάλιστα, όπως αυτή του εκφυλισμού και της υστερίας γίνονται εμφανείς, όπως υποστηρίζεται, στις εκδηλώσεις του κινήματος του τέλους του 19 ου αιώνα Το κίνημα του αισθητισμού. Το κίνημα του αισθητισμού και η συνδεδεμένη με αυτό θεματική της παρακμής 69 κυριαρχούν στην Ευρώπη στα τέλη του 19 ου αιώνα και κορυφώνονται τοπικά στη Βρετανία και τη Γαλλία. Κύριοι εκπρόσωποί του είναι ο Baudelaire στη Γαλλία, οι 65 Lena Arampatzidou, Medicine Reading Literature: the Paradigm of Degeneration, ό.π. 66 Max Nordau, Degeneration, ό.π., σ. 15 στο Lena Arampatzidou, Medicine Reading Literature: the Paradigm of Degeneration, ό.π., σ Ό.π. 68 Ό.π. 69 Σε εγκυκλοπαιδικά λεξικά όπως το The Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, επιμ. A.Preminger, Princeton, N. J., Princeton University Press, 1965, σ. 6-7 και 185-6, και το The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, επιμ. A. Preminger-T. V. F. Brogan, Princeton, N. J., Princeton University Press, 1993, σ και 275-6, συνδέεται το κίνημα του αισθητισμού με την παρακμή και αναφέρονται ως θέματα παρακμής και άλλα γνωρίσματα όπως η εκκεντρικότητα του περιεχομένου, η έμφαση στη μορφή, η ανισορροπία μεταξύ μορφής και περιεχομένου, το ενδιαφέρον για διακοσμητικά στοιχεία με πολύτιμους λίθους, ειδικό λεξιλόγιο, μορφολογικοί πειραματισμοί κτλ., γνωρίσματα που μας πείθουν κατά τη Λ. Αραμπατζίδου, ότι ο αισθητισμός αντιμετωπίζεται ως υφολογική πλευρά του κινήματος της παρακμής, (Λένα Αραμπατζίδου, Αισθητισμός. Η νεοελληνική εκδοχή του κινήματος, Θεσσαλονίκη, Μέθεξις, 2012, σ. 20-1). 21

Ενότητα σώματος και ψυχής κατά τον Max Scheler

Ενότητα σώματος και ψυχής κατά τον Max Scheler Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών Τμήμα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας Ακαδημαϊκό Έτος 2015-2016 Εαρινό Εξάμηνο Ενότητα σώματος και ψυχής κατά τον Max Scheler

Διαβάστε περισσότερα

Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ

Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ Πολύ συχνά, τα άτομα, παρατηρώντας τους άλλους, εντοπίζουν υπερβολές και ακρότητες στις συμπεριφορές τους. Παρατηρούν υπερβολές στους χώρους της εργασίας.

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΝΟΣΗΡΕΣ ΔΟΝΗΣΕΙΣ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΩΣ ΑΙΤΙΟΥ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΟΥ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ ΝΟΣΗΡΕΣ ΔΟΝΗΣΕΙΣ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΩΣ ΑΙΤΙΟΥ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΟΥ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και η Επιτροπή Λόγου και Τέχνης (www.culture.uoi.gr ) σε συνεργασία με τον Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης (Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας) σας προσκαλούν

Διαβάστε περισσότερα

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί

Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας. Σκοποί Επιδιώξεις της παιδαγωγικής διαδικασίας Σκοποί Θεματικές ενότητες Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Ιστορική εξέλιξη των σκοπών της αγωγής Σύγχρονος προβληματισμός http://users.uoa.gr/~dhatziha/ Διαφάνεια:

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΟΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Θεμελιωτής της ψυχαναλυτικής: Σιγκμουντ Φρουντ (1856-1939) Αυστριακός Ιατρός, ψυχίατρος. Το έργο και οι θεωρίες του είχαν μεγάλη επίδραση στην ανθρωπολογία, τη φιλοσοφία,

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 3.4. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Σε μια κοινωνία που η ζωή της οργανώνεται μέσω θεσμών, η Ψυχολογία έρχεται να δώσει λύσεις σε προβλήματα που δεν λύνονται από τους θεσμούς, και ν αναλύσει τις

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 6: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: IV

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 6: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: IV ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 6: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: IV Θεματική Ενότητα 6 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στις κλινικές καταβολές της ψυχολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 12: Συναισθήματα Θεματική Ενότητα 12 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στις διαστάσεις των συναισθημάτων, στο μηχανισμό λειτουργίας

Διαβάστε περισσότερα

MAΘΗΜΑ 4-ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ P S Y 2 0 5 - M Α Θ Η Μ Α 4 Ο 1

MAΘΗΜΑ 4-ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ P S Y 2 0 5 - M Α Θ Η Μ Α 4 Ο 1 MAΘΗΜΑ 4-ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ P S Y 2 0 5 - M Α Θ Η Μ Α 4 Ο 1 ΔΟΜΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Η ψυχοδυναμική προσέγγιση Η συμπεριφορική προσέγγιση P S Y 2 0 5 - M Α Θ Η Μ Α 4 Ο 2 ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΑΝ

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχολογία της προσωπικότητας θεωρίες.

Ψυχολογία της προσωπικότητας θεωρίες. Ψυχολογία της προσωπικότητας θεωρίες. Οι διάφορες θεωρίες προσωπικότητας προσπαθούν να απαντήσουν και να ερμηνεύσουν τα ακόλουθα ερωτήματα: α) Πώς είναι τα άτομα; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ατόμου

Διαβάστε περισσότερα

Η μουσική ως ενέργεια και ως σύμβολο. Ernst Kurth (1886-1946) Susanne Langer (1895-1985)

Η μουσική ως ενέργεια και ως σύμβολο. Ernst Kurth (1886-1946) Susanne Langer (1895-1985) Η μουσική ως ενέργεια και ως σύμβολο Ernst Kurth (1886-1946) Susanne Langer (1895-1985) Επιρροές και βασική θέση της «ενεργητικής θεωρίας» του Kurth O μουσικολόγος E. Kurth διαμόρφωσε την «ενεργητική»

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 4: Η ψυχαναλυτική θεωρία των κινήτρων

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 4: Η ψυχαναλυτική θεωρία των κινήτρων ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Θεματική Ενότητα 4: Η ψυχαναλυτική θεωρία των κινήτρων Θεματική Ενότητα 4 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στην ψυχαναλυτική θεωρία και, κυρίως, σε εκείνο το τμήμα της θεωρίας που αναφέρεται

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ (Ι) ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ; Στο μάθημα «Κοινωνική Θεωρία της Γνώσης (I)» (όπως και στο (ΙΙ) που ακολουθεί) παρουσιάζονται

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: IV Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες Χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο ΤΖΙΝΕΒΗ ΜΥΡΤΩ - ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΕΣ Τ.Ε. Β & Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η καρδιακή ανεπάρκεια

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Συναισθήματα Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΓΟΥΣΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ Β3 (υπεύθυνη καθηγήτρια :Ελένη Μαργαρίτου)

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΓΟΥΣΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ Β3 (υπεύθυνη καθηγήτρια :Ελένη Μαργαρίτου) Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΓΟΥΣΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ Β3 (υπεύθυνη καθηγήτρια :Ελένη Μαργαρίτου) Αρχικά οφείλουμε να πούμε πως το θέμα αυτό που θα αναλύσουμε δύναται να επεκταθεί

Διαβάστε περισσότερα

Ατομική Ψυχολογία. Alfred Adler. Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ.

Ατομική Ψυχολογία. Alfred Adler. Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ. Ατομική Ψυχολογία Alfred Adler Εισηγήτρια: Παπαχριστοδούλου Ελένη Υπ. Διδάκτωρ Συμβουλευτικής Ψυχολογίας Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μ. Μαλικιώση- Λοΐζου Ατομική Ψυχολογία Τονίζει τη μοναδικότητα της προσωπικότητας

Διαβάστε περισσότερα

Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας

Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας Σκοποί της παιδαγωγικής διαδικασίας Θεματικές ενότητες Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Ιστορική εξέλιξη των σκοπών της αγωγής Σύγχρονος προβληματισμός Διαμόρφωση των σκοπών της αγωγής Η παιδαγωγική διαδικασία

Διαβάστε περισσότερα

Β2. α) 1 ος τρόπος πειθούς: Επίκληση στη λογική Μέσο πειθούς: Επιχείρημα («Να γιατί η αρχαία τέχνη ελευθερίας»)

Β2. α) 1 ος τρόπος πειθούς: Επίκληση στη λογική Μέσο πειθούς: Επιχείρημα («Να γιατί η αρχαία τέχνη ελευθερίας») Α1. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το κείμενο πραγματεύεται το διαχρονικό ρόλο και τη συμβολή της αρχαίας ελληνικής τέχνης σε παγκόσμια κλίμακα. Αρχικά, επισημαίνεται ότι ο καλλιτέχνης προσπαθεί μέσω της τέχνης να αποστασιοποιηθεί

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΟ ΕΠΟ 22 2 ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΣΧΕΔΙΟ ΕΠΟ 22 2 ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΧΕΔΙΟ ΕΠΟ 22 2 ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ορθολογισμός έχει βασικό κριτήριο γνώσης την ανθρώπινη νόηση και όχι την εμπειρία.η νόηση με τις έμφυτες και τους λογικούς νόμους αποτελεί αξιόπιστη πηγή γνώσης. Σύμφωνα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 2: Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 2: Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 2: Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία Θεματική Ενότητα 2: Στόχοι: Η απόκτηση ενημερότητας, εκ μέρους των φοιτητών, για

Διαβάστε περισσότερα

14 Δυσκολίες μάθησης για την ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και της εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες και αιτιολογίες για τις

14 Δυσκολίες μάθησης για την ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και της εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες και αιτιολογίες για τις ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι δυσκολίες μάθησης των παιδιών συνεχίζουν να απασχολούν όλους όσοι ασχολούνται με την ανάπτυξη των παιδιών και με την εκπαίδευση. Τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι, μέσα στην τάξη τους, βρίσκονται

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑΔΑ A') ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑΔΑ Β ) ΤΡΙΤΗ 22 ΜΑΪΟΥ 2012 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΕΙΜΕΝΟ

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία

Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία Διάταξη Θεματικής Ενότητας PYS623 / Νομικά και Ηθικά Θέματα στην Υγεία Σχολή ΣΟΕΔ Σχολή Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης Πρόγραμμα Σπουδών PYS Πολιτική Υγείας και Σχεδιασμός Υπηρεσιών Υγείας Θεματική

Διαβάστε περισσότερα

Θεωρίες ανάπτυξης και μάθησης του παιδιού σε σχέση με τη μουσική

Θεωρίες ανάπτυξης και μάθησης του παιδιού σε σχέση με τη μουσική Θεωρίες ανάπτυξης και μάθησης του παιδιού σε σχέση με τη μουσική Κληρονομικότητα ή Περιβάλλον; Ζωή Διονυσίου Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Φύλο (sex) Σεξουαλικότητα (sexuality) Σεξουαλική υγεία (sexual health) Κοινωνική ταυτότητα (γένος) (gender) Κοινωνική ταυτότητα φύλου (gender identity) Σεξουαλικός προσανατολισµός

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχοθεραπεία και θέματα σεξουαλικής ταυτότητας. Τσαμπίκα Μπαφίτη, M.Sc., Ph.D., Κλινική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια (ECP)

Ψυχοθεραπεία και θέματα σεξουαλικής ταυτότητας. Τσαμπίκα Μπαφίτη, M.Sc., Ph.D., Κλινική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια (ECP) Ψυχοθεραπεία και θέματα σεξουαλικής ταυτότητας Τσαμπίκα Μπαφίτη, M.Sc., Ph.D., Κλινική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια (ECP) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Οι βασικές κατηγορίες θεωριών για την ομοφυλοφιλία Φυσιολογικές

Διαβάστε περισσότερα

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Θετική Ψυχολογία Καρακασίδου Ειρήνη, MSc Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Εισαγωγή Θετική-Αρνητική Ψυχολογία Στόχοι της Ψυχολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχιατρική Φίλιππος Γουρζής

Εισαγωγή στην Ψυχιατρική Φίλιππος Γουρζής Εισαγωγή στην Ψυχιατρική Φίλιππος Γουρζής Απαρτιωμένη Διδασκαλία Εισαγωγή στην Ψυχιατρική 21 ος αιώνας μεγάλη πρόοδος των συναφών επιστημών: Νευροεπιστήμες, Ψυχολογία, Κοινωνιολογία Προηγήθηκε περίοδος

Διαβάστε περισσότερα

Κυριακή Γ. Γιώτα Ψυχολόγος MSc., Ph.D. Η Ψυχαναλυτική Θεωρία του Freud για την Προσωπικότητα

Κυριακή Γ. Γιώτα Ψυχολόγος MSc., Ph.D. Η Ψυχαναλυτική Θεωρία του Freud για την Προσωπικότητα Κυριακή Γ. Γιώτα Ψυχολόγος MSc., Ph.D. Η Ψυχαναλυτική Θεωρία του Freud για την Προσωπικότητα Sigmund Freud (1856-1939) Το 1873 ξεκίνησε σπουδές ιατρικής στη σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Το 1886

Διαβάστε περισσότερα

Μοντέλα Υγείας. Βασικές Αρχές Βιοϊατρικού Μοντέλου. Θετικές επιπτώσεις Βιοϊατρικής προσέγγισης. 2 Βασικές Ιδεολογίες για Υγεία & Αρρώστια

Μοντέλα Υγείας. Βασικές Αρχές Βιοϊατρικού Μοντέλου. Θετικές επιπτώσεις Βιοϊατρικής προσέγγισης. 2 Βασικές Ιδεολογίες για Υγεία & Αρρώστια ΜΟΝΤΕΛΑ ΥΓΕΙΑΣ-ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΑΡΡΩΣΤΙΑΣ 2 Βασικές Ιδεολογίες για Υγεία & Αρρώστια Μοντέλα Υγείας Βιοιατρικό Μοντέλο Ολιστικό, Βιοψυχοκοινωνικό Μοντέλο Αρχαία Ελλάδα (Ιπποκράτης 400π.Χ.)

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 3: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: I

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 3: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: I ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 3: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: I Θεματική Ενότητα 3: Στόχοι: Η απόκτηση ενημερότητας, εκ μέρους των φοιτητών, για τις πολλές

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 2 Σημαντικές ημερομηνίες και πρόσωπα στην ιστορία της Ψυχολογίας 350 π.χ. 320 π.χ 400 μ.χ. 1500 μ.χ. 1650 μ.χ. 1651 μ.χ. Ο Πλάτων προωθεί την έννοια

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2

ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2 ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2 Η ιστορία της φιλοσοφίας από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα μπορεί να θεωρηθεί ως μια διαδικασία αναζήτησης μιας απάντησης στο ερώτημα, «τι είναι γνώση;» Οι Δυτικοί φιλόσοφοι

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ STRESS STRESS: ΠΙΕΣΗ

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ STRESS STRESS: ΠΙΕΣΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ STRESS STRESS: ΠΙΕΣΗ Στρεσσογόνος παράγοντας Οτιδήποτε κάνει τον άνθρωπο να βιώνει στρες Είναι μια αλλαγή στην ομοιόσταση του ατόμου Παράγοντες που προκαλούν στρες Ενδογενείς Εξωγενείς Ενδογενείς

Διαβάστε περισσότερα

Τ Ε Χ Ν Η ΟΡΙΣΜΟΣ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Τ Ε Χ Ν Η ΟΡΙΣΜΟΣ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Τ Ε Χ Ν Η ΟΡΙΣΜΟΣ Τέχνη είναι η συνειδητή ενέργεια αλλά και η ιδιαίτερη ικανότητα του ανθρώπου για δημιουργία έργων που προκαλούν αισθητική συγκίνηση και αναπτύσσουν προβληματισμό. Μέσω της τέχνης δεν

Διαβάστε περισσότερα

Το παιδί ως αναγνώστης: Τα στάδια ανάπτυξης της ανάγνωσης και η σημασία της στην ευρύτερη καλλιέργεια του παιδιού

Το παιδί ως αναγνώστης: Τα στάδια ανάπτυξης της ανάγνωσης και η σημασία της στην ευρύτερη καλλιέργεια του παιδιού Το παιδί ως αναγνώστης: Τα στάδια ανάπτυξης της ανάγνωσης και η σημασία της στην ευρύτερη καλλιέργεια του παιδιού Διεπιστημονικό Συνέδριο: InfoKid 2017 Κέρκυρα Σπυροπούλου Χριστίνα Μαργαρίτα, Εκπαιδευτικός

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Λογικοθυμική προσέγγιση (Rational-Emotive Therapy) Αναπτύχθηκε από τον Albert Ellis τη δεκαετία του 1950. Πεποίθηση πως οι συναισθηματικές δυσκολίες οφείλονται σε λανθασμένες

Διαβάστε περισσότερα

Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία

Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία Πολιτισμός και ψυχοπαθολογία Ο πολιτισμός ως αιτιολογικός παράγοντας ψυχοπαθολογίας Ερευνητικά δεδομένα DSM-IV-TR Διαπολιτισμική συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία Πολιτισμική διακύμανση ψυχικών διαταραχών

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΠΡΙΑΜΗ ΒΑΓΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ HMEΡΗΣΙΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑ Α A ) 2012

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ HMEΡΗΣΙΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑ Α A ) 2012 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ HMEΡΗΣΙΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ (ΟΜΑ Α A ) 2012 ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ εν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες με την ίδια λέξη, τη διεθνή σήμερα λέξη «λόγος»,

Διαβάστε περισσότερα

Κείμενα και συγγραφείς της νεοελληνικής λογοτεχνίας

Κείμενα και συγγραφείς της νεοελληνικής λογοτεχνίας Κείμενα και συγγραφείς της νεοελληνικής λογοτεχνίας 1830-1880 Διδάσκων: Αναπλ. Καθηγητής Ιωάννης Παπαθεοδώρου 3 η ενότητα: «Ρομαντισμός και Ρεαλισμός» Ορισμοί, χαρακτηριστικά, διαφορές και ζώνες συνύπαρξης.

Διαβάστε περισσότερα

«ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ: Προσθέτει χρόνια στη ζωή αλλά και ζωή στα χρόνια»

«ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ: Προσθέτει χρόνια στη ζωή αλλά και ζωή στα χρόνια» «ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ: Προσθέτει χρόνια στη ζωή αλλά και ζωή στα χρόνια» 1 ο Γενικό Λύκειο Πάτρας Ερευνητική Εργασία Β Τάξης Σχολικού έτους 2012-2013 Ομάδα Ε Ας φανταστούμε μία στιγμή το σχολείο των ονείρων μας.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 5: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: III

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 5: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: III ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 5: Σχολές σκέψης στην ψυχολογία: III Θεματική Ενότητα 5: Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στην ψυχολογική προσέγγιση της Σχολής

Διαβάστε περισσότερα

Η ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

Η ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΕΠΕΑΕΚ: ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΕΦΑΑ, ΠΘ - ΑΥΤΕΠΙΣΤΑΣΙΑ Η ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Σακελλαρίου Κίμων Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΤΕΦΑΑ, Τρίκαλα ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ Το καθήκον

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΑ Τ.Ε. Β Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η στεφανιαία µονάδα είναι ένας χώρος

Διαβάστε περισσότερα

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το όνειρο Ένα ζευγάρι περιμένει παιδί. Τότε αρχίζει να ονειρεύεται αυτό το παιδί. Κτίζει την εικόνα ενός παιδιού μέσα στο μυαλό του. Βάσει αυτής της εικόνας, κάνει

Διαβάστε περισσότερα

Η ιστορική εξέλιξη των μουσείων από την Αρχαία Ελλάδα έως και τον 20ο αιώνα

Η ιστορική εξέλιξη των μουσείων από την Αρχαία Ελλάδα έως και τον 20ο αιώνα 1 Απριλίου 2014 Η ιστορική εξέλιξη των μουσείων από την Αρχαία Ελλάδα έως και τον 20ο αιώνα Πολιτισμός / Μουσεία Αναστασία Ματσαρίδου, Εικαστικός Νέο μουσείο Ακρόπολης Αθηνών Το μουσείο χαράζει μια μακραίωνη

Διαβάστε περισσότερα

Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά

Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Κεφάλαιο 1 - Το μυστικό της ιατρικής Σε κάθε θέμα ή επιστήμη υπάρχει πάντα ένα δεδομένο που είναι σημαντικότερο σε σύγκριση με

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδοι έρευνας και μεθοδολογικά προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης

Μέθοδοι έρευνας και μεθοδολογικά προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης Μέθοδοι έρευνας και μεθοδολογικά προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης http://users.uoa.gr/~dhatziha Αριθμός: 1 Η εισαγωγή σε μια επιστήμη πρέπει να απαντά σε δύο ερωτήματα: Ποιον τομέα και με ποιους τρόπους

Διαβάστε περισσότερα

Γνωστική Ψυχολογία Ι (ΨΧ32)

Γνωστική Ψυχολογία Ι (ΨΧ32) Γνωστική Ψυχολογία Ι (ΨΧ32) Διάλεξη 1 Εισαγωγή, ορισμός και ιστορία της Γνωστικής Ψυχολογίας Πέτρος Ρούσσος Μερικά διαδικαστικά http://users.uoa.gr/~roussosp/gr/index.htm http://eclass.uoa.gr/courses/ppp146/

Διαβάστε περισσότερα

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια 5 ο Συμπόσιο Νοσηλευτικής Ογκολογίας "Οι Ψυχολογικές Επιπτώσεις στον Ογκολογικό Ασθενή και ο Πολυδιάστατος Ρόλος της Συμβουλευτικής στην Αντιμετώπισής τους" Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί πως η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

Από τον Κώστα κουραβανα

Από τον Κώστα κουραβανα Από τον Κώστα κουραβανα Περιεχόμενα Γενικός ορισμός παχυσαρκίας Ορμονικοί-Γονιδιακοί-παράγοντες Επιπτώσεις στην υγεία Θεραπεία-Δίαιτα Γενικός ορισμός παχυσαρκίας Παχυσαρκία είναι κλινική κατάσταση στην

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΓΝΩΣΗΣ. ΤΕΙ ΑΜΘ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΣ Γεώργιος Θερίου

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΓΝΩΣΗΣ. ΤΕΙ ΑΜΘ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΣ Γεώργιος Θερίου ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΓΝΩΣΗΣ ΤΕΙ ΑΜΘ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΣ Γεώργιος Θερίου ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2 Η ιστορία της φιλοσοφίας από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα μπορεί να θεωρηθεί ως μια διαδικασία αναζήτησης

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Νάκου Αλεξάνδρα Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής Ο όρος ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ δημιουργεί μία αίσθηση ασάφειας αφού επιδέχεται πολλές εξηγήσεις. Υπάρχει συνεχής διάλογος και προβληματισμός ακόμα

Διαβάστε περισσότερα

Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο.

Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο. Πώς ένα χάρισμα μπορεί να προκαλέσει δυσλειτουργία Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο. Αυτό

Διαβάστε περισσότερα

ΙΑΤΡΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Κεφάλαιο 1. Ψυχολογία: Τα στάδια εξέλιξης μίας επιστήμης ΥΠΟΚΕΦΑΛΑΙΑ Οι ρίζες της Ψυχολογίας: Το μονοπάτι προς μία επιστήμη του νου. Οι πρόγονοι

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ EΠEAEK Αναμόρφωση του Προγράμματος Προπτυχιακών Σπουδών του ΤΕΦΑΑ - Αυτεπιστασία Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ειρήνη Δερμιτζάκη -Μάριος Γούδας Διάλεξη 9: To παιχνίδι ως αναπτυξιακή διαδικασία ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

φροντιστήρια Απαντήσεις Νεοελληνικής Γλώσσας Γ λυκείου Γενικής Παιδείας

φροντιστήρια   Απαντήσεις Νεοελληνικής Γλώσσας Γ λυκείου Γενικής Παιδείας Απαντήσεις Νεοελληνικής Γλώσσας Γ λυκείου Γενικής Παιδείας Α. Στο κείμενο η συγγραφέας πραγματεύεται τις σχέσεις ανάμεσα σε γονείς και εφήβους. Αρχικά, αναφέρει ότι ο ουσιαστικός διάλογος διαμορφώνει μια

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟΥ

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2015-2016 Επιστημονική Επιτροπή: Μαρία Τζινιέρη-Κοκκώση (Υπεύθυνη),Επικ. Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, Βασιλική Ρότσικα Επικ. Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας

Διαβάστε περισσότερα

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές;

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ; τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ποια είναι η σχέση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα, για να είναι αληθείς και

Διαβάστε περισσότερα

Παναής Κασσιανός, δάσκαλος Διευθυντής του 10ου Ειδικού Δ.Σ. Αθηνών (Μαρασλείου)

Παναής Κασσιανός, δάσκαλος Διευθυντής του 10ου Ειδικού Δ.Σ. Αθηνών (Μαρασλείου) Παναής Κασσιανός, δάσκαλος Διευθυντής του 10ου Ειδικού Δ.Σ. Αθηνών (Μαρασλείου) Ομιλία-συζήτηση με βασικό άξονα προσέγγισης το Φάσμα του Αυτισμού και με αφορμή το βιβλίο της Εύας Βακιρτζή «Το Αυγό» στο

Διαβάστε περισσότερα

ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ο.Ε.Φ.Ε.) ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 2019 A ΦΑΣΗ

ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ο.Ε.Φ.Ε.) ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 2019 A ΦΑΣΗ ΤΑΞΗ: ΜΑΘΗΜΑ: B ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ / ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Ημερομηνία: Σάββατο 5 Ιανουαρίου 2019 Διάρκεια Εξέτασης: 3 ώρες ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Ο συγγραφέας αναφέρεται στη φυσιογνωμία και στον ρόλο

Διαβάστε περισσότερα

Μουσικοκινητική Αγωγή

Μουσικοκινητική Αγωγή Μουσικοκινητική Αγωγή Τι είναι η Μουσικοκινητική Αγωγή Αρχές της Μουσικοκινητικής Αγωγής (Carl Orff) Παιδαγωγικές βάσεις της Μουσικοκινητικής Αγωγής Ποιοι οι στόχοι της Μουσικοκινητικής Αγωγής Αυτοσχεδιασμός

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. 1. ΓΕΝΙΚΑ ΔΙΔΑΣΚΩΝ / ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ(χειμ./εαρινό) Μαρία Βενιέρη Εαρινό ΣΧΟΛΗ Φιλοσοφική ΤΜΗΜΑ Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ Προπτυχιακό ΚΩΔΙΚΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο

Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο Σύμφωνα με δύο σχετικά πρόσφατες έρευνες, οι μνήμες φόβου και τρόμου διαφέρουν σημαντικά από τις συνηθισμένες μνήμες. Οι διαφορές αυτές δεν συνίστανται μόνο στις εμφανείς

Διαβάστε περισσότερα

Διοίκηση Επιχειρήσεων

Διοίκηση Επιχειρήσεων 10 η Εισήγηση Δημιουργικότητα - Καινοτομία 1 1.Εισαγωγή στη Δημιουργικότητα και την Καινοτομία 2.Δημιουργικό Μάνατζμεντ 3.Καινοτομικό μάνατζμεντ 4.Παραδείγματα δημιουργικότητας και καινοτομίας 2 Δημιουργικότητα

Διαβάστε περισσότερα

Στόχοι ομάδας. Σωστή οργάνωση Καλή συνεργασία Επιμέλεια Συγκέντρωση υλικού Επιτυχία της εργασίας Καλύτερη γνωριμία με τους συμμαθητές μας

Στόχοι ομάδας. Σωστή οργάνωση Καλή συνεργασία Επιμέλεια Συγκέντρωση υλικού Επιτυχία της εργασίας Καλύτερη γνωριμία με τους συμμαθητές μας PROJECT ΟΜΑΔΑ 2 Στόχοι ομάδας Σωστή οργάνωση Καλή συνεργασία Επιμέλεια Συγκέντρωση υλικού Επιτυχία της εργασίας Καλύτερη γνωριμία με τους συμμαθητές μας Σκοπός της ομάδας Με την εργασία αυτή θέλουμε να

Διαβάστε περισσότερα

Δίκτυα Κειμένων Νεοελληνικής Γλώσσας Ο προσανατολισμός της εκπαίδευσης ΥΛΙΚΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

Δίκτυα Κειμένων Νεοελληνικής Γλώσσας Ο προσανατολισμός της εκπαίδευσης ΥΛΙΚΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΚΕΙΜΕΝΑ ΔΙΚΤΥΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών Δίκτυα Κειμένων Νεοελληνικής Γλώσσας 12.2. Ο προσανατολισμός της εκπαίδευσης Συντάκτης: Γιάννης Ι. Πασσάς ΥΛΙΚΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Πηγές: 12.2.,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. 2 ο Λύκειο Αμαρουσίου Β Τάξη 1 ο project Σχολικό Έτος: Υπεύθυνη καθηγήτρια: κα Σπανού

ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. 2 ο Λύκειο Αμαρουσίου Β Τάξη 1 ο project Σχολικό Έτος: Υπεύθυνη καθηγήτρια: κα Σπανού ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΝΕΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 2 ο Λύκειο Αμαρουσίου Β Τάξη 1 ο project Σχολικό Έτος: 2016-2017 Υπεύθυνη καθηγήτρια: κα Σπανού ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Εργασία των μαθητριών: Ανθούλα

Διαβάστε περισσότερα

Ο πόνος είναι στο μυαλό μας!

Ο πόνος είναι στο μυαλό μας! Ο πόνος είναι στο μυαλό μας! Ο ΠΟΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΣΤΟ ΜΥΑΛΟ ΜΑΣ, ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΠΟΥ ΝΟΜΙΖΟΥΜΕ! Όλοι νιώθουν πόνο, αλλά δεν συνεχίζουν να πονάνε όλοι. Οι λίγοι άτυχοι που συνεχίζουν να πονάνε αποκτούν οικονομικό,

Διαβάστε περισσότερα

Νέα Ελληνική Γλώσσα. Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων & Εσπερινών Γενικών Λυκείων Α1.

Νέα Ελληνική Γλώσσα. Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων & Εσπερινών Γενικών Λυκείων Α1. 8 Ιουνίου 2018 Νέα Ελληνική Γλώσσα Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων & Εσπερινών Γενικών Λυκείων Α1. Το θέμα του κειμένου αφορά τον συσχετισμό «παιδείας» και «εκπαίδευσης». Αρχικά, η

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Α ΕΞΑΜΗΝΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΚΑΥΚΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ 1 ο Μάθημα Προγραμματισμένα μαθήματα 2/10, 9/10, 16/10, 23/10, 30/10, 6/11, 13/11, 20/11, 27/11, 4/12, 11/12,

Διαβάστε περισσότερα

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης;

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης; Ολοι κάποιες φορές νιώθουμε μελαγχολία ή θλίψη, αλλά αυτά τα συναισθήματα συνήθως περνούν μετά από λίγες μέρες. Όταν ένα άτομο έχει κατάθλιψη, η διαταραχή αυτή επηρεάζει την καθημερινή του ζωή, τη φυσιολογική

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Θέματα διάλεξης Η σημασία της αυτοαντίληψης Η φύση και το περιεχόμενο της αυτοαντίληψης Η ανάπτυξη της αυτοαντίληψης Παράγοντες

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί ότι η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στο ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

Εφηβεία: Συμβουλές για... γονείς σε απόγνωση (1951)

Εφηβεία: Συμβουλές για... γονείς σε απόγνωση (1951) Κείμενο Εφηβεία: Συμβουλές για... γονείς σε απόγνωση (1951) Έχετε περάσει την αγωνία των πρώτων ημερών της ζωής του παιδιού σας. Έχετε (ξε)περάσει εκείνες τις νύχτες που έπρεπε να σηκώνεστε στις 3 τα ξημερώματα

Διαβάστε περισσότερα

2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 22. ΘΕΜΑ: Οι βασικοί σταθµοί του νεώτερου Εµπειρισµού από τον Locke µέχρι και τον Hume. ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α.

2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 22. ΘΕΜΑ: Οι βασικοί σταθµοί του νεώτερου Εµπειρισµού από τον Locke µέχρι και τον Hume. ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α. Θέµατα & Ασκήσεις από: www.arnos.gr 2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 22 ΘΕΜΑ: Οι βασικοί σταθµοί του νεώτερου Εµπειρισµού από τον Locke µέχρι και τον Hume. ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύµφωνα µε τη θεωρία του εµπειρισµού

Διαβάστε περισσότερα

Σχολική Μουσική Εκπαίδευση: αρχές, στόχοι, δραστηριότητες. Ζωή Διονυσίου

Σχολική Μουσική Εκπαίδευση: αρχές, στόχοι, δραστηριότητες. Ζωή Διονυσίου Σχολική Μουσική Εκπαίδευση: αρχές, στόχοι, δραστηριότητες Ζωή Διονυσίου Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ και ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ. http://www.imibe.gr info@imibe.gr

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ και ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ. http://www.imibe.gr info@imibe.gr ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ και ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ http://www.imibe.gr info@imibe.gr Άννα Παγοροπούλου Επικ. Καθηγήτρια Ψυχολογίας Φιλοσοφική Σχολή Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Η σημερινή

Διαβάστε περισσότερα

ΩΡΑ ΓΙΑ ΚΙΝΟΥΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑ ΕΠΙΡΡΟΗ ΚΙΝΟΥΜΕΝΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ ΣΤΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΩΡΑ ΓΙΑ ΚΙΝΟΥΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑ ΕΠΙΡΡΟΗ ΚΙΝΟΥΜΕΝΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ ΣΤΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 9 ο ΓΕΛ Πατρών ΩΡΑ ΓΙΑ ΚΙΝΟΥΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑ ΕΠΙΡΡΟΗ ΚΙΝΟΥΜΕΝΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ ΣΤΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΡΑΚΙΤΣΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΟΛΙΑΒΡΑ ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΣΥΛΑΙΔΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΟΜΑΔΑ: Tom&Jerry Υπεύθυνοι καθηγητές:

Διαβάστε περισσότερα

Εφηβεία και Πρότυπα. 2)Τη στάση του απέναντι στους άλλους, ενήλικες και συνομηλίκους

Εφηβεία και Πρότυπα. 2)Τη στάση του απέναντι στους άλλους, ενήλικες και συνομηλίκους Εφηβεία και Πρότυπα Τι σημαίνει εφηβεία; Η εφηβεία είναι η περίοδος της ζωής του ανθρώπου που αρχίζει με το τέλος της παιδικής ηλικίας και οδηγεί στην ενηλικίωση. Είναι μια εξελικτική φάση που κατά τη

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής 1 Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής Υπάρχει ένα δεδομένο στη σύγχρονη ιατρική που λειτουργεί όπως λειτουργούσε στην

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων Θεματική Ενότητα 2 Στόχοι: Η κατανόηση, εκ μέρους των φοιτητών, της βιολογικής και φυσιολογικής βάσης των κινήτρων, καθώς

Διαβάστε περισσότερα

Η αλληλεπίδραση Σεξουαλικής λειτουργίας, Σκέψης, Συναισθηματικής διάθεσης και Αισθήσεων

Η αλληλεπίδραση Σεξουαλικής λειτουργίας, Σκέψης, Συναισθηματικής διάθεσης και Αισθήσεων Η αλληλεπίδραση Σεξουαλικής λειτουργίας, Σκέψης, Συναισθηματικής διάθεσης και Αισθήσεων Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούμε, ότι βλέπουμε τον εξωτερικό κόσμο με τα μάτια μας, στην πραγματικότητα όμως, αυτό

Διαβάστε περισσότερα

Νοητική Διεργασία και Απεριόριστη Νοημοσύνη

Νοητική Διεργασία και Απεριόριστη Νοημοσύνη (Επιφυλλίδα - Οπισθόφυλλο). ΜΙΑ ΣΥΝΟΨΗ Η κατανόηση της νοητικής διεργασίας και της νοητικής εξέλιξης στην πράξη απαιτεί τη συνεχή και σε βάθος αντίληψη τριών σημείων, τα οποία είναι και τα βασικά σημεία

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΜΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Σπουδάστριες: Καρατζά Ευαγγελία Φερεντίνου Στεφανία

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΜΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Σπουδάστριες: Καρατζά Ευαγγελία Φερεντίνου Στεφανία Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΜΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Σπουδάστριες: Καρατζά Ευαγγελία Φερεντίνου Στεφανία Αναφορές υπάρχουν από την Αρχαία Ελλάδα Απρίλιο 1963 : Εμφάνιση

Διαβάστε περισσότερα

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους.

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί» Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους Η αυτοεικόνα μας «σχηματίζεται» ως ένα σχετικά σταθερό

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΟΝΟΣ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ & ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΗ ΕΠΙΔΟΣΗ

ΧΡΟΝΟΣ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ & ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΗ ΕΠΙΔΟΣΗ Σελ.1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ Νοημοσύνης και Λογικής. Λογική είναι οι γνώσεις και οι εμπειρίες από το παρελθόν. Η Λογική έχει σχέση με το μέρος εκείνο της

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ 12:25 Σελίδα 2 από 6 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΕΞΕΤΑΣΗΣ: 06/06/2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΣΑ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Ψυχολογία Κινήτρων

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Ψυχολογία Κινήτρων ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ψυχολογία Κινήτρων Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο Έ να πολύ μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που αντιμετωπίζουν έντονο άγχος, δυσθυμία, «κατάθλιψη» έχει την «τάση» να αποδίδει λανθασμένα τις ψυχικές αυτές καταστάσεις, σε έναν «προβληματικό εαυτό του», (μία δυστυχώς

Διαβάστε περισσότερα

Θεοδωράκης, Γ., & Χασάνδρα, Μ. (2006). Θεσσαλονίκη. Εκδ. Χριστοδουλίδη

Θεοδωράκης, Γ., & Χασάνδρα, Μ. (2006). Θεσσαλονίκη. Εκδ. Χριστοδουλίδη Θεοδωράκης, Γ., & Χασάνδρα, Μ. (2006). Θεσσαλονίκη. Εκδ. Χριστοδουλίδη Μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία οι μαθητές δέχονται κυρίως γνώσεις που είτε τις απομνημονεύουν για ένα χρονικό διάστημα, είτε

Διαβάστε περισσότερα

Η δραματοθεραπεία στην εκπαίδευση ενηλίκων

Η δραματοθεραπεία στην εκπαίδευση ενηλίκων Η δραματοθεραπεία στην εκπαίδευση ενηλίκων Στη δραματοθεραπεία εκδραματίζονται σκηνές και γεγονότα της ζωής στην προσωπική παράσταση του καθενός, με την ασφάλεια που προσφέρουν οι μορφές τέχνης που χρησιμοποιούνται,

Διαβάστε περισσότερα

Οι οργανισμοί αποτελούνται από ομάδες ατόμων, που. με κοινή προσπάθεια, αποβλέπουν στην επίτευξη. συγκεκριμένων στόχων και σκοπών

Οι οργανισμοί αποτελούνται από ομάδες ατόμων, που. με κοινή προσπάθεια, αποβλέπουν στην επίτευξη. συγκεκριμένων στόχων και σκοπών ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Γκορέζης Παναγιώτης Επιστημονικός Συνεργάτης ΑΠΘ Μπέλλου Βικτώρια Επίκ. Καθηγήτρια ΠΘ 2 Οι οργανισμοί αποτελούνται από ομάδες ατόμων, που με κοινή προσπάθεια, αποβλέπουν στην επίτευξη

Διαβάστε περισσότερα

710 -Μάθηση - Απόδοση

710 -Μάθηση - Απόδοση 710 -Μάθηση - Απόδοση Διάλεξη 6η Ποιοτική αξιολόγηση της Κινητικής Συμπεριφοράς Παρατήρηση III Η διάλεξη αυτή περιλαμβάνει: Διαδικασία της παρατήρησης & της αξιολόγησης Στόχοι και περιεχόμενο παρατήρησης

Διαβάστε περισσότερα

Η Απουσία του Χρόνου Σελίδα.1

Η Απουσία του Χρόνου Σελίδα.1 Η Απουσία του Χρόνου Σελίδα.1 (Επιφυλλίδα Οπισθόφυλλο) Ο Εαυτός και η Απουσία του Χρόνου Δεν είναι καθόλου συνηθισμένο να γίνονται συζητήσεις και αναφορές για την Απουσία του Χρόνου ακόμη και όταν υπάρχουν,

Διαβάστε περισσότερα