ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΑΝΙΑ ΙΩΑΝΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ρ.ιορ ΑΝΙ ΗΣ ΑΝ ΡΕΑΣ ΚΟΖΑΝΗ ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2003

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ Εισαγωγή Γεωθερµία φυσικά γεωθερµικά πεδία Η εκµετάλλευση της γεωθερµικής ενάργειας Οι χρήσεις της γεωθερµικής ενέργειας Προβλήµατα αξιοποίησης της γεωθερµίας και προτάσεις αντιµετώπισης των προβληµάτων ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Εισαγωγή Προέλευση των ιαµατικών νερών Φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά των ιαµατικών νερών Ταξινόµηση των Ιαµατικών νερών Ταξινόµηση σύµφωνα µε την χηµική σύσταση Ταξινόµηση σύµφωνα µε την θερµοκρασία Υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά των ιαµατικών νερών Τρόποι συγκέντρωσης Τρόποι εµφάνισης Θέση και µηχανισµός ανάβλυσης Οι ιαµατικές πηγές στο ιεθνή χώρο Οι ιαµατικές πηγές στην Ελλάδα Κατηγορίες ιαµατικών πηγών της Ελλάδας Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΡΑΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ Οι ιαµατικές πηγές κατά τους ιστορικούς χρόνους Η θεραπευτική δράση και οι τρόποι χρησιµοποίησης του ιαµατικού νερού Εισπνευσιοθεραπεία Ποσιθεραπεία Λουτροθεραπεία Λασπόλουτρα (πηλοθεραπεία) Υδροκινησιοθεραπεία Ραδιούχα λουτρά Χλωριο νατριούχα λουτρά Ατµόλουτρα (σάουνα) Θαλασσοθεραπεία Γενικοί κανόνες της λουτροθεραπείας

3 4. ΙΚΑΡΙΑ Η γεωγραφία της Ικαρίας Η γεωλογία της Ικαρίας Η ιστορία των ιαµατικών πηγών της Ικαρίας Οι ιαµατικές πηγές της Ικαρίας Προτάσεις για ανάπτυξη της Ικαρίας από την εκµετάλλευση των ιαµατικών πηγών..98 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Θεσµικό πλαίσιο για τη γεωθερµία Κωδικοποίηση της Νοµοθεσίας για τις ιαµατικές πηγές Βασικές έννοιες & ορισµοί 110 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.114 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή πραγµατοποιήθηκε στα πλαίσια της εκπόνησης πτυχιακής εργασίας στο τµήµα Γεωτεχνολογίας και Περιβάλλοντος από το Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα υτικής Μακεδονίας, µε θέµα: γεωθερµία, ιαµατικές πηγές και η περίπτωση της Ικαρίας. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται µία σύντοµη παρουσίαση της γεωθερµικής ενέργειας, παρουσιάζονται οι θεωρίες για την προέλευση, την εκµετάλλευση, τις χρήσεις καθώς και τα προβλήµατα από την αξιοποίηση της γεωθερµικής ενέργειας. Το δεύτερο κεφάλαιο που ακολουθεί αναφέρεται στις ιαµατικές πηγές και πιο συγκεκριµένα στην προέλευση, στα φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά, στους τρόπους εµφάνισης και στους µηχανισµούς ανάβλυσης των ιαµατικών νερών. Επίσης παρουσιάζονται οι ιαµατικές πηγές της Ελλάδας και του Παγκόσµιου χώρου καθώς και οι τρόποι εκµετάλλευσής τους. Το τρίτο κεφάλαιο διερευνά την θεραπευτική δράση των ιαµατικών πηγών και τους τρόπους θεραπείας. Το τέταρτο κεφάλαιο εισάγει τον αναγνώστη σε κάποιες γενικές πληροφορίες της Ικαρίας ενώ στη συνέχεια παρουσιάζει λεπτοµερώς τις ιαµατικές πηγές Ικαρίας. Στο τέλος του κεφαλαίου αναπτύσσονται προτάσεις για την ανάπτυξη του νησιού από την σωστή εκµετάλλευση των πηγών. Στο πρώτο παράρτηµα περιλαµβάνεται το Θεσµικό πλαίσιο που ισχύει για την γεωθερµία. Το δεύτερο παράρτηµα αναφέρεται στη Νοµοθεσία που διέπει της ιαµατικές πηγές. Στο τρίτο παράρτηµα παρατίθενται βασικές έννοιες και ορισµοί. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τον ρ. Ιορδανίδη Ανδρέα για τη άριστη συνεργασία, τον συµφοιτητή µου Σταθόπουλο Βασίλη για τις πολύτιµες γνώσεις του που µου πρόσφερε στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και όλους όσους βοήθησαν για την πραγµατοποίηση αυτής της εργασίας

5 1. ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - 4 -

6 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα ηφαίστεια, οι ατµίδες και οι πηγές θερµού νερού µαρτυρούν ότι το εσωτερικό της γης περιέχει µεγάλες ποσότητες θερµότητας. Εξ άλλου η εµπειρία από την όρυξη γεωτρήσεων έχει δείξει ότι η θερµοκρασία του εσωτερικού της γης αυξάνεται µε το βάθος. Συνήθως η αύξηση αυτή κυµαίνεται στα επίπεδα των C/Km, σε ορισµένες όµως περιπτώσεις (σε περιοχές που παρουσιάζουν θερµική ανωµαλία) γίνεται πολύ µεγαλύτερη (π.χ C/Km). Σε πολύ µεγάλα βάθη, η θερµοκρασία δεν είναι µε ακρίβεια γνώστή. Στα όρια µεταξύ µανδύα και φλοιού, στην ασυνέχεια Mohorovic, πιστεύεται ότι η θερµοκρασία φτάνει στους C, ενώ στο κέντρο της γης στους C. Φαίνεται ότι η παραγωγή θερµότητας από ραδιενεργά ισότοπα είναι συγκεντρωµένη περισσότερο στο φλοιό παρά στον πυρήνα, µε αποτέλεσµα η γεωθερµική βαθµίδα να µειώνεται µε το βάθος. Η θερµότητα του εσωτερικού της γης ονοµάζεται γεωθερµική ενέργεια. Συνηθέστερα όµως ο όρος γεωθερµική ενέργεια χρησιµοποιείται για να δηλώσει το τµήµα εκείνο της γήινης θερµότητας το οποίο είναι δυνατό να ανακτηθεί και να αξιοποιηθεί από τον άνθρωπο. Η γεωθερµική ενέργεια θεωρείται πρακτικά ανανεώσιµη µορφή ενέργειας. Γιατί η ενέργεια που αντιστοιχεί στη µείωση της θερµοκρασίας του στερεού φλοιού της γης κατά 1 0 C, είναι αρκετή για να καλύψει τις ανάγκες της ανθρωπότητας σε ενέργεια για χρόνια. Το νούµερο αυτό είναι τόσο µεγάλο, ώστε η γεωθερµία µπορεί να θεωρηθεί σαν µια απεριόριστη µορφή ενέργειας. Όµως ένα γεωθερµικό πεδίο είναι δυνατόν να εξαντληθεί ύστερα από εκτεταµένη εκµετάλλευση. Η προέλευση της θερµότητας της γης δεν είναι µε ακρίβεια γνωστή. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες που αναφέρονται στους µηχανισµούς που συµµετέχουν στην παραγωγή της. Επικρατέστερη θεωρείται αυτή που αναφέρεται στη διάσπαση των ραδιενεργών ισοτόπων του ουρανίου, του θορίου, του καλίου και άλλων στοιχείων. Η µάζα της γης είναι πολύ µεγάλη σε σχέση µε την επιφάνειά της και καλύπτεται από υλικά χαµηλής θερµικής αγωγιµότητας, µε αποτέλεσµα η θερµότητά της να συγκρατείται στο εσωτερικό της. Η γεωθερµική ενέργεια προέρχεται από το εσωτερικό της γης είτε µέσω ηφαιστειακών εκροών είτε µέσω ρηγµάτων του υπεδάφους, που αναβλύζουν ατµούς και θερµό νερό (η θερµοκρασία του θερµού νερού θα πρέπει να υπερβαίνει τους 25 0 C). Ανάλογα µε την θερµοκρασία των ρευστών που ανέρχονται στην επιφάνεια, η γεωθερµική ενέργεια χαρακτηρίζεται ως υψηλής ενθαλπίας (για θερµοκρασίες πάνω από C), µέσης ενθαλπίας (για θερµοκρασίες C), και χαµηλής ενθαλπίας (για θερµοκρασίες - 5 -

7 µικρότερες από C). Η γεωθερµική ενέργεια υψηλής ενθαλπίας χρησιµοποιείται σ όλο τον κόσµο για παραγωγή ηλεκτρισµού

8 1.2 ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΦΥΣΙΚΑ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΑ ΠΕ ΙΑ Η συγκεντρωµένη στο εσωτερικό της γης θερµότητα µεταφέρεται κοντά στην επιφάνειά της µέσω γεωλογικών διεργασιών, δηµιουργώντας έτσι υπέρθερµες περιοχές µε γεωθερµική βαθµίδα µεγαλύτερη από C/km. Το σηµαντικότερο από αυτά τα γεωλογικά φαινόµενα είναι αυτό των λιθοσφαιρικών πλακών: Το εξωτερικό κέλυφος της γης, η λιθόσφαιρα, δεν είναι ενιαίο αλλά αποτελείται από πολλά κοµµάτια, τις λιθοσφαιρικές πλάκες. Οι πλάκες αυτές βρίσκονται σε µια διαρκή κίνηση που πραγµατοποιείται µε πολύ µικρή ταχύτητα, µερικά µόλις εκατοστά το χρόνο. Ανάλογα µε την σχετική κίνηση των πλακών, όριά τους παρατηρούνται τρία διαφορετικά φαινόµενα: 1. Οι δύο πλάκες αποκλίνουν, δηλαδή κινούνται έτσι που να αποµακρύνονται η µια από την άλλη. Στο κενό που αφήνουν, αναβλύζει µάγµα που στερεοποιείται, γεµίζει το κενό και δηµιουργεί καινούρια λιθόσφαιρα. Με αυτόν τον τρόπο δηµιουργούνται οι λεγόµενες ράχες. 2. Οι δύο πλάκες συγκλίνουν έτσι που η µια να βυθίζεται κάτω από την άλλη και τελικά να απορροφάται από το µανδύα ή να καταστρέφεται. Φαινόµενα τριβής στα όρια των πλακών έχουν σαν αποτέλεσµα, µέρος της µηχανικής ενέργειας να µετατρέπεται σε θερµότητα. Αυτή η θερµότητα εκτονώνεται µε την µορφή ηφαιστειακής δράσης. Με αυτόν τον τρόπο δηµιουργούνται οι τάφροι. Στις τάφρους η λιθόσφαιρα καταστρέφεται µε το ρυθµό που δηµιουργείται στις ράχες. 3. Οι δύο πλάκες γλιστρούν η µια παράλληλα στην άλλη µε τρόπο που ούτε δηµιουργείται ούτε καταστρέφεται λιθόσφαιρα. Τόσο οι τάφροι όσο και οι ράχες συνδέονται µε την ηφαιστειακή δράση και κατά συνέπεια µε υπέρθερµες περιοχές. Γι αυτό και τα σηµαντικότερα γεωθερµικά πεδία εντοπίζονται σε συγκεκριµένες περιοχές, δηλαδή στα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών, τις λεγόµενες ζώνες σεισµικών εστιών. Περιοχές µε µικρότερο γεωθερµικό ενδιαφέρον, δηλαδή µε γεωθερµική βαθµίδα λίγο υψηλότερη από τη µέση, µπορεί να βρεθούν και εκτός των εν λόγω ζωνών. Αυτό µπορεί να οφείλεται σε κάποιον από τους ακόλουθους παράγοντες: Τοπικά υψηλή θερµική ροή από το µανδύα και τη βάση του φλοιού προς την επιφάνεια, σε µεγάλες περιοχές. Αυξηµένες συγκεντρώσεις των ραδιενεργών στοιχείων ουρανίου, θορίου και καλίου σε ορισµένες περιοχές στο φλοιό της γης, που συντελούν στην παραγωγή θερµότητας και κατά συνέπεια στην αύξηση της γεωθερµικής βαθµίδας. Πετρώµατα µε αυξηµένες αυτές τις συγκεντρώσεις είναι τα γρανιτικά µε 5-10 p.p.m σε ουράνιο και 80 p.p.m σε θόριο

9 Φαινόµενα συναγωγής που προκαλούνται από κυκλοφορία νερού διαµέσου πορωδών σχηµατισµών ή µέσα από συστήµατα ρηγµάτων. Με αυτό τον τρόπο µεταφέρεται η θερµότητα σε µικρότερα βάθη και αυξάνεται η γεωθερµική βαθµίδα. Σε µια περιοχή µε δεδοµένη θερµική ροή στη βάση του φλοιού και απουσία άλλης θερµής πηγής µέσα στο φλοιό, η γεωθερµική βαθµίδα ποικίλλει ανάλογα µε τη θερµική αγωγιµότητα των πετρωµάτων που αποτελούν το φλοιό. Τα αργιλικά πετρώµατα έχουν τη χαµηλότερη θερµική αγωγιµότητα (περίπου 6 φορές αυτή των αργίλων). Οι παραπάνω µηχανισµοί µπορεί να δηµιουργήσουν δευτερεύουσες σηµασίας γεωθερµικές ανωµαλίες µακριά από τα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών. Έτσι, ενώ σηµαντικές θερµικές ανωµαλίες εντοπίζονται σε συγκεκριµένες περιοχές, περιοχές µε ελαφρά αυξηµένη γεωθερµική βαθµίδα απαντώνται σε όλη τη γη. Σ αυτές τις περιοχές χρειάζονται γεωτρήσεις βάθους 6-7 km για να βρεθούν θερµοκρασίες κατάλληλες για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτά είναι και τα βάθη γεωτρήσεων που πραγµατοποιούνται επειδή οι βαθιές γεωτρήσεις κοστίζουν πολύ, δεν είναι ιδιαίτερα ασφαλείς και επιπλέον σ αυτά τα βάθη είναι πιθανόν να µη υπάρχει υδροφορία. Η ύπαρξη υψηλής γεωθερµικής βαθµίδας σε κάποια περιοχή δεν είναι η µοναδική συνθήκη-προϋπόθεση για την ύπαρξη εκµεταλλεύσιµου γεωθερµικού πεδίου. Η γεωθερµική ενέργεια είναι πρωτογενώς αποθηκευµένη µέσα στα πετρώµατα, είναι διασκορπισµένη µέσα στη µάζα τους και πρέπει να συγκεντρωθεί και να µεταφερθεί στην επιφάνεια της γης προκειµένου να χρησιµοποιηθεί το µεταλλικό νερό (σε υγρή ή αέρια φάση) που περιέχεται µέσα σε πορώδη πετρώµατα ή σε συστήµατα ρηγµάτων και αποτελεί το µέσο που µεταφέρει τη θερµότητα από τα πετρώµατα αυτά στην επιφάνεια της γης. Έτσι, η παραγωγικότητα µιας θερµικής περιοχής προσδιορίζεται και συχνά καθορίζεται από την υδρολογία των γεωλογικών σχηµατισµών. εν έχουν όµως όλες οι θερµικές περιοχές κατάλληλη υδρολογία που αποτελεί τη δεύτερη συνθήκη για την ύπαρξη εκµεταλλεύσιµου γεωθερµικού πεδίου. Κατά συνέπεια, ένα φυσικό γεωθερµικό πεδίο είναι συνδυασµός θερµών πετρωµάτων και ύπαρξης νερού που να κυκλοφορεί µέσα σ αυτά. Τα γεωθερµικά πεδία χωρίζονται σε δύο οµάδες: στα πεδία υψηλής ενθαλπίας, όπου το ρευστό (άνω των C) µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ή για θέρµανση, και στα πεδία χαµηλής ενθαλπίας όπου το ρευστό (κάτω των C) µπορεί να χρησιµοποιηθεί µόνο για θέρµανση. Στις ζώνες σεισµικών εστιών, υπάρχουν πεδία χαµηλής και υψηλής ενθαλπίας που σχετίζονται µεταξύ τους. Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγµατα αποτελούν η Ισλανδία που βρίσκεται πάνω στη µέσο-ωκεάνια ράχη του Ατλαντικού καθώς και η περιοχή του Αφάρ στην Αιθιοπία όπου έχουµε έναρξη του - 8 -

10 αποχωρισµού της χερσονήσου µαζί µε τον υτικό Ινδικό ωκεανό από την πλάκα της Αφρικής. Το γεωθερµικό ρευστό έχει µετεωρική προέλευση, δηλαδή προέρχεται από τις κατακρηµνίσεις (Εικόνα 1.1). Εικόνα 1.1: Σχηµατική παράσταση της γεωθερµικής προέλευσης. Το νερό από τις βροχές και τα χιόνια εισχωρεί στο έδαφος και σιγά-σιγά προχωρεί στο εσωτερικό της γης φτάνοντας σε βάθη µέχρι και 5 km. Στην πορεία του θερµαίνεται λόγω της υψηλής θερµικής ροής και στη συνέχεια βρίσκει διόδους µέσα από ρήγµατα και ρωγµές και επιστρέφει στην επιφάνεια. Από αναλύσεις βασισµένες σε ραδιοϊσότοπα βρέθηκε ότι ο κύκλος του νερού σε ένα γεωθερµικό σύστηµα διαρκεί περίπου 500 χρόνια. Η περιοχή τροφοδοσίας του συστήµατος µπορεί να βρίσκεται πολύ κοντά στο πεδίο ή σε µεγάλη απόσταση από αυτό µέχρι 200 km, οπότε και η διαδροµή του ρευστού ποικίλλει ανάλογα µε τις εκάστοτε συνθήκες. Το νερό λόγω της µεγάλης του θερµοχωρητικότητας, λειτουργεί και σαν συµπυκνωτής θερµότητας. Η µέση θερµοχωρητικότητα των πετρωµάτων που βρίσκονται στα πρώτα 10 km από την επιφάνεια της γης είναι 85 kj/kg, ενώ του νερού στην ίδια µέση θερµοκρασία ( C) είναι 420 kj/kg, δηλαδή πενταπλάσια. Η θερµοχωρητικότητα του κορεσµένου ατµού C είναι kj/kg δηλαδή τριακονταπλάσια αυτής των πετρωµάτων. Για να απορροφήσει το νερό αυτή τη θερµότητα, είτε πρέπει να έρθει σε επαφή µε πολύ µεγάλες µάζες πετρωµάτων που βρίσκονται σε υψηλή θερµοκρασία είτε να διανύσει πολύ µεγάλη διαδροµή µέχρι να φτάσει στις γεωτρήσεις. Και στις δύο περιπτώσεις, οι µάζες των πετρωµάτων που συµµετέχουν στο - 9 -

11 σύστηµα πρέπει να είναι πολύ µεγάλες, της τάξης των εκατοντάδων κυβικών χιλιοµέτρων. 1.3 Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Η εκµετάλλευση της ενέργειας που περιέχουν τα γεωθερµικά ρευστά περιλαµβάνει την άντληση των ρευστών, τη µεταφορά τους στο σηµείο εγκατάστασης της εφαρµογής όπου λαµβάνει χώρα η εκµετάλλευση της ενέργειας και την ασφαλή διάθεση των χρησιµοποιηµένων γεωθερµικών ρευστών. Η άντληση των γεωθερµικών ρευστών πραγµατοποιείται µε κατάλληλες αντλίες, οι οποίες µπορεί να είναι κατακόρυφες (κατακόρυφου άξονα, µε την κεφαλή εγκατεστηµένη στην επιφάνεια) ή υποβρύχιες (εγκατεστηµένες στο βάθος της παραγωγικής γεώτρησης) που αποτελούν και την πλέον σύγχρονη εκδοχή γεωθερµικών αντλιών. Η εκµετάλλευση της ενέργειας που περιέχουν τα γεωθερµικά ρευστά (χρήση) προϋποθέτει συνήθως την ανάκτησή της µέσω εναλλακτών θερµότητας. Εναλλαγή θερµότητας από ένα θερµό µέσο (εν προκειµένω το γεωθερµικό ρευστό) προς ένα ψυχρότερο, όπως π.χ. νερό ή αέρας που θέλουµε να θερµάνουµε, πραγµατοποιείται µε τον εναλλάκτη θερµότητας. Ανάλογα µε την εφαρµογή, επιλέγεται ο κατάλληλος τύπος εναλλάκτη, µε συνηθέστερο στην περίπτωση γεωθερµικών χρήσεων τον πλακοειδή (Εικόνα 1.2) C 35 0 C Γεωθερµικό ρευστό Νερό ή αέρας 15 0 C 45 0 C Εικόνα 1.2: Αρχή λειτουργίας εναλλάκτη θερµότητας (οι θερµοκρασίες είναι ενδεικτικές)

12 Σε ορισµένες περιπτώσεις, κυρίως όταν η µικρή αλατότητα του γεωθερµικού ρευστού δεν δηµιουργεί σοβαρούς κινδύνους επικαθήσεων αλάτων, ενδέχεται να είναι δυνατή η απ ευθείας χρήση του (χωρίς την παρεµβολή εναλλάκτη θερµότητας), όπως π.χ. η θέρµανση εδάφους µε σωλήνες εντός των οποίων ρέει το γεωθερµικό ρευστό. Η διάθεση των γεωθερµικών ρευστών µετά τη χρήση τους (δηλαδή των γεωθερµικών αποβλήτων ) ή µετά από ενδεχόµενες διαδοχικές χρήσεις µπορεί να λάβει χώρα µε δύο τρόπους: µε την απόρριψή τους σε κάποιο επιφανειακό αποδέκτη (ποτάµι, λίµνη, θάλασσα, έδαφος), µε ή χωρίς προηγούµενη επεξεργασία τους, ή µε την επανεισαγωγή (επανέγχυση) τους µε κατάλληλη αντλία στον ταµιευτήρα από τον οποίο αντλήθηκαν. Η τελευταία µέθοδος αποτελεί διεθνώς τη συνηθέστερη, αφού στις περισσότερες περιπτώσεις συνδυάζει την οικονοµικότητα µε την περιβαλλοντική προστασία αλλά και τα ευεργετικά αποτελέσµατα στον ίδιο ταµιευτήρα. Η εγκατάσταση εκµετάλλευσης περιλαµβάνει επίσης τις απαραίτητες αντλίες και σωληνώσεις για την µεταφορά των ρευστών, ενώ µπορεί ακόµα να περιλαµβάνει δεξαµενές αποθήκευσης του ρευστού, λέβητες και άλλες εφεδρικές πηγές ενέργειας που χρησιµοποιούν συµβατικά καύσιµα για την εξασφάλιση της κάλυψης των αιχµών της ενεργειακής ζήτησης, αντλίες θερµότητας στις περιπτώσεις γεωθερµικών ρευστών χαµηλών θερµοκρασιών και άλλα είδη βοηθητικού εξοπλισµού. Η µορφή, τέλος του όλου δικτύου εκµετάλλευσης εξαρτάται από το είδος, τη θέση, τον αριθµό και τον τρόπο διασύνδεσης των χρήσεων, στις περιπτώσεις που αυτές είναι περισσότερες της µίας. Ο βασικός σχεδιασµός και η βελτιστοποίηση του δικτύου καθώς και η επιλογή του εξοπλισµού και των υλικών εντάσσονται στο αντικείµενο της τεχνικοοικονοµικής µελέτης σκοπιµότητας, βάσει της οποίας θα κριθεί και η σκοπιµότητα του όλου επενδυτικού εγχειρήµατος. 1.4 ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΩΝ ΡΕΥΣΤΩΝ Οι χρήσεις των γεωθερµικών ρευστών είναι πολλαπλές, καθοριστικός δε παράγοντας για την επιλογή των κατάλληλων χρήσεων κάθε γεωθερµικού ρευστού είναι η θερµοκρασία του. Για τα γεωθερµικά ρευστά υψηλής ενθαλπίας, η συνηθέστερη χρήση είναι η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Τα ρευστά αυτά είναι διφασικά (µίγµατα υγρούαέριου) στις συνθήκες πίεσης και θερµοκρασίας που επικρατούν στο ταµιευτήρα, διαχωρίζονται δε µετά την άντλησή τους σε υγρό και αέριο. Το υγρό (νερό εµπλουτισµένο µε µεγάλες ποσότητες αλάτων, καλούµενο γι αυτό και άλµη ) είναι συνήθως πρακτικά µη χρησιµοποιήσιµο, οπότε πρέπει να διατεθεί σε κάποιον αποδέκτη, πιθανόν µετά από

13 κατάλληλη επεξεργασία. Το αέριο (ατµός) χρησιµοποιείται για την κίνηση της τουρµπίνας και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (Εικόνα 1.3). Εικόνα 1.3: Χρήση της γεωθερµικής ενέργειας(υψηλής ενθάλπιας) για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύµατος. Τα γεωθερµικά ρευστά µέσης και χαµηλής ενθαλπίας µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε διάφορες χρήσεις, ανάλογα κυρίως µε την θερµοκρασία τους. Στο παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι προσφερόµενες από τεχνική άποψη χρήσεις αυτών συναρτήσει της θερµοκρασίας τους

14 Πίνακας 1.1: Χρήσεις γεωθερµικών ρευστών συναρτήσει της θερµοκρασίας. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΙΣΧΥΟΣ ΧΗΜΙΚΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΑΓΡΟ-ΖΩΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΟΡΥΚΤΩΝ ΑΛΛΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ Παραγωγή ηλεκτρισµού (µε ατµό) >140 0 C Παραγωγή ηλεκτρισµού (κύκλος ) >90 0 C Πλύσεις,, αποστειρώσεις, C παραγωγή πάγου, κλιµατισµός, βιοµηχανικά ψυγεία, C Αλουµίνες (µέθοδος BAYER) C Παραγωγή αλκοόλης (αιθανόλη) C Φαρµακευτικά C Συνθετικά καουτσούκ C Σάπωνες, απορρυπαντικά C Ξηραντήρα (σανός, καπνός) C Θερµοκήπια C Εκτροφεία ζώων, εκκολαπτήρια C Καλλιέργεια C Θέρµανση εδάφους C Υδατοκαλλιέργειες C Απόσταξη C Κονσερβοποιία C Ζυθοποιία, ποτοποιία C Σπορέλαια C Αποφλοίωση, πατάτες κλπ C Ζάχαρη (τεύτλα) C Ξηραντήρια δηµητριακών C Παστερίωση C Σφαγεία & βιοµηχανικό κρέας C Γύψος, τσιµέντο, καολίνης, τούβλα C Αφαλάτωση & ανάκτηση ορυκτών C ευτερεύουσα ανάκτηση πετρελαίου (γεωτρήσεις) 90 0 C Επεξεργασία ξύλου C Χαρτοποιία C Υφαντουργία (πλύσιµο- στέγνωµα) C Λουτροθεραπεία, πισίνες C Μετά το εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο αρκετές χώρες προχώρησαν στην αξιοποίηση της γεωθερµικής ενέργειας εκτιµώντας ότι αυτή είναι ανταγωνιστική σε σχέση µε άλλες ενεργειακές µορφές. Σε µερικές µάλιστα περιπτώσεις η γεωθερµική ενέργεια αποτελούσε το µοναδικό ενεργειακό πόρο που ήταν διαθέσιµος σε τοπικό επίπεδο. Το έτος 1993 είκοσι χώρες από όλες τις ηπείρους χρησιµοποιούσαν τη γεωθερµική ενέργεια για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η συνολική εγκατεστηµένη ισχύς των σταθµών ηλεκτροπαραγωγής ανήλθε σε 5913 MW e. Το µέγεθος αυτό είναι σηµαντικό αν ληφθεί υπόψη ότι η συνολική εγκατεστηµένη ισχύς όλων των σταθµών ηλεκτροπαραγωγής της Ελλάδος (εκτός από τα νησιά) ανέρχεται σε 7886,7 MW e

15 Πίνακας 1.2: Εγκατεστηµένη ισχύς γεωθερµικών σταθµών ηλεκτροπαραγωγής στον κόσµο τα έτη 1983 & 1993 (MW e ) Χώρα Αργεντινή - 0,67 Κίνα 8,136 30,716 Ελ Σαλβαδόρ Ελλάδα - 2 Γουαδελούπη (Γαλλία) - 4,2 Ισλανδία 41 49,9 Ινδονησία 32,25 144,5 Ιταλία 457,1 637,3 Ιαπωνία ,055 Κένυα Μεξικό Νέα Ζηλανδία 167,2 285,2 Νικαράγουα Φιλιππίνες Ρουµανία - 2,1 Ρωσία Ταϋλάνδη - 0,3 Αζόρες (Πορτογαλία) 3 3 Τουρκία 0,5 20 Ηνωµένες Πολιτείες 1.351, Ζάµπια - 0,2 Σύνολο 3.433, ,141 Di Pippo (1984) Dickson and Fanelli (1993) Εκτεταµένη είναι επίσης η χρήση των γεωθερµικών ρευστών σε µη ηλεκτρικές εφαρµογές (θέρµανση θερµοκηπίων, θέρµανση υδατοκαλλιεργητικών µονάδων, τηλεθέρµανση οικισµών, βιοµηχανικές εφαρµογές κλπ.). Το έτος 1990, περισσότερες από 35 χώρες αξιοποιούσαν τη γεωθερµική ενέργεια σε µη ηλεκτρικές εφαρµογές. Οι χώρες µε την υψηλότερη εγκατεστηµένη θερµική ισχύ στο προαναφερθέν πεδίο εφαρµογών είναι η Ιαπωνία (3321 MW t ), η Κίνα (2154 MW t ), η Ουγγαρία (1276 MW t ), οι χώρες της πρώην ΕΣΣ (1133 MW t ), η Ισλανδία (900 MW t ) και οι ΗΠΑ (463 MW t ). Σύµφωνα µε τον παρακάτω πίνακα, η συνολική εγκατεστηµένη ισχύς των άµεσων χρήσεων των γεωθερµικών ρευστών το έτος 1990 είναι MW t. Η ισχύς αυτή είναι κατά 61% µεγαλύτερη από την υπολογισθείσα για το έτος Έχουν εξαιρεθεί οι χρήσεις στις οποίες η θερµοκρασία εισόδου του γεωθερµικού ρευστού είναι κάτω από 35 0 C

16 Πίνακας 1.3: Συνολική εγκατεστηµένη ισχύς άµεσων µη ηλεκτρικών χρήσεων στο κόσµο (MW t ). ΧΩΡΑ 1995 Ιαπωνία Κίνα Ουγγαρία Πρώην ΕΣΣ Ισλανδία 900 Ηνωµένες Πολιτείες 463 Ιταλία 360 Γαλλία 337 Βουλγαρία 293 Νέα Ζηλανδία 258 Ρουµανία 251 Τουρκία 246 Πρώην Γιουγκοσλαβία 112,7 Πρώην Τσεχοσλοβακία 105 Βέλγιο 93 Τυνησία 90 Αιθιοπία 38 Ελβετία 23 Ελλάδα 18 Αλγερία 13 Κολοµβία 12 Αυστραλία 11 Γουατεµάλα 10 Πολωνία 9 Γερµανία 8 Αυστρία 4 Καναδάς 2 Ηνωµένο Βασίλειο 2 ανία 1 Ταϋλάνδη 0,4 Κένυα Άγνωστη Μεξικό Άγνωστη Ινδία Άγνωστη Ισραήλ Άγνωστη Βιετνάµ Άγνωστη Ισπανία Άγνωστη Σύνολο Dickson and Fanelli 1995 Η Ελλάδα, όπως προκύπτει από τις σχετικές έρευνες και µελέτες, εµφανίζεται ιδιαίτερα ευνοηµένη στο τοµέα της γεωθερµικής ενέργειας. Οι γεωλογικές συνθήκες στην Ελλάδα ευνόησαν γενικά τη δηµιουργία

17 ενός γεωθερµικού δυναµικού χαµηλής ενθαλπίας. Η έρευνα για τον εντοπισµό γεωθερµικών ρευστών χαµηλής ενθαλπίας άρχισε από το ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών) το 1980 και εντατικοποιείται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Από αυτήν την έρευνα προκύπτει ότι το γεωθερµικό δυναµικό χαµηλής ενθαλπίας στην Ελλάδα είναι σίγουρα πολύ σηµαντικό. Τα περισσότερα από τα γεωθερµικά πεδία που ερευνήθηκαν βρίσκονται σε περιοχές µε ευνοϊκές αναπτυξιακές συνθήκες, ενώ οι προοπτικές άµεσης εκµετάλλευσης των ρευστών είναι πολύ ευοίωνες. Τα γεωθερµικά ρευστά φαίνεται ότι έχουν συνήθως µικρή έως µηδαµινή περιεκτικότητα σε διαβρωτικά άλατα και αέρια και δεν δηµιουργούν σοβαρά τεχνικά προβλήµατα εκµετάλλευσης ούτε βέβαια περιβαλλοντικά προβλήµατα. Σε κάποιες περιοχές η έρευνα προχώρησε αρκετά έτσι ώστε σήµερα να έχουν αναπτυχθεί αξιόλογες εφαρµογές. Στο Σιδηρόκαστρο, η Συνεταιριστική Επιχείρηση του ήµου Σιδηροκάστρου προχώρησε στην κατασκευή ενός θερµοκηπίου 5 στρεµµάτων που χρησιµοποιεί νερά της γεώτρησης του ΙΓΜΕ. Στη Ν. Κεσσάνη βρίσκεται σε εξέλιξη ένα µεγάλο πρόγραµµα ανάπτυξης του γεωθερµικού πεδίου που χρηµατοδοτείται από το πρόγραµµα VALOREN της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο Λαγκαδά, στη Νυµφόπετρα και στη Νέα Απολλωνία λειτουργούν ήδη δεκάδες στρέµµατα πλαστικών γεωθερµικών θερµοκηπίων, ενώ στο Λαγκαδά λειτούργησε για δύο χρόνια µικρή πειραµατική µονάδα εκτροφής χελιών. Στα Ελαιοχώρια Χαλκιδικής λειτουργούν 6 µικρά πειραµατικά θερµοκήπια. Η προσπάθεια εκµετάλλευσης γεωθερµικών πεδίων στη Μήλο και στη Νίσυρο δεν ευδοκίµησε, λόγω έκλυσης στο περιβάλλον δύσοσµων αερίων, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση των κατοίκων. Η πλήρης και ορθολογική αξιοποίηση αυτού του εγχώριου ενεργειακού πόρου είναι δυνατό να έχει σηµαντικά οφέλη, ιδίως σε τοπική κλίµακα. Τα οφέλη αυτά είναι κυρίως τα εξής: η κάλυψη ενεργειακών αναγκών παραγωγικών µονάδων µε ανταγωνιστικό, ως προς τα συµβατικά καύσιµα, κόστος η ανάπτυξη νέων παραγωγικών δραστηριοτήτων λόγω της αυξηµένης προσφοράς ενέργειας η δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας λόγω της ανάπτυξης των νέων παραγωγικών δραστηριοτήτων η άνοδος του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της περιοχής αν η γεωθερµική ενέργεια χρησιµοποιηθεί π.χ. για αφαλάτωση, θέρµανση χώρων κλπ. η µείωση της εξάρτησης από (εισαγόµενα) υγρά καύσιµα η µείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος λόγω της υποκατάστασης συµβατικών καυσίµων

18 1.5 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΑΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Η εκµετάλλευση της γεωθερµίας, όπως και των άλλων µορφών ενέργειας, δεν είναι χωρίς δυσκολίες. Τα προβλήµατα που παρουσιάζονται κατά την αξιοποίησή της µπορούν να χωριστούν σε τρεις µεγάλες κατηγορίες: σε τεχνικές δυσκολίες, στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, και στο επενδυτικό ρίσκο. Τα τεχνικά προβλήµατα που συνήθως αναµένονται, οφείλονται στη χηµική σύσταση του ρευστού και στην υψηλή θερµοκρασία του. Κυρίως είναι αποθέσεις ασβεστίτη µέσα στις γεωτρήσεις, αποθέσεις πυριτικών αλάτων στις επιφανειακές σωληνώσεις και στα πτερύγια των στροβίλων, διάβρωση του επιφανειακού εξοπλισµού από το ρευστό και από το υδρόθειο, ανάπτυξη τάσεων στις σωληνώσεις λόγω θερµικής διαστολής και ύπαρξη µη υγροποιούµενων αερίων στον ατµό. Η σηµερινή τεχνολογία και τεχνογνωσία καθιστά την επίλυση τέτοιων προβληµάτων εφικτή. Αρκεί να επιλεγεί ο κατάλληλος εξοπλισµός, να χρησιµοποιηθούν τα κατάλληλα υλικά και να γίνει σωστός σχεδιασµός των συνθηκών λειτουργίας τους. Οι κυριότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την γεωθερµία, όταν αυτή χρησιµοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρισµού, είναι η ύπαρξη υδροθείου ή πυριτικού άλατος στον ατµό και η ύπαρξη επικίνδυνων ουσιών στην υγρή φάση όπως το αρσενικό. Σήµερα η τεχνολογία έχει βρει αποτελεσµατικές λύσεις σ αυτά τα προβλήµατα, όπως την επεξεργασία απαερίων σε µεγάλο όγκο αέρα χρησιµοποιώντας πύργο ψύξεων φυσικής ροής και επανεισαγωγή του απορριπτοµένου αλµόλοιπου στο υπέδαφος. Τα γεωθερµικά πεδία συχνά συναντώνται σε περιοχές προικισµένες µε φυσική οµορφιά µεγάλης σηµασίας για τους ντόπιους, όπου έχει αναπτυχθεί ο τουρισµός. Αν και κανείς δεν µπορεί να αρνηθεί ότι τα ανθρώπινα έργα σπάνια συναγωνίζονται τη φύση από αισθητικής πλευράς, µπορεί µε σωστό προγραµµατισµό και σχεδιασµό η γεωθερµία να συµβάλλει στην διαµόρφωση του χώρου αισθητά καλύτερα από πριν, καθώς και στην ανάπτυξη του τουρισµού. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα του Γουαράκι της Νέας Ζηλανδίας, όπου ο ίδιος ο γεωθερµικός σταθµός αποτελεί αντικείµενο επίσκεψης των τουριστών. Το επενδυτικό ρίσκο για την γεωθερµική έρευνα είναι µεγάλο και κανείς δεν µπορεί εκ των προτέρων να υπολογίσει πόσο θα κοστίσει η γεωθερµική ενέργεια. Οι δυσκολίες που παρουσιάζονται είναι ποιες γεωτρήσεις είναι παραγωγικές, µέχρι ποιο βάθος θα χρειαστεί να φτάσουν καθώς και τι προβλήµατα θα συναντήσουν κατά την διάρκεια της εκµετάλλευσης

19 Οι εφαρµοζόµενες πολιτικές προώθησης της γεωθερµικής ενέργειας από το Ελληνικό Κράτος και την Ευρωπαϊκή Ένωση καθιστούν τις γεωθερµικές επενδύσεις όλο και πιο ελκυστικές. Είναι χρέος όλων να καταβληθεί γρήγορα µεγαλύτερη προσπάθεια για την πλήρη αξιοποίηση των γεωθερµικών ρευστών. Ο φορέας που θα αναλάβει την αξιοποίηση και εκµετάλλευσή τους είναι ανάγκη να πλαισιωθεί από πολλές ειδικότητες επιστηµόνων και θα πρέπει να βασιστεί σ ένα ολοκληρωµένο αναπτυξιακό πρόγραµµα που θα καθορίζει τις προτεραιότητες στην εκµετάλλευση

20 2. ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

21 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη µελέτη των ιαµατικών νερών είναι σηµαντικός ο ρόλος των ρηγµάτων και όλων των τύπων ασυνεχειών των πετρωµάτων, που είναι ακόµη ανοικτές, λόγω της γένεσής τους από πρόσφατες τεκτονικές κινήσεις. Τα κενά αυτά της ασυνέχειας των πετρωµάτων, επιτρέπουν την πολύ γρήγορη άνοδο του ιαµατικού νερού από το βάθος, του οποίου η γένεση οφείλεται τόσο στα φαινόµενα κατείσδυσης όσο και σε εκείνα του µαγµατισµού. Στις περισσότερες περιπτώσεις κάτω από την επιφάνεια λαµβάνουν χώρα αναµίξεις νερού επιφανειακού που έχει κατεισδύσει και νερού υπέρθερµου που φτάνει από µεγάλα βάθη, καθώς και ατµών ή αερίων. Μεταξύ των τελευταίων τα ανθρακικά αέρια παίζουν τον πιο σηµαντικό ρόλο. Σε παράκτιες περιοχές, και αυτό πράγµατι συµβαίνει σχεδόν χωρίς εξαίρεση στις πηγές που θα περιγραφούν στη συνέχεια, είναι πολύ συχνή και µία άλλη ανάµιξη, εκείνη µε το θαλασσινό νερό (Εικόνα 2.1), που µε την αυξηµένη συµµετοχή του διαµορφώνει ουσιαστικά του ποιοτικούς χαρακτήρες των ιαµατικών νερών. Εικόνα 2.1: Ανάµιξη ιαµατικού µε το θαλασσινό νερό. Τα ιαµατικά νερά που αναβλύζουν από το έδαφος της χώρας µας, της δίνουν προνοµιούχο θέση ανάµεσα στις χώρες που έχουν προικιστεί πλούσια από την φύση µε τον φυσικό αυτό πόρο. Τα ιαµατικά νερά αποτελούν µια ειδική περίπτωση εκείνου του κύκλου του νερού που εκτυλίσσεται κάτω από την επιφάνεια. Από τις ειδικές φυσικοχηµικές συνθήκες του ιαµατικού νερού πιο σηµαντικές είναι εκείνες, στις οποίες οφείλει την χηµική του σύσταση και την θερµοκρασία του

22 2.2 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ Η µελέτη των τρόπων εµφανίσεως των ιαµατικών νερών δείχνει ότι σχεδόν πάντα τα νερά αυτά είναι ανερχόµενα, γενικά µέσα από ζώνες µε ρωγµές ή ρήγµατα. Σε βάθος µέτρων µέσα στο φλοιό, η γεωθερµική βαθµίδα πρέπει να έχει φτάσει στην κρίσιµη θερµοκρασία του νερού (365 0 C) και η πίεση πρέπει να είναι εκεί, ήδη µεγαλύτερη της κρίσιµης για το νερό (217,5 atm.). Αυτό υπονοεί ότι το νερό µπορεί να βρίσκεται σε υγρή κατάσταση µέχρι το βάθος αυτό. Έτσι προκύπτουν τέσσερις πιθανές προελεύσεις των ιαµατικών νερών. Α) Προέλευση µετεωρική Πρόκειται για τα απλά µετεωρικά επιφανειακά νερά που κατείσδυσαν, πέρασαν από ρωγµές ή διακλάσεις των πετρωµάτων και η κυκλοφορία τους έγινε κάτω από νόµους της βαρύτητας και των τριχοειδών φαινοµένων. Κατά την διαδροµή τους τα νερά διαλύουν διάφορα άλατα ορυκτών, που συµµετέχουν στη σύσταση των πετρωµάτων, και έτσι τα ίδια εµπλουτίζονται σε συστατικά, ενώ η θερµοκρασία τους αυξάνεται λόγω της γεωθερµικής βαθµίδας. Στη συνέχεια, µε γρήγορη άνοδο µέσα από ρωγµές και διακλάσεις εµφανίζονται στην επιφάνεια. Αυτή η άνοδος συχνά ενεργοποιείται από την δράση των αερίων και των ατµών του νερού. Όσο πιο µεγάλη είναι η θερµοκρασία µε την οποία εµφανίζεται το νερό στην επιφάνεια, τόσο φυσικά σε µεγαλύτερο βάθος κατόρθωσε να φθάσει, τόσο πιο γρήγορα ανέβηκε πάλι στην επιφάνεια και τόσο µεγαλύτερη δυσκολία συνάντησε στην ανάµιξη του µε τα επιφανειακά νερά στα ανώτερα στρώµατα. Ο τρόπος αυτός δηµιουργίας των ιαµατικών νερών είναι αναµφίβολα ο πιο συχνός. Έτσι εξηγείται γιατί πολύ συχνά, τα ιαµατικά νερά έχουν χηµική σύσταση παραπλήσια, όσον αφορά στα κύρια ιόντα, προς εκείνη των συνηθισµένων νερών. Τα φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά αυτών των ιαµατικών νερών είναι ανάλογα των περιοχών από τις οποίες προέρχονται. Γι αυτό και η περιεκτικότητα σε άλατα, η θερµοκρασία και η υδρολογία παρουσιάζουν µεγάλη ποικιλία και πολλές φορές παρατηρείται ότι ελέγχονται από υδροµετεωρολογικές συνθήκες της περιοχής απ όπου προέρχονται, σε µικρή η µεγάλη κλίµακα. Για τα ιαµατικά νερά µετεωρικής προέλευσης, η θερµοκρασία σπάνια ξεπερνά τους 35 0 C έως 40 0 C. Β) Προέλευση ενδογενής Σε µερικές περιπτώσεις των ιαµατικών νερών, η κυκλοφορία των νερών µε µετεωρική προέλευση δεν επιτρέπει ερµηνεία των πολύ υψηλών θερµοκρασιών και κυρίως των φυσικοχηµικών χαρακτηριστικών που παρουσιάζουν