ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Γ. ΚΑΣΣΙΜΑΤΗ Έττιθεωρητου Δημοτικών Σχολείων ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΕΙΣ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΜΑΣ ΣΧΟΑΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗ Β ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΩΛΗΣΙΣ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ Σ. ΚΟΝΤΟΥ - Δ. ΦΥΛΑΚΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ 31 - ΑΘΗΝΑΙ (122)

2

3

4

5 ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Γ. ΚΑΣΣΙΜ ΑΤΗ ΕΠΙΘ6ΩΡΗΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΖΧΟΑΕΙΟΝ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΕΙΣ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΜΑΣ ΣΧΟΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗ Β' * Α θ Η Ν A I

6 Κ ά θ ε yv/ cto άντίτυπο φέρει τήν υπογραφή μου. V V V _1 ν

7 ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΥΤΟ ΤΟ ΑΦ ΙΕΡΩ Ν Ω ΣΤΗ ΜΑΝΝΑ ΜΟΥ

8

9 Πέρασαν πολλά χρόνια άπό τότε πού είδε τό φώς γιά πρώτη φορά τό πρόβλημα τών Σιωπηρών Εργασιών στά Δημοτικά μας Σχολεία, τό μικρό έκεΐνο βιβλίο μας, μέ τό όποιο έττιχειρήσαμε νά δώσωμε μιά μικρή βοήθεια στή λύση τού πιό σπουδαίου καί τού πιό δύσκολου διδακτικού προβλήματος πού άντιμετωπίζουν άβοήθητοι καί χωρίς ξεκαθαρισμένον προσανατολισμό, άπό τά πρώτα τους βήματα, οί διδάσκαλοι τών 4392 Μονοταξίων Δημοτικών Σχολείων τής Πατρίδος μας. Δέν είχαμε σκοπό νά κερδίσωμε δάφνες παιδαγωγικής καί διδακτικής σοφίας. Μάς έφτανε, δπως τό τονίζαμε στόν πρόλογο τής πρώτης έκδόσεως, νά νοιώσουμε, δτι ή μικρή μας βοήθεια γίνηκε εύπρόσδέκτη άπό τούς συναδέλφους. Καί έτσι έγινε. Η υποδοχή τού βιβλίου ήταν μεγάλη καί ένθαρρυντική. "Ολα τά άντίτυπα σέ πολύ λίγο χρόνο έξαντληθήκανε καί σήμερα πολλοί συνάδελφοι, διδάσκαλοι καί Επιθεωρητές, ζητούν τό βιβλίο, πού δπως φαίνεται άνταποκρίθηκε σέ έπείγουσες διδακτικές άνάγκες τους. Μέ Αληθινή εύχαρίστηση διαπιστώσαμε, ένθουσιώδη κριτική, δημοσίευση τριών άλλων βιβλίων, είδικών γιά τις σιωπηρές έργασίες καί συστηματική πιά έφαρμογή τής νέας αυτής μορφής τής σχολικής έργασίας. "Ετσι Αποφασίζω νά προχωρήσω στήν Ανατύπωση, στή δεύτερη έκδοση τού βιβλίου. Έχω δμως καί κάποιο άλλο Ιδιαίτερο λόγο, πού χωρίς φόβο καί πάθος φανερώνω. θέλω ν' άρχίσωμε καί έμείς έδώ κάτω, στά φωτισμένα καί χαρούμενα τού τόπου μας κλίματα, μέ τίς γνωστές συν θήκες τής ζωής μας, τής ζωής τών παιδιών μας καί τής ζωής τών γύρω μας, νά δημιουργούμε δικά μας συστήματα καί δικούς μας θεσμούς' νά μήν άντιγράφωμε συστήματα καί καλούπια πού έρχονται άπό σκοτεινά καί μελαγχολικά κλίματα, γιατί αύτά όδηγοΰνε σέ έλαφρότητες καί ζημιώνουν τό σκοπό μας. Δέν τά γράφω αύτά άπό καμμιά προκατάληψη Ούτε καί Ασυγχρόνιστος είμαι. Ποτέ δέ σύστησα κάποια ώρισμένη μέθοδο.

10 8 Πάντα άντίκρυσα μέ καλωσύνη καί Επιείκεια, δσους προσπάθησαν νά βελτιώσουν καί νά συγχρονίσουν τά συστήματά τους. Στούς άλλους πού Εμειναν προσηλωμένοι σέ 6σα Εμαθαν, είπα πώς ύπάρχουνε καί καλύτεροι τρόποι διδασκαλίας. Έδωσα κάποια είκόνα τών μεθόδων αυτών' Εδειξα τις πηγές τους. Είδι. κώτερα στήν πρώτη άνάγνωση σύστησα μέ τρόπο πρακτικό καί άθόρυβο, κάποιο συνδυασμό, κάποιο συνταίριασμα τών δικών μας καί τών ξένων συστημάτων' έκεΐνο άκριβώς πού στή γλώσσα τοο λαοο μας λέγεται «κομπίνα» ('). Αλλά πολλές φορές Εγραψα καί είπα, πώς ούτε ή παιδαγωγική περιορίζεται μονάχα στό παιδί, ούτε ή διδακτική φλυαρεί άδιάκοπα καί προνομιακά γιά τήν Ενιαία συγκεντρωτική διδασκαλία ή γιά τήν (δεοπτική τοθ Ντεκρολύ, άλλά χι* οί δυό προχωρούν, κι* δλο άλλάζσυν καί προοδεύουν, χωρίς αύθαίρετες όμοιομορφίες, στενούς προσανατολισμούς καί φιλόδοξους νεωτερισμούς, στήν προστασία καί ένίσχυση τής Ιδιαίτερης σωματικής, πρακτικής, διανοητικής καί πνευματικής καταστάσεως. κάθε μαθητού, κάθε παιδιού, κάθε άνθρώπου. Βαραίνουν τήν ψυχή μου οί περιορισμοί, Αγαπώ, σάν δλους μας, τόν τόπο μας. Εκτιμώ τούς άνθρώπους του. Σέβομαι τούς θεωρητικούς μας, γιατί μάς έγνωρίσανε τις παιδαγωγικές άντιλήψεις καί τά διδακτικά συστήματα τών ξένων. Άλλά θέλω φρόνιμη καί συνετή παρακολούθηση, συγκροτημένη καί προσεκτική προσαρμογή τών ξένων μεθόδων στά πλαίσια τής σχολικής μας πραγματικότητος. Νοιώθω ύπερηφάνεια γιά τήν Ελληνική Παιδαγωγική μας κίνηση, τιμώ καί μακαρίζω τούς δασκάλους τών δασκάλων μας. Ανησυχώ δταν άκούω άπό έπίσημα χείλη, πώς σέ «πολιτισμένα* κι όχι ύποανάπτυκτα κράτη διορίζονται καί σήμερα άκόμη δάσκαλοι, άπόφοιτοι τού Γυμνασίου. Καί δέν λογαριάζω έδώ τήν ποικιλία τών Αμερικανών συναδέλφων, πού μ δλα τά χρυσορυχεΐα καί τά ήλεκτρικά κουμπιά τών μηχανών τους, σέ πολλές πολιτείες διορίζονται μ άκόμη λιγώτερα προσόντα. Πιστεύω πώς μπορούμε νά διδάξωμε έμεϊς, σ δλους αύτούς, μεθόδους διδασκαλίας καί τρόπους όργανώσεως Σχολείων, &ν δλοι μας, καί ξεχωρι* (1) Στήν 'Αγγλία ή μέδοδβς τής πρώτης Άναγνώοβως πήρβ αύτή ακριβός τήν όνομαοία C om pin et M ethod.

11 - 9 οτά ol διαλεχτοί μας, δημιουργήσωμε νέα Ελληνική Παιδαγωγική καί Ελληνικά Παιδαγωγικά συστήματα. Ή παιδαγωγική, καθώς φανερώνει τό δνομά της γεννήθηκε στήν Ελλάδα. "Εχει καταγωγή Ελληνική καί Ιστορία παληά, τόσο παληά, δση καί τό Ελληνικό πνεομα καί ό Ελληνικός πολιτισμός, μέ τόν όποϊο καί είναι πολύ στενά συντροφιασμένη. Τήν θεμελιώσανε ό Σωκράτης, ό Πλάτων, ό Αριστοτέλης, ό Ηρόδοτος κι* δλη έκείνη ή άτέλειωτη σειρά τών φιλοσόφων καί τών παιδαγωγών τής άρχαιότητος, τής Ελληνικής άρχαιότητος, τήν έδημιουργήσανε οι πατέρες τής έκκλησίας μας, ό Παύλος, ό Βασίλειος, ό Χρυσόστομος, ό Γρηγόριος καί οί διδάσκαλοι τού γένους μας, παληοί καί νέοι. Ή Παιδαγωγική ή δική μας είναι τού τόπου αύτοΰ γέννημα καί θρέμμα. «Άγνοοΰμεν δμως γράφει ό Διευθυντής τής Ραλλείσυ Παιδαγωγικής 'Ακαδημίας Πειραιώς κ. Π. Κοροντζής σ' ένα περισπούδαστο άρθρο του στά τεύχη 1 2 καί 3 4 τού 1957 τού Επιστημονικού βήματος τού διδασκάλου καί προστρέχομεν ώς κακοί καί σπάταλοι κληρονόμοι εις τήν έξωθεν έπαιτείαν διά νά λάβωμεν ψιχία έκ τής πλούσιας τραπέζης έκείνων». Καί λίγο παρακάτω ό ίδιος γράφει: «Ή παιδεία είναι φυτόν κατ έξοχήν εύπαθές καί δέν άκμάζει μετάφυτευόμενον εις ξένα έδάφη». Πόσο θά κερδίζαμε άν δέν περίφρονούσαμε τήν Ελληνική Παιδαγωγική παράδοση, άν έγνωρίξαμε τήν Παιδαγωγική Ιστορία μας «ΈμεΙναμεν έκπληκτοι γράψαμε τό 1953 στόν πρόλογο κάποιου άλλου βιβλίου μας «Ιστορική Έπισκόπησις τής έν Κρήτη Έκπαιδεύσεως» πρό τών ύγειών έκπαιδευτικών άντιλήψεων, τών προοδευτικών τάσεων, τών παιδαγωγικών Αρχών καί τών διδακτικών μεθόδων τής Κρητικής Πολιτείας, τού χρυσού αίώνος τής Κρήτης, δπως έχαρακτηρίσθη ή περίοδος *. Καί δμως τό νέο μάθημα τής 'Αγωγής δέν θελήσαμε νά τό πάρωμε Από τά προγράμματα τής Κρήτης τού 1899, άλλά άπό τούς συμμάχους καί φίλους μας Αμερικανούς, τό 1949, σέ έπίσημο μάλιστα συνέδριο τών Επιθεωρητών, Σχολιάτρων κλπ. στήν παληά Βουλή τών Ελλήνων, μέ Υπουργό μας τόν κ. Κώστα Τσάτσο. "Οπως δέν βρήκε δυό λέξεις νά άψιερώση γιά τις φιλότιμες έκεΐνες προσπάθειες τής Κρητικής Πολιτείας τού 1899 ό συγγραφέας τής «Ιστορίας τής Έκπαιδεύσεως* τό 1942 (έκδοση

12 10 - Ο. Ε. Σ. Β. σελίδες 532). Πώς λοιπόν θά μείνωμε πιστοί στίς παραδόσεις}μας ; πώς θά άναδιοργανώσωμε τήν Ελληνική Παιδαγωγική μας ; Μόνο δταν θελήσωμε. Γιατί τήν δύναμη τήν έχομε.*θά λευθερωθοομε φυσικά άπό τά «Τα καί τάώά»,άλλά καί θά ξεσκεπάσωμε ή θά καταστρέψωμε «τά παιδαγωγικά εΐ δωλα». θά προβάλωμε 'Ελληνικά συστήματα καί 'Ελληνικές μορφές διδασκαλίας, θά έπαναλάβωμεν έκεΐνο πού ό Κικέρω νας έλεγε : «Τούς φίλους μου, οΐ όποιοι έχουν τήν δίψαν τής μαθήσεως, τούς στέλλω είς τήν Ελλάδα, διά νά άρυσθοον τάς γνώσειςξτων άπό τάς πηγάς καί δχι άπό δευτερεύοντας άγωγούς». Πηγές, σάν τίς άστείρευτες καί δροσερές πηγές τής Αρχαίας Ελλάδος μας καί τής μεταχριστιανικής ζωής μας τών είκοσι αίώνων, κι* δχι άπό τά θολά νερά σκουριασμένων σωλήνων πού μοιάζουν μέ «άνούσια καί άφύσικα κουβεντολόγια τού αύτοδιαφημιζομένου Σχολείου Εργασίας* Μ* αύτές τίς σκέψεις άρχισα τό 1949 νά καταπιάνωμε μέ ζητήματα τής Παιδαγωγικής καί τής Διδακτικής τοο τόπου μας, χωρίς θόρυβο καί έπιβολή, άλλά μέ συζήτηση καί έρευνα μέ τούς συναδέλφους δασκάλους τής υπαίθρου μέσα στά σχολεία τους κοντά στά παιδιά μας."υστερα μίλησα καί έγραψα γιά Σιωπηρές έργασίες, γιά κάποια συγκέντρωση μαθημάτων, γιά κάποιο παιδαγωγικότερο χωρισμό τών τάξεων στά 2/ξια, γιά Ε λλη νικές Παιδαγωγικές καί Διδακτικές προσπάθειες, είπα πώς ή συνεργασία μας μέ τήν οίκογένεια καί οί σύλλογοι γονέων στά χωριά καί στίς πόλεις πρέπει πρώτα ν' άρχίση άπό τόν παπά καί τόν δήμαρχο, γιατί πίστεψα πώς ή παιδεία δέν ετναι μοναχά κτίρια καί σκεύη σχολικά καί δργανα έποπτικά καί κήποι σχολικοί, άλλά είναι πρώτα άπ'δλα έργο πνευματικό, πού έχει σκοπό νά καλλιεργήση τό παιδί, τό Ελληνόπουλο, καί νά τό άναδείξη άληθινά πνευματικό καί ώλοκληρωμένο άνθρωπο, Ικανό νά συνεχίση τήν Εθνική του Ιστορία. "Ακόυσα άπό τόν έξαίρετο παιδαγωγό μας κ. Κοροντζή στή Γενική συνέλευση τοο κλάδου τών Επιθεωρητών, νά λέη, πώς έτυχε τελευταία (1955) σέ κάποιο διεθνές έκπαιδευτικό συνέδριο στή Γαλλία, κι δταν οί σύνεδροι άκουσαν, δτι ό "Ελληνας ύποψήφιος διδάσκαλος γιά νά μπορέση νά διορισθή στό 6/ζιο Ελληνικό Δημοτικό Σχολείο, πρέπει νά έχη συμπληρώση τήν έγκύκλιο μόρφωσή του σέ 6/ξιο Γυμνάσιο, ύστερα μέ έξε

13 τάσεις πού κάθε χρόνο γίνονται καί πιό αυστηρές νά ψοιτήση δυό χρόνια στίς Παιδαγωγικές μας Άκαδημίες, κι* άκόμα δτι έδώ έχει θεσπισθή ή Πανεπιστημιακή μετεκπαίδευση δυό χρόνια, έμειναν μέ άνοικτό τό στόμα καί πολλοί είπαν: 'Εμείς τότε πρέπει νά ρθοϋμε στήν Ελλάδα νά μετεκπαιδευθοομε! "Λκουσα πάλι στήν ίδια τήν Γενική Συνέλευση τών 'Επιθεωρητών τό 1955 άπό 'Επιθεωρητή, πού σπούδαζε στήν Ε λβετία, δτι τά διδακτικά συστήματα, γιά τά όποια τόσο θόρυβο κάνομε έμεΐς έδώ κάτω σήμερα καταργηθήκανε μέ νόμο. Διαβάσαμε άκόμη στό τεύχος 2 τών «Παιδαγωγικών 'Επικαίρων καί τού Σχολικού προβλήματος τού 20ού αίώνος» τού συναδέλφου μου καί συνεργάτου μου στό Ρέθυμνο κ. Πετρίτη, πού κι* αυτός τρία χρόνια σπούδασε Παιδαγωγικά στήν Γαλλία καί στήν Ελβετία δτι: «Μετά τήν έπάνοδόν μας έκ τής μετεκπαιδεύσεώς μας είς Ελβετίαν καί Γαλλίαν μάς έτίθετο ύφ' δλων τό έρώτημα, ποίαν νέαν μέθοδον έφέραμεν άπό τήν άλλοδαπήν. Απεγοητεύσαμε πολλούς, άπαντώντες δτι δέν ύπάρχει νέα μέθοδος, πλήν λεπτομερειών τινών, καί δτι ή ποοσπάθεια στρέφεται άφ' ένός μέν πρός έπαναθεώρησιν τών παιδαγωγικών κηρυγμάτων τού πρώτου ήμίσεος τού αίώνος μας, άφ έτέρου δέ πρός άναδιάρθρωσιν τής Σχολικής όργανώσεως». Καί ό έκπαιδευτικός μας σύμβουλος κ. Άθαν. Παπακωνσταντίνου είς τήν διάλεξίν του είς τόν Παρνασσόν στίς 17)12) 1957 ύποστηρίζει δτι οί μετεκπαιδευόμενοι είς τό έξωτερικόν «μελετούν καί βλέπουν λύσεις αί όποΐαι δίδονται είς τό έκπαιδευτικόν πρόβλημα τών ξένων χωρών καί ύφίστανται τήν έπίδρασιν τής νοοτροπίας αύτών, έπανερχόμενοι δέ είς τήν 'Ελλάδα φέρουν νέας άντιλήψεις, αί όποΐαι δμως κατά ένα μεγάλο μέρος δέν προσαρμόζονται πρός τήν Ελληνικήν πραγματικότητα, ούτε είναι δυνατόν είς αύτούς έκ τών θέσεων τάς όποίας κατέχουν είς διάφορα σημεία τής χώρας νά μελετήσουν τό 'Ελληνικόν έκπαιδευτικόν πρόβλημα, νά τό συλλάβουν έν τώ συνόλψ του καί νά συμβάλουν είς τήν λύσιν του. Ε π ό μενον λοιπόν είναι νά έξατμίζεται ή καί νά άποτυγχάνη ή συμβολή των είς τόν συγχρονισμόν τής έκπαιδεύσεως, είτε

14 12 διότι προσπαθούν νά μεταφυτεύσουν τάς ξένας Αντιλήψεις είς τόν τόπο μας, πράγμα Αδύνατον καί έπιζήμιον, εττε διότι δέν ύπόρχουν δι* αυτούς οΐ Απαιτούμενοι δροι δια τήν συστηματικήν μελέτην τής Ελληνικής πραγματικότητος καί τήν ύπόδειξιν λύσεων προσηρμοσμένων πρός τάς ΑνΑγκας τοΰ τόπου μας. *Η έκπαΐδευσις ένός λαού έχει τας Ιδιαιτέρας της ΑνΑγκας, τό (δικόν της χρώμα, τα ΙδικΑ της προβλήματα καί Απαιτεί ΙδικΑς της λύσεις». Ό κ. Γ. Άθαν. Ξυνός, ύπότροφος τοο Ι.Κ Υ. καί τοο Πανεπιστημίου τού ΣικΑγου έγραψε στό τεοχος 2 Φεβρουαρίου 1958 τοο περιοδικού «Σχολείο καί Ζωή» σχετικά δτι «δπισθεν τής έργασίας τού Ντεκρολύ κρύπτεται ή τολμηρά Ιδέα, καθ ήν, έκετνο τό όποιον Τσχυσε πρό έτών έπΐ τών ήλιθίων καί διανοητικώς Ανωμάλων παιδιών τού Ermitage καταβάλλεται προσπάθεια νά έφαρμοσθή έπΐ τών διψώντων μάθησιν, ύγιεστάτων ψυχοσωματικώς καί συναισθηματικώς ΈλληνοπαΙδων, ε(ς τήν ψυχοσύνθεσιν τών όποίων, ώς προκύπτει έκ τής συγκριτικής μελέτης τής ζωής των, τίποτε τό κοινόν δέν υπάρχει μετά τών νέων τών ξένων χωρών. Ελληνικόν Εκπαιδευτικόν σύστημα δύναται νά έπινοηθή καί Αναπτυχθή είς τήν χώραν μας, Τνα μή δολοψονήσωμεν τάς δημιουργικάς πνευματικάς Ικανότητας τών ΈλληνοπαΙδων καί Τνα Αποφύγωμεν τόν πνευματικόν ευνουχισμόν τού "Εθνους». ΔΓ δλα αυτά προβάλλομε πάλι σήμερα, μέ τή δεύτερη έκδοση τού βιβλίου μας, «Τό πρόβλημα τών Σιωπηρών'Εργασιών στά Δημοτικά μας Σχολεία», τή νέα αυτή μορφή τής έργασίας στά 1/ξια καί 2/ξια Σχολεία μας. Σκεφθήκαμε κάτι πού ΘΑ ήταν ώφελιμώτερο. ΝΑ έτοιμάσωμε τετράδια σιωπηρών έργασιών, χωριστά γιά κάθε τάξη, μέ άφθονη ύλη καί κατάλληλες όδηγίες. Έτσι ΘΑ Ικανοποιούσα περισσότερο κείνους πού μοο γράφουν : «Πολύ κουράζομαι κάθε πρωΐ, δταν θέλω, νά προσδιορίσω τό εγδος τών Σιωπηρών Εργασιών τών μαθητών μου. Πόσο χρήσιμο ΘΑ ήταν καί πόσο ΘΑ μάς βοηθούσε ένα βιβλίο μέ άφθονη ύλη σιωπηρών έργασιών, δσο χρόνο χρειάζομαι τώρα γι αύτό, ΘΑ τόν διέθετα γιά τόν καλύτερο έλεγχο καί τήν διόρθωσίν των». Η άποψη αύτή μέ Απασχολεί. Ελπίζω γρήγορα ν' Αρ

15 - 13- χίση ή έκτύπωση «Τετραδίων Ολης», άρκεΐ νά Ιδη τό φώς τής δημοσιότητος όλόκληρο τό νέο πρόγραμμα καί νά διαταχθή ή έφαρμογή του. "Επειτα νομίζομε πώς στή θεωρητική έρευνα τής νέας αύτής μορφής τής σχολικής έργασίας, τών σιωπηρών έργασιών, προχωρήσαμε άρκετά. Έτονίσαμε πλατειά τήν έννοια καί τήν σπουδαιότητά τους, διακρίναμε τά διάφορα είδη τους, περιγράψαμε τή μέθοδό τους, είπαμε μέ ποιο τρόπο θά γίνεται ό έλεγχος, ποιοι είναι οί βοηθοί τών δασκάλων μας στις έργασίες αυτές τής σιωπής καί τής χαράς, μιλήσαμε γιά τις σιωπηρές άκροάσεις, μιάς πού κι* αύτές είναι μιά μορφή τής σιωπηρής έργασίας προχωρήσαμε στήν τολμηρή υπόδειξη έξασφάλιση δεύτερης αίθούσης στά μονοτάξια δλα καλά καί άγια Δέν ξεφύγαμε δμως Ακόμη Από τή θεωρητική προβολή τής νέας αύτής μορφής τού σχολείου τής ζωής μας. ΤΙ άλλο έπρεπε νά πούμε, γιά νά Ικανοποιήσουμε δσους μάς σύστησαν καλύτερη έρευνα καί βαθύτερη προβολή ; Τό θέμα μας ήταν καί είναι πρακτικό. Χρειάζεται προσεκτική Αντιμετώπιση, γιά νά πλαισιωθή ή θεωρητική έρευνα μέ τις Απαραίτητες έκεΐνες πρακτικές έφαρμογές πού ούτε σύγχυση, ούτε Αναταραχή θά δημιουργήση. Καί Αντιμετωπίζεται πρακτικά άν καταπιασθούμε μέ τήν Ολη τών σιωπηρών έργασιών. Τήν ύλη κάθε τάξης ή όμάδας, τήν ύλη Από ka08 μάθημα. Προγραμματισμένη Από τόν κάθε δάσκαλο καί διαλεγμένη προσεκτικά. Γιατί συνήθως οί έλεύθερες έργασίες δέν προσδιορίζονται. Δίδονται πρόχειρα, βιαστικά καί καταντούν άχρηστες καί πολλές φορές έπιζήμιες. Από τήν Ατέλειωτη σειρά τών κρίσεων τής πρώτης έκδόσεως πού έχω φυλάξει στό Αρχείο μου διάλεξα μερικές,, τίς πιό σπουδαίες κατά τήν γνώμη μου, τίς όποιες μεταφέρω έδώ, μακραίνοντας Ασυνήθιστα τόν πρόλογο αύτής τής έκδόσεως, γιατί θαρρώ, πώς μέσα σ' αύτές θά ίδή ό Αναγνώστης Αρκετά νέα σημεία τού προβλήματος, συστάσεις καί συμπληρώσεις χρήσιμες, πού θά δικαιολογούσαν νά ύποστηριχθή, δτι ή δεύτερη έκδοση τού βιβλίου είναι βελτιωμένη. Από τότε άλλως τε, Από τό 1949, πού γιά πρώτη φορά έξετάσαμε είδικά τό πρόβλημα, άρχισαν συστηματικές έρευνες

16 στόν τόπο μας, άπό παιδαγωγούς, δασκάλους, Επιθεωρητές κ.ά., έδημοσιεύθηκαν άρθρα καί διατριβές σ δλα τά παιδαγωγικά περιοδικά μας, γράφτηκαν δύο * τρία άκόμα ειδικά βιβλία Σιωπηρών Εργασιών, συζητήθηκαν στά φροντιστήρια τής Είδικής Διδακτικής τών μετεκπαιδευομένων μας στό Πανεπιστήμιο, τά θέμα δόθηκε στόν έπιθεωρητικό διαγωνισμό καί σέ κάθε συνέδριο ή παιδαγωγική συγκέντρωση διδασκάλων Εξετάζεται. Γιατί έχει πιά κατανοηθή ή μεγάλη σπουδαιότητα τής νέας αύτής μορφής τής σχολικής Εργασίας σ όλους τούς τύπους τών Σχολείων μας, ξεχωριστά στά 1/ξια καί στά 2/ξια, ότι ο( σιωπηρές Εργασίες άσκοον τά παιδιά στήν αύτενεργό αύτομόρφωση, τά διδάσκουν, ότι ή ζωή χρειάζεται Εξοικείωση σέ κόπους (*). έρευνες, προσπάθειες καί εύγενικές άνησυχίες, γιατί συντελούν άποτελεσματικά στήν καλύτερη άπόδοση τών Σχολείων μας. Δέν ξέρω άν οι ξένοι μιά καί στά μέρη τους ύπάρχουν μονοδιδάσκαλο (;) σχολεία καταπιάστηκαν καί μέ τό ζήτημα αύτό. Μέ παίρνει, ό φόβος πώς τά «Παιδαγωγικά είδωλα» (ένιαία, Ιδεοπτική, βιώματα, λογής λογής προσανατολισμοί, υπερβασίες, κ. τ. δ. ) δέν άφήνουν χρόνο γιά τέτοιες άσχολίες καί μικρολεπτομέρειες. ΓΓ αύτό άκριβώς τό λόγο καί παρά πάνω είπα, πώς πρέπει μ' Επιφύλαξη νά δεχώμεθα τά συστήματα τών ξένων* νά προσανατολιζώμεθα στά δοκιμασμένα άπό τούς ειδικούς, στά συστήματα «κύρους γενικώς άνεγνωρισμένου» κι' όχι σ Εκείνα πού «ή Επιστημονική άξία των εύρίσκεται άκόμη ύπό μελέτην καί διερεύνησιν καί είναι όπωσδήποτε άναπόδεικτα» καί πού τά χαρακτηρίζει ή αύθαιρεσία καί ή βιασύνη. Πολύ σωστά τό 'Υπουργείο μας μέ τό έγγραφό του 10605/ , σχετικό μέ τά πρότυπα, παρατηρεί πώς δλα αυτά «δημιουργούν παραλείψεις καί ύπερβασίας, πεπλανημένας περί τού έργου τών Σχολείων Εντυπώσεις εις γονείς καί διδασκάλους καί δέον ν άποφεύγωνται οί αύτοσχέδιοι τρόποι όργανώσεως καί διεξαγωγής τής διδασκαλίας, αί άτελεΐς καί Εξεζητημέναι ένέργειαι, τά άνεδαφικά συστήματα, αί Εστερημέ- (1) Άριστοτέλους πολιτ α 136 «ότι μέν ούν Set τούς νέους μή mu διάς εν«χα παίδευειν ούχ άδηλον- ού γάρ παίζουσι μσν&άνοντες- μετά λύπης γάρ ή μάφησις».

17 15 - ναι έπιστημονικής άξίας μέθοδοι άγωγής καί διδασκαλίας*. Είδα πρότυπα Σχολεία διαφόρων έπιθεωρήσεων μέ τό Ιδιο άκατάλληλο διδακτικό προσωπικό, πού ούτε πίστεψε ποτέ, ούτε διδάχθηκε, ούτε κατάλαβε καλά τά νέα συστήματα, χωρίς όργανα καί μέσα διδασκαλίας καλύτερα τών άλλων Σχολείων, χωρίς βιβλιοθήκη, χωρίς σχολικό κήπο, χωρίς αύλή, χωρίς κανονικό καί νόμιμο πρόγραμμα. Μόνο ή ταμπέλα πάνω άπό τήν κεντρική είσοδο τού Σχολείου καί μέσα στήν αίθουσα τής Πρώτης οί ταινίες τής όλικής μεθόδου, φτιαγμένες φυσικά άπό τό δάσκαλο καί οί πρότυπες λέξεις σέ φυλλάδια δεκαρολογίας καί πλουτισμού τών προοδευτικών συγγραφέων των. Είδα άκόμη 1/ξιο νά λειτουργή σάν πρότυπο, σέ κάποια αίθουσα κεντρικού έξαταξίου μεγάλης πόλεως, μέ 40 καλοδιαλεγμένα παιδιά, άπό τά πλουσιώτερα καί έξυπνότερα, μακρυά άπό τό φυσικό περιβάλλον τού μικρού χωριού τής Ελληνικής 'Επαρχίας, μέ τίς γνωστές συνθήκες τής ζωής του, τής ζωής τού δασκάλου του καί τής ζωής τών παιδιών του, μακρυά άπό τό άληθινό σχολείο, πού άγκαλιάζει δλα τά χωριατόπουλά πλούσια καί φτωχά, έξυπνα καί καθυστερημένα. Είναι όμως καιρός ν'άφήσω τίς έντυπώσεις καί διαπιστώσεις μου γύρω άπό βασικώτερα θέματα τής διδακτικής, πού χωρίς καλά - καλά νά τό καταλάβω παράσυρα τόν έαυτό μου καί σένα άγαπητέ μου άναγνώστη, καί νά ξαναγυρίσω στό πρόβλημά μας, στις σιωπηρές έργασίες. Σέ προσκαλώ λοιπόν νά μέ παρακολουθήσης στό φυλλομέτρημα μιας σιωπηρής έπικοινωνίας μου μέ πολύ άγαπητά καί σεβαστά σέ μένα καί σέ σένα πρόσωπα, πού άγάπησαν τό Σχολείο, άγάπησαν τό παιδί, άγάπησαν τό δάσκαλο. Καί τούτη τή στιγμή τούς στέλνω άπό τή θέση αύτή μέ εύγνωμοσύνη άπεριόριστη ένα άκόμα εύχαριστώ. Πρόεδρος τού 'Εκπαιδευτικού Συμβουλίου IS. Κ. «Ή άξια τών Σιωπηρών έργασιών βγαίνει άπό τήν πράξη σας. *Η έννοια καί ό σκοπός αύτών είναι έπιτυχημένος. Στά είδη αύτών φρονώ δτι θά έπρεπε νά μή λησμονηθούν οί έργασίες γιά τίς έπικείμενες έορτές, γιά τίς χειροτεχνικές, κηπουρικές καί άλλες έκθέσεις των. Κάποια μεγάλη αίθουσα, μέ είδικά γιά κάθε τμήμα 1/ξίου τραπέζια κ.λ,π. θά ήταν κατάλληλη, γιά νά μπορή ό δάσκαλος νά έπιβλέπη δλα τά παιδιά. Ή Ιδιαίτερη αίθουσα

18 16 - είναι πρόβλημα καί ώς τοιοοτο έπρεπε νά τεθή. Πάντως τό βι βλίο σας είναι καλό καί τό διάβασα μέ ευχαρίστηση καί υάς εύχαριστώ..». Εκπαιδευτικός Σύμβουλος Γ. Ζ. «Ίό μικρό βιβλίο σας θά βοηθήση πολύ τόν διδάσκαλο τού άγμοτικοο μας Σχολείου. Είναι άλήθεια πώς ή σιωπηρή έργασία δέν θά άποχτήση ποτέ μορφωτικό καί παιδαγωγικό περιεχόμενο, άν δέν ένταχθή πρώτα όργανικά, μέσα στή καθολικότητα τής σχολικής έργασ(ας Πρέπει νά άντλή τις δυνάμεις της, τό περιεχόμενό της καί τή μορφή της άπό τήν δλη διδασκαλία καί αύτή πάλι άντίστοιχα σέ δλη τήν πορεία της καί σ' δλες τις έπενέργειές της πρέπει νά γεμίζη τήν σιωπηρή έργασία μέ περιεχόμενο καί νά τής χαράσση τήν κατεύθυνση. Ή σιωπηρή έργασία πρέπει νά είναι έργασία». Διευθυντής Στοιχειώδους τού Υπουργείου καί Γενικός Επιθεωρητής I. Φ. «Σήμερα τελείωσα τό βιβλίο σου. Προσπάθεια καλή άλλά πολλά λάθη στά τελικά ν καί σέ διπλοτυπίες, π.χ. πότε τάξης πότε τάξεως, άκόμη χρησιμοποιείς τόν καθαρευουσιάνικο σύνδεσμο «δέ». Υπάρχουν πολλά τυπογραφικά λάθη». Γ ενικός Επιθεωρητής Στοιχειώδους Κ.Μ «Πήρα καί τό γράμμα σου μαζί μέ τό ώραΐο σου βιβλιαράκι καί σέ συγχαίρω μέ βλη τήν καρδιά μου γιά τήν τόση προσεκτική έργασία σου. Έκάλυψε αύτό ένα σοβαρό κενό καί όμολογώ δτι πολύ θά μέ βοηθήση έδώ στή δουλειά μου. Μπράβο σου. Είναι αύτό μιά θετική προσφορά πρός τήν έκπαίδευσιν κι έλπίζω βασίμως* δτι δλοι θά τό έκτιμήσουν». Επιθεωρητής Δημοτικών Σχολείων 1. X. «Χθές κλείστηκα μέσα γιά νά τελειώσω τό βιβλίο σου. Μού άρεσε πολύ. Σού έκφράζω τά συγχαρητήριά μου καί σού εύχομαι καί σ άνώτερα». Επιθεωρητής Δημοτικών Σχολείων I. Σ. «... Μέ τό βιβλίο σας έθέσατε τό χέρι σας «εις τόν τύπον τών ήλων» συγχαρητήρια». 'Επιθεωρητής Δημ. Σχολείων Γ.Β. «... "Οτι κι άν σού είπώ γιά τις «Σιωπηρές Εργασίες» φοβούμαι, δτι θά είναι λίγο Είναι μιά έξαιρετική έργασία πού δίδει τήν άκριβή εικόνα τής σκληρής πραγματικότητος, χωρίς πολλά λόγια. Εκείνο πού

19 17 Ιδιαίτερα μέ ευχαρίστησε είναι, δτι άρχίζομε νά προσέχομε τό Σχολείο καί μάλιστα τό 1/ζιο μέ τήν πραγματική του δψη κι* δχι μέ λόγια καί θεωρίες. Αυτό είναι μεγάλο κέρδος καί θά μάς όδηγήση μέ τόν καιρό σέ καλά άποτελέσματα. ΟΙ κρίσεις τών συναδέλφων τής Περιφερείας μου πού τό διάβασαν είναι πολύ-πολύ ευχάριστες. Τό Μάη έλπίζω πώς θάχω συνέδριο στήν Ίεράπετρα, μαζύ δέ μ άλλα θέματα τού 1/ζίου θά έχω καί τό πρόβλημα τών Σιωπηρών Εργασιών, θά σάς φωνάξω κι έλπίζω πώς θάρθετε*. Επιθεωρητής Δημοτ. Σχολείων Κ.Μ. «... Έδιάβασα άμέσως τό βιβλιαράκι σας καί σάς συγχαίρω θερμότατα γιά τήν ευσυνείδητη έρνασία σας. Μέ έγκύκλιό μου τό συνιστώ είς τούς δασκάλους καί τάς Σχολικός βιβλιοθήκας.ύπηρεσιακώς θά λάβετε άντίτυπο τής έγκυκλίου μου. Λαμβάνετε καί σείς ώρισμένην θέσιν είς τά ζητήματα τής Διδακτικής καί έπιθυμεΐτε συζήτησιν αυτών άπό είδικούς, συμπλήρωσιν ή άνασκευήν πρός όφελος τής Έκπαιδεύσεως. Διαρκώς τούς Γερμανούς θ άντιγράφωμεν Αναπληρωτής ΈπιθεωρητοΟ Δημ. Σχολείων I. X. «... Τό Βιβλίο σας αύτό πολύ μάς έχρησίμευσε τώρα στό Διαγωνισμό τών Επιθεωρητών, είς τόν όποιον μάς έδόθη ώς θέμα Διδακτικής». «Αί Σιωπηραί Έργασίαι είς τό Δημοτικόν Σχολεΐον καί δή είς τό 1/ζιον». Απόσπασμα έκ τής ύπ άριθ. 436 έγκ. 4/1950 ΈπιθεωρητοΟ Α' Περιφ. Πειραιώς Κ. Μ. «Ανέκαθεν άπασχολεΐ ζωηρώς τούς δασκάλους τών όλιγοταξίων Σχολείων, Ιδίως δέ 1/ζίων καί 2/δίων τό ζήτημα τής έπωφελοϋς άπασχολήσεως τάξεών τινων, ένώ ή έτέρα ή έτεραι έργάζονται μετά τοο διδασκάλου των. At τάζεις αύταί δέον νά άπασχολώνται μέ σιωπηρός έργασίας. Δέν είναι δμως εύκολος πάντοτε, ούτε πρόχειρος ύπόθεσις, ή έξεύρεσις έκάστοτε τών σχετικών θεμάτων, άτινα θά δοθοον είς τούς μαθητάς, ώστε καί αύτοί μέ ένδιαφέρον καί έπωφελώς νά άπασχολοονται καί τόν διδάσκαλον καί τήν διδασκομένην τάζιν νά μή ένοχλοον. Τό ζήτημα τοοτο δέν είχε μελετηθή παρ ήμίν μέχρι τοϋδε πλήρως. Ήδη δμως είδε τό φώς τής δημόσιότητος σχετική έργασία τοο συναδέλφου ΈπιθεωρητοΟ Ρεθύμνης κ. Π. Κασσιμάτη. Ουτος είδικώς άσχοληθείς μέ τό ζήτημα τών Σιωπηρές Έργασίβς 2

20 18 Σιωπηρών άπασχολήσεων, έκθέτει τά πορίσματά του εις μικρόν,βιβλιάριον έκδοθέν μέ τόν τίτλον «Τό πρόβλημα τών Σιωπηρών Εργασιών ε(ς τά δημοτικά μας Σχολεία». Μετ' εύλόγου περιεργείας διεξήλθομεν τό βιβλίον καί μετ εύχαριστήσεως σημειοομεν, ότι έμείναμεν πλήρως Ικανοποιημένοι έκ τοο περιεχομένου του. Είναι μιά λαμπρά ευσυνείδητος έρευνα, έν τή πορείφ δέ τής έκθέσεως τής διδακτέας ύλης, παρεμβάλλονται καί πολλαί διδακτικοί όδηγίαι. Δι' δ σπεύδομεν νά συσιήσωμεν τήν προμήθειάν του καί παρ όλων σας βεβαίως, άλλ' ιδίως πρός πλουτισμόν τής βιβλιοθήκης τοΰ Σχολείου σας». Μετεκπαιδευομένη εις τό Πανεπιστήμιον Διδασκάλισσα Ε. Π «...Ό Καθηγητής μας κ. Καλλιάφας ετπεν ότι τέτοιων βιβλίων εχει άνάγκην ό διδάσκαλος, καί όχι υποδειγματικών διδασκαλιών αί όποΐαι συντάσσονται εις τά Γραφεία...». Μετεκπαιδευόμενος εις τό Πανεπιστήμιον Διδ/λος I. Σ. «Δέν γνωρίζω πώς θά τό κρίνωσιν οι μεγάλοι θεωρητικοί Παιδαγωγοί μας. Ήμεΐς όμως, οϊτινες άντιμετωπίζομεν τό δύσκολον αυτό πρόβλημα έπί σειράν έτών εις τήν ώμήν πραγματικότητα, ένα Ιχομεν νά εϊπωμεν ώς συμπέρασμα έκ τής μελέτης του. Τό βιβλίο σας είναι δ,τι άδίκως άνεζήτει μέχρι σήμερον ό "Ελλην Δημοδιδάσκαλος, θέτετε τέρμα εις πάσαν περαιτέρω ερευνάν έπί τοο προβλήματος, διότι περαιτέρω ένασχόλησις θά κατέληγεν εις συνταγολόγιον καί τυποποιημένα σχέδια έναντίον τών όποιων σφόδρα βάλλει ό κ. Καλλιάφας, σεβαστός καθηγητής μας, άφοϋ πολλάκις γίνονται πρόξενα νευρώσεων τοο διδασκάλου καί αύτοϋποτιμήσεως τής άξίας του, προσπαθοοντος νά έφαρμόση άνεφάρμοστα κατασκευάσματα τών γραφείων. Τό βιβλίο σας πρέπει νά μελετήσουν όλοι οί διδάσκαλοι. Δημ/λος Πειραματικοϋ Σχολείου Αθηνών Λ. Π. «Πολύ ευχαριστήθηκα άπό τή μελέτη τοο βιβλίου σας. Σέ κάθε σελίδα του μιλούσατε στήν ψυχή μου, έβλεπα τόν έαυτό μου, τις συγκινήσεις μου, τό βασίλειό μου μ όλες τις έκδηλώσεις τής ζωής του. Τό διάβασα καί τό ξαναδιάβασα, κύριε Κασσιμάτη, καί σάς σφίγγω τό χέρι είλικρινά. θά γράψω κριτική σέ περιοδικό». Μετεκπαιδευομένη εις τό Πανεπιστήμιον Διδ/σα X Π. «Ό-

21 - 19 μολογώ δτι ποτέ ώς τώρα τέτοιο βιβλίο δέν έπεσε στά χέρια μου. Έργάσ0ηκα τόσα χρόνια σέ 1/ξια. "Επρεπε νά πειραματισθώ είς βάρος τών μαθητών μου. Ή προσωπική πείρα σας δίνει στό βιβλίο μεγάλη άξια, τό κάνει ευαγγέλιο γιά κάθε δάσκαλο, πρό πάντων νεοδιοριζόμενο, τόν όδηγεΐ σταθερά καί χωρίς δισταγμούς καί άμφιβολίες νά προχωρήση Τό βιβλίο σας στηρίζεται στις δυσκολίες τής σχολικής μας πραγματικότητας...». Διδ/λος 1/ξίου μετεκπαιδευθείς είς τό Πανεπιστήμιον. «Εγκάρδια συγχαρητήρια γιά τις Σιωπηρές Εργασίες σας. Από τήν άπελευθέρωση καί δώθε μάς έχουν βομβαρδίσει μέ βιβλία. Λοιπόν μόνο τό δυάί> σας, είλικρινά, έδιάβασα ώς τό τέλος καί ευχαριστήθηκα. Πραγματικά μάς βοηθεϊ, σ' Ενα κεφάλαιο, πού δπως όρθά γράφετε, είχε άγνοηθή ώς τώρα. Σάς συγχαίρω καί πάλιν...». Έφημερίς «Βήμα* : «Ό Επιθεωρητής τών Δημοτικών Σχο λείων Β Περιφ. Ρεθύμνης κ. Παναγ. Κασσιμάτης Εξέδωκε πρό τίνος Εν βιβλίον τοο όποιου ή πρωτοτυπία προεκάλεσε τό γενικόν Ενδιαφέρον καί τάς εύμενεστάτας κρίσεις τών ειδικών. Αντί άλλης άπό μέρους τοο «Βήματος» κριτικής, νομίζομεν δτι αί όλίγαι λέξεις μέ τάς όποιας προλογίζει τό βιβλίον ό Γενικός Επιθεωρητής, άρκοον διά νά έκτιμηθή ή έργασία τού συγγραφέως καί νά διαπιστωθή ή σημαντική συμβολή του εις τήν πρόοδον τής έφηρμοσμένης διδακτικής έν τώ τόπω μας. Γράφει λοιπόν μεταξύ άλλων ό Γενικός Επιθεωρητής...». Διευθυντής 3/ταξίου Σχολείου : «Τό πρόβλημα αότό μοϋ είχε γίνει Εφιάλτης, δταν ύπηρέτουν είς 1/ξιον Σχολεΐον. Σχετικά βιβλία δέν υπάρχουν. "Αρχισα λοιπόν νά προπαρασκευάζωμαι καί νά σημειώνω τάς Εργασίας πού θά έδιδα τήν έπομένην σέ κάθε τάξιν, έτσι δέ σιγά σιγά μέ Εγκατέλειψεν ή άπο. γόήτευσίς μου. Συμφωνώ άπολύτως μ δλα καί ιδιαιτέρως μέ τήν Τδρυσιν Μαθητικής Βιβλιοθήκης, τήν όποιαν θεωρείτε άπαραίτητον. ΕΤΘε νά σάς μίμηθουν καί άλλοι Εκλεκτοί καί συνειδητοί νά ΕπεξεργασθοΟν παρόμοια άλυτα προβλήματα τοο 1/ξίου Δημ. Σχολείου...». Δημ/λος 1/ξιου Δημ. Σχολείου: 1Κ. «Δέν δίνομε μεγάλη σημασία στις σιωπηρές Εργασίες καί γιά νά εΐμεθα ειλικρινείς

22 βρισκόμαστε μέσα στήν εικόνα τοο κ. Παπαίωάννου. Μέ τή μελέτη σας κ. Έηιθεωρητά, γιά τήν όποια ό δασκαλικής κόσμος τοο 1/ταξίου θά σάς εύγνωμονή, άνακουφιστήκαμε λίγο, γιατί στό 5/ξιο Διδασκαλεΐον δέν άκουσα ποτέ νά γίνεται σοβαρός λόγος, άλλά άπλώς άνεφέρετο ό δρος Σιωπηοαί Έργασίαι Εύχομαι πολύ σύντομα νά ίδή τό φώς καί άλλη παρόμοια μελέτη...». Έφημερίς Κρητική Έπιθεώρησις : «"Ενα καινούργιο βιβλίο πρωτότυπο στό είδος του βγήκε άπό τή γλαφυρή πέννα τού έκλεκτοο φίλου... δσο καί άν θέλη νά τό έπαινέση κανείς, ύστερα άπό τόν πρόλογο τού Γενικού ΈπιθεωρητοΟ, δέν θά βρή*έπαρκή λόγια. Ταύτα θά έννοήση κάθε διδάσκαλος πού θά διαβάση μέ προσοχή έπειδή άναγράφειένα άνεξερεύνητο θέμα. Ό συγγραφέας δέν καυχάται δτι έξήντλησε τόθέμα, όμολογεΐ δτι δέν έχει μελετηθή ούτε υπάρχουν βοηθήματα, είναι λέγει συλλογή σκέψεων καί παρατηρήσεων του σέ 338 1/Εια πού έπε θεώρησε, θέλει νά έρεθίση τούς διδασκάλους νά άνησυχήσουν καί νά προσέξουν τό ζήτημα, οι Τδιοι δέ νά άνακαλύψουν τόν καλύτερο τρόπο έφαρμογής των πειραματιζόμενοι. Εις τό βιβλίον αύτό άνοίγονται εύρεΐς όρίζοντες διδακτικής, θά χάσουν πολύ δσοι δέν τό μελετήσουν. Ό κ. Κασσιμάτης έχάρισεν είς τήν έκ παίδευση ένα έκλεκτό μαργαριτάρι διδακτικής πνοής... *. Διδάσκαλος. Παληός συνεργάτης τού Συγγραφέως, Κ. Κ. : «Τό βιβλίο σας μάς προσθέτει άλλο ένα κρίκο συνδετικό άδιάρ ρηκτον καί πρόξενον εύχαρίστων άναμνήσεων Γιά μάς τούς παληούς γνωστούς σας είναι μιά πνευματική άνακούφισις, μιά εύχάριστη συναδελφική έπαφή, δταν μάλιστα θυμούμαι δτι αυτά δλα συζητούσαμε στά δίσεκτα χρόνια τής Γερμανικής σκλαβιάς μας μαζί σάν καλοί συνεργάται καί φίλοι. "Όλοι έπρομηθεύθησαν μέ ένδιαφέρον καί ύπερηφάνεια τό βιβλίο σας...». Έφημερίς Πολιτεία Ρεθύμνης : «Έκυκλοφόρησε σέ κομψό τεύχος τό Π. Σ. Ε. τού Έπιθεωρητοΰ κ. Π. Κασσιμάτη. Οί σιωπηρές έργασίες έπαυσαν νά έχουν τήν κούφια σημασία πού Τχαν στό παλιό σχολείο καί πού ήταν ή άδεια πολλές φορές άπασχολήσεως τών παιδιών γιά νά διευκολυνθή ό δάσκαλος στή δουλειά του μέ όρισμένη τάξη ή όμάδα. Σήμερα τό νέο Σχολείο έδωσε σημαντικό περιεχόμενο στις Σ. Ε. κι έτσι έγινε

23 - 21 μιά ιδιαίτερη μορφή διδασκαλίας μέ σκοπό τόν ίδιο γενικό σκοπό τής Αγωγής του Σχολείου. Γιατί χάρις στίς Σ. Ε. ό μαθητής Αναπτύσσει τήν αύτενεργειά του, πλουτίζει τις γνώσεις του καί Αναπτύσσει τις Ικανότητές του. Οί Σ. Ε. συνηθίζουν τό παιδί να έργάζεται ήσυχα, νά σκέπτεται καί νά αύτοδιδάσκεται κγ όταν Ακόμα δέν έπιτηρεΐται Από τό Δάσκαλο "Ομως ο δάσκα/ ος πρέπει νά έλέγχη αυτή τή δουλειά καί νά ένισχύη τό παιδί γιά αύτομάθηση. Ό Γε.ικός Επιθεωρητής προλογίζων μέ δίκαιον ένθουσιασμόν γράφει ότι ή έργασία τού κ. Κασ σ^υάτη Αποτελεί σημαντικήν συμβολήν εις τήν πρόοδον τής Έφηρμοσυένης Διδακτικής εις τήν 'Ελλάδα. Ή Πολιτεία συγ χαίρει τόν συγγραφέα γιά τήν ώραία καί ώφέλιμη έργασία του». ΔιδασκάΜσσα 1/ξίου Δημ Σχολείου: «Μέ βαθειά ικανοποίηση διάβασα τό μικρό σέ όγκο μό πλούσιο σέ σκέψεις πρα. «τικές βιβλίο σac. Είμαι ευτυχής γιατί πολλές άπό τις σιωπηρές Εργασίες πού Αναφέρετε χρησιμοποιώ μέ άριστα Αποτελέσματα Ή άπλή καί φυσική καθοδήγησή σας συνδυασμένη μέ τό ώραΐο γλωσσικό χρώμα τής Δημοτικής γέμισαν τις ψυχές τών παλαιών σας συνεργατών άπό χαρά καί ευχαρίστηση. Γιαυτό τόσον έγώ όσον καί διάφοροι άλλοι έδώ συνάδελφοί μου σάς εύχαριστοΰυε καί έλπίζομε νά δούμε σύντομα κγ άλλες έργασίες σας γύρω άπό τά άλυτα προβλήματα τών σχολείων μας...» Διδάσκαλος 1/ξίου I. Κ. «...Τό βιβλίο σας είναι πολύ καλό καί χρήσιυο γιά τούς διδασκάλους, ίδίςχ τών 1/ξ(ων Ό συνάδελφος κ V, έγραψε τά καλύτερα λόγια γι αύτό Γράφει πολλά καί καταλήγει : Έν γένει τό ζήτημα τής ρυθμίσεως τών Σιωπηρών Εργασιών, τό έξετάζει μέ πολλήν προσοχήν καί σχοχαστικότητα, άλλά καί μέ μεγάλην έμπειρίαν καί μπορεί να πή κανείς πώς οί ύποδείξεις του πλησιάζουν εις τήν περιπόθητον λύσιν τών σιωπηρών έργασιών, αί όποϊαι κατ έμέ, ένέχουν τόσην σημασίαν διά τό 1/ξιον Σχολεϊον, όσον καί ή διδα σκαλία τών μαθημάτων». Δημοδιδάσκαλος 1/ξίου Δημοτικού Σχολείου καί Δημοσιογράφος Α Σ : Εύχαρίστως όμολογώ, δτι έμεινα Απολύτως Ικανοποιημένος άπό τή μελέτη τού βιβλίου σας «Τό Πρόβλημα τών Σιωπηρών Έργασιών». "Οσο σπουδαίο καί ζωτικό είναι

24 τό θέμα αύϊό γιά τό Δημοτικό Σχολείο, τόσο Ανεξερεύνητο έμεινε, μέχρι σήμερα. ΕΤσθε ό πρώτος πού Ασχοληθήκατε μέ σύστημα, μέ μέθοδο, μέ προσοχή καί μαεστρία. Παλαιότερα 6έν κινούσε τούτο τήν προσοχήν τών διακονούντων τό Δημοτικό σχολικό λειτούργημα. Τό θεωρούσαν ώς πόρεργον. Ως παρονυχίδα. Βέβαια τότε πού λειτουργούσε τό Δημοτικό μόνο μέ τις τέσσερες κατώτερες τάξεις δέν ύπήρχε περιθώριο γιά εύρεία χρήση τών Σ. Ε. Ά φ δτου δμως προστέθηκαν ol Ε' ΣΤ' δημιουργήθηκε ή Αδυσώπητη Ανάγκη έντατικής έκμεταλλεύσεώς των δχι μόνον γιά Απασχόληση τών μή έργαζομένων μέ τό δάσκαλο τάξεων, στά μονοτάξια καί διτάξια, Αλλά καί διά τόν φοβερόν λόγον τής συμπληρώσεως τών πολλών κενών, πού Αναπόφευκτα δημιουργούνται άπό τήν Ανεπάρκεια χρόνου, γιά τήν Ανάπτυξη πληρέστερης καί μεθοδικώτερης διδασκαλίας. ΟΙ παρεχόμενες στούς δύο αυτούς τύπους σχολείων γνώσεις, δέν μπορούν νά είναι έπαρκείς Οί διδάσκαλοι δσο Ικανοί καί φιλότιμοι καί Αν είναι δέν μπορούν νά έπιτύχουν τούς καρπούς τούς όποιους ΘΑ Αποδώσουν οι διδάσκαλοι τών πολυταξίων. Μέτρια Απόδοση ΘΑ συνοδεύη τήν προσφορά τους. Εργάζονται μόνον τό ήμισυ τού χρόνου σέ κάθε συνδιδασκόμενο τμήμα. Τή μικρή δμως Απόδοση άναπληροΐ καί συμπληροΐ ή λελογισμένη κατάλληλη καί μεθοδική χρήση τών σιωπηρών έργασιών. Μέ τις Σιωπηρές Εργασίες κλείνουν τά χάσματα, Αναπληροΰνται οί έλ λείψεις καί συμπληροΰνται τά κενά στούς διαφόρους τομείς τών γνώσεων Πόσο Αποδοτικό θά είναι τό έργο τού πεπειραμένου δασκάλου ετναι περιττό νά τονίσωμε. Αυτός θά κόμη έπιτυχή χρήση τών Σ. Ε. τητο λοιπόν καιρός νά καταπιαστή κάποιος τών Εκπαιδευτικών μας μέ τό ώς άνω θέμα. *Η πρωτοβουλία σας, δθεν, είναι Αξία έπαίνου καί έξάρσεως. Ή έρ γασία σας είναι πλήρης καί ουσιαστική. Μεγάλως θά συμβάλη στήν κατανόηση τής σημασίας τών Σ Ε. καί θά συντελέση στόν έπιτυχή χειρισμό τους Από τούς δασκάλους, θά προκληθώσιν άνησυχίες καί έρεθισμοί στή σκέψη τών έργατών τής Στοιχειώ δους, πού θά μελετήσουν τό ωραίο βιβλίο σας καί θά γεννηθούν συζητήσεις καί Ανταλλαγές σκέψεων έξ αίτιας του. Τό θέμα Αρχίσατε καί διεξήλθατε καλώς. Σκοτεινά σημεία δέν Αφή

25 - 23 σατε πλήν έκείνων τά όποια θεωρείτε ώς άλυτα καί άδιευκρίνιστα προβλήματα. Ό σκοπός, ή σημασία, τά ετδη καί ή έκλογή των έκτίθενται μέ σαφήνεια άκριβολογία καί χάρη. Ιδιαιτέρως τονίζετε τήν άνάγκη τοο έλέγχου τών Σ. Ε. Πολύ όρθώς. Γιατί σιωπηρά έργασία πού μένει άνευ έλέγχου χάνει τό ήμισυ τής άξίας της Προσφέρατε σοβαρή υπηρεσία στή Δημοτική 'Εκπαίδευση. Έδώσατε στοιχεία, καί τή λειτουργία τοο σημερινού Σχολείου νά ένισχύσουν καί τήν έρευνα πρός λυσιτελέστερες άναζητήσεις είς τό μέλλον νά τονώσουν, καί τό δάσκαλο νά βοηθήσουν σημαντικά στό έργο του. Πιστεύεται άπό δλους μας, δτι οί σιωπηρές έργασίες άποτελοον τό μυστικό τής έπιτυχίας γιά τήν εύρυθμη καί άπρόσκοπτη λειτουργία τού Δημοτικού. Σεις μέ τό βιβλίο σας δώσατε τό κλειδί πού άνοίγει τίς πύλες πρός τό μυστικό. Δίνετε τό νήμα τής 'Αριάδνης μέ τό όποιο θά είσδύση ό δάσκαλος στό λαβυρινθώδη ναό καί θά γίνη κοινωνός τών Αδύτων τής προσφορώτερης έκμεταλλεύσεως. Δείχνετε τό δρόμο πού όδηγεΐ τούς δασκάλους τής σχολικής λειτουργίας καί καθιστάτε ένήμερο καί τόν άδαέστερο καί άπειρότερο νεαρό καί άρχάριο Εκπαιδευτικό. Γεμάτο σαφή πείρα, προϊόν μακράς δασκαλικής καί Έπιθεωρητικής ύπηρεσίας, προώρισται νά φλογίση τά δασκαλικά μάτια καί νά όπλίση μέ είδικές γνώσεις τήν διάνοια δσων θά έχουν τήν τύχη νά τό διεξέλθουν. Έπειτα ή άψογη καλλιτεχνική του έκτύπωση διευκολύνει καί καθιστά τερπνή τήν Ανάγνωσή του. Πιστέψατε, πώς ή προσφορά σας εγναι άί,ιόλογη καί σάν τέτοια θά καταχωρηθή είς τό έργώδες παρελθόν σας άπό τόν κλάδο τής Λαϊκής Παιδείας, τό έργο τού όποίου Αναμφίβολα, κατεστήσατε εύχερέστερο καί άκοπώτερο*. Γυμνασιάρχης Γυμνασίου άρρένων Ν. Σ. : «Εδιάβασα καί έγώ ένα βιβλίο τό όποιον έκυκλοφόρησε πρό όλίγων μηνών, γραμμένο άπό τόν Επιθεωρητή τής Β' Περιφερείας Ρεθύμνης κ. Παναγιώτην Κασσιμάτην καί έπιγραψόμενον Τό Πρόβλημα τών Σιωπηρών έργασιών είς τά Δημοτικά μας Σχολεία». Τό κομψό αύτό βιβλιαράκι άποτελεΐται άπό 60 σελίδες καί έχει έκτυπωθή έπί άρίστου χάρτου προλογίζεται δέ άπό τόν Γεν. Επιθεωρητή Στοιχ. Έκπαιδεύσεως Κρήτης μέ πολύ

26 24 - Επαινετικός φράσεις διά τήν «Επιμελημένην συγκέντρωσιν κατά κεφάλαια καί διάρθρωσιν τής Ολης», ώστε νά διαπιστώνεται ή «σημαντική συμβολή τοο συγγραφέως ε(ς τήν πρόοδον τής Εφηρμοσμένης Διδακτικής έν τώ τόπψ μας». Μετά τόν πρόλογο Ερχονται «προεισαγωγικά λόγια» τοο συγγραφέως ε(ς τά όποια τονίζει τούς λόγους οΐ όποιοι τόν ώθησαν είς τήν Εργασίαν του αυτήν, σημειώνει δέ καί τήν χρη σιμοποιηθεΐσαν βιβλιογραφίαν. Τό ζήτημα τών Σιωπηρών Εργασιών δέν Εχει άκόμη Ερευνηθή παρ ήμών όσο πρέπει καί ή σχετική βιβλιογραφία είναι πενιχρά, διά τοοτο δέ καί άποκτφ ιδιαιτέραν σημασίαν ή Εργασία αυτή του κ. Κασσιμάτη. Σημειώνεται κατόπιν ή άξια τών Σ. Ε. είς τό 1/ξιον κυρίως Δημοτικόν Σχολειον καί άκολουθοον τά κύρια κεφάλαια τοο βιβλίου *Έννοια καί Σκοπός τών Σ. Ε., τά είδη τών Σ.Ε. Μέθοδος τών Σ.Ε. Ελεγχος τών Σ.Ε. Μέσα τών Σ. Ε. - "Υλη τών Σ. Ε. κ.λ.π. Τό κεφάλαιον «"Υλη τών Σιωπηρών Εργασιών» είναι τό σπουδαιότερο καί μεγαλύτερο, άσχολεΐται δέ μέ αύτό ό συγ γραφεύς είς τό Ενα τρίτο τοο βιβλίου ήτοι είς 20 σελίδες. Είς αύτό 6 διδυσκαλος Ενημερώνεται πλήρως έφ δ,τι άφορφ τήν φύσιν καί τήν ύλην τών Σιωπηρών Εργασιών είς τό Σχολειον. Εγώ δέν είμαι ε (δικός νά είσέλθω είς τάς λεπτομερείας ώστόσον όμως σημειώνω δτι μέ Ενα άπλοϋν βλέμμα είς τά σχετικά κεφάλαια ό άναγνώστης πείθεται περί τής σημασίας καί τής χρησιμότητος τού περιεχομένου των διά τά δημοτικά Σχολεία, άλλά καί περί τοο ΕπιτόχοΟς τρόπου μέ τόν όποιον ό συγγραφεύς Εκθέτει τά Επί μέρους ζητήματα τών Σιωπηρών Εργασιών. Ό άναγνώστης τοο μικροο αύτοο βιβλίου δέν κουράζεται καί δέν αισθάνεται δυσκολίας διά τήν κατανόησιν τής ύλης αύτοϋ ή όποία Εχει έκτεθη κατά τρόπον Επαγωγόν καί διεγείρειζ''-ιοόν τό Ενδιαφέρον. Ασφαλώς ό κ. Κασσιμάτης μέ τό βιβλίον του αύτό προσφέρει πολύτιμον βοήθειαν είς τούς διδασκάλους άπό τούς όποίους κυρίως καί πρέπει νά έκτίμηθή ή Εργασία αύτή δεόντως, δεδομένου δτι πρόκειται περί τής πρώτης συστηματικής Εργασίας παρ ήμϊν Επί τοο θέματος αύτοο. Ό συγγραφεύς πραγματικά είναι άξιος συγχαρητηρίων».

27 lb Διευθυντής 6/ξίου Σχολείου ΧανΙων (παληός συνεργάτης μου σ ένα 3/ξιο Σχολείο τής Κρήτης) Σ.Π. : «Έμελέτησα μετά προσοχής τό πρό όλίγου έκδοθέν βιβλίον σας «Τό Πρόβλημα τών Σιωπηρών Εργασιών». Σάς συγχαίρω όλοψύχως, διότι τοϋτο άναπληρώνει μίαν πανελλήνιον άνάγκην. Διά τής έκδόσεως τοο τόσον άπαραιτήτου τούτου όδηγοϋ τής Διδακτικής στήν πράξη βοηθάτε τόν συνάδελφο καί τοϋ άνοίγετε νέο δρόμο έργασίας* τόν κάνετε ν άνησυχήση πάνω στό ζήτημα αυτό καί νά δώση μίαν διέξοδο, δχι τυχαίαν, δπως μέχρι σήμερον, άλλά νά μεταβάλη τις ώρες αύτές σέ Ιδιαίτερον μάθημα, μέ καθωρισμένη ύλη έκ τών προτέρων, σέ αύτοφροντιστήριο μέ τήν έπίβλεψιν τοο δασκάλου καί τών μεγαλυτέρων μαθητών. Δέν βοηθάτε μόνον τόν συνάδελφο τοο Μονοταξίου καί Διτα ξίου, ώστε μ ένα Ιδιαίτερο μάθημα νά τοο φεύγη ό έφιάλτης, γιά τίς άταξίες στίς έλεύθερες ώρες καί νά έχη καρποφόρα άποτελέσματα, άλλά άποδεικνύετε δτι γιά όλους τούς τύπους τών Σχολείων μας, ο( έλεύθερες ώρες δύνανται καί πρέπει ν άποβαίνουν άποδοτικές. Βλέπω μέ ξεχωριστή εύχαρίστηση δτι έξακολουθει ή (δία άφοσίωση καί πολύπλευρη δράση, τήν όποίαν έγνώρισα κατά τήν συνεργασία μας, τά πρώτα χρόνια τής διδασκαλικής μου ζωής. 'Από μακροο χρόνου έκανα τήν σκέψη, γιατί ή τόση πολύτιμη πείρα σας, καί τά συμπεράσματα έκ τών συχνών συνεδρίων νά μή δοθούν ώς βοηθήματα στούς συναδέλφους. Τώρα διαπιστώνω δτι θετικά θέλατε νά βοηθήσετε στή βελτίωση τού λαϊκού μας Σχολείου καί τού έργάτη του. Ασχοληθήκατε μ ένα άπό τά σοβαρώτερα προβλήματα, πού ζητά τή λύση του στόν τόπο μας καί πού όλίγοι έχουν άσχοληθή μέχρι σήμερα. Αν τώρα προσθέσω τήν έπιμελημένη έμφάνιση καί τήν έκδοση τούτου έπί άρίστου χάρτου, βλέπω καί θυσίαν οίκονομικήν, άντί τής φτηνής δεκαρολογίας τών πάσης φύσεως σχολικών έγχειριδίων κατά τά τελευταία έτη (δίως. Μέ τήν πεποίθηση λοιπόν δτι δέν θά φεισθήτε νέων κόπων καί θά θελήσετε νά έπανεκδόσετε τούτο, περισσότερο βελτιωμένο, άφοΰ έτυχεν έπαξίως τόσης θερμής ύποδοχής άπό τούς συναδέλφους, δτι βλέπω στόν Νομό ΧανΙων, θέτω ύπ δψη σας ξερικές κρίσεις μου καί έάν τό νομίζετε, δίδετε περισσότερη έκταση σέ νέαν σας έκδοση τήν όποία θεωρώ έπιβεβλημένη. i

28 - 26 α) Κεφάλαιον «Έννοια καί σκοπός τών Σ ωπηρών Εργασιών*. ΣελΙς 17. ( Ιδιαίτερη μορφή διδασκαλίας) Είδικής Διδακτικής Μάθημα. Καί άν νομίζετε, ν' άναγράφεται καί ή διδασκομένη ύλη στό τηρούμενο βιβλίο ύλης. Ή παράγραφος αΰτη θέλει περισσότερο βάθος καί πλάίος στήν άνάπτυξή της. Ή άνακάλυψη καί ένίσχυση τών δεξιοτήτων, κλίσεων καί χωριστών διαφερόντων τών παιδιών καί συνέχεια ή έπομένη παράγραφος θέλει περισσότερη σαφήνεια, γιατί στό τέλος τού βιβλίου πού δίδονται κατευθύνσεις έργασίας δέν άνταποκρίνονται πλήρως πρός τά δσα τονίζετε, πολύ σωστά στήν παράγραφο αύτή. β) «Είδη Σιωπηρών Εργασιών»: Σελίς 19. Έχει άνάγκη έπεκτάσεως ( Ιχνογραφία, Καλλιγραφία, Χειροτεχνία, Ξυλογλυπτική, χαρτοπλεκτική, πλαστική, συρματοπλεκτική, κέντημα πινακίδες κλπ. όμάδα παιδιών έκ τής ύλης τών προηγουμένων ή τής ήμέρας καί νά βραβεύεται ή καλύτερη, όσων ή κλίση έζήτησε τέτοιου είδους σιωπηρές έργασίες καί γενικά θά γί νεται, δταν όμάς μαθητών άπασχολεΐται σέ όρισμένη έργασία,.κατά τόν Ιλεγχο τής έργασίας). γ) «Ή μέθοδος τών Σιωπηρών 'Εργασιών» Σελίς 23. Στις ύποδείξεις δέν θά ήταν σφάλμα τοϋ βιβλίου, άν δίδετε σείς έκ τής πείρας σας τήν τεχνική τής έπεξεργασίας περισσοτέρων μαθημάτων τού ένός π. χ. έκεΐ πού όμιλεΐτε περί Γεωγραφίας νά δίδατε τήν τεχνική δπως καί στήν άντιγραφή Γ:ά τόν έμπειρο καί άνήσυχο συνάδελφο δέν θά χρησίμευε γιά καλούπι, είναι μιά παρόρμηση άλλά βγαλμένη άπό πείρα. Σελίς 24. "Οχι μόνο στίς κατώτερες τάξεις, άλλά σέ δλες ή ύλη θά διαλέγεται σύμφωνα μέ τά ένδιαφέροντα, άλλά πάντοτε γύρω άπό τή διδασκαλία ύπό τήν καθοδήγηση τοϋ δασκάλου. ΕΓναι τόση ή άνάγκη τοϋ αύτοελέγχου ώστε ό χρόνος τών Σιωπηρών Εργασιών πολλές φορές δέν είναι άρκετός δ) «"Ελεγχος Σιωπηρών Εργασιών». Πολύ όρθά έξευρίσκετε τόν χρόνον τοϋ έλέγχου τών Σ Ε. καί άν έδίδετε μερικά παραδείγματα τρόπου έλέγχου τήν ώραν τοϋ μαθήματος τού σχετικοϋ μέ τήν σιωπηρόν έργασίαν, δέν θά έμεταφέρατε τοϋτο στά άλυτα προβλήματα καί μέ τούς βοηθούς συμπληρώνεται ό έλεγχος πλήρως. Ή γνώμη σας περί άμοιβών, άμιλλας

29 καί κύρους τοο Διδασκάλου μέ εύρίσκει άπολύτως σύμφωνον. ε) «"Υλη τών Σιωπηρών Εργασιών». Τά βοηθητικά στοιχεία τής A', Β καί Γ' είναι μάλλον θεωρητικά, θά ήθελα έπέκταση στις έργασίες τοο χεριού, πάνω στήν διδασκομένη ύλη μέ όλίγα παραδείγματα τέτοιων έργασιών. Μέσα στίς όμάδες θά πρέπει νά έχη όρισθή καθ ένός ή έργασία, βποια καθένας ζητήση (ό ένας θ άσχοληθή μέ τούτο τό στοιχείο, ό άλλος μέ τό άλλο, συνολικά δίδει δέ ή όμάς τήν έργασία πού τής άνετέθη ή άνέλαβε). Τά μεγαλύτερα παιδιά έτοιμάζουν γιορτές κλπ., καραγκιόζηδες καί παίζουν άκόμα. Τά μεγάλα παιδιά θά κάνουν παρατηρήσεις στά ζώα καί φυτά μόνα τους, θά κάνουν παρατηρήσεις γιά έκθέσεις κλπ. Σελίς 52. Περισσότερα παρορμητικά στοιχεία χρειάζονται. Ημερολόγιον Σ Ε. θά δημιουργήση κάθε συνάδελφος, άν άνα* γράφη στό βιβλίο ύλης τήν διδασκομένη ύλη έκάστοτε στό μά θηυα τών Σιωπηρών Έργασιών». Πρόεδρος Διδασκαλικού Συλλόγου. I. Κ. «... Διά τήν 6κ δοσιν τού μικρού μέν, άλλά λίαν χρησίμου βιβλίου σας, σάς συγχαίρω. Είναι ένα άριστον βοήθημα διά τούς συναδέλφους ίδίως τών Μονοταξίων καί Διταξίων Σχολείων τής ΠατρΙδος αας, εύχομαι δ* δπως, μετ ού πολύ, έπακολουθήση ή έκδοσις καί άλλων ώφελίμων βιβλίων παιδαγωγικών, πρωτοτύπων εις τό είδος των, ώς τό έκδοθέν, πρός διευκόλυνσιν τού έργου τών διδασκάλων...». Ό κ. Γενικός Επιθεωρητής θ ' Περιφερείας εις τήν ύπ* άριθ 10/ έγκύκλιόν του πρός τούς κ. Έπιθεωρητάς τών Δημοτικών Σχολείων Κρήτης γράψει μεταξύ άλλων καί τά έξής : 2) θέμα σπουδαιότατον έν τώ Μονοταξίφ Σχολείφ είναι καί τό τών Σιωπηρών Εργασιών. ΈπΙ τού θέματος τούτου γνωρίζομεν ύμϊν, δτι αί κατ' οίκον, διδόμενοι ώς σιωπηραί έρ νασίαι δέον νά Ιχωσι δημιουργικήν χροιάν καί νά μή είναι άπλή άντιγραφή ή μηχανική λύσις δοθέντος προβλήματος. Ομοίως δέον αύται νά είναι άνάλογοι μέ τήν τάξιν τού μαθητού. Αί έν τώ Σχολείφ έπίσης διδόμενοι ώς σιωπηραί έρ* γασίαι, νά μή είναι τυχαϊαι, καθιερωμένοι καί άποκυήματα τής στιγμής, άλλά δημιουργική έργασία προπαρασκευαζομένη

30 28 προσεκτικές ύπό τοο διδασκάλου δι' έκαστον ήμιώριον καί δι έκάστην τάξιν. Επίσης δέον νά έχωσιν άμεσον σχέσιν μέ τό διδαχθέν άντικείμενον καί νά έπωνται ώς δημιουργική έμπέδωσις τών προσφερθέντων καί μόνιμος οίκειοποίησις ύπό τών μαθητών. 3) Τελεία προπαρασκευή τοο διδασκάλου, καθ δσον έν τφ μονοταξίω Σχολείω ό διδάσκαλος όψείλει νά διδάξη ποικίλην ύλην καθ έκάστην καί είς δλας τάς τάξεις τοο Σχολείου. 4) Ή άπόκτησις τής τεχνικής είς τήν διδακτικήν έργασίαν τοο μονοταξίου σχολείου. Ώς είκός τό μονοτάξιον σχολεΐον είναι τό Ιδεώδες σχολεΐον άπό Παιδαγωγικής άπόψεως, πρακτικές δμως δυσκολώτατον είς τόν άτακτον διδάσκαλον. Ό διδάσκαλος τοϋ μονοταξίου δέον νά κατέχη κάλλιον παντός άλλου διδασκάλου τήν τεχνικήν τοϋ έργου του. Οϋτω μόνον θά καταστή δυνατή ή ύπερπήδησις τών πρακτικών έμποδίων καί ή έπίτευξις τοϋ Ιδεώδους Παιδαγωγικού σκοποϋ, δν θηρεύει τό μονοτάξιον Σχολεΐον. Ή φυσική μετάπτωσις τοϋ διδασκάλου άπό τοϋ ένός είς τό έτερον μάθημα καί άπό τής μιάς είς τήν άλλην τάξιν χαρακτηρίζει τόν έμπειρον διδάσκαλον τοϋ μονοταξίου Σχολείου, τόν κατέχοντα τό μυστικόν τής Παιδαγωγικής έργασίας τούτου. 5) Ώς γνωστόν όλίγα έχουσι γραφή είς τήν Ελληνικήν περί τοϋ μονοταξίου Σχολείου. Έκ τών ύπαρχόντων συνιστώ* μεν τά κάτωθι βιβλία καί περιοδικά, έν συνεχείςι τών δι* άλλης συναφούς έγκυκλίου συνιστωμένων α) Εύαγγέλου Παπαίωάνου : Τό μονοτάξιον Σχολεΐον καί τό πρόγραμμά του. β) Παναγιώτου Κασσιμάτη : Αί Σιωπηραί Έργασίαι είς τό Δημοτικόν Σχολεΐον. Ιδιαιτέρως παραγγέλλομεν ύμΐν, δπως κρατήτε λεπτομερώς τάς καθ έκάστην διδομένας σιωπηρός έργασίας είς έκαστον μάθημα καί τάξιν, καθ δσον τό θέμα τοϋτο θ' άποτελέση καί άντικείμενον έρεύνης καί συζητήσεως είς όρισθησόμενον κατά τό τέλος τοϋ Σχολικού έτους γενικόν συνέδριον τών διδασκάλων τής Περιφερείας. Επιστολή τοϋ Γαλλικοϋ Ινστιτούτου Αθηνών: «Αξιότιμε Κύριε, τό Γαλλικόν Ίνστιτοϋτον 'Αθηνών πρό

31 κειται νά έκδώση έντός όλίγου τό τεύχος τοο ΆναλυτικοΟ δελτίου Ελληνικής Βιβλιογραφίας άφιερωμένον είς τήν έλληνικήν πνευματικήν (λογοτεχνικήν, έπιστημονικήν καί καλλιτεχνικήν) παραγωγήν τοο έτους Προκειμένου νά δημοσιευθή είς αυτό άνάλυσις τοο έργου σας «Τό πρόβλημα τών Σιωπηρήν Εργασιών είς τά Δημοτικά Σχολεία», σάς παρακαλοΰμεν νά άποστείλητε είς τήν Γραμματείαν τοο Δελτίου, 62 όδός Σίνα (άριθ. τηλ ) έν άντίτυπον αύτοο. Μετά τιμής (Έκ τής Γραμματείας τοο Δελτίου) Άνάλυσις Βιβλίου ύπό Γαλλικού Ινστιτούτου. Δελτίον Ε λ ληνικής Βιβλιογραφίας Τά Δημοτικά Σχολεία μέ τήν μίαν τάξιν (ένας μόνον διδάσκαλος σέ μιά αίθουσα, όπου είναι μαζεμένες οί 6 όμάδες τών μαθητών, τών 6 τάξεων τής Στοιχειώδους Έκπαιδεύσεως) άποτελοον τά 3/4 τών Σχολείων τής Χώρας (5240 Μονοτάξια Σχολεία, 1725 Διτάξια Σχολεία). Από αυτό κατανοεί κανείς τήν σημασίαν τήν όποίαν έχει ή Σ Ε, Ατομική ή όμαδική, πού λαμβάνει χώραν στήν τάξη, σέ ώρες πού διατίθενται γιά τήν διδασκαλίαν τών άλλων Ό κ. Κασσιμάτης, Επιθεωρητής Δημοτικής Έκπαιδεύσεως, έξετάζει λεπτομερώς τήν σημασίαν, τόν σκοπόν, τήν μέθοδον, άναγκαίον έλεγχον καί τήν ύλην τής διδακτικής έργασίας μέσα είς τήν τάξιν. *Η έργασία αύτή μπορεί νά είναι Ατομική ή όμαδική, τά θέματα έκλέγονται άπό τόν διδάσκαλον ή τούς μαθητάς, ή φύσις έπίσης τής άσχολίας μπορεί νά ποικίλλη σύμφωνα μέ τά ένδιαφέροντα κάθε μαθητοο, 6ν καί παρουσιάζη ένα πλήρες σχέδιον έργασίας, γιά δλες τίς τάξεις ό συγγραφεύς έπιφυλάσσει είς τούς διδασκάλους νά διατηροον τήν μβγαλυτέραν πρωτοβουλίαν. ΟΙ έργασίες στήν τάξιν είναι πρό παντός άνάγκη καί πρέπει νά είναι ποικίλες καί ένδιαφέ* ρουσες κατά τό δυνατόν. Τελειώνοντας αύτό τό μικρό, πρακτικό βιβλίο καί γεμάτο άπό ένδιαφέρουσες λεπτομέρειες ό κ Κασσιμάτης άπευθύνει έκκλησιν πρός τούς διδασκάλους τής ύπαίθρου, νά μαζέψουν καί νά δημοσιεύσουν τήν διδακτικήν ύλην, ή όποία δύναται νά χρησιμοποιηθή διά τήν βελτίωσιν τής βασικής Έκπαιδεύσεως τών Δημοτικών Σχολείων». Ένα γράμμα άπό τό Παρίσι : «Παρ' δλες τίς έρευνές μου δέν βρήκα. Παντού έκανε έντύπωσιν αύτή ή ίδιάζουσα διδα

32 30 σκαλία ή μάλλον ή άπασχόλησις τοο διδασκάλου σέ πολλές τάξεις. Έδώ καί στδ μικρότερο χωριό ή τάξις έχει τόν δάσκαλό της ή δέν ύπάρχει Σχολεΐον άλλά λόγφ τής έξαιρετικά πυκνής συγκοινωνίας τά παιδιά πάνε δπου υπάρχουν Σχολεία ή διημερεύουν ή άκόμη τά παιδιά τών οίκογενειών τών άγροκτημάτων πηγαίνουν οίκότροφα σέ πανσιόν. Ετσι δέν υπάρχει τό σύστημα Σιωπηρών Εργασιών δπως μοο έξήγησαν οί έκδοτικοΐ οίκοι. Ομως άνέθεσα είς ένα φίλον μου διδάσκαλο κ. Ρουφογάλη καί άν άνακαλύψη τέτοια βιβλία θά μοο πρ άμέ* σως». Ε.Ζ. Διδάσκαλος Μονοταξίου Δημοτικού Σχολείου Ν. Α. «Πολλές φορές μονολογώντας έλεγα». Μά τέλος πάντων μέ τί μέσα θά μπορέσω νά συγκρατήσω σέ ήσυχία, άφ' ένός μέν ώφέλιμη γιά μένα καί έπικερδή γενικώς δγ δλα τά παιδιά τού Σχολείου, τούς άτιθάσους μαθητάς μου άψού π.χ. τήν Ε καί ΣΤ' τάξιν άπασχολώ μαζύ μου 2 τό πολύ 2'/, ώρας ήμερησίως, τάς δέ ύπολοίκους 3 ή 3 V, ώρας πρέπει μόνη της καί σιωπηρώς νά έργασθή. «Ποτέ στό Πεντατάξιο Διδασκαλείο άπ' δπου τελείωσα δέν άκουσα νά γίνεται λόγος σοβαρός καί έν έκτάσει περί Σιωπηρών Εργασιών, άπλώς άνεφέρετο ό δρος Σιωπηροί Έργασίαι. Ούτε εϊδαμε υποδειγματική διδασκαλία σέ Μονοτάξιο γιατί δλες οί διδασκαλίες μας γινότανε στό πολυτάξιο. Εμείς άφ δτου διωρισθήκαμε έξ άνάγκης σχεδιάζαμε καί δίναμε έργασίες στά παιδιά μας, άλλά γρήγορα - γρήγορα καί χωρίς νά δίνωμε μεγάλη σημασία γι* αύτές. Μάς περιελάμβανε μέ λίγους λόγους καί μάς ή σκιαγράψησις τού Γενικού Έπιθεωρητοΰ κ. Παπαϊωάννου. Μέ τήν μελέτην σας δμως αυτή κ. Έπιθεωρητά καί διά τήν όποία δλος ό διδασκαλικός κόσμος τού Μονοταξίου θά σάς εύγνωμονρ άνακουφισθήκαμε λίγο καί άφησε νά λασκάρη λίγο τό σκοινί πού άσφυκτικά μάς έσφιγγε. Εύχόμεθα κ. Έπιθεωρητά νά δοΰν τό φώς πολύ σύντομα καί άλλες νέες μελέτες σας έπ άγαθώ δλων μας καί πρωτίστως διά τούς μικρούς μαθητάς μας». Διδάσκαλος Μονοταξίου Δημοτικού Σχολείου Σ. Π. «Μοΰ ύπενθυμίζει τά πρώτα διδασκαλικά μου βήματα πού παραφορτωμένος άπό θεωρίες τού Μονοταξίου Διδασκαλείου, πού τόσον έντέχνως μάς είχε σερβίρει καί ριζώσει είς τά τρίσβαθα

33 31 τής'ψυχής μας, ό καθ όλα άριστος Διευθυντής μας Αξιότιμος κ. Άντωνόπουλος, βιαζόμουνα νά τις δώ Εφαρμοζόμενες καί ε(ς τήν πράξιν ύπ Εμού. Είς τό ζήτημα λοιττόν τών Σιωπηρών 'Εργασιών πού ύποχρεωτικά Επρεπε νά Εφαρμόσω είς τό Σχολείο μου, τό όποιο ήτο καί Μονοτάξιο καί ώς Εκ τούτου μού Επεβάλλετο νά τό πράξω περισσότερο παντός άλλου, είς τήν άρχή πελάγωσα καί γιά νά είμαι ειλικρινής άπογοητεύθηκα. Ενώ τό ζήτημα αύτό τό θεωρούσα άπλούστατο άρχισε νά μού παρουσιάζεται ώς Ενα δύσκολο καί άλυτο πρόβλημα, ώς Ενα μεγάλο, μά πολύ μεγάλο φάντασμα. Επειδή μάλιστα Εβλεπα τήν άποτυχία μου αύτή καθημερινώς νά μεγαλώνη καί νά μού παρουσιάζεται καί στόν ύπνο μου άκόμα ώς Εφιάλτης καί νά μή μέ άφήνη νά ήσυχάσω, άρχισα νά Ανησυχώ καί νά σκέ πτωμαι ότι τό ζήτημα αύτό ήτο σοβαρό, σοβαρώτατο καί πήρα τήν Απόφαση ή νά τό λύσω ή νά Εγκαταλείψω τό Επάγγελμα Εντελώς καί νά άφήσω τά τόσα όνειρα πού Επλαθα γι αύτό. "Αρχισα λοιπόν νά προπαρασκευάζωμαι Ιδιαιτέρως γι αύτό καί νά σημειώνω τις Εργασίες πού θά Εδινα σέ κάθε τάξη τήν Επομένη, γιατί αί σημειώσεις μου καί α( γνώσεις μου, Εννοώ τού Διδασκαλείου, δέν μού Εδείκνυον ποιές νά χρησιμοποιήσω σέ κάθε τάξη καί πώς. "Αλλως τε καί σχετικά βιβλία δέν ύπήρχον τότε, πού Ασφαλώς ήμουνα εύχαριστημένος νά διαθέσω καί τό ήμισυ τών μηνιαίων Αποδοχών μου γιά νά βγώ άπό τό Αδιέξοδο, ή καί άν ύπήρχον ή ήσαν σέ ξένες γλώσσες τυπωμένα ή είς χεΐρας όλίγων πού δέν μπορούσα νά Επικοινωνήσω μαζύ τους γιά πολλούς καί εύνοήτους λόγους. Ξεκίνησα λοιπόν μέ τό καθάρισμα τών μαθητών, πού κατ' Εμέ τουλάχιστον Επιβάλλεται είς τά Σχολεία περισσότερον τής ύπαίθρου όπου παρουσιάζεται ή τόσον μεγάλη άκαθαρσία Επί τών μαθητών (κούρευμα δηλαδή, πλύσιμο, κόψιμο νυχιών, κτένισμα κλπ.). Σιγά σιγά προχώρησα καί σέ πολλές άπό τις ύποδεικνυόμενες Εργασίες είς τό βιβλίον Σας ή δέ άπογοήτευσίς μου καί δ Εφιάλτης πού μού παρουσιαζόταν άρχισαν νά ύποχωρούν καί νά μέ Εγκαταλείπουν. Τώρα όμως οι νέοι συνάδελφοί μας δέν πρόκειται νά περιπλακοΰν σέ μιά τέτοια περιπέτεια σάν τήν δίκιά μου όταν φροντίσουν νά πλουτίσουν τόσον τήν Ατομικήν των βιβλιοθήκη, όσον καί τών Σχολείων πού ύπηρετοον μέ τό βιβλίον Σας, τό όποιο θά τούς καθοδηγή είς τό Επίπονον Εργον

34 32 τους, θά τούς διευκολύνη τά μέγιστα καί θά τούς διαλύη κάθε Αμφιβολία. Τελειώνοντας τήν παρούσαν μου δέν έχω τίποτε άλλο νά προσθέσω παρά τήν ευχήν δπως τό θεάρεστον έργον σας μιμηθούν καί πολλοί άλλοι έκλεκτοί συνάδελφοι καί συνειδητοί συν* δικαλισταί καί έπεξεργασθούν καί τά τόσα άλλα θέματα πού μένουν άκόμα, διά τήν καλυτέρευσιν καί άνύψωσιν τού λαϊκού ίΐας Σχολείου». Ποιά είναι τώρα τά συμπεράσματά μας άπό τις γνώμες αύτές ιών φίλων μας, γιά τήν όρθή τοποθέτηση τού ζητήματος, δέν είναι δύσκολο ν* άντιληφθή κανείς. "Όλοι θά συμφωνή οωυε δτι : 1) Ή σιωπηρή έργασία δέν είναι πρόχειρη άπασχόληση, άλλα μιά καινούργια μορφή έργασίας τού σχολείου, ιδιαίτερα τού μονοταξίου καί διτάξιου, καί άπό αύτήν έξαρτάται ή έπιτυχία ή ή Αποτυχία του. 2) Ούτε τά Διδασκαλεία, ούτε οι Παιδαγωγικές Άκαδημίες, ούτε ή Διδακτική τών θεωρητικών μας έχουν άσχοληθή μέ tic σιωπηρές έργασίες τών παιδιών. Στό προσκήνιο τής έφαρμοσμένης διδακτικής τις έφεραν οί δασκάλοι μας (μέ τούς Επιθεωρητές μας) καί αυτοί είναι έκεΐνοι πού θά δώσουν καί τή λύση στό πρόβλημα πού Αντιμετωπίζουν άπό τήν πρώτη ήμέρα τής δουλειάς των. 3) Χρειάζεται ένα πρόγραμμα σχετικό, ένα ήμερολόγιο σιωπηρών έργασιών, καμωμένο άπό τό δάσκαλο, μέσα στό όποιο ή έκλογή καί ή διάταξη τής ύλης νά γίνη σύμφωνα μέ τις γνωστές άρχές τής έπαγωγικότητος, τής Αφομοιωτικής Αντοχής τών παιδιών, τής συγκεντρώσεως καί τής προσαρμογής τής ύλης, σύμφωνα μέ τή σειρά πού θά παρουσιάζωνται τά παιδικά ένδιαφέροντα, ό κύκλος τών μαθημάτων των καί ή μοοφωτική ίδέα τού Σχολείου. 4) Γιά δσες σιωπηρές έργασίες δέν είναι δυνατό νά προσδιορισθούν. τό λόγο έχει ή εύσυνειδησία, ή άγάπη, ή διδακτική εύλυγισία καί τέχνη τών δασκάλων μας. 5) Στό ήμερολόγιό του ό δάσκαλος καθημερινώς νά σημειώνη καί τις όρθές λύσεις, δπου τό είδος τών σιωπηρών έρ

35 - 33 γασιών τό έπιτρέπει, δπως πχ. δταν άναθέση στούς μικρούς τής Γ' Δ' τάξης νά γράψουν στό τετρά&ίό τους τις δασυνόμε νες λέξεις, είναι άνάγκη καί ό δάσκαλος νά γράψη τή σειρά, δ, ή, οι, αΐ, ένας, ένα, έξη, έψτά, έκατό, ήμέρα, ήλιος, δμως, δποιος, δπως, δταν, δπότε, υγεία, ύπνος, ύμνος, αίμα, άλάτι, άμάξι, άμα, άμαρτία, άπλός, άρπάζω, έτοιμος, έσπερινός, ήγούμενος, ήγεμόνας, ήσυχος, ήρωας, Ιδρώτας, Ιερός, ίερεύς, δλοι, όλόκληρη, όμάδα, όμιλία, όμιλος, δπλο, δποιος, "Ελλη νας, 'Ελλάδα, Ελληνικό, "Ελλη, Ελένη, 'Ερμής, "Ηρα, "Ηφαι στος, ήψαΐστειο, Ηράκλειο, δπου, όρκος, ώρα, ώριμος, ώστε κ.λ.π. έτσι πού σέ λίγα χρόνια θά έχη ένα άριστο βοήθημα σιωπηρών έργασιών. Γιατί τό άναγκαϊο ύλικό τών σιωπηρών έργασιών πρέπει νά έτοιμασθή κυρίως άπό τό δάσκαλο, δπως παραδέχεται καί ό κ Ζομπανάκης είς τήν σελίδα 152 τού βιβλίου του «Προβλήματα τών 'Αγροτικών μας Σχολείων» καί 6) Ό τι ή σιωπηρή έργασία είναι μιά μορφή αύτενεργού μαθήσεως καί αύτοαγωγής, μιά έσωτερική άνάγκη τής ψυχής μας. Κύθηρα ΑΟγουατος Π. Γ. Κ. ΣΜ»κποές Έογαοίις 3

36 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Me μεγάλην χαράν χαιρετίζομεν την εχδοσιν ίνός νέον βιβλίου τής Διδακτικής έν χή ΙΙράξει * Τ ϋ IIΡ Ο Β Λ Η Μ Α ΤΗ Ν ΣΊΩ ΓΙΙΙ- ΡΩΝ Ε Ρ Γ Α Σ ΙΩ Ν» τον Κπιθεωρητον τής I f Περιφέρειας Ρεθύ- μνης χ. ΙΙαναγ. Κααοιμάτη. *Ε χ δ ίδ ε τ α ι ε ις κατάλληλον σ τιγ μ ή ν, δ ιό τι θά ονμπληρατση?ν χ ε νόν iv τή Ε Ιδ ιχ ή Δ ιδ α κ τ ικ ή χαί θά θ έσ η ε ις την υπ η ρ εσ ία ν τώ ν δ ι δασκάλω ν ιδ ία τώ ν Μ ο νοτα ξίω ν Δ ιτ ά ξ ιω ν Σ χ ο λ είω ν, π υα χτιχα π ορίσ μα τα μ ελ έτη ς χαι π είρ α ς ί π ί ένός θ έμ α το ς, μ ή έρενντ^θέντος σχεδόν μ έ χ ρ ι τοϋδε. Ηά δώση ε ιο έ τ ι ώ θ η σ ιν ε ις τους έξ α υτώ ν δια- π ν εο μ έν ο ν ς υπό π νεύ μ α το ς έ π ιο τ η μ ο ν ιχ ή ς Π α ιδ α γ ω γ ικ ή ς έρεύντ/ς χα ι ά μ ίλ λ η ς διά την π ερ α ιτέρ ω μ ελ έτη ν χαί ερευνά ν τον ζη τή μ α το ς, ώ στε τό σ π ονδα ϊον χοΰτο π ρ ό β λ η μ α τώ ν Σ ιω π η ρ ώ ν Ε ρ γ α σ ιώ ν νά λάβη την έπ ιτν χ εσ τέρ α ν β α θ μ η δ ό ν λύσιν. A t Σ ιω π η ρ ά ι *Ε ρ γ α ο ία ι χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ντα ι σ υ νήθω ς ώ ς μ ετρ ο ν άνάγχης διά την π ρόχειρον άπασχόλησιν τώ ν μ ή δ ιδ α σ χ ο μ ένω ν μ α θ η τώ ν, χ ω ρ ίς νά υπ ο λογίζετα ι ή β α θ ε ϊα δ ιά α χ τιχ ή χα ί π α ιδ α γω γ ιχ ή α υτώ ν άξια, ή τις π η γά ζει έχ τής έσ χ εμ μ έν η ς α υτώ ν έφ α ρ μ ο γής. Ά β ο ή θ η το ς ό διδάαχαλος χαί α νεν σαφούς προσανατολισμού ά να γχά ζετα ι ν* ά ν τ ιμ ε τ ω π ίζ η τό ζή τη μ α έχ τώ ν ένόντω ν χαί μ ετά π ρ ο χ ειρ ό τη το ς χα ί πολλάχις ό μ ό χ θ ο ς τον ε ίν α ι χατα διχα σ μένος ε ις α π ο τυ χ ία ν δ Γ έλ- λ ε ιψ ιν σαφούς δ ιδ α χ τιχ ή ς χ α ιε ν θ ν ν σ εω ς άπυ ά π ό ψ εω ς μ εθ ό δ ο υ χα ί έχλογής τής ύλης. Ε ά ν λ η φ θ ή μ ά λισ τα νπ * δ ψ ε ι ο τι τό ζή τη μ α τώ ν Σ ιω π η ρ ώ ν *Ε ρ γα σ ιώ ν έν δ ια φ έρ ει χ υ ρ ίω ς τά μ ο νο τά ξψ. χαί 1725 δ ιτά ξια Δ η μ ο τιχ ά Σ χ ο λ εία τής Π α τρ ίδ ο ς μ α ς, ά ντιπ ρο σ ω π εύοντα τά 3 ) 4 π ερ ίπ ο υ τών Δ η μ ο τ ιχ ώ ν Σ χ ο λ ε ίω ν τής Χ ώ ρ α ς, ή έργα σία του χ. Κ α α ο ιμά τη κ α θίσ τα τα ι ί τ ι μάλλον άξιόλογος. Ή χ α θο δήγησ ις ε ίς την χα λυτέρα ν χαί έπ ω φ ελεσ τέρ α ν έ χ μ ε τ ά λ - λεν ο ιν τοΰ ένδια μ έσ ο ν χρόνον μ ετα ξ ύ τής διδα σ κα λία ς έχά ο της τά ξεω ς υπό τώ ν διδασχάλω ν χαί ό άπότοχος ταύτης έ θ ισ μ ό ς τώ ν μ α θ η τ ώ ν εί>. τό ο ιω π η ο ώ ς χαί α ντενερ γώ ς έργά ζεσ θα ι αποτελούν?ν τώ ν τλεο ν ιχ τ η μ ά τω ν τοΰ β ιβ λ ίο υ τούτον χαί δη είς τά μ α θ ή μ α τα τώ ν Έ χ θ έ -

37 35 - σεω ν, τής Ο ρ θ ο γ ρ α φ ία ς, Ά ν α γ ν ώ σ εω ς, Φ ν ο ιχ ή ς Ισ τ ο ρ ία ς καί Γ εω γ ρ α φ ία ς. 'Η π ολυετής χαι π ο λύ τιμ ο ς π είρ α, ή β α θ ε ια γνώ ο ις τω ν ζ η τ η μ ά τω ν τής Δ ιδ α χ τ ιχ ή ς, τό π ρ α χ τιχόν χαι μ εθ ο δ ιχ ό ν π νεύ μ α τον ίχλε- χτον συνεργάτου χα ι * Ε π ιθ ε ω ρ η τ ο ν χ. Ιΐα ν α γ, Κ α σ σ ιμ ά τη ο ννετέλε- ααν ε ίς την ε π ιμ ε μ ε λ η μ έ ν η ν σ ν γχ έν τρ ω ο ιν χατά χεφ ά λα ια χαι διάρ- θ ρ ω ο ιν τής ύλης, ε ΐς τρόπον ώ σ τε ό Αναγνώστης διδάοχαλος, ονντρε- χονσης χαι τής χαλής έμ φ α ν ίσ εω ς τον β ιβ λ ίο υ, να α ισ θά νετα ι ενχα ρ ί- π τηοιν χαϊ β α θ ε ΐα ν ίχ α ν ο π ο ίη σ ιν χαι ω φ έλεια ν έχ τής μ ελ έτη ς τούτον χαι να δια π ισ τώ νω την σ η μ α ντικ ή ν σ υμβολήν τον ονγγρα φ έω ς ε ις τήν πρόοδον τής *Ε φ η ρ μ ο σ μ έν η ς Δ ιδ α χ τ ιχ ή ς έν τω τόπω μα ς. Ρ έθ ν μ ν ο ν, Α ύγουστος 1949 Μ Σ. Γινικός Έ λιθ ωρτιτής Στοιχ. 'ΚκκβιΛενσεβς θ' ΠβρίφερεΙας

38 Δ ΥΟ Π Ρ Ο Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ ΙΚ Α Λ Ο Γ ΙΑ Μ έ τό β ιβ λ ίο μ ο ν αυτό, συλλογή σ κ έψ εω ν Α νησυχιώ ν και παρα- τηρήσ εώ ν μ ο ν σε Μ ονοτά ξια Δ η μ ο τ ιχ ά Σ χ ο λ ε ία τω ν *Ε κ π α ιδ ε υ τικ ώ ν Π ε ρ ιφ ε ρ ε ιώ ν Χ α ν ιώ ν, Χ α λ κ ίδ ο ς και Ρ ε& ύ μ ν η ς, Λεν έρ χ ο μ α ι ν α να π τύξω θ ε ω ρ ίε ς ά τέλ ειω τ ες, δ ο κ η ο ιο ο φ ίες σ τ είρ ες και υ π ο κ ε ιμ ε νικά ονο τήμα τα, ούτε να τονίσ ω τη ο ημα ο ία, που έ χ ε ι για τη μ ό ρ φωση τον λαόν μ α ς τό Μ ονοτά ξιο Δ η μ ο τ ικ ό Σ χ ο λ ε ίο μ ε τ ις έξ τά ξεις τον ο τά α μ έτρ η τα χω ριά της 'Ε λ λ η ν ικ ή ς * Ε π α ρ χ ία ς Τό β ιβ λ ίο αυτό έ χ ε ι τή φ ιλοδοξία νά ποω τόστατήση αέ π ρ α κ τικ ές έρ ευ ν ες καί μ ε λ έ τ ε ς εκ ε ίν ω ν τω ν δ ιδ α κ τικ ώ ν π ρ ο βλημά τω ν, π ον μ έν ο υ ν Α νεξερεύνητα άπό μεγά λους και μ ικ ρ ο ύ ς Π α ιδ α γ ω γο ύ ς μ α ς, άπό τούς μεγά λο υς γ ια τί όλότελα τα Αγνοούν, κτ ά π τους μ ικ ρ ο ύ ς γ ια τί καθόλου δέν τά προσέχουν, όταν τα συναντούν. Σ τ η δυνατή προσαρμογή τής ϋε(ορία ς καί πράξης τής δ ιδ ικ τ ικ ή ς τέχνης, μέσ α ίέέλ ει α κόμη τό β ιβ λ ίο αυτό νά π ρ ω το σ τα τήοη. στήν Ε λ λ η ν ικ ή π ρ α γ μ α τικ ό τη τα Ό συγγραφέας τον ξ έρ ει καλά δ τ ι δ ίν μ π ο ρ ε ί νά δώση στο β ιβ λ ίο χαρακτήρα τ Ε Ι δ ικ ή ς Ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή ς έργα σ ία ς» γ ια τί αυτό, στο χά τω -χά τω τής γρα φ ής, ε ίν α ι έργο ά λ λ ω ν ξ έρ ει δ μ ω ς δ τι τό β ιβ λ ίο τον ε ίν α ι π ρ α κ τικ ό, δ ιδ α κ τικό καί ευ α γ γ ελ ίζ ετα ι κ ίνηση, δράση, π ρω το βουλία, άπαλλαγή τώ ν π α ιδ ιώ ν άπό τήν σ τα σ ιμότητα, τήν τυρα ννία καί τά δεσμά τον παληον σχολειού τής λογοκοπία ς καί τής έ τ ο ιμ η ς προσφοράς τώ ν μ ο ρ φ ω τικ ώ ν στοιχείυεν καί γνώ σεω ν, ενίσ χυση τον δασκάλου στ ή μ εγ ά λη καί ξεχ ω ρισ τή άποστολή τον, φώ ς στήν κ ο ινω νία τώ ν μ εγ ά λ ω ν καί τώ ν μ ικ ρ ώ ν τώ ν χ ω ρ ιώ ν μ α ς, άνοί^τά μ ά τ ια, μ εγά λη π ν ευ μ α τικ ή ς νάρκης, πού τόσο Α δικαιολόγητα καρδιά καί ξετίν α γ μ α τής κ υ ρ ια ρ χ ε ί στα χω ριά μα ς. Υ λ ικ ά κ έρδη δέν ώ&ησαν τον συγγραφέα τον μ ικ ρ ο ύ αυτού β ι β λ ίο υ ή έλ λ ειψ η κα ί ή άνάγκη είδ ικ ο ύ β ιβ λ ίο υ Σ ιω π η ρ ώ ν *Ε ρ γασιών τόν παρακίνησαν νά προχω ρήση στή συλλογή, τα ξινό μηση καί έκδοσή τον. Ό Αναγνώστης πολλές φ ορές τ?ά σνναντήση σ κ ό ρ π ιες δ ιδ α κ τικ ές συστάσεις, γενικού π ερ ιεχ ο μ έν ο υ, κ ρ ίσ εις για τά γενικά ζη τή μ α τα χής διδασκαλίας, τής δ ιδ α σ κ α λικής νοοτροπ ία ς, τής δ ιο ικ η τ ικ ή ς Α δυναμίας,

39 37 - μ έ δυό λόγια, τής δλης ζ ω ή ς τώ ν σ χολείω ν μ α ς. Τδ χ έρ ι δέν μ π ο ρούσε νά ουγχρατήαη την δ ρ μ ή τής κα ρδιά ς καί τον νοΐ>, κ ι έτσ ι ό προσεχ τικ ό ς μ ελ ετη τή ς τον β ιβ λ ίο υ αυτού, ό δάσκαλος ιδ ια ίτ ε ρ α τού χω ριού, πολλές φ ορές θά ψ ιθ ν ρ ίο η και αυτός σιω π ηρά : * Μ αυτά ε ίν α ι δ ιδ α κ τικ ή π ορεία σ δλα χά μαθύ]ματα τον Δ η μ. Σ χ ο λ είο ν, χ ι* δ χι μονάχα π ροβλήμα τα Σ ιω π η ρ ώ ν Ε ρ γ α σ ιώ ν». " Ισ ω ς αντό ε ίν α ι μ ία άπό τ/ς ά να π όφ ενκτες έ λ λ ε ίψ ε ις τον β ι- β λ ίο ν, έ λ λ ε ίψ ε ις πον προκαταβολικά ά να γνω ρίζομε νά υπάρχουν στήν έργα σ ία μ α ς. Α ς κ ρ ιθ ο ύ μ ε μ έ έ π ιε ίκ ε ια. Χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή σ α μ ε τή ζυιντανή γλώσσα, πον μ ιλ ε ι ό Έ λ λ λ η ν ικ ό ς λαός, ά κολονθήσ α με δέ τήν δ ρθο γρα φ ία τής Ν εο ελ ληνικ ή ς Γ ρ α μ μ α τ ι κής τον Ο. Ε. Σ. Β. τον ' Υ π ο ν ρ γ είο ν Π α ιδ ε ία ς, ή οποία ε ίδ ε τό φω ς τό , μ έ τή φ ροντίδα τον έπ ιο ή μ ο ν Ε λληνικ ό ν Κ ρά τονς. Η μ εγ α λύτερ η ά μ ο ιβ ή μ α ς θά ε ίν α ι νά νο ιώ ο ω μ ε, δ τι μ έ τό β ι β λ ίο αυτό π ρο ο φ έρα με κ ι ίμ ε ίς μ ια ρ ή β ο ή θ εια σ ένα άπό τ<1 τόσα και τόσα π ροβλήμα τα τον Δ η μ ο τικ ο ύ Σ χ ο λ είο ν, πον δέκα π έντε όλόκλήρα χρόνια μ έ π ίσ τη και ένθο νσ ια ο μ ό υπ ηρετήσαμε καί λίγη δ ιε υ κόλυνση στον "Ε λληνα δημοδιδάσκαλο, πον άλλα δέκα χρόνια δ ιο ικ ή σαμε και ένθα ρ ρ ύ ν α μ ε μ έ στοργή. Ρ έ θ υ μ ν ο Ι ο ύ λ ιο ς Γ Κ

40 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Είδικά γιά τις Σιωπηρές Εργασίες, βιβλία ή διατριβές δέν έχουν γραφή, άν έξαιρέση κανένας τό μικρό βιβλιαράκι τών 16 σελίδων τοο κ. Τρύφωνα Παπαθανασίου, ΓενικοΟ ΈπιθεωρητοΟ Στοιχειώδους Έκπαιδεύσεως. «ΑΙ ΣιωπηραΙ Ενασχολήσεις έν τώ Δημοτικώ Σχολείω», τό διαφωτιστικό άρθρο τοο κ. I Παπα- Χριστοδούλου «ΑΙ ΣιωπηραΙ ΈργασΙαι είς τό Μονοτάξιον Δημοτικόν Σχολεΐον», πού δημοσιεύτηκε στά 761 καί 762 τεύχη τοο Εκπαιδευτικού περιοδικού «Ερμής» τό 1943 καί λίγες λέξεις τής Διευθύντριας τού Μονοταξίου Προτύπου τής Ραλλείου Παιδαγωγικής 'Ακαδημίας Πειραιώς κ. Ευαγγελίας Πολίτου Επιφανούς στό τεύχος Μαΐου - Ιουνίου 1949 τού μηνιαίου έκπαιδευτικοΰ περιοδικού «Παιδαγωγική Έπιθεώρησις». Ό κ. Π. Παρασκευόπουλος, διευθυντής Διδασκαλείου Τριπόλεως, στό βιβλίο του «Οργανισμός τού μονοταξίου Δημ. Σχολείου*, ό κ. Ε Παπαίωάννου, δάσκαλος, 'Επιθεωρητής άργότερα, Γενικός Επιθεωρητής σήμερα, στή «Διδακτική τού Μονοταξίου Δημ. Σχολείου κατά τάς άρχάς τού Σχολείου Εργασίας» καί ό πολύ γνωστός στούς δασκάλους γιά τούς «'Οδηγούς του» παλιός Επιθεωρητής κ Δημ. Άνδρεάδης στούς δύο τόμους τού «Πρα κτικοΰ όδηγοΰ τής λειτουργίας τού Μονοταξίου Δημοτικού Σχολείου» γράψανε διάφορες γνώμες γιά τις Σιωπηρές Εργασίες. Ό τελευταίος μάλιστα στίς σελίδες τού Β' τόμου του προσπαθεί νά πείση τούς «μ ο ν ο τ α ξ I τ ε ς* δασκάλους, δτι οί γνώμες τών δύο άλλων συγγραφέων, οί άντίθετες τών δικών του, δέν ετνα1 >ρθές, δημιουργούν ουτοπίες κλπ. Τήν έλλειψη αύτη διαπιστώσαμε Ιδιαίτερα σέ δύο τοπικές Παιδαγωγικές Συγκεντρώσεις δημοδιδασκάλων, τίς όποιες διοργανώσαμε είς τό Καστέλλι τής Κισσόιμου τής Β'. ΠεριφερεΙας ΧανΙων, πρώτα, όπου έλαβαν μέρος ό Γενικός Επιθεωρητής καί 50 διδάσκαλοι τής έπαρχίας καί στό Σχολείο τής Αγίας Γαλήνης τής έπαρχίας Αγίου Βασιλείου τας Β' ΠεριφερεΙας

41 Ρεθύμνης, ύστερα, δπου έλαβαν μέρος 30 διδάσκαλοι τής έπαρχίας. 6 Επιθεωρητής Γόρτυνος μέ 20 δασκάλους του κ. Λ. Παιδαγωγοί, Διδακτικοί, Διευθυντές Διδασκαλείων, Άκα δημιών καί Πανεπιστημιακής Μετεκπαιδεύσεως δέν άσχοληθήκανε Ιδιαίτερα μέ τό πρόβλημα τών Σιωπηρών Εργασιών... Στό Γραφείο μου ύπηρετοον τρεις διδάσκαλοι. Ό πρώτος τέλειωσε τό Τριτάξιο Διδασκαλείο Ηρακλείου , ό δεύτερος τό μονοτάξιο ΧανΙων καί ή τρίτη τό Αρσάκειο Οταν τούς ρώτησα νά μοϋ- διηγηθοϋν τΐ έμαθαν στά Διδασκαλεία τους, γιά τίς Σιωπηρές 'Εργασίες, άκουσα μέ έκ πληξη τόν πρώτον ν άναφέρη, δτι δέν θυμάται ποτέ νά έγινε είδικός λόγος καί δτι πάντα οί ύποδειγματικές διδασκαλίες έγι νοντο στό Πολυτάξιο, τό δεύτερο, δτι τό Διδασκαλείο τους δέν είχε Μονοτάξιο καί τήν τρίτη, δτι μόνο στό τέλος τού έτους πήραν μερικά παιδιά άπό δλες τίς τάξεις, έκαμαν ένα Μονοτάξιο Δημοτικό Σχολείο καί «έπειραματίστηκαν»! Τις τελευταίες μέρες μέ έπεσκέφθη μιά διδασκάλισσα πού μετεκπαιδεύεται στό Πανεπιστήμιο. Μέ έπληροφόρησε δτι στό Πειραματικό Σχολείο τού Πανεπιστημίου δέν υπάρχει σήμερα Μονοτάξιο Σχολείο Στήν έξέταση λοιπόν τοϋ θέματος μικρή βοήθεια πήραμε u0vo άπό τά β>βλία' 1) Εκπαιδευτικά Συνέδρια τών Επιθεωρητών ) Ωρολόγια προγράμματα δλων τών τύπων τών Δημοτικών Σχολείων. Α. Καραγιάννη. 3) Ή διδακτική τοο νέου Σχολείου τ. Προέδρου τού Ε κ παιδευτικού Συμβουλίου Μ Καραχρίστου, σεβαστού διδασκάλου μου. 4) Ή Ζωή τών Λαών τού Ιδιου 5) Τό Κύκνειον ΤΑσμα. Πεσταλότσι 6) ΕΓκοσι γράμματα στόν Ελληνα Δάσκαλο, Παπαμαύρου σελίς 161 καί 7) Οσες έργασίες άναφέρομε στή πρώτη σελίδα τού βιβλίου. Πολύ μάς έβοήθησαν στήν έρευνα τού προβλήματος οί συνεργάτες μας τής Β\ Περιφερείας Χανίων , κ. Δημ. Γεωργιλάς, Φειδίας Βαρδάκις, Εμμανουήλ Κουνελάκις, Ιωάννης Κουτσαυτάκις, Κωνστ Κουτσουράκις, Έμμαν. Κατσι- 'φαράκις, Η. Μαυριδάκις, Μ. Μασούρης, καί Μ. Μπαμπουνά-

42 40 - κης (οί δύο'τελευταΐοι έκτελεστήκανε άπάνθρωπα άπό τούς Γερμανούς τό 1944), ή διδασκάλισσα Χαιρετάκη, ol σημερινοί τής Β\ Περιφέρειας Ρεθύμνης κ Στ. Παπαδάκης, Άνδρ. Σταυρουλάκκ, Ιωάννης Σταματογιαννάκις, Βασιλική Μαιράκη, ό Έπιθεωρηκής Γόρτυνος (σήμερα ΣητεΙας) κ. Γεώρ. Βασιλάκις καί ol διδάσκαλοι Γόρτυνος Πετειναράκις καί Χρίστο δουλάκις, οί όποιοι πήραν μέρος στις Συγκεντρώσεις πού άνα φέραμε, καί γραπτά ή προφορικά, άναπτύξανε τά συμπεράσματα τής πείρας καί τής μελέτης τους. ΑΞΙΑ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Τήν άξια καί τήν σπουδαιότητα τών Σιωπηρών Εργασιών βρίσκομε στό Βιβλίο «Εκπαιδευτικά Συνέδρια τού 1930* δταν οί Επιθεωρητές τών Δημοτικών Σχολείων τοο Κράτους έξέτασαν τό θέμα «ή προσήκουσα λειτουργία τού Δημ. Σχολείου». Άς δούμε τίς γνώμες τους : Ο μακαρίτης Ήλίας Βλάχος έλεγε, δτι «Διά τών Σιωπή ρών Εργασιών, αΐτινες άφθόνως παρέχονται, άναπτύσσεται ή αυτενέργεια καί οί μαθηταί δύνανται μόνοι των νά άποκτούν τάς γνώσεις καί νά άναπτύσσουν τάς δεξιότητάς των" δτι εις τό Μονοτάξιον σχολεϊον άναπτύσσεται περισσότερον ή εις τό Πολυτάξιον ή άλληλεγγύη μεταξύ τών μαθητών δλων τών τάξεων καί δλων τών ήλικιών' δτι οί μεγαλύτεροι θεωρούν καθήκον των νά ύποβοηθοΰν αύθορμήτως τούς μικροτέρους είς πάσαν άδυναμίαν των, νά τούς καθοδηγούν, νά τούς προστατεύουν, νά τούς περιποιούνται, ώστε οί μικρότεροι νά προσκολλώνται είς αύτούς, καί είς τήν ψυχήν των νά γεννάται τό α ί σθημα τής εύγνωμοσύνης καί νά άναπτύσσεται, κατόπιν τούτου, ή τόσον ώφέλιμος συμπάθεια». Ό Επιθεωρητής κ. Ιωάννης Δρομάζος έτόνισεν, δτι «αί Σ. Ε. πρέπει νά είναι γραμμένοι είς τά Ωρολόγια Προγράμματα. καί τό παιδί πρέπει νά ήξεύρη τί θά κάμη τήν ώραν, πού τά άλλα παιδιά έργάζονται μέ τόν διδάσκαλον. Αύτό ευκολύνει πολύ τόν διδάσκαλον, διότι τό παιδί έτοιμάζεται μόνον του καί περιμένει νά όρίση ό διδάσκαλος τήν έργασίαν, πού θά κάμη. Μά ό διδάσκαλος πρέπει νά 6χη έτοιμάσει τάς έργασίας, πού θά δώση είς κάθε ώραν είς κάθε τάξιν, διότι άλλως θά

43 41 χάνη πολύν καιρόν μέ τό νά εύρίσκ^ έκείνην τήν ώραν τάς Σιωπηρός Εργασίας καί δέν θά δίδη τάς πλέον προσηρμοσμένας εις τήν ώραν, θέλω λοιπόν ένα Ώρολόγιον Πρόγραμμα μέ.τάς Σ. Ε. έπάνωείς αύτό γραμμένος. Δέν πρέπει νά άφήσωμεν τόν διδάσκαλον τοο Μονοταξίου νά συντάξη τό Πρόγραμμα, άλλά πρέπει νά τοο τό δώσωμεν έτοιμον». Ό Φ. Ματαράγκας. Επιθεωρητής πού χάθηκε άδικα στά Δεκεμβριανά, υποστήριζε δτι «αί σιωπηραί άπασχολήσεις, έχουν μεγάλην παιδευτικήν άξίαν, δταν γίνωνται μέ έπιμέλειαν καί άκρίβειαν καί δταν έλέγχωνται. *Όταν δέν έλέγχωνται, λόγτρ έλλείψεως χρόνου, χάνουν τήν παιδαγωγήν των άξίαν» Ο Ίωάν. Ζαγοριανάκος (άπέθανε καί αυτός στήν Κατοχή) ελεγεν δτι «α( όλίγαι ώραι έργασίας έκάστης τάξεως του Μονοταξίου σχολείου άναπληροΰντοι ύπό τών σιωπηρών Εργασιών, αΐ όποΐαι προάγουν τούς μαθητάς θαυμασίως, ύπό τήν άπαραίτητον προϋπόθεσιν τοο νά είναι καλώς έκλελεγμέναι καί τακτοποιημένοι. Αΰται προάγουν τήν κρίσιν, τήν αύτενέρχειαν καί τήν παρατηρητικότητα τών μαθητών. Μ(α δευτέρα αίθουσα δι έργαστήριον είναι άναγκαιοτάτη». Ό συνταξιούχος Επιθεωρητής κ. Γιάννης Σταυρακάκης «θεωρεί τάς Σ Ε. ώς τό μυστικόν τής έπιτυχίας καί τής ευδόκιμου λειτουργίας τού Μονοταξίου σχολείου, διότι έψαρμόζονται άμέσως τά διδασκόμενα καί οί μαθηταί άπηλλαγμένοι έν μέρει τού βερμπαλισμού δέν έχουν τά ώτά των διαρκώς ύπό τήν έπήρειαν τού διδασκάλου των Ό Κ. Κωνσταντινίδης (έχει πεθάνει κγ αύτός) είπε δτι «ό διδάσκαλος τού Μονοταξίου άνά πάσαν ήμίσειαν ώραν θά έχη πρό αύτοΰ τούς μαθητάς πέντε τάξεων, πρός τούς όποιους θά είναι άνάγκη νά «ταρέχη Σιωπηράν Εργασίαν, ή όποια πρέπει νά είναι καί σκόπιμος καί ποικίλη. Τό πρόγραμμα νά μή άναγράψη άορίστως, σιωπηρά έργασία, άλλά συγκεκριμένους προμελέτη, έπιμελέτη, κ τ.δ. Ό διδάσκαλος όψείλει νά προπαρασκευάση περί τά 70 θέματα Σ. Ε. καθ έβδομάδα Διά τούτο είναι άνάγκη νά ύπάρχωσι καί διά τόν διδάσκαλον βιβλία, έκ τών όποιων νά άντλή άμέσως, άνευ άπωλείας χρόνου, δσα άπαιτοΰνται διά τό έργον του». Ό Επιθεωρητής κ. Π Μπέλκας έτόνισε εις τό συνέδριο

44 - 42 έκβτνο «Πολλάκις εις τά Μονοτάξια παραλείπεται τό στάδιον τής κροπαρασκευής, πάντοτε δέ τό τής έφαρμογής.αί έφαρμογαί θά γίνωνται κατά τάς σιωπηρός ένασχολήσεις τών μαθητών, ή όρθή ρύθμισις τών όποΐων άποτελεΐ τό μυστικόν τής άποτελεσματικής λειτουργίας τοο Μονοταξίου Σχολείου καί δίδει διέξοδον είς τήν έπωφελή κατανάλωσιν τών περισσευμάτων τής ζω'ίκής ένεργείας τοο παιδιοο. Ό διδάσκαλος πρός διευκόλυνσιν τοο έργου του, νά χρησιμοποιή καί βοηθούς, λαμβανομένους έκ τών άριστων κατά τά ήθη καί τήν πρόοδον τών άνωτέρων τάξεων κατά τάς σιωπηρός των ένασχολήσεις. τήν έξέλεγξιν τούτων, τήν έξέτασιν παλαιού μαθήματος κλπ Τό διδακτήριον τού Μονοταξίου πρέπει νά έχη καί δ ε υ τ έ- ρ α ν αίθουσαν διά τήν άπασχόλησιν τών μαθητών κατά τάς χειροτεχνικός καί λοιπός σιωπηρός έργασίας». Ό κ. Γεραντώνης παρωμοίασε τό Μονοτάξιο «πρός μίαν οικογένειαν μέ άρχηγόν τόν διδάσκαλον, τής όποιας τό μέλη συνεργάζονται, άλληλοβοηθούνται καί δρούν μέ πρωτοβουλίαν, άν δίδωνται αί κατάλληλοι σιωπηροί έργασίαι κάΐ έλέγχωνται». Καί τό Συνέδριο έκεΐνο παραδέχτηκε όμόφωνα δτι τό Μονοτάξιον πρέπει άπαραιτήτως νά έχη καί μίαν αίθουσαν διά τάς ποικίλας έργασίας τών μαθητών, πλουσίαν βιβλιοθήκην καί διά τάς μελέτας μαθητών καί διδασκάλων, τό κατάλληλα έπιπλα, σκεύη καί διδακτικά δργανα, άξιόλογον σχολικόν κήπον καί κατοικίαν διά τόν διδάσκαλον». Νά προσθέσωμε τίποτα παραπάνω στις γνώμες αύτών τών άνθρώπων, πού έζησαν τήν ζωή τού δασκάλου καί τού Σχολείου τής Ελληνικής ύπαίθρου, πού χάρηκαν τις χαρές καί ένοιωσαν τις λύπες του, πιστεύομε δέν είναι άνάγκη Δέν έχει μεγάλη σημασία, τό <5ν διαφωνήσαμε μέ μερικούς συναδέλφους ζωντανούς ή πεθαμένους, σέ λεπτομέρειες δπως π.χ. στόν καταρτισμό τού προγράμματος άπό τόν Επιθεωρητή, στήν έβδομαδιαία προετοιμασία 70 θεμάτων σιωπηρών έργασιών κ δ. Σημασία έχει, δτι οι Σιωπηρές Εργασίες πρέπει νά γίνουν θέμα πλατειάς έρευνας καί πολλών συζητήσεων, γιατί έχουν μεγάλη σπουδαιότητα καί έφαρμόζονται σ δλους τούς τύπους τών Σχολείων, ξεχωριστά δέ στά Μονοτάξια, δπου τά παιδιά κάθε τάξης άπασχολοονται μέ τό Δάσκαλό τους στήν «κυρίως διδασκαλία» μιό ώρα πάνω κάτω τήν ήμέρα, δλες δέ τις άλλες

45 43 Εργάζονται μόνα τους σιωπηρά, καίστά διτάξια πού ό σιωπηρός χρόνος είναι διπλάσιος τού χρόνου τής «κυρίως διδασκαλίας». Ξεχωρίζομε μόνο καί προσθέτομε, ft τι δση άξία κι άν Εχη ή όμσδική έργαοία καί γενικά ή διδαχή όμαδικοο πνεύματος στά παιδιά, ό άνθρωπος, ό κάθε λογής άνθρωπος, άμέτρητες φορές νοιώθει έπιτακτική τήν άνάγκη νά μείνη μόνος, μακρυά άπό άλλους, άθόρυβα καί σιωπηλά μέσα στό δωμάτιό του, στό Γραφείο του, στό έργαστήρι του, νά σκύβη πάνω στό τραπέζι τής δουλειάς του ήμέρες άμέτρητες καί νύχτες άτέλειωτες, νά άσχολήται μέ κάτι δικό του, νά κλείνεται στόν έαυτό του καί νά κάνη κάτι πού θέλει καί γιά τό όποιο ένδιαφέρεται Αύτό έχει μεγάλη σημασία καί πρέπει νά τό προσέξωμε πολύ. Ολοι οί διδάσκαλοι, πρέπει νά άνησυχήσουν, νά προσέξουν, νά μελετήσουν, νά έρευνήσουν, γιά νά βρουν, καί άσφαλώς θά βροον, τόν πιό κατάλληλο τρόπο, γιό νά ένθαρρύνουν καί νά όδηγήσουν τά παιδιά τών τόσων Μονοταξίων καί Διταξίων Σχολείων τής 'Ελληνικής Επαρχίας, στήν έλεύθερη, άτομική σιωπηρή άσχολία, στήν ερευνά καί έπεξεργασία τής ύλης τών μαθηυάτων, μέ στοργική βοήθεια γιά τή βαθμιαία έξέλιξη κάθε παιδιού, κάθε χωριστής δεξιότητας, κάθε ξεχωριστής (διοφυΐας, πού άβίαστα καί φυσικά θά ξεδιπλώνωνται στις άδιάκοπεςκαί άτέλειωτες ώρες, πού μία Ισως άνάγκη παραχώρησε στίς Σιωπηρές Εργασίες. Τό παλιό Σχολείο περιώριζε τις Σιωπηρές Εργασίες στά τεχνικά, στήν προμελέτη καί έπιμελέτη, δπως έξακολουθοΰμε καί σήμερα νά βλέπωμε γραμμένα στά προγράμματα πολλών Σχολείων, στή λύση άριθμητικών προβλημάτων ή άσκήσεων, κλίση όνομάιων Γραμματικής, κ. ά. ποόχειρα γραμμένων στόν πίνακα άπό τό δάσκαλο, γιά νά μείνη αυτός έλεόθερος, ήσυχος καί άπερίσπαστος στήν έργασία του μέ τις άλλες τάξεις του. Ο κ Εύ. Παπαίωάννου Γενικός μας Επιθεωρητής σήμερα δίνει πολύ πετυχημένα τήν παρακάτω σύντομη εικόνα τής πιό συνηθισμένης καθημερινής έργασίας τού μονοταξίου Ελληνι κού Δημοτικού Σχολείου ( ). (1). Ίδέ «20 Γράμματα στόν Έλληνα Δάσκαλο τού Μ. Παπαμαΰγου σελ (2) Ίδέ τό βιβλία του «Ή Διδακτική τοΰ Μονοταξίου Δημ. Σχολείου» σελ. 6, πού γράφτηκε όταν ακόμη ήταν δάσκαλος χό 1933.

46 44 t'o δάσκαλος προκατειλημμένος, δπως πάντοτε έναντίον τής τύχης του αυτής, άφοο δώση πρόχειρα, άμελέτητα, άψυχολόγητα, σιωπηρές άπασχολήσεις, πού συνίστανται κατά 98*/ σέ άντιγραφές καί άριθμητικές άσκήσεις καί προβλήματα, άρχί* ζει, γρήγορα - μέ φωνές, μέ νεύρα καί μέ ταχύτητα κινηματογραφικής ταινίας, τήν έφαρμογήν τού ώρολογίου του προγράμματος πού έχει κάπου έκεΐ κολλημένο. "Ετσι λ χ. άρχίζει καί τελειώνει τήν Ανάγνωση στή καθεμιά τάξη καί τμήμα, διαβάζοντας αύτός καί 2 3 παιδιά, βάζει έπειτα τό «παρακάτω», όρίζει τόν άριθμό τών σειρών πού θ άντιγράψουν τά παιδιά καί... «πάει λέγοντας». Προχωρεί περαιτέρω σ άλλα μαθήματα, παρέχοντας τήν ύλη «βπως δπως», διότι... «ένεκα τό Μονοτάξιο» κι* άφήνοντας δσα «δέν μπορούν νά γίνουν στό Μονοτάξιο». Βέβαια «οι μικροί διαβόλοι» τελειώνουν γρήγορα τις πρόχειρες πεταχτές, αυθαίρετες καί άνούσιες σιωπηρές άπασχολήσεις ή βρίσκουν τρόπους νά τις ξεφορτωθούν καί άρχίζουν νά ικανοποιούν τις διαθέσεις τους μέ μικροθόρυβο, κου β* ντες, ένοχλήσεις, κλπ. 'Αλλά δλα αύτά βέβαια προκαλοΰν, έρεθίζουν, έκνευρίζουν τόν δάσκαλο' καί φωνάζει, χτυπά, βρί ζει, άπειλεΐ, τιμωρεί (άς δψεται τό μονοτάξιο!»). "Αχ! λέει, άν ήμουν καί γώ σέ πολυτάξιο θά κανόνιζα τις δουλειές μου, τά μαθήματά μου άριστα καί άσφαλώς θά ικανοποιούσα τόν κ. Επιθεωρητή Φθάνει τό μεσημέρι γιά νά ξανάρθη πάλι στή σκηνή ή Τδια σχεδόν «άπογευματινή πσράστασκ». Καί γίνεται πρωί «ήμεροδευτέρα» Καί έπειτα άνιαρά συνέχεια τής προβολής τής αυτής κινηματογραφικής ταινίας πού ξετυλίγεται, δυστυχώς στά 80 /0τών μονοταξίων μας συνεχώς, άδιάκοπα, στό διάβα τών Σχολικών έτών, τών δημοτικών αύτών σχολείων μας». "Εχω υπηρετήσει σέ τρεις Εκπαιδευτικές Περιφέρειες στά Χανιά, στή Χαλκίδα καί έδώ στό Ρέθυμνο. Οί διδάσκαλοι τών χωριών στις πιό πολλές περιπτώσεις, καλούν τά παιδιά δλων τών τάξεων τών σχολείων των τό πρωΐ άπό 8 9, άνάλοχα μέ τήν έποχή. Αρχίζουν άπό τις δυό άνώτερες τάξεις, έρχονται στις δυό μεσαίες, σταματούν στήν Ανάγνωση τής Δευτέρας καί τελευταία φτάνουν στούς μικρούς τής Πρώτης. Ολόκληρες δηλαδή ώρες τά παιδιά τών τεσσάρων ή πέντε τάξεων ύπο χρεώνονται νά κάθωνται μέ σταυρωμένα τά χέρια. Αύτό άκριβώς τό σημείο έπρεπε ν άπασχολήση πολύ τούς Παιδαγωγούς

47 45 - μας, είδικώτερα έκεΐνους πού ή Πολιτεία ώρισε νά μορφώνουν τούς διδασκάλους τών παιδιών τού 'Ελληνικού Λαού Νά μιλή σουν καί νά γράψουν γι αύτές, άφοΰ στά Παιδαγωγικά συγ γράμματα, είναι σχεδόν άγνωστες ή Ελάχιστα Εξετάζονται. Στά Επίσημα ώρολόγια καί άναλυτικά προγράμματα τών ΓΙολυ ταξίων άναγράφεται: εαι γραπτοί άσκήσεις γίνονται καθ δν χρόνον ή έτέρα τάξις τού τμήματος διδάσκεται προφορικών τών δέ Διτάξιων καί Μονοταξίων δτι «αί μή Εργαζόμενο, μετά του διδασκάλου τάξεις ά σχολοΰνται etc καταλλήλου' σ.ωπηράς Εργασίας ή άκροώνται τής διδασκαλίας μαθημάτων άλλων τάξεων». Ακόμη άπασχολοϋν τά παιδιά μέ 'Ιχνογραφία. Καλλιγραφία, καί Χειροτεχνία "Ολοι δηλαδή εδωοαν μικ ή καί περιωρισμένη σηαασία στις Σιωπηοές Εργασίες. Αντίθετα τό Νέο Σχολείο δίνει μεγάλη σημασία στο είδος αύτό τής σχολικής Εργασίας, πού έχει βασική σημασία στήν άποδοτική Εργασία τών Σχολείων τής ύπαίθρου, ιδιαίτερα τών Μονοταξίων. Αλλά καί στά Διτάξια πού ή Εργασία γίνεται αέ εύνο (κώτερους δρους καί θεωρούνται πιό φυσικά καί άτοτελούν πρότυπα τού Νέου Σχολείου, σύμφωνα μέ τις σύγχρονες Παιδαγωγικές άντιλήψεις, χωρισμένα σέ δυό τμήματα, στό κατώτερο μέ τις τρεις μικρές τάξεις καί τό άνώτερο μέ τις τρεις μεγαλύτερες, στό διτάξιο αύτό. πού σέ κάθε τμήμα βρίσκονται παιδιά τριών γειτονικών ήλικιών 1 καί πού ή Εργασία παίρνει τή πραγματική μορφή, πού έχομε άπό τή φύση σ δλες τις Εργασίες τής κοινωνικής ζωής, πού κάθε τμήμα έχει παιδιά άρ χάρια, παιδιά πρωτόπειρα, άνίδεα, άπλοΰς παρατηρητές, μερικά λίγο πιό έμπειρα, ικανά νά διευθύνουν άλλα στα Διτάξια αύτά, πού ή Εργασία καί ή άγωγή στηρίζεται στήν άλληλοβοήθεια μεταξύ τών παιδιών, ή Σιωπηρή Εργασία μέ τις Εναλλασσόμενες μορφές, τά είδη καί τόν π> οΰτο τής ύλης τηι. θά βοηθήση τόν δάσκαλο στή δύσκολη άποστολή του, τό παιδί στήν αύτομόρφωση καί γενικά τό Σχολείο στήν πόαν jατοποίηση τών σκοπών πού Επιδιώκει (1) Γιά τά παιδιά τής Ιδιας πνευματικής ηλικίας βλέπε τό βιβλίον χοΰ Εκπαιδευτικού μας Συμβούλου κ. θ. Παρασκευοπονλου «Ό δάσκαλος και οί Εξετάσεις».

48 ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΝ Σ. Ε. "Οταν λέμε Σιωπηρές έργασίες έννοοΰμε έκεΐνες πού γίνονται άπό τά παιδιά μέσα στό Σχολείο, σέ σιωπή, τήν ώρα πού 6 διδάσκαλος άπασχολεΐται μέ τά παιδιά άλλων τάξεων, στήν Ιδια ή σέ άλλη αίθουσα. Έδημιουργήθηκαν άπό τήν άνάγκη, γιά νά έξοικονομηθή χρόνος άρκετός στήν έργασία τών Μονοταξίων Δημοτικών Σχολείων. ΟΙ Σιωπηρές Εργασίες ετναι μιά καινούργια μορφή διδασκαλίας γιά τά Μονοτάξια καί Διτάξια πιό πολύ, γιά τά Τριτάξια λιγώτερο, χωρίς φυσικά νά άποκλείεται ή χρησιμοποίησή της καί στά Πολυτάξια, άμα ό δάσκαλος θέλει νά άπασχολήση τά παιδιά τής τάξης του, γιά νά παρακολουθήση π.χ. μιά όμάδα καθυστερημένων μαθητών του. ΟΙ Σιωπηρές Εργασίες είναι μέθοδος διδασκαλίας, άλλά καί άνάγκη. ΕΤναι μέθοδος, γιατί ή άσκηση τών παιδιών στό νά σκέπτωνται κρατώντας σιωπή καί νά κάνουν κάτι χωρίς νά μιλούν ή μέ ήσυχία, έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική σημασία. Κάνομε τό Σχολείο μας ίδανικό Σχολείο ήσυχίας καί σιωπής. *Η μέθοδος τών Σιωπηρών έργασιών περιορίζει τήν μεγάλη έκτίμηση τού λόγου καί τήν άσκηση σ αυτόν* περιορίζει τή φλυαρία καί τή μικρολογία, πού τόσο βασανίζει άκόμη τά Σχολεία μας Καί ή άσκηση αυτή στή σιωπή καί τήν ήσυχία ετναι ουσιαστική προϋπόθεση γιά κάθε άνθρώπινη μόρφωση καί μάθηση. Μπαίνει κάποιος φραγμός στό λόγο τού δασκάλου μέ τις Σιωπηρές Εργασίες, δίνεται έλευθερία στήν αύτενεργό μάθηση καί διαρρυθμίζεται ή σχολική ζωή μέ καινούργιο καί διαφορετικώτερο άπό τό συνηθισμένο τρόπο ('). Μέ τις Σιωπηρές Εργασίες θά συνηθίσωμε τά παιδιά στήν τάξη, στήν πειθαρχία καί στόν άλληλοσεβασμό. Είπαμε ότι στό Μονοτάξιο σχολείο οί Σιωπηρές Εργασίες ετναι καί άνάγκη μάλιστα έπιτακτική. Πώς θά μπορέση ό διδάσκαλος άπερίσπαστος, χωρίς έμπόδια καί διακοπές νά παρακολουθήση τά παιδιά σέ μιά τάξη ή ένα τμήμα, άν δέν άπασχολήση τά παιδιά τών άλλων τάξεων ; 1 (1) BXixc Παιδαγωγικό Σύστημα Πέτερσεν μετάφραση Κ. Παπανιχολαου.

49 47 Η βιολογία καί ή Παιδαγωγική λένε, δτι τό παιδί έχει μιά Ασυγκράτητη δρμή γιά κίνηση "Αμα άπαιτήσωμε λοιπόν νά καθίσουν ήσυχα καί μέ σταυρωμένα χέρια, δταν θά δουλεύωμε μέ άλλα, έστω καί γιά λίγη ώρα, ζητοΰμε άπό τά παιδιά πολύ δύσκολα πράγματα. Σέ λίγο τό παιδί τελειώνει τήν έργασία πού τού δώσαμε, ή δέν Απασχολήθηκε καθόλου μ αύτή, θά βρή κάτι νά κάμη, θά κατεβή κάτω άπό τό θρανίο, θά ψάξη. θά ρίξη κάτι στό πάτωμα, Ισως έπίτηδες, θά σκύψη νά τό πιάση, θά σπρώξη τό διπλανό του, θά τραβήξη τό σακκάκι έκείνου πού κάθεται στό πρώτο θρανίο, υέ μιά λέξη θά χινη&ή. Ή κίνηση αύτή είναι γιά τό παιδί όργανική Ανάγκη, πού δέν έχει καθόλου μέσα της σκοπό νά μάς πειράξη ή νά μάς ένοχλήση μέ δημιουργία θορύβου. Άπλούστατα είναι Ικανοποίηση μιάς όβμής του. Πόσες φορές μερικοί διδάσκαλοι άδικα καί σκληρά δέν πληγώνουν τήν παιδική ψυχή σέ τέτοιες περιπτώσεις. Ο άξιος τής Αποστολής του διδάσκαλος περιορίζει τίς κινήσεις αυτές δίνοντας στά παιδιά μιά έργασία, πού νά τά ένδιαφέρη καί πού μέσα σ αύτή νά διοχετεύεται δλη ή όρμή τής ένέργειάς τους. Καί τή στιγμή αύτή έρχονται στό νοο τά λόγια πού έγραφε έδώ καί έκατό χρόνια ό Φρόμπελ (Φρεβελιανά δώρα). «Μορφώνετε τόν άνθρωπο γιά έργασία, δταν άπό μιάς άρχήί τοϋ δώσετε τήν εύκαιρία νά άναπτύξη τήν όρμή πρός μόρφωση πού έκόηλώνετε σά μορφή πρός ένέργεια. Παιχνίδι, χτίσιμο, πλάσιμο, είναι τά πρώτα βλαστάρια τής παιδικής ήλικίας. Ή σημερινή οικογενειακή καί σχολική Αγωγή όδηγεί τά παιδιά στή σωματική νωχέλεια καί άπροθυμία. "Απειρη άνθρώπινη δύναμη πηγαίνει στά χαμένα. Μεγάλη ώψέλεια θά ψέρη στό σχολείο ή είσαγωγή τής άρχής τής αύτοτελοος έργαοίας». Καί ό σεβαστός μου καθηγητής τής Είδικής Διδακτικής στό Πανεπιστήμιο κ. Ν. Καραχρΐστος πάντα χρησιμοποιούσε αύτό τόν δρο «αύτοτελεΐς έργασίες» κι ίσως ό δρος αύτός, ό ευρύτερος, ν* άρμόζη πιό πολύ στίς Αρχές τού Σχολείου Εργασίας, άν καί έμεϊς πιστεύομε δτι τήν ούσία στούς 'έπιστημονι κούς δρους, στό πρόβλημα πού έξετάζομε, δέν θά τήν δώση ή λέξη μά ό δάσκαλος Ό σκοπός τών Σιωπηρών Εργασιών στό παλιό σχολείο, άφού είναι τόσο πτωχή ή σχετική βιβλιογραφία δέν μάς είναι

50 48 - πολύ γνωστός. Από τά Αναλυτικά καί Ωρολόγια προγράμματα καί τήν προσωπική μας άντίληψη άπό 338 Δημοτικά σχολεία τλν Περιφερειών ΧανΙων, ΧαλκΙδος καί Ρεθύμνης, πού έπισκεφθήκαμε, ύποθέτομε ότι, μοναδικός σκοπός τών Σιωπηρών 'Εργασιών ή Απασχολήσεων ή Ενασχολήσεων ήταν, νά διευκολυνθώ ό δάσκαλος σιήν έργασία του μέ μιά όρισμένη τάξη ή όμάδα, ή τό πολύ πολύ νά γίνη έφαρμογή διδαχθείσης ύλης άπό τή σιωπηρά έργαζομένη τάξη. ΤΙς περισσότερες φορές τά παιδιά τών άλλων τάξεων ήταν ύποχρεωμένα νά άκούουν μέ δεμένα τά χέρια έπάνω στό θρανίο τό μάθημα μιάς άλλης τάξεως. Τό νέο όμως σχολείο, όπως είπαμε παραπάνω, θεωρεί τίς Σιωπηρές Εργασίες Ιδιαίτερη μορφή διδασκαλίας, μάθημα Ιδιαίτερο θά μπορούσε νά πή κανείς, έπιδιώκει δέ καί μ αύτές έκεΐνο άκριβώς πού έπιδιώκει καί ό γενικός σκοπός τής άγωγής καί τού σχολείου. Ετσι σκοπός τής νέας αύτής μορφής τών Σιωπηρών Εργασιών τού Δημοτικού Σχολείου είναι ή δημιουργία προθυμίας, άγάπης καί χαράς τών παιδιών γιά σιωπηρή καί άθόρυβη έργασία, γιά έρευνα, παρατήρηση, συλλογή καί ταξινόιαηση μορφωτικών στοιχείων, ή Ανακάλυψη καί ίνίσχναη τών δεξιοτήτων,κλίσεων καί χωριστών διαφερόντων τών παιδιών. Κρίνοντας τόν σκοπόν αύτό, μέ τόν προηγούμενο, πού διαισθητικά άνακαλύψαμε νά ύπάρχη στά προγράμματα κλπ. τοο παλιού σχολείου, παρατηρούμε δτι έμεΐς άπομακρύνομε άπό τό κέντρο τό δάσκαλο' δέν μάς ένδιαφέρει ή διευκόλυνση καί ή ήσυχία του. Έμεΐς τοποθετούμε τό παιδί άφετηρία' τό παιδί κέντρο τό παιδί σκοπό' τό παιδί σύμβολο' τό παιδί πού δέ μοιάζει μέ ένα άλλο, δέν έχει ίδιες βιολογικές καταβολές, ίδιες άνάγκες, ίδιες άρετές, ίδιες έλλείψεις, άλλά κάθε ένα είναι ένας τύπος ξεχωριστός, μιά ύπαρξη βιολογική, έντελώς άλλοιώτικη άπό κάθε άλλη, μιά κατάσταση ψυχολογική πού ζητά ν άναπτυχθή καί νά έξελιχθή, ένα παιδί πού δέν είναι σήμερα ότι ήταν χτές καί δέν θάναι αύριο δ,τι είναι σήμερα.. Τίς τόσο άνεξερεύνητες άπό τούς είδικούς Παιδαγωγούς μας Σιωπηρές Εργασίες τό καινούργιο σχολείο, μέ τό φωτισμένο καί συγχρονισμένο δάσκαλό του, έκμεταλλεύεται μέ σύστημα καί ρυθμό, γιατί ή στενή, ή στοργική καί ή καθημερινή έπαφή του μέ τό παιδί, μέ τό παιδί τού Μονοταξίου Δημοτικού Σχολείου, τά έκαμε νά διακρίνη τήν άξία τους.

51 - 49 Τό παλιό Σχολείο ήθελε όμοιομέρεια, γενικότητα καί εύκο> ία. Τό νέο άναζητά ψυχική τών παιδιών διάθεση. Δημιουργεί κατάλληλη άτμόσφαιρα. Σέβεται τις χωριστές άτομίκότητες καί δέν κάνει τίποτα πού νά έμποδίζη τήν πρόοδό τους. Στέκεται έκεΐ φίλος, στοργικός, όδηγός πρόθυμος, καί έμψυχωτής θερμός. Δείχνει, βοηθά, ένθαρρύνει καί διαφωτίζει. Συνηθίζει τά παιδιά νά έργάζωνται ήσυχα καί νά σκέπτωνται καί τοές άλλους πού είναι γύρω τους, καί δταν άκόμη δέν έπιτημοονται στενά άπό τό δάσκαλο. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ Σ. Ε. Από τήν μορφολογική τους πλευρά δταν έξετάζωντοι ο! Σιωπηρές έργασίες μπορεί νά χωριστούν σέ δυό μεγάλες κοτηγορίες Έλεύ&εβες καί Ύποχοεωτιχές ή Επιβαλλόμενες ή Δεσμευμένες (ό τελευταίος αύτός δρος έχει έπικρατήσει στήν Παιδαγωγική φρασεολογία καί βιβλιογραφία). ΟΙ πρώτες ήταν άγνωστες στό παλιό σχολείο Τά έπίσημα 'Αναλυτικά Προγράμματα καί μερικοί άπό τούς 'Επιθεωρητές, πού εγπαν λίγες λέξεις γιά τίς Σιωπηρές Εργασίες, περιωρίστηκαν νά τονίσουν μόνο τή σημασία τους τίς έπιβάλανε στά παιδιά Παράγγελναν «Κάμετε Ιχνογραφία, κλίνετε αύτά τά όνόματα, λύσετε αυτά τά προβλήματα κ.τ δ.» Πιστεύομε δτι ό ύποστηριχτής τών άρχών τού Σχολείου 'Εργασίας δέν θά διαμαρτυρηθή, δέν πρέπει νά διαμαρτυρηθή, γιά κάθε άναγκαστική προσφορά θεμάτων Σιωπηρών Έργα σιών, ώς τών προετοιμασμένων συστηματικά καί τών σχεδιασμένων προσεκτικά άπό τό δάσκαλο Έχει τό δικαίωμα νά κα τηγορήση τήν ηοόχειοη προσφορά τής στιγμής καί τής βιασύνης Ό άξιος τής άποστολής του δάσκαλος, ό Ικανός, έκεΐνος, πού ξέρει νά κεντά τήν έπιθυμία τών μαθητών του, νά έρεθίζη τό ένδιαφέρον τους καί νά στρέφη τήν προσοχή τους σέ κάποιο όρισμένο θέμα, μέ τήν προετοιμασία του, τό σχέδιο καί τό ρυθμό του, κατορθώνει νά έλαττώνη σέ πολύ μικρό καί άνάξιο λόγου βαθμό τά μειονεκτήματα τής έτοιμης προσφοράς. Δέν άμφισβητοομε δτι τό ψυχολογικά όρθό, χό παιδαγωγικά σημαντικό, τό Ιδανικό, είναι τό παιδί, τό κάθε παιδί, νά διαλέγη τό 2*α>*ηυ(ς Έ ογα σ ιες 4

52 ετδος τής έργασίας του καί τόν τρόπο τής αύτοαπασχόλησής too, όταν ό δάσκαλός του θά ετναι άπασχολημένος μέ άλλη τάξη ή όμάδα παιδιών. Ετσι ένα παιδί θά διαβάζη ένα παραμύθι, γιατί αυτό τό τέρπει καί τό ευχαριστεί, άλλο θά κάμη (χνογραφία, άλλο χειροτεχνία, άλλο θά έργαστή μέ πηλό, άλλο μέ σύρμα ή χόρτο ή ξύλο, άλλο θά κόψη χαρτιά, άλλο θά δι πλώση ή θά πλέξη χαρτιά, μιά όμάδα κοριτσιών θά κεντήση, μιά άλλη θά έτοιμάση πινακίδες μέ γράμματα καί μερικές φράσεις γιά τούς μικρούς (δλα τά πράγματα τοο Σχολείου πρέπει νά έχουν τήν πινακίδα τοο όνόματός των, γράφει ό Χόρτ στό βιβλίο πού μεταφράστηκε άπό τό Διευθυντή Στοιχ Έκπ τοο Υπουργείου Παιδείας κ. Π Ζερβό), μιά μαθήτρια θάμαθαίνη άπ έξω ένα ποίημα πού τής άρεσε, μιά άλλη θά περιποιή ται τή γλάστρα της, άλλα θά καθαρίζουν τόν κήπο τουε, άλλα θά άκούουν τό δάσκαλό τους ή θά βλέπουν τίς είκόνες τοο βιβλίου τους. Καί βλέπω μέ ευχαρίστηση κάπου - κάπου τέτοια παρα δείγματα. Στή τελευταία μου έπίσκεψη, στό Μονοτάξιο Μύρθιου ένα άπό τά Σχολεία μου-πού οί έξήντα μαθητέι του διαρκώς κινούνται, έρωτούν, διατυπώνουν άπορίες καί δέν συγχωρούν στούς συμμαθητάς των νά άποστηθίζόυν τό μάθημα π.χ «πάλι κολλημένος στό βιβλίο ήσουν σήμερα, καημένε Άν τώνη» παρατήρησε μιά μικρή σέ πολύ όμορφη καί φυσική έκφραση, πού έκαμε έντύπωση τόσο στόν 'Επιθεωρητή, όσο καί στούς συγκεντρωμένους έκεΐ πέντε διδασκάλους τού τμήματος πολύ ευχαριστήθηκα καί Ικανοποιήθηκα όταν είδα μιά μαθή τρία τής Τρίτης, νά σταματά τή σιωπηρή λύση άριθμητικοΰ προβλήματος, νά σηκώνεται λίγο άπό τό θρανίο της νά έπεμβαίνη στό μάθημα τής Πέμπτης καί Έκτης, καί νά δίνη αυτή μιά όρθή άπάντηση, στή δύσκολη έρώτηση τής Δασκάλας «Πότε παιδιά lvus στρατός νικιέται ;» πού εγκοσι μεγαλύτερά της παιδιά δέν μπορούσαν νά άπαντήσουν Ικανοποιητικά, σάν αύτήν: «Όταν, Κυρία, οί έχθροί παίρνουν τή Σημαία του». Είπαμε δέ ότι ή μικρή μαθήτρια τής Τρίτης, σύμφωνα μέ τήν παραγγελία τής δασκάλας της έργαζότανε σιωπηρά! Αλλά άς έπιστρέψωμε ε(ς τά Ιδη τών Σιωπηρών Εργασιών. Είτε έλεύθερες, εττε δεσμευμένες, οΐ Σιωπηρές Εργασίες βά Τναι ή 'Ομαδικές ή Ατομικές. Στή σχετική μέ τις Σ Ε. δια

53 ~ 51 τριβή του ό κ. Παπαχριστοδούλου πολύ όρθά παρατηρεί δτι «αί Σιωπηραί Έργασίαι, έφ' δσον θά έκτελώνται ύμα&ιπας, άπαιτοΰν έκ μέρους τού διδασκάλου μεγάλην προσοχήν, καθ ότι 6 καταμερισμός τής έργασίας έγκλείει κινδύνους. Καλύ πτουν τήν γυμνότητα τών άπραγμόνων καί φυγοπόνων μαθητών ή διευκολύνουν τούς όκνηρούς νά παρασύρουν τούς φιλέρ γους. Υποδεικνύομεν δτι αί έπΐ μέρους έργασίαι πρέπει νά δίδονται εις τούς μαθητάς τής αυτής τραπέζης ή τού αυτού θρα' νίου, ν άσκή δέ ό διδάσκαλος ευστροφον έπίβλεψιν έπ αυτών άκολούθως δέ νά γίνεται άνακοίνωσις αυτών καί έλεγχος». 0ά συναντήσωμε, δέν υπάρχει άμφιβολία, παιδιά όκνηρά, άδιάφορα, παιδιά πού θά προσπαθούν νά παίρνουν έτοιμη έρ γασία άπό τά διπλανά τους, νά κλέβουν τήν έργασία άλλων, μιά ματιά δμως τού δασκάλου, δυό λόγια συστατικά, μιά παρατήρηση, μιά μετρημένη καί όρθή ψυχολογικά έπεμβασή του, δέν μπορεί, παρά νά διορθώση, νά περιορίση τις άτέλειες καί νά ένθαρρύνη κάθε έλεύθερη προστάθεισ, ξεχωριστή κλίση ή (διαίτερη έπιθυμία Άπό τήν άλλη πλευρά, τού τρόπου τής έκτελέσεώς τους οΐ Σιωπηρές 'Εργασίες χωρίζονται σέ τρεις μεγάλες κατηγορίες : 1) Σέ γραπτές 2) Μή γραπτές καί 3) Μικτές. Τίς πρώτες καί τίς δεύτερες (στήν προμελέτη καί έπιμελέτη μόνο) χρησιμοποιούσε περισσότερο τό παλιό σχολείο, Τσως γιατί μ αυτές χωρίς πολύ κόπο καί πολλές σκοτούρες εύρισκε τήν εύκολία του ό διδάσκαλος. Τό Νέο δμως Σχολείο δέν Ικανοποιείται ούτε μέ τό ένα, ούτε μέ τό άλλο είδος τής Σ. Ε. Χωρίς νά άρνιέται όλότελα τήν ώφέλεια τής παραδόσεως (έφαρμογή νέας διδακτικής ύλης, διευκόλυνση διδασκάλου) προσπαθεί, καί μέ τίς Σιωπηρές 'Εργασίες νά βοηθήση στήν έξέλιξη τής παιδικής προσωπικότητας, όλόκληρου δηλαδή τού παιδιού, άκριβώς γιατί πιστεύει δτι πρόοδος καί έξέλιξη μποpet νά γίνη χωρίς άνατροπή τής παραδόσεως, μπορεί νά ύπάρχη αύριο χωρίς άρνηση τού χτεσινοΰ μπορεί νά δημιουργήσης χωρίς νά γκρεμίσης καί νά καταστρέψης. Συνηθίζει, δείχνει τόν τρόπο τής έργασίας όδηγεϊ τά παιδιά νά σκύβουν στό βιβλίο, κρατώντας τό μολύβι νά δουλεύουν χωρίς νά μιλούν, νά ξεχω ριστοον καί νά μείνουν μόνα τους, μέ τίς σκέψεις τους καί τις

54 bl - όνειροπολήσεις τους, νά περιοριστούν στόν έαυτόν τους, νό τρέχουν άθόρυβα σιή βιβλιοθηκούλα τους, νά έρευνοον καί \ά συλλέγουν έντυπώσεις καί στοιχεία άγνωστα, στοιχεία νέα, νά τά τακτοποιοον καί νά τα παρουσιάζουν, στ άλλα παιδιά, στό δάσκαλο, στό σχολείο τους. Στόν Πειραιά, στό 19ο Δημ. Σχολείο, μέσα σέ δυό χρόνια τά παιδιά μου μέ τή βοήθεια τής Ιδιαίτερης βιβλιοθήκης τους, τοο ΣχολικοΟ Μουσείου τους, του Κινηματογράφου τους, τών λουλουδιών τους καί τής μαθητικής τους Κοινότητας είχαν συνηθίσει, νά έργάζωνται άθόρυβα καί δημιουργικά, όταν εγώ άπό υπηρεσιακή άνάγκη ή έπίτηδες τ άφηνα μόνα τοες Ό τότε Επιθεωρητής μου κ. Γεώργιος Σπερνοβασίλης (σήμερα υπηρετεί στήν Καλαμάτα) πήγε κάποτε στήν τάξη μου, στις όκτώ τό πρωί, δταν έγώ έλειπα, χωρίς νά τόν άντιληφθοΰν οί άλλοι συνάδελφοί μου. Βρήκε τά παιδιά νά γράφουν τήν "Εκθεσή τους «ό Χτεσινός μας περίπατος στή λιμνοΰλα τοΰ κήπου τής Κοκκινιάς». "Εβαλε το ρολόι του στό τραπέζι και περί μενε, παρακολουθώντας τα παιδιά "Υστερα άπό μισή ώρα, πριν άκόμη νά τελειώσουν τά παιδιά, άνοιξα τήν πόρτα τής τάξης μου καί έχαιρέτησα τόν Επιθεωρητή. ΟΙ μικροί έκεϊνοι άξέχαστοι φίλοι μου,δέν έδωσαν πολλή σημασία στήν έπιστροφή μου μερικοί δέν σηκώθηκαν νά ξαναχαιρετήοουν προτίμησαν νά συνεχίσουν τήν έργασία τους. Κάθησα και ό ίδιος στό τραπέζι μου καί έγραψα τις δικές μου έντυπώσεις άπό τήν έκ δρομούλα μας. "Οταν σέ λίγο οι μικροί ζήτησαν ν άκούσουν καί τή δική μου "Εκθεση, ό Επιθεωρητής φρόντισε νά πληροφορηθή ποιά μέθοδο άκολουθώ στό μάθημα τών Εκθέσεων ΤοΟ είπα δτι πότε -πότε γράφω καί ό ίδιος έντυπώσεις πού μαζί μέ τά παιδιά ζήσαμε, κατορθώνω δέ νά κάνω τά παιδιά Ικανά νά μέ μιμοΰνται, νά διορθώνωνται καί νά έκθέτουν τόν έσωτερικό τους κόσμο «όρθώς καί καλλιεπώς». Επίσης τά προβλήματα τής Αριθμητικής ζητοοσα τις περισσότερες φορές νά λύνωνται σιωπηρά μέσα στήν τάξη άπ* δλα τά παιδιά, στά τετράδιά τους. Τόν πίνακα χρησιμοποιοϋσα μονάχα, δταν υποδειγματικά ήθελα νά διδάξω κάτι τό καινούριο. Σημειώνω, δτι τό σχολείο μου ήταν παραπάνω άπό έξατάξιο, άκριβώς γιά νά δείξω δτι σ δλα τά σχολεία τά παιδιά πρέπει νά συνηθίζουν νά δουλεύουν χωρίς νά μιλοον.

55 Τό είδος τών μικτών Σιωπηρών Εργασιών πρέπει νά καλλιεργηθώ περισσότερο στίς άνώτερες τάξεις τών σχολείων. 0( μικροί τών A' Β' τάξεων άς άπασχοληθοον πρώτα μ άφθονες έργασίες τοΰ χεριοο, πού τόσο ταιριάζουν στή φύση τους καί τά προικίζουν μέ τήν κοινωνική άρετή τής φιλεργίας, καί ΰστερα μέ γραπτές έργασίες, Ιχνογραφίες, καλλιγραφίες κλπ., άς ά\τιγράψουν ή άς ζωγραφίσουν δ,τι θέλουν. ΟΙ μεγαλύτεροι δμως Δ', Ε', ΣΤ', πρέπει νά έργάζωνται συστηματικότερα.. Νά έρευνοον καί νά καταγράφουν, νά φυλλομετρούν καί νά συλλέγουν μορφωτικά στοιχεία, νά ψάχνουν στή βιβλιοθήκη τους γιά βιβλία, γιά πολλά βιβλία, γιά είκόνες,νά συνηθίσουν στό φυλλομέτρημα τοΰ βιβλίου, νά τ άγαπήσουν, νά νοιώσουν τις αίσθητικές καί τίς πνευματικές άπολαύσεις τού βιβλίου, νά ζητούν άπ αυτό συμβουλή στις άμφιβολίες τους, συντροφιά καί εύχαρίστηση. Νά συμπληρώνουν καί ν άνακαλύπτουν νέα, άγνωστα στοιχεία Νά τά γράψουν καί νά τά συζητούν. Νά κατασκευάζουν καί νά χαρακτηρίζουν Νά βοηθούν καΐνά βοη θοΰνται "Ετσι άπό τό σχολείο τους θά προετοιμάζωνται γιά τή ζωή γιά τήν αύριανή ζωή τους, πού θά είναι γεμάτη άπό κόπους, προσπάθειες, έρευνες, σκέψεις, καί άνησυχίες. Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΩΝ Σ. Ε. Ό Δημοσθένης Άνδρεάδης στόν Πρακτικό 'Οδηγό τής λειτουργίας τού Μονοταξίου Δημοτικού Σχολείου συνιστά : «1) Προπαρασκευήν τού διδασκάλου καί 2) Έθισμόν τών μαθη τών είς τήν άπόλυτον ήσυχίαν». Αί Σιωπηραί Έργασίαι, γράφει, είναι «ή σπουδαιοτάτη πασών τών διδακτικών αύτοΰ ένερ γειών, έκ τής καλής διεξαγωγής τής όποίας θά έξαρτηθή κατά τά έννέα δέκατα ή έπιτυχία δλου τού έργου του, ή προκοπή τού σχολείου, διά τούτο προπαρασκευάζει έκ τής προτεραίας μετά πολλής προσοχής καί έπιμελείας, καθώς καί είς δλας αύτών τάς λεπτομερείας πάσας τάς τοιαύτας κατ Ιδίαν έν τφ σχολείω έργασίας τών μαθητών του. Από τάς πρώτας έβδο μάδας τής άναλήψεως τών καθηκόντων του στό Μονοτάξιον ό διδάσκαλος νά συνηθίση κατά πρώτον τούς μαθητάς δλου τού Σχολείου του νά έργάζωνται σιωπηρώς ύπό τήν έπιτήρησίν του έν άκρ<? σιγή έπί 5 10' τό πολύ κατ άρχάς, τό χρονικόν δέ τούτο διάστημα ν αύξάνη καθ έκάστην έπί 2 3' τής ώρας

56 - 54 μέχρις ου φθάση τά 30', δτε και μόνον πρέπει νά κόμη τήν πρώτην Απόπειραν πενταλέπτου ή δεκαλέπτου προφορικής δι* δασκαλίας καί έπιτηρήσεως συγχρόνως, τήν όπο(αν νό αύξάνη διαρκώς, μέχρις ου φθάση πάλιν τό ήμίωρον. Ολα δέ αυτά διά νά άντιληφθούν έργαζόμενοι καί διδασκόμενοι μαθηταί, ότι δέν είναι δυνατόν νά διαφύγουν τήν άγρυπνον καί τήν άτεγκχον έπιμονήν τοΰ διδασκάλου των νά άφοσιώνωνται πλέον μέ ήσυχίαν είς τάς Σιωπηράς Εργασίας των» Δέν μάς ένδιαφέρει τόσο νά κάμωμε κριτική τής διδακτικής αυτής μεθόδου ή νά άυστήσωμε μιά νέα, δσο νά έπαναλάβωμέ σέ κάθε συνάδελφο, δάσκαλο τοο Μονοταξίου καί Διταξίου, δτι γνώσεις άξίας δέν μποροον νά κατανοηθοον άπό τά παιδιά, νά γίνουν κτήμα τους, καί νά έπιδράσουν σ αύτά ένεργητικά, άν δέ δοθοον μέ τόν κατάλληλο τρόπο δτι ή προχειρολογία, ή φλυαρία καί ή ήμιμάθεια, όφείλονται κατά τό μεγαλύτερο μέρος στήν άμε&οδία μας. Δέν συνηθίσαμε στά σχολεία μας νά δουλεύωμε μέ σύστημα καί μέ μέθοδο. Δέν διδαχθήκαμε καλά τή Γενική καί Ειδική Διδακτική. Ίσως γιατί ή με&οδική δέν εγναι άλλο άπό έρευνα πού γίνεται μέ βάση ώρισμένους κανόνες, σχετικούς μέ περιεχόμενα καί σκοπούς, έρευνα πού λογαριάζει άπό τήν μιά μεριά τήν ύλην τής διδασκαλίας κγ άπό τήν άλλη τήν ψυχολογική τών παιδιών κατάσταση. "Ισως γιατί ή μεθοδική, είναι δύσκολη λειτουργία, πού δέν συγ* χωρεί βιασύνη καί μέτρα τής στιγμής, γιατί πολεμά τήν όμοιομορφία, τή γενικότητα καί τήν άνεργία. Ξεκινούμε άπό τις προϋποθέσεις πού κλείνει ό σκοπός πού δώσαμε στις Σιωπηρές Εργασίες. Ακόμη δτι τά παιδια κρύβουν μέσα τους μεγάλη ένεργητικότητα καί πολλές δυνατότητες" μά γιά νά τεθούν σέ κίνηση ώφέλιμη χρειάζεται δεξιοτεχνία τού δασκάλου καί μεθοδικότητα "Αν τά παιδιά πολλές φορές δέν δίνουν πολλά πράγματα ή δέν μπορούν νά έργαστούν πολλή ώρα μόνα τους χωρίς νά θορυβούν, δέν είμαστε Ανεύθυνοι έμεϊς δλοι Μέ τήν εύρύτητα πού δώσαμε στήν έννοια τών Σιωπηρών Εργασιών ή μεθοδική τους είναι ή μεθοδική τής σχολικής έργασίας, σύμφωνα μέ τις νέες άρχες τής διδακτικής. Επαναλαμβάνομε δτι τό νέο σχολείο δέ θέλει τό δάσκαλο κέντρο τής σχολικής έργασίας, πού τά παιδιά δέχονται άπ αυτόν όμοιόμορφα καί παθητικά τήν έπίδβασή τον. θέλομε τό

57 δάσκαλο νά στέκεται σύμβουλος, όδηγός, έμπειρος παρορμητής, καί τά παιδιά νά έργάζωνται, κάθε ένα σύμφωνα μέ τήν άτομικότητά του. θέλομε τό δάσκαλο, στις Σιωπηρές Εργασίες νά προσέχη πολύ τά παρακάτω σημεία : 1) Οί έργασίες πού δίνομε στά παιδιά είναι σύμφωνες μέ τήν ψυχική κατασκευή τών παιδιών, δχι ένέργειες καταναγκαστικής έργασίας. Νά άποβλέπουν στήν αύτενεργό πρόσκτηση τών γνώσεων καί στήν άνάπτυξη τών δεξιοτήτων τους. Ούτε εύκολες πολύ, γιατί τελειώνουν σύντομα, ούτε δύσκολες πολύ γιατί δέν μπορούν, νά τίς έκτελέσουν καί τίς άποφεύγουν τά παιδιά. Νά μήν είναι δλο ίδιες, άλλά ποικίλες καί άνάλογες μέ τό είδος τού μαθήματος πού άναφέρονται, καί τόν χρόνο πού διαθέτομε "Αλλες γιά τά 15' τής ώρας, άλλες γιά τά 30', άλλες γιά τά 45'. 2) Τά παιδιά νά διδαχθούν άπό τό δάσκαλο ( μέ συστηματική διδασκαλία) τήν τεχνική τής έπεξεργασίας κάδε μαδήματος με συγκεκριμένα παραδείγματα. 3) Απαραίτητη προϋπόθεσις γιά τήν έπιτυχία τών Σιωπηρών Εργασιών είναι ή προπαρασκευή τού διδασκάλου. 4) Ή έκλογή καί ή διαμόρφωσις τής ύλης πρέπει νά γίνεται άνάλογα μέ τή δυναμικότητα καί τά διαφέροντα τού παιδιού. ΣτΙς κατώτερες τάξεις καί ή ύλη τών Σιωπηρών Εργασιών πρέπει νά παίρνεται άπό τό κέντρον ένδιαφέροντος ή άπό τό σύμπλεγμα πού άπασχολούμεθα στή διδασκαλία. Ή έργασία τού παιδιού πρέπει νά ίκανοποιή τήν περιέργειά του, τήν έσωτερικήν άπορίαν του. Κάθε μάθημα νά δίδεται σάν πρόβλημα π χ. μετά τή διδασκαλία τού καφέ, λέμε στά παιδιά νά μάθουν πώς είναι οί Χώρες πού βγάζουν καφέ, γιατί στήν Πατρίδα μας δέν βγαίνει."ετσι γεννιέται ό πόθος τής έρευνας. Ξέρομε άκόμη δτι κάθε παιδί έχει μιά Ιδιαίτερη κλίσηάλλο στά Χειροτεχνικά, άλλο στήν Αριθμητική, άλλο στήν Ιστορία, άλλο στή Γεωγραφία. Τίς Ικανότητες καί τίς κλίσεις αυτές πρέπει νά λαμβάνωμε ύπ5δψει μας καί νά καλλιεργούμε. Γενικά ή διδασκαλία τής τεχνικής καί ή καθοδήγηση τού παιδιού στήν έξέταση τής ύλης ένός μαθήματος είναι άρκετά δύσκολη καί κανονίζεται άπό τήν Ατομικότητα τού ηαιδιοϋ καί τή διδακτική τέχνη τού δασκάλου. Καλούπια λοιπόν διδασκαλίας δέ μπορούν νά δοθούν.

58 56 Ή μεθοδική τών Σιωπηρών Εργασιών πρέπει νά στρέφεται πάντα γύρω άπό τά έξής : 1) Κατά τις πρώτες έβδομάδες τοο σχολικού έτους 6 διδάσκαλος προσπαθεί νά δημιουργήση τήν κατάλληλη άτμόσψαιρα γιά σιωπηρή έργασία. Ερεθίζει τό διαφέρον καί κεντά τή χαρά τών παιδιών γιά άσχολία καί έρευνα κάνει τις Σ. Ε. βύηρόαδβκτες. 2 ) "Υστερα δείχνει τόν τρόπο τής Σιωπηράς Εργασίας, άπλά καί φυσικά, δπως άκριβώς συμβαίνει νά γίνεται. "Ας πά* ρωμε ένα παράδειγμα : θέλει νά δείξη στά παιδιά ό δάσκαλος, πώς θ άντιγράψουν πιστά πέντε σειρές : Ανοίγει τό άναγνω στικό βιβλίο καί βρίσκει τις γραμμές πού θ' άντιγράψη, παίρνει τήν κατάλληλη στάση. Τοπόθετεΐ τό δείχτη τοο άριστεροο χε ριοΰ σιήν πρώτη λέξη' πιάνει τό μολύβι κανονικά μέ τά τρία δάχτυλα τού δεξιού χεριού στρέφει τά μάτια στήν πρώτη λέξη' παρατηρεί τό μέγεθος καί τό σχήμα τών γραμμάτων, τήν άπό* στάση τού ένός άπό τό άλλο, βλέπει ποιά γράμματα είναι γραμμένα πάνω στή γραμμή, ποιά πάνω άπ τή γραμμή, ποιά κάτω άπ' τή γραμμή, ποιά βγαίνουν στήν πάνω καί στήν κάτω γραμμή (άς συγχωρήση κι' έδώ ό ύποστηρικτής τών άρχών τού Σχολείου έργασίας τήν έπιστροφή μου στις άρχές τού παλιού, δηλαδή στά έπίστιχα ύπέρστιχα καί ύπόστιχα), παρατηρεί τήν άπόσταση τής πρώτης λέξης άπό τή δεύτερη, τή μέτρα αύτή τήν άπόσταση, μέ τό μολύβι, μέ τό μάτι, ή μέ τό νού, κι* άρχίζει ν άντιγράφη.'όταν τελειώση τις πέντε σειρές, σηκώνει λίγο τό σώμα του βλέπει, καμαρώνει καί συγκρίνει τό δικό του τό γράψιμο μέ τό γράψιμο τού διπλανού του ή τού βιβλίου του."αν ίκανοποιηθή, ζητά νά τό δή κι ό δάσκαλός του ν' άκούση καί τή δική του γνώμη. "Ισως ό άναγνώστης παραξενευτή καί ρωτήσει. Πού θά έξοικονομηθή τόσος χρόνος γιά τόσα άπλά καί γνωστά ζητήματα; Τήν άπάντηση θά δώσω παρακάτω. Έδώ θά τονίσω μόνο 8τι, συνάδελφοι, έδώ στό Ρέθυμνο, στά Χανιά καί στή Χαλκίδα, ένοιωσαν καλά τήν πλατειά σημασία τής άπλής καί άβίαστης αύτής τ'υηοδείξεως» καί έπραγματοποιή σανέ άριστα άποτελέσματα. Είδαν πόσο άψυχολόγητο καί άντί θετό μέ τό σκοπό πού έπεδίωκαν ήταν, νά κρατούν έπίμονα άπό τά παιδιά, μυστική τήν τέχνη τής έργασίας, κάθε έργασίας. 3) "Οταν ό διδάσκαλος καταλάβη βτι τά παιδιά ένοιωσαν

59 - 57 καλά τήν τέχνη τής έργααίας, άρχίζει νά τά άσκή συστηματικά στήν έφαρμαγή τής τέχνης αυτής. "Ενα άλλο παράδειγμα άπό τή Γεωγραφία: Ό δάσκαλος έδειξε σχά παιδιά πώς έξετάζεται ό Νομός Ρεθύανης, πώς ό Νομός Χανίων. 'Αναθέτει στά παιδιά κατά τόν ίδιο τρόπο νά έτοιμάσουν τό Νομό Εύβοίας. Πρέπει νά σημειώσω δτι έδώ κάτω στή Μεγαλόνησο, δλοι μικροί καί μεγάλοι, χρησιμοποιοον τούς δρους Νομός Επαρχία. Δέν λένε δηλαδή «Είμαι άπό τήν Πάτρα ή άπό τήν Τρίπολη ή τήν Κοζάνη», άλλά «είμαι άπό τό Άμάρι ( Επαρχία Άμαοίου) άπό τήν Κίσσαμο» (ένώ πρωτεύουσα στήν πρώτη έπαρχία είναι τό «Νεύς» καί στή δεύτερη τό «Καστέλλι»). "Ετσι μέ τήν πορεία αύτή πετυχαίνομε: 1) Ή τέχνη τοϋ διδασκάλου νά μεταδίδεται στά παιδιά. 2) Ή έργασία τών παιδιών νά γίνεται μέ σύστημα καί πειθαρχία καί νά παίρνη έξελικτική μορφή καί 3) Τά παιδιά νά άποκτοον γνώσεις καί έμπειρίες μόνα τους μέ ϊόιες δυνάμεις καί δέν τίς δέχονται παθητικά άπό τό δάσκαλο. ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Τό κεφάλαιο αύτό τών Σιωπηρών Εργασιών, ό ϋβγχος, έχει μεγάλη σημασία καί είναι άσφαλώς τό σπουδαιότερο. 'Οποιαδήποτε μορφή, κγ άν δώσωμε στίς Σ. Ε., άντιγραφική, γραφική, άναγνωστική, χειροτεχνική, έρευνητική, άτομική ή όμαδική, έλεύθερη ή δεσμευμένη, οί Σιωπηρές Εργασίες, πρέπει νά έλέγχωνται καί νά έξελέγχωνται. "Οπως πολύ όρθά παρατηρεί ό Άνδρεάδης στή σελίδα 128 τού Πρακτικού 'Οδηγού του, «ό έλεγχος είναι άναγκαΐος καί διά τόν έλέγχοντα καί διά τόν έλεγχόμενον' διά τόν πρώτον (τόν διδάσκαλον), διότι έτσι μόνον θά έξακριβώση πάν δ,τι διά τών Σιωπηρών Εργασιών ζητεί νά έπιτύχη δηλαδή ν* άντιληφθή τά ιδιαίτερα ένδιαφέροντα τών μαθητών, τάς διαφόρους πνευματικός καί σωματικάς Ικανότητάς των, άν άφωμοίωσαν τό προσφερθέν, άν αύτοάιδάσκωνται' διά τόν δεύτερον (τόν μαθητήν) διότι βλέπων δτι παρακολουθεΐται ή έργασία του έκτελεΐ αύτήν μετά περισσοτέρας έπιμελείας, άλλά καί διότι είναι μέσα ε(ς τήν φύσιν του νά θέλη νά έπιδεικνύη δ,τι έπιτελεΐ».

60 58 Τή μεγάλη σημασία τοο ίχέγχου τών Σ. Ε τονίσανε καί βλοι οΐ Επιθεωρητές ε(ς τό Συνέδριο τοο 1930 Καί μεϊς, τόσο έδώ, βσο στά Χανιά καί στή Χαλκίδα, μέ έγκόκλιό μας, ζητήσαμε «Ν άπασχολής πάντα μέ κατάλληλη σιωπηρή έργασία, βσους δέν έργάζονται μαζί σου, νά έλέγχης δέ καθημερινά τήν έργασία αυτή. Τό μυστικό τής έπιτυχίας τοο Μονοταξίου Δημοτικοί) Σχολείου είναι ή Σιωπηρά Εργασία». Διακρίναμε μάλιστα Ιδιαίτερα τήν άξ(α τους καί γι αύτό διωργανώσαμε τις δυό μεγάλες Παιδαγωγικές Συγκεντρώσεις μας καί συζητήσαμε μέ φωτισμένους καί έμπειρους συναδέλφους, τό Γενικό μας Επιθεωρητή, Επιθεωρητή Γόρτυνος καί μέ άλλους τή μεθοδική τους. Είναι λοιπόν προτιμότερο νά μή δίνεται Σιωπηρά Εργασία παρά νά δίνεται καί yd μήν έλάγχεται. Νά έλέγχεται μάλιστα μέ προσοχή καί ευσυνειδησία. Αλλά θά έρωτήση ό διδάσκαλος τοο Μονοταξίου Δημ. Σχολείου, δπως μέ έρώτησαν πολλοί. Πόσο χρόνο θά διαθέσωμε γιά τέτοιο Πεγχο\ ποο θά τόν έξοικονομήσωμε ; Ή άπάντηση δέν ετναι τόσο εύκολη καί άπλή. Νά προσθέσωμε καί άλλες ώρες στήν τόσο κουραστική καί έξαντλητική καθημερινή έργασία τοο δασκάλου τοΰ Μονοταξίου, δέν θά ήταν σωστό Νά περιορίσωμε τή διδασκαλία τών άλλων μαθημάτων, θά ήταν παράνομο. Τό σημείο αύτό μεταθέτω στό τελευταίο κεφάλαιο τοο βιβλίου, στά προβλήματα. Ά ς μείνω μέ τήν έλπίδα, δτι θά βρεθούν άλλοι, περισσότερο φωτισμένοι, πιό δυνατοί καί έμπειροι Παιδαγωγοί νά βοηθήσουν στή λύση του. "Επειτα αύτός είναι καί ό βαθύτερος σκοπός μου. Έδώ σημειώνω μόνο, δτι ούτε χθές έθεώρησα κακό, ούτε σήμερα έκρινα παράλειψη, ούτε αύριο θά κακοχαρακτηρίσω κάποιο συνάδελφο, πού θά περιορίση τά ήμιώρια καί τίς ώρες τής Ανάγνωσης π.χ., ή θά παραλείψη τις έμβαθύνσεις, έξαγωγές διδαγμάτων ή θά παραμερίση τίς κατεργασμένες ή άκατέργαστες άποδόσεις, τίς άνιαρές καί άχρηστες έπαναλήψεις καί τ.δ. Στό Σχολείο μου, δταν ήμουν δάσκαλος, έκανα τά παιδιά μου νά διαβάζουν «άπταίστως, λογικώς καί μετ ήθους» σέ πολύ μικρό χρονικό διάστημα, μέ μεγάλη εύκολία καί χωρίς πολύπλοκα καί υποκειμενικά καλούπια διδασκαλίας (*) Δέν ξεχνώ ποτέ κρίσεις τών παιδιών σάν αύτές : «Μά (1). Β λ *«ι <Ό 8ηγό Άναγνώσίως Κ. Μπαχανάχη».

61 σύ, καημένε Γιώργο, διαβάζεις άκόμη. Δέ χρωματίζεις τή φωνή σου, Οπως εγπαμε τόσες φορές*. «Μαρία, τά θαυμαστικά σου ήταν πολύ άσχημα». Νίκο τήν έρώτηση δέν τήν κάνομε στό τέλος»^ «Η φωνή σου ήταν μονότονη καί Ολο ίδια». Πόσος χρόνος δέ μπορεί νά έξοικονομηθή άπό πολλές άσκοπες, άχρηστες καί χωρίς νόημα ένέργειες' πόσος δέ μπορεί νά σπαταληθή γιά έργασία γόνιμη καί έξελικτική! Οί εύσυ νείδητοι καί οί πιστοί διδάσκαλοι, έχομε δέ χιλιάδας τέτοιους στά σχολεία μας, κατορθώνουν νά έξοικονομοΰν άπ Οπου περισσεύει καί νά σπαταλοον Οπου πρέπει, χρόνο άρκετό γιά τόν έλεγχο τών Σιωπηρών Εργασιών. Ο σεβαστός μου καθηγητής εις τό Πανεπιστήμιο καί παλιός Πρόεδρος τού Εκπαιδευτικού Συμβουλίου κ. Ν. Καραχρΐστος στις σελίδες f>3 55 τού Γ τεύχους τής «Διδακτικής τού Σχολείου Εργασίας» υποστηρίζει τήν άποψη αύτή καί γράφει : «Ένας λεπτομερής έλεγχος τών ήδη στις άνώτερες τάζεις τού Δημοτικού Σχολείου διδασκομένων μαθημάτων καί τών άποτελεσμάτων αυτών μάς έδειξε, δτι άπό τό σημερινό πρόγραμμα μπορούν ν άφαιρεθούν, χωρίς καμμιά ζημία τών παιδιών, πάρα πολλά πράγματα. θά ήμποροΰσαν τότε αί ώρες αυτών νά προστεθούν εις τήν μερίδα τών όλίγων άπομενόντων μαθημάτων, γιά πλατειά καί αύτενεργό έρευνα καί έπεξεργα σία αυτών άπό τά παιδιά. "Αν τώρα κατωρθώνετο ή αύτοεπεξεργασία αύτή τών όλίγων μαθημάτων νά γίνεται μέ τή θέληση αύτών, μέ χαρά καί μέ όλόψυχη άφοσίωση τούτων εις αύτά, θά έφωδιάζοντο τότε τά παιδιά μέ ίσχυρώς άνεπτυγμένες πνευματικές δυνάυεις καί Ικανότητες, μέ χαρά γιά υψηλές καί ευγενικές άσχολίες καί άπολαύσεις, καί μέ άσφαλεΐς καί τακτοποιημένες γνώσεις, πού θά έκαναν ευτυχέστερα αύτά τά παιδιά, δλη τή ζωή των, δλο τό σπίτι των, δλη τήν κοινωνία μας». Τά τελευταία δέκα χρόνια οί ίδιοι διδάσκαλοι προσθέσανε στό καθημερινό πρόγραμμά τους μιά άκόμη ώρα, τό λιγώτερο μιά όλόκληρη ώρα, καί τήν άφιερώσανε στήν υλική τροφή τών παιδιών τους (παιδιά του, λέει, ό δημοδιδάσκαλος τούς μα θητές του) στό πρωινό ρόφημα. Σέ πολλές μάλιστα περιπτώσεις τό γάλα αότό έτοιμάζεται άπό τις ίδιες τις δασκάλισσες τών Σχολείων, μέ τή βοήθεια μεγάλων κοριτσιών τών άνωτέρων

62 60 τάξεων. Καί είναι άδύνατο νά έξοικονομήσωμε λίγη ώρα γιά ένα τόσο σημαντικό ζήτημα ; Άλλ άν ό Αναγνώστης πάλι άμ φιβάλη καί δέν μπορή νά έξοικονομήση λίγο χρόνο γιά τόν έλεγχο τών Σιωπηρών Εργασιών, 6ς δεχθή τή μετάθεσή του σχά προβλήματα τών Σ. Ε Ισως άλλοι άρμοδιότεροι καί έμπει ρότεροι μάς διευκολύνουνε στήν έπίλυσή του. Σχετικό μέ τό κεφάλαιο τοο έλέγχου τών Σιωπηρών Εργασιών είναι καί τό ζήτημα τών Αηοχκλκαμάτων τοο έλέγχου καί τής έπιθεώρησης. Ή κρίσις τοο δασκάλου γι'αυτές Όταν οί μαθητές ΙδοΟν ft τι ό δάσκαλός τους παραλείπη τήν έπιθεώρηση καί τόν έλεγχο τών έργασιών τους σχηματίζουνε τή γνώμη δτι αυτές, δέν είναι σπουδαίες, δτι δίνονται γιά νά περάση ή ώρα τους ήσυχα καί άθόρυβα, γι αύτό, σιγά σιγά συνηθίζουν νά τίς έκτελοον μέ λιγώτερη δρεξη, έλάχιστη προσοχή, άκατάστατα καί έπιπόλαια, Αδιαφορώντας γιά τήν έπιτυχία τους. Είναι λοιπόν Απαραίτητο νά έλέγχωμε τίς Σιωπηρές Εργασίες νά παραλείπωμε τή γραπτή βαθμολογία, Αλλά νά τίς κρίνωμε πάντα μέ σεβασμό καί έπιείκεια. Νά έρεθίζωμε τήν άμιλλα τών παιδιών Δυό έπαινετικά λόγια τοο Δασκάλου γεμίζουν τήν ψυχή τών μικρών άπό ευχαρίστηση, διώχνουν τή δειλία καί τό φόβο δυό λόγια κατάλληλα Αποδοκιμασίας, σάν αυτά. «Δέν μέ Ικανοποίησες σήμερα». «Δέν μοΰ άρέσουν» «έγραψες βιαστικά». «Δέν κοίταξες τό βιβλίο» «Εγινε δπως ήθελες νά τό κάμης ;» κλπ. στά μεγαλύτερα παιδιά, κεντούν τήν φιλοτιμία τους. Καί μέ τήν πρώτη αύτή ένέργεια τού δασκάλου (τόν έπαινο) καί μέ τή δεύτερη (τόν ψόγο) έπιζητούμε ν άμείψωμε τήν προσπάθεια καί τήν έργασία Οσο δέ περισσότερο Αγαπητός, περισσότερο σεβαστός είναι ό δάσκαλος, τόσο περισσότερη άξία παίρνουν οί κρίσεις καί τά συμπεράσματά του. Τό αίσθημα τής φιλοτιμίας τών παιδιών είναι πάντα Ανάλογο μέ τήν έπιρροή πού έξασκεΐ πάνω σ αυτά ό δάσκαλος. Ό Ισοκράτης έδίδαξε : «τόν μέν δκνον ψόγον, τόν δέ πόνον έπαινον» Γνωρίζομε καί μεΐς δτι τά παιδιά είναι πολύ εύαίσθητα σέ έπαίνους καί ψόγους. ΣυγκινοΟνται εύκολα. Ή προσπάθειά μας θά στρέφεται γύρω άπό τά αίσθήματα αυτά τής τιμής καί τής ντροπής των. θά τά έμψυχώνωμε χωρίς νά τά φοβίζωμε. θά τά ένθαρρύνωμε χωρίς νά τά κατακρίνωμε. θά τά συγ κρατοομε χωρίς νά τά ταπεινώνωμε. θά έρεθίζωμε, θά καλ*

63 - 61 λιεργοΰμε καί θά ένισχύωμε τή φιλοτιμία τους καί θά άποφεύ γωμε μέ κατάλληλο τρόπο κάθε τι πού μεταβάλλει τή φιλοτιμία αύτή σέ φιλοδοξία Ό έμπνευσμένος δάσκαλος σέβεται καί άναγνωρίζει τήν ευεργετική έπίδραση τής άμιλλας.όλα γίνονται. 6λα κερδίζονται στό σχολείο, δτσν καλλιεργηθή ή άμιλλα. Η άμιλλα, γράφει ό Κομπ'αϋρέ (Γάλλος Παιδαγωγός) γεννά τή σκέψη καί τήν έπιθυμία στό παιδί νά φροντίζη νά κόμη κάτι καλύτερο, δσο μπορεί καλύτερο. Μιά τέτοια έπιθεώρηση τών Σιωπηρών Εργασιών, ένα τέτοιο έλεγχο, μιά τέτοια βαθμολογία, τέτοια άμιλλα τιμής, έπι διώκει τό Νέο Σχολείο. Πολλοί φοβούνται τήν έπίδραση αύτή τών βαθμών, θέλουν νά συνηθίζη τό παιδί στόν έργασία καί τήν αύτοδιόρθωση Εμείς άπό τήν πείρα πού έχομε συνιστούμε τή μετρημένη καί ψυχολογικά όρθή παρατήρηση καί κρίση, 6πως παραπάνω έξηγήσαμε καί τότε πιστεύομε δτι οί βαθμοί, οί άτομικοί έλεγχοι, οί διαβαθμίσεις, τά βραβεία καί τά μετάλλια, παίρνουν τό σωστό αίσθητικό περιεχόμενο καί τόν ωφέλιμο παιδαγωγικό χαρακτήρα τους ΒΟΗΘΟΙ ΣΤΙΣ ΣΙΩΠΗΡΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Στόν έλεγχο τών Σιωπηρών Εργασιών τών τριών κατωτέρων τάξεων τού Δημοτικού Σχολείου, μπορούμε νά χρησιμοποιούμε μεγαλύτερα παιδιά, βοη&ούς τού διδασκάλου. Τέτοιους έχρησιμοποίησε, άφοΰ τούς προγύμνασε κατάλληλα σέ ώρισμένο χρόνο, μέ Ικανοποιητικά Αποτελέσματα, ό συνάδελφος κ. Πα παχριστοδούλου (*) Ό Δημοσθένης Άνδρεάδης, γράψει, «Είς τά δύο Ανώτερα τμήματα δύναται νά γίνεται καί ύπό τών Ιδίων μαθητών έκάστου τμήματος άλληλοελεγχομένων, ε(ς δέ τά κατώτερα ύπό μαθητών άνωτέρου τμήματος, (δίςτ προκειμένου περί Γραφής, Καλλιγραφίας, Ιχνογραφίας, γραπτής Αριθμητικής, καί κηπουρικής τίνος έργασίας κλπ. Ο δέ κύριος έλεγχος πρέπει νά γίνεται πάντοτε ύπό τού διδασκάλου». Όλοι μας θά έχωμε προσέξει μέ πόση εύκολία οί μικροί γίνονται Αντιληπτοί άπό τούς δμοιούς των. Μέ πόση εύχαρί- (1) Περιοδικό «Ε Ρ Μ Η Σ» Τεύχη 761 και 762/1934.

64 62 στηση δέχονται τή βοήθειά τους. ΣτΙς Μαθητικές κατασκηνώσεις τρία χρόνια παρακολούθησα ένα μικρό, 13 χρόνων μαθητής καλλίφωνο καί γνώστη δλων τών ψαλμών καί τών 'Εκκλησιαστικών ήχων τής Λειτουργίας μας, νά σχηματίζη χορψδίες καί νά τίς διδάσκη Ό δεκατριετής αυτός διδάσκαλος κατώρθωσε μόνος σέ λίγες μέρες, νά προετοιμάση μιά χορφδία άπό όμάδα Κατασκηνωτών, μαζί μέ τήν όποία έψαλε όλόκληρητή Λειτουργία στό γραφικό μας Εκκλησάκι «Αγιο Νικόλα» τοο Μέρωνα Άμαρίου, κάποιο πρωί τοο περασμένου Αύγουστου, πού έπίτηδες είχαμε προσκαλέσει τόν άγαπητό φίλο καί φίλο τών Μαθητικών Κατασκηνώσεων έφημέριο τοο χωρίου καί παλιό δάσκαλο, παπά Χαραλαμπάκη, γιά νά μάς λειτουργήση. Προσθέτω μάλιστα δτι μετά τήν Λειτουργία ή Γδια χορψδία έψαλε καί τήν άκολουθία τοο Άγιασμοϋ. Ποτέ δέν ξεχνώ τήν εικόνα πού παρουσίασε ή Κατασκήνωση τήν παραμονή τής Λειτουργίας καί τού "Αγιασμού. Ο μικροσκοπικός έκεΐνος διδάσκαλος μέ τούς πιστούς του, καθάρισε τό έκκλησάκι, τό σφουγγάρισε, τό άσπρισε γύρω στό ύψος πού έφτανε, στόλισε μέ μυρτιές κι' άλλα λουλούδια τίς δυό μοναδικές Είκόνες του, έπλυνε καί έγέμισε λάδι τά καντήλια, έτακτοποίησε τό Ιερό, κι δταν τό βράδυ οί Κατασκηνωτές έκλείστηκαν στις σκηνές τους τάνετδα, τόν είδαν πέντε ώς δέκα δασκάλοι, ήγετικά στελέχη τής Κατασκηνώσεως, νά ρίχνη μιά ματιά στό φωτισμένο κι* όλοκάθαρο έκκλησάκι, μιά ματιά γεμάτη ευχαρίστηση, Ικανοποίηση καί ύπερηφάνεια. Τά αίσθήματα τά δικά του, τά αισθήματα δλων τών παιδιών τής χορωδίας, φθάσανε στό πιό ζωηρό τους σημείο δταν τό πρωί τής άλλης ήμέρας, ύστερα άπό τή Λειτουργία καί τόν Αγιασμό, Επιθεωρητής, Αρχηγός, παπάς, διδάσκαλοι, ό πληθυσμός δλης τής Κατασκήνωσης, μέ μιά φωνή είπαν «Μπράβο Πατεράκη, μπράβο παιδιά! ήταν *πολύ δμορφη ή Λειτουργία καί ό Αγιασμός μας, χάριν σέ σάς»! Αλλά ή διδασκαλία τού μικρού είχε καί συνέχεια. Παιδιά τής χορφδίας τού Πατεράκη, πού έγύρισαν στά χωριά τους (στήν κατασκήνωση δεχτήκαμε γιά ευνόητους σκοπούς καί λίγα παιδιά άπό διάφορα Χωρίο), σήμερα λένε τόν Απόστολο καί βοηθούνε ψάλτες τών χωριών τους. Τέτοια καί τόση ήταν ή έπίδραση τού μικροσκοπικοΰ διδασκάλου. Τού βοηφοϋ τών παιδιών.

65 63 - ΟΙ Αναγνώστες μου πιστεύω νά έκτιμήσουν δσο πρέπει τή συγκεκριμένη αυτή περίπτωση, νά μή τή θεωρήσουν άπλή σύμπτωση, Αλλά νά βγάλουν τά συμπεράσματά τους Τά παιδιά, τά κατάλληλα παιδιά, βρίσκονται σέ κάθε σχολείο, μεγάλο ή μικρό, σέ κάθε πόλη, σέ κάθε χωριό. Μπορούν νά βοηθήσουν μικρότερά τους σέ άπειρες περιπτώσεις Γιατί π.χ. δέ-μπορεί 6νας καλός μαθητής τής ΣΤ' ν άνακαλύψη καί νά διορθώση τά λάθη τών μικρών τής Α ή Β' ή Γ' καί Δ' τάξης στίς Αριθμητικές Ασκήσεις ; Γιατί δέ μπορεί μιά καλή μαθήτρια τής Ε' νά διακρίνη τά όρθογραφικά λάθη μιάς έλεύθερης γραπτής Ανακοίνωσης (έκθεσούλας) τών μαθητών τής Β' ή Γ' ; ή γιατί δέν μπορούν άλλα παιδιά, Αγόρια ή κορίτσια, νά μάθουν στά μικρότερά τους μιά προσευχοΰλα, ένα τραγούδι, νά διαβάσουν ένα παραμύθι, νά μάθουν κάποιο χορό, κάποιο παιχνίδι, νά δείξουν ώραϊα εικονογραφημένα βιβλία, άλλες εικόνες, φωτογραφίες κλπ. ; Ό βοηθός μαθητής μπορεί νά γράφη στόν πίνακα κομ μάτια άπό βιβλία, συμπληρώματα τών μαθημάτων τους, κγ οΐ άλλοι νά τά Αντιγράφουν σέ τετράδια, γιά νά τά μελετήσουν ΑργότεραΎστερα άπό τή διδασκαλία τής έλιάς, στά Φυσιογνωστικά, ό βοηθός γράφει στόν πίνακα τό σχετικό ποίημα τού Πο λέμη ή τού Παλαμά ύστερα άπό τή διδασκαλία τών Δωδεκανήσων Αντιγράφουν τά όνόματα τών δώδεκα νησιών ή τό ποίημα του Ίωαννίδη «Δωδεκάνησα», στήν Ιστορία, υστέρα άπό τή διδασκαλία τού Διάκου καί τής μάχης τής Αλαμάνας Αντιγράφουν τό Δημοτικό «Ό θάνατος τού Διάκου». Στό σχολικό κήπο οί μικροί μέ τήν παρακολούθηση τών Βοη&ών μπορούν νά έργασίοϋν Αθόρυβα καί ευχάριστα. Στό Μονοτάξιο λοιπόν οΐ Βοη&οΙ μπορούν θαυμάσια νά ένισχύουν τό δάσκαλο Αρκεί ό τελευταίος νά ξέρη νά διαλέγη, νά όδηγή, νά παρακολουθή, νά διακρίνη καί νά ξέρη πού, πώς καί πότε θά ζητά βοήθεια άπό τά μεγαλύτερα παιδιά. Στό «Κύκνειο *Ασμα του» ό μεγάλος Πεσταλότσι γράφει: «Μέ πολύ περισσότερη ευχαρίστηση άφήνουν τά παιδιά νά τούς δείχνεται κάτι πού άκόμη δέν ξέρουν, άπό άλλα παιδιά λίγο μεγαλύτερά τους, παρά άπό ένα δποιονδήποτε ένήλικο καί άν άκόμη αυτός έχη στά στήθη του λεπτή στοργική καρδιά καί άλτρουίστικό συναίσθημα». "Ισως νά ετχε ύπ' 6ψει

66 - 64 του τό άδέσποτο Εκείνο ώραίο γνωμικό μας «Γέρων γέροντι γλώτταν ήδίστην έχει, παϊς παιδί». Στό Μονοτάξιο Σχολείο μέ τις πλούσιες Σιωπηρές Εργασίες του, τό μορφωμένο δάσκαλό του, τούς βοηθούς καί τά άφθονα μέσα του, Εχομε ζωντανές εικόνες τής πραγματικής κοινωνικής ζωής μας μέ τούς μαθητευόμενους μικρούς, τούς τεχνίτες, τούς άρχιτετεχνίτες, τόν κάλφα τόν Εργάτη, τόν άρχιεργάτη' τό δόκιμο ύπάλληλο, τόν τακτικό, τόν προϊστά μενο ΚΓ όπως στή φυσική αύτή ζωή τών μεγάλων ύπάρχουν οΐ διακρίσεις καί οΐ έναλλαγές τής βαθμιαίας άνυψώσεως τοο άνθρώπου άπό τις θαμπές καταστάσεις πρός τό ζωηρό φώς (') έτσι καί στή ζωή τών μικρών τού Μονοταξίου Σχολείου οι βαθμίδες, αύτές δέν γίνονται Εμπόδιο άλλά δρόμοι Ελεύθεροι πού όδηγοονε μπροστά στήν άλληλεξάρτηση, στήν άλληλοβοήθεια, στή συνεργασία, στήν πρόοδο καί στή ζωή. ΣΙΩΠΗΡΕΣ ΑΚΡΟΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Πολλές φορές, όταν ό δάσκαλος άπασχολήται μ ένα τμήμα τοο σχολείου του, μιά τάξη ή μιά όμάδα παιδιών, δταν διηγήται, αυτός ή κάποιο παιδί μιά ώραία Ιστορία, ή δείχνει μιά εικόνα, ή άπαγγέλλει κάποιο καλό ποίημα, βλέπομε άλλα παιδιά μ όλο πού είχαν άπασχοληθή σιωπηρά, νά διακόπτουν τήν Εργασία τους καί νά παρακολουθούν μέ εύλάβεια καί προσοχή τό δάσκαλο ή τό παιδί. ΚΓδσο πιό καλό ετναι τό ποίημα ή τό διήγημα, όσο πιό ζωντανή καί δμορφη είναι ή άπαγγελία ή ή ιστορία π.χ. τής μεταφοράς τού μεταξόσπορου άπό τούς καλογήρους τού Ιουστινιανού, τών σκυλιών τού Αγίου Βερνάρδου κλπ., τόσο περισσότερο τά παιδιά καρφώνουν τά μάτια των άπάνω τους. ΟΙ άκροάσεις αύτές πολύ μάς διευκολύνουν Τά μιπ^ά παιδιά παίρνουν κάτι, Εστω καί άμυδρό, ξυπνά μέσα τους ή δίψα τής μαθήσεως καί ή Επιθυμία νά φτάσουν στις μεγαλύτει ρες τάξεις, δημιουργεΐται ό θαυμασμός τους γιά τήν πνευματική υπεροχή τών μεγάλων. Τά μεγαλύτερα παιδιά κάνουν μιά (1). Ιδέ «Ή ζωή τών λαών» Νιχ. Καραχρίστου καί «Ή άξια τοΰ Δημ. Σχολείου καί όιδάσχαλος» Π. Νάχου, στό τεύχος 77 τών Έκπ. Χρονικών καί όσα γράψω στήν αρχή τοΰ βιβλίου.

67 - 65 έπανάληψη, Αφομοιώνουν καλύτερα δσα. διδάχτηκαν καί τά κάνουν τέλειο κτήμα τους. Τό σημείο αυτό ΘεωροΟν οΐ ύποστηρικτές τοο Μονοταξίου Δημ. Σχολείου, ώς τό πιό σπουδαίο πλεονέκτημα τοο τύιτου αύτοο τοο Σχολείου Ό ΠαπαμαΟρος στήν σελίδα 161 τών «Είκοσι Γραμμάτων στόν "Ελληνα Δάσκαλο», γράφει : «Ά ν είναι καί μερικά, πού δέν θέλουν νά έργαστοον, Sc μήν έργαστοΰν "Ac βλέπουν τίς είκόνες τοο βιβλίου τους ή άς ρεμβάζουν. "Ολα δυως, καί κείνα πού έργάζονται καί κείνα πού δέν έργάζονται, πρέπει νά έχουν Απόλυτη σιωπή ΟΙ έργασίες πρέπει νά γίνωνται μέ άκρα σιωπή, γιαυτό λέγονται καί σιωπηρές» "Οπως καί Sv έχη τό ζήτημα δέν είναι δρος Απαράβατος νά έργάζωνται τά παιδιά δλο τό χρόνο πού Απασχολείται ό δάσκαλος μέ άλλη τάξη ή όμάδα' θά ώφεληθοον καί άττά τήν παρακολούθηση καί Ακρόαση, πολλές φορές μάλιστα περισσότερο Από τήν όμσδική καί όμοιόμορφη Απασχόληση Τέτοιες περιπτώσεις Σιωηηρών Ακροάσεων ό διδάσκαλος άς έπιδιώκη, άς δημιουργή σέ τέτοιες άκροάσεις άς στρέφη τήν προσοχή τών παιδιών. Νά νοιώθη κρυφή χαρά δταν άντικρύζη τά μάτια τών παιδιών νά τόν παρακολουθούν μέ θαυμασμό καί μέ προσοχή. Γιατί έχει παρατηρηθή δτι σ' αύτές τις στιγμές τά παιδιά αύθόρμητα καί θεληματικά συγκεντρώνουν τόν έαυτο τους όλόκληρο στή διδασκαλία μορφώνονται φυσικά καί άβίαστα, Ικανοποιούν μιά έπιτακτική τής ψυχής τους Απαίτηση, παίρνουν έφόδια πολύτιμα ;<αί προετοιμάζονται γιά τή ζωή. "Ετσι οί Ακροάσεις αύτές είναι μιά μορφή άβίαστης, φυσικής καί πολύ άποτελεσματικής διδασκαλίας. Ό διδάσκαλος άς προσέξη έπαναλαμβάνομε τις Ακροάσεις αύτές, άς τίς πυκνώση καί άς βεβαιωθή δτι ό σιωπηρός χρόνος τής αύθόρμητης άτομικής έκλογής τών παιδιών του δέν πήγε χαμένος. Ό συνεργάτης μου δημοδιδάσκαλος τού Μονοταξίου 'Αγίας Γαλήνης κ Στέργιος Πατταδάκις στήν Παιδαγωγική Συγκέντρωση τού 1946 είπε τά έξής ώραΐα, σχετικά μέ τίς σιωπηρές άκροάσεις : «ΑΙ σιωπηραί Ακροάσεις δέν έχουν διδακτικό σύστημα καί δική των μεθοδική. Τίς περισσότερες φορές μάς έπιβάλλονται χωρίς καθόλου έμεΐς νά τίς ζητήσωμε ούτε ή έπιβολή τής Σιω πηράς Εργασίας, ούτε ή αύστηρή παρατήρησις, ούτε τό αύστηρό βλέμμα τού δασκάλου μπορεί νά τίς σταματήση. Κι άν Ακόμη ΣΜΜηρές Εργασίες 5

68 βγάλω έξω τό μή έργαζόμενο τταιδί, ώτακουστή θά το κάμω Ό ταν 6 διδάσκαλος διδάσκη μέ τή γλαφυρότητα πού έχουν πολλοί άπό σάς, κ. συνάδελφοι, μέ τήν παραστατικότητα πού άναπαριστάνετε σκηνές άπό τό δράμα τοο Ναζωραίου καί άπό τά Έπη τών χρυσών σελίδων τής Ιστορίας μας, δταν διη* Υήσθε χρωματιστά προτερήματα καί άρετές Μεγάλων άνδρών τής Ιστορίας, ή πράξεις έκπολιτιστικές, τό μολυβδοκόντυλο τών Σιωπηρών έργασιών δέν υπακούει στό χέρι, κι'6 νοΰς, πού δπως έλεγαν οί Αρχαίοι, καί όρά καί άκουει, εύρίσκεται σέ ύπερένταση μέσα στίς παιδικές κεφαλές, άφομοιώνει καί ζωγραφίζει καί χαράσσει άνεξίτηλα μέ τό μελάνι τής φαιάς ουσίας του, τίς σκηνές πού άναπαριστάνετε σάν καλλιτέχνες καί ένσταλλάσσετε στίς παιδικές ψυχές συναισθήματα σάν τά δικά σας κείνης τής ώρας καί ξυπνάτε μέσα στους μικρούς τή δίψα τής άνώτερης μαθήσεως, παλμούς πού όδηγούν στό θαυμασμό τών τροπαίων τοο Μιλτιάδου καί τών Τριακοσίων τού Λεωνίδα, τών Ελευθερωτών τοο Μπιζανίου, τής Δράμας καί τοϋ Κιλκίς, τών Αγωνιστών τοο Αλβανικού έπους, τής πράξεως τοΰ Αίνείου, τοο Θεμιστοκλή καί τοϋ πολεμικού συμβουλίου τής Σαλαμίνας, προπαρασκευάζετε ούτω, χωρίς νά τό θέλετε τούς καλούς έργάτες καί νομοταγείς πολίτας τούμέλλοντος καί διδάσκετε τό σεβασμό πρός τόν θεόν, τόν έρωτα πρός τήν Πατρίδα, τήν πίστιν πρός τάς Ελληνικός παραδόσεις, τήν άγάπην πρός τήν ήθικήν καί τόν πόθον έν γένει πρός δ,τι άγαθόν, εύ γενές, ύψηλόν καί γενναΐον». ΜΕΣΑ ΤΩΝ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Γιά νά μπορέσωμε νά έκμεταλλευτούμε συστηματικά τή λησμονημένη αύτή καί άνεξερεύνητη μορφή τής διδασκαλίας, τίς Σιωπηρές Εργασίες, είναι άνάγκη νά έφοδιάσωμβ τά σχο λεία μέ τά άπαιτούμενα βοηθητικά μέσα, τά όποια καί διακρίνομε σέ δυό μεγάλες κατηγορίες. Στήν πρώτη περιλαμβάνομε δσα μ εύκολία καί έλάχιστα χρήματα μπορούν νά βρεθούν άπό τό δάσκαλο, μέ τή βοήθεια τών παιδιών καί τής Σχολικής Εφορείας. Στή δεύτερη, δσα μέ δυσκολία καί οικονομικές θυσίες έξοι κονομοϋνται άπό τό δάσκαλο, μέ τή βοήθεια τού Κράτους. Δέν

69 υπάρχει Αμφιβολία, δτι ό άξιος τής Αποστολής του διδάσκαλος καί τά έλάχιστα έξασφαλίζει καί τά δύσκολα προμηθεύεται. "Εχω πολλά παραδείγματα τέτοιων συνεργατών μου, διδασκάλων καί διδασκαλισσών, πού πίστεψαν δτι τά βοηθητικά μέσα τής διδασκαλίας, δέν ταιριάζει νά περιορίζωνται μόνο στόν «πίνακα» καί τό «Αναγνωστικό», δπως γίνεται άκόμη σέ πολλά Σχολεία, άλλά νά πλουτίζωνται καί νά τελειοποιούνται άνάλογα μέ τά νεώτερα παιδαγωγικά ρεύματα καί τίς σύγχρονες διδακτικές Απαιτήσεις. "Αν καί θά βρεθούν Αναγνώστες πού θά θεωρήσουν πολύ άπλή καί άνάξια Ιδιαίτερης καταγραφής τήν Απαρίθμηση τών βοηθητικών μέσων τών Σιωπηρών Εργασιών, Αφού αύτά είναι άπαραίτητα καί γιά τήν δλη έργασία κάθε σχολείου, πού φιλοδοξεί νά θεωρήται καλό Σχολείο μιά καί τό βιβλίο μας δέν φέρνει τό χαρακτήρα είδικής 'Επιστημονικής 'Εργασίας, γιατί αύτήετναι έργο άλλων, είναι δμως διδακτικό, καί έχει βγή άπό πολύχρονη πείρα, σημειώνω μερικά κι ίσως βοηθήσω μερικούς νά Αποκτήσουν Εποπτικά μέσα στά σχολεία τους. Α'. Εύκολα καί φ&ηνά μέσα 1) Υλικά Χειροτεχνίας, ύλικά έργοχείρου, χόρτο, πηλός, σύρμα, σπάγγοι, χαρτιά γιά κόψιμο χαρτιά γιά κόλλημα, χαρτιά χρωματιστά, ψαλλίδια, μαχαιράκια ξυλοτεχνίσς, άμμο ( ), μαλακές πέτρες, στρογγυλά πετράδια ποταμού καί θάλασσας, χάρτινα κουτιά διάφορα, κουτιά σιγαρέττων, μικρά δοχεία, σωληνάρια, ξύλινοι μικροί κύβοι, σπόροι διάφοροι, καρποί, πλάκα γιά κάθε παιδί, τετράδια κ.λ.π. 2) Βιβλία. Παλιά Άναγνώστικά καί βοηθητικά, παιδικά περιοδικά εικονογραφημένα, βιβλία είκονογραφημένα, βιβλία μέ παραμύθια (δπως τά εύθυμα λαϊκά παραμύθια τού Αίνεία κ. ά ), βιβλία μέ Ιστορίες, διηγήματα καί περιπέτειες, ήμερολόγια, ήμεροδεΐκτες, είκόνες άπό διαφημίσεις, σκίτσα διάφορα κ λ.π. Σημειώνω έδώ δτι ή βιβλιοθήκη κάθε τάξης μπορεί νά γίνη άπό μεγάλα κουτιά τών τροφίμων τών μαθητικών Συσσι- (1). Γιά τή σημασία τής άμμου βλεπε σχετικό γράμμα τοο ΔιευΦυντο* τού Μονοτάξιο προτύπου τοΰ Μαρασλβίου κ. Κυριαζόπουλου.

70 68 τΐων, τά όιτοΐα νά στολιστούν μέ χρωματιστά χαρτιά ή καί νά χρωματιστοον κατάλληλα. Δυό διδάσκαλοι, ζωντανοί καί μέ παλμό προοδευτικό, τελευταία έστειλαν γράμματα βλους τούς Εκδότες Σχολικών Βιβλίων καί Περιοδικών, μέ μόνη δέ τή δαπάνη τών γραμματοσήμων, γέμισαν άπό βιβλία τις βιβλιοθήκες τών μαθητών τους ΟΙ ίδιοι αυτοί διδάσκαλοι ώργάνω σαν Μαθητικές Κοινότητες καί κάθε μήνα, κάθε μέλος δίνει στό ταμείο μικρά χρηματικά ποσά. 'Αλήθεια τι δέν κατορθώνει ό ένθουσιασμός καί ή πίστη τού δασκάλου! 3 ) Ενα ή καί περισσότερα μεγάλα τραπέζια, άνάλογα μέ τόν άριθμό τών μαθητών κάθε Σχολείου, δεύτερος καί τρίτος πίνακας, άμμοδοχεΐο, πρόχειρο Σχολικό Μουσείο, κοινός πήχυς, κοινό μέτρο, υποδεκάμετρα, μικρές ζυγαριές, κουρευτική μηχανή, νικέλινα καί άλλα νομίσματα κ λ.π Β'. Δύσκολα καί ηολυέξοόα μέσα. 1) Δεύτερη Σχολική αίθουσα (έργαστήριο) 2) Σχολική βιβλιοθήκη μέ κατάλληλα Σχολικά βιβλία καί περιοδικά, έφημερίδες, φωτογραφίες, εικόνες, Λεξικά, Εγκυκλοπαίδειες κ.λ.π. 3) Σχολικό Φαρμακείο. 4) Όργανοθήκη μέ δργανα Φυσικής, Χημείας, Γεωμετρίας. Κινηματογράφος, ραδιόφωνο. δ) Χειροτεχνικό ύλικό 'Υλικό έργοχείρων. Μιά ραπτομηχανή. 6) Σχολικός Κήπος. Τά άπαραίτητα έργαλεΐα τού Σχολικού Κήπου. Γλάστρες 7) Αποξηραμένα φυτά καί καρποί, ταριχευμένα ζώα ή ζώα μέσα σέ φιάλες οινοπνεύματος. 8) Γυμναστήριο καί 9) Υπόστεγο. Νομίζομε δτι είναι περιττό νά έξηγήσωμε πόση σημασία χει ή καλή τακτοποίηση, ή προσεκτική ταξινόμηση καί ή καλαισθητική τοποθέτηση δλων αυτών τών βοηθητικών μέσων ιού Σχολείου, πόσο έπιδρδ ευεργετικά στά παιδιά καί τά συνηθίζει στήν τάξη, στήν πειθαρχία, στή νοικοκυροσύνη, στό σεβασμό, στήν καθαριότητα καί στήν καλαισθησία. Καί δώ καί στά Χανιά

71 69 καί στή Χαλκίδα, ύστερα άπό τις πρώτες Αναγνωριστικές έπιθεωρήσεις μου στά σχολεία συνίστοοσα μέ έγκύκλιο «τά πάντα στό σχολείο σας νά τακτοποιηθοον μέ καλαισθησία καί τάξη παραδειγματική. Πάντα νά γράφης είς τόν πίνακα ή είς τά βιβλία καθαρά καί υποδειγματικά», γιατί είδα δτι τό παράδειγμα τοο διδασκάλου, ή καλή διαρρύθμιση τοο σχολείου, τοο γραφείου καί δλων τών έξαρτημάτων του, έπιδροον πολύ Αποτελεσματικά στά παιδιά. ΥΛΗ ΤΩΝ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Ποιές δμως πρέπει νά είναι οί Σιωπηρές Εργασίες στά Σχολεία ; Σέ κάθε τάξη ή όμάδα παιδιών ; Σέ κάθε μάθημα ; Μέ δυό λόγια ποιά είναι ή ύλη τους ; Στά έρωτήματα αύτά δέν είναι εύκολο νά άπαντήση κανένας ούτε έκεϊνος πού έμελέτησε ειδικά τή μορφή αύτή τής διδασκαλίας, στάθηκε στή σημασία της καί στό σκοπό της, πρόσεξε τά είδη, καί τή μεθοδική της, Ανησύχησε γιά τόν έλεγχο καί έργάστηκε γιά τήν έξασφάλιση τών Απαραίτητων μέσων "Ενας Από τούς καλούς συνεργάτες μου τελευταία μοο έλεγε: «Πολύ κουράζομαι καί πελαγώνω κάθε πρωί, δταν θέλω νά προσδιορίσω τό είδος τής Σιωπηράς 'Εργασίας τών παιδιών. Πόσο χρήσιμο θά ήταν καί πόσο θά μάς βοηθούσε ένα βιβλίο μέ άφθονη ύλη Σιωπηρών Εργασιών». Σύστησα δσα βιβλία μοο ήταν γνωστά π.χ. τά τετράδια τών Σιωπηρών Εργασιών τού Άλοΐζου καί άλλων, τούς βωβούς χάρτες τού Καραγιάννη, τήν "Υλη καί τή Διδακτική τού Παιδαγωγού κ. Σκαλισιάνου, τή Γραμματική τής Α' καί Β' τάξης τού Έπιθεωρητού κ. θεοφανοπούλου, τίς χειρόγραφες όδηγίες τής διδασκαλίας τής Αριθμητικής τής Α' καί Β' τ. Διευθυντού Στοιχ. τού Υπουργείου καί τ. Γενικού Έπιθεωρητού κ. Ί. Φωτίου, πού κοινοποιήθηκαν σ δλα τά σχολεία τού Νομού μέ έγκύκλιο κ.λ.π. 'Ανήκομε στήν τάξη έκείνων πού δέν άφήνουν τήν Αγωγή τών παιδιών στήν Αχαλίνωτη έλευθερία καί τήν άπόλυτη ίκα* νοποίηση κάθε έπιθυμίας τους. Έπεμβαίνομε μέ τόν κατάλληλο τρόπο καί στήν κατάλληλη ώρα, στίς έλεύθερες κλίσεις, καί στά ένδιαφέροντα τών παιδιών καί τά προετοιμάζομε γιά τή ζωή, ή όποία ούτε έπιτρέπει ούτε συγχωρεΐ τό δ,τι Φίλω,

72 - 70 ΑλλΑ Αντίθετα συνιστά καί έπιβάλλτιτό δ,ιι η ρέπει Γιατί <5ν ΙκανοποιοΟμε τήν Απόλυτη έλευθερία τών παιδιών, τότε δέν Αξίζει ό κόπος ν' ΑσχοληθοΟμε καθόλου μέ τό κεψαλαιο αυτό, τής "Υλης τών Σιωπηρών Εργασιών ΚΓ Αν Ακόμα στά Σχολεία μας βλέπαμε να ύπαρχουν τα μέσα πού Αριθμήσαμε. Αν τό Σχολείο, να τμήμα τού Σχολείου μας, ήταν έργαστήριο, μέ πλούσιο μορφωτικό Μουσείο, μέ κήπους, μελισσόκηπους καί όρνιθώνες, Αν σέ κόθε σχολείο συναντούσαμε τόν (δανικό ΔΑσκαλο, παλι ΘΑ χρειαζόμαστε έπεμβόσεις, έρεθίσματα. διοοθώσεις καί περιορισμούς. ΠΑλι ΘΑ είχαμε έπιβαλλόμενες ή δεσμευμένες Σιωττηρές Εργασίες. ΜιΑ λοιπόν καί καθε μέρα ΘΑ είμαστε ύποχρεωμένοι να Αναζητούμε ϋλη χρειαζόμαστε βιβλία, πολλα βιβλία καί τετραδια, όδηγίες καί προγραμματ Σιωπηρών 'Εργασιών. ΜιΑ τέτοια έργασία πιστεύομε ώφελεΐ περισσότερο τό σημερινό δασκαλο Από τό μεταφύτευα-ξενωθεσμώ ν καί συστηματων στό 'Ελληνικό Σχολείο, Από πολκέο σλλες Θεωρητικές διατριβές ή συγγραφές ή μεταφρασεις ή διασκευές. Έμεΐς πιστεύομε ότι ή θεωρητική έρευνα τών προβληματων τού Δημοτικού Σχολείου, δτ'αν δέν πλαισιώνεται αέ τις Απαραίτητες πρακτικές έφαρμογές στόν τόπο μας καί δέν προσαρμόζεται μέ τήν 'Ελληνική Σχολική πραγματικότητα, σύγχυση καί Αναταραχή φέρνει. Ωφέλεια καμμια ή τό πολύ έλαχιστη, περιορισμένη, μέσα στούς έλαχιστους πού παρακολουθούν, μελετούν καί πειραματίζονται. Ό Διδασκαλικός Σύλλογος Ρεθύμνης είχε Αποκτήσει καποτε, δταν είχε φωτισμένους Έπιθε ωρητές σαν τό Μπέλκα Φώτιο καί τό θεοφανόπουλο, μια πολύ καλή Δανειστική Βιβλιοθήκη τής όποίας σώζονται σήμερα πολλα βιβλία στό Γραφείο τού Α\ Εξαταξίου Σχολείου τής Πό λεως, τού Τριταξίου Σχολείου Σπηλίου τής Επαρχίας 'Αγίου Βασιλείου καί τού Μονοταξίου Νεύς Άμαρίου τής Επαρχίας Άμαρίου. Πολλές φορές, δταν οί δουλειές τού Γραφείου, τού 'Εποπτικού Συμβουλίου, τών Μαθητικών Συσσιτίων καί Κατα σκηνώσεων, μοΰ έπιτρέπουν, ζητώ μερικα βιβλία. Χθές μαλιστα πήρα μόνος μου τέσσερα Από τή βιβλιοθήκη τού Σχολείου Νεύς Άμαρίου. Τών τριών βιβλίων ύποχρεώθηκα να κόψω καί τά φύλλα. "Ενας παλι πολύ καλός δασκαλος τής Α'. Περιφ. Ρε θύμνηε, τελευταία, σέ σχετική συζήτηση, μοΰ Ανακοίνωσε, δτι ό Επιθεωρητής τού ζήτησε Από τή βιβλιοθήκη του καποιο βι

73 71 βλίο, καί τό Εστειλε σέ λίγο δ διδάσκαλος Ελαβε Ενα σημείωμα τοο ΈπιθεωρητοΟ του, πού Εγραψε τά έξης «δν υπάρχουν καί άλλα βιβλία μέ άκοπα ψύλλα παρακαλώ νά μοο σταλούν νά τά κάψω»! 'Αλλά πρέπει νά γυρίσω στό κεφάλαιο της ύλης τών Σιωπηρών Έρ>ασιών. Δέν πρόκειται νά δώσωμε ΰλη γιά κάθε τάξη, γιά κάθε μάθημα, γιατί αύτδ πρέπει ν άπασχολήση κάθε δάσκαλο μονοταξίου σχολείου ό όποιος θά κανονίση, δν οι Σ. Ε. τών μαθητών του θά είναι Εφαρμογές ή προετοιμασίες, Εργασίες τού χεριού η Ελεύθερες άσχολίες η άκροάσεις. Μόνο μερικά στοιχεία βοηθητικά θά δώσωμε. Σχή Α'. Τάξη. Εκτός άπό τις συνηθισμένες αυθόρμητες άσχολίες τών παιδιών, Ιχνογραφίες καί λοιπές Εργασίες τού χεριού, δίνομε γραφή, άντιγραψή, Ενας βοη&ός διαβάζει στά παιδιά Ενα παραμύθι άλλος τά δδηγεϊ στήν τακτοποίηση τού υλικού τους, νά καθαρίσουν καί γενικά νά περιποιηθούν τόν κήπο τους, τή γλάστρα τους, μιά άλλη βοη&ός τά μαθαίνει μιά προσευχή, κάποιο ποίημα η τραγούδι κλπ. Οί βοηθοί μαθαίνουν τά παιδιά τούς τόνους, τά πνεύματα, τά κεφαλαία γράμματα τών όνομάτων, ιών χωριών τους, της Επαρχίας τους, τού νομού τους, νά διακρίνουν τό ε αι, ο ω, ι η ει, τό κόμμα, τήντελεία, τόερω* τηματικό, νά τονίζουν τό ε καί τό ο, νά μή βάζουν περισπωμένη στήν προπαραλήγουσα κλπ. Τά παιδιά βρίσκουν λέξεις πού ν' άρχίζουν άπό σβ, σγ, σμ, γκ, τσ, τζ, στρ. κλπ. 'Αναλύουν τούς άριθμούς π χ. τό 6 6 = 3 + 6= 2+ 6 = = = = 1 + 6= 0 + 6= = = = κ.λ π. Τέτοιες Εργασίες βρίσκομε στό Επίσημο Αναλυτικό Πρόγραμμα, στά τετράδια τών Σιωπηρών 'Εργασιών τού ΆλοΤζου, στις Γραμματικές Α' καί Β' τού Έπιθεωρητοΰ κ. Β. θεοψανοπούλου, στις όδηγίες της διδασκαλίας της Αριθμητικής τού Παιδαγωγού κ. Σκαλισιάνου, τού κ. Φωτίου κλπ.

74 72 - Β. Τάξη. Κι έδώ έκτός Από τις αύθόρμητες έργασίες τών παιδιών, τις έργασίες τοο χεριοο, τή γραφή, Αντιγραφή, τις 'Αριθμητικές Ασκήσεις καί προβλήματα, τά παιδιά γράφουν τις Ανακοινώσεις τους, χά κύρια όνόματα τών ήμερών τής έβδομάδος, τών έποχών τοο έτους, τών μηνών, γράφουν τά κεφαλαία γράμματα μέ καλλιγραφική γραφή, καί δχι τυπογραφική, δπως γίνεται σήμερα (σέ πολλά σχολεία, Παιδιά καί τών άνωτέρων τάξεων δέν μπόρεσαν νά γράψουν καλλιγραφικά τά κεφαλαία Δ, Σ, Β, Η I, Ξ, Ψ) σχηματίζουν τίς Αριθμητικές σειρές : 1. 2, 3, 4, ώς τό 100 1, 3, 5, 7, 9...»» 99 2, 4, 6, 8...» 100 3, 6, 9, 12, »» 99 4, 8. 12, 16...»» 100 5, , 20...»» 100 6, 12, 18, » ^ 100 7, 14, 21, 28...»» 98 8, 16, 24, 32...»» 96 9, 18, 27, 36...»» 99 10, 20, 30...»» , 22, 33, 44...»» 99 12, 24, 36, »» 96 15, 30, 45, 60...»» , 60, 80...»» , 50, 75, »» 100 καί Αντίθετα 100, 99, 98, , 96, 93, , 98, 96, ή Αναλύουν Αριθμούς π.χ. διαφορετικούς, Αλλά πού νά γράφων* ται μέ τά Τδια ψηφία, δπως 12 καί 21, 23 καί 32, 24 καί ί\ σχηματίζουν τίς σειρές 11, 21, 31, 41, 51, , 22, 32, 42, 52, , 23, 33, 43, 53, 63...

75 73 - η προσθέτουν καθαρές δεκάδες = = = ή άφαιροον καθαρές δεκάδες = 40 10= = = = = 90 30= ή προσθέτουν σέ καθαρές δεκάδες, άριθμούς μέ δεκάδες καί μονάδες: = = = = = = = = = = = = ή άφαιροον άπό καθαρές δεκάδες άριθμούς μέ δεκάδες καί μονάδες : 20 15= = = = 10 25= = = = 50 17= = 70 14= ή κάνουν άπλές προσθέσεις χωρίς νά πηδοον δεκάδα: = = = ή προσθέσεις νά πηδοον δεκάδες: = = 63 28= 71 34= = = = 64 39= 39 18= 45 12= ή κάνουν σύνθετες προσθέσεις καί άφαιρέσεις : = = = = = =

76 ή κάνουν προσθέσεις καί άφαιρέσεις: = = = = = = 0 Στούς νεοσσούς διδασκάλους συνιστώ πάντα στό μάθημα τής Αριθμητικής τών δύο κατωτέρων τάξεων μεγάλη προσοχή, σύστημα καί ψυχολογημένη μέθοδο, "Αν δέν έχουν κατάλληλους όδηγονς έμπείρων Επιθεωρητών, ή διδασκάλων, ή δικό τους διδακτικό σύστημα, έπιμένω νά έφαρμόζουν τή σειρά τού άναλυτικοο προγράμματος. Ά ς μή παραξενευτή ό άναγνώστης. Τό Επίσημο Αναλυτικό Πρόγραμμα κατηγορεΐται προφορικά καί γραπτά άπό μεγάλους καί μικρούς Παιδαγωγούς καί δασκάλους, τις περισσότερες φορές, κατά τή γνώμη μου άδικαιολόγητα. ΤοΟ βρίσκουν σφάλματα μεγάλα καί άτέλειες άμέτρητες. Στά συνέδρια τού ψάλλουν «τόν άναβαλλόμενον». Κάποτε, στόν Πειραιά σ ένα τέτοιο συνέδριο, όργανωμένο άπό Γενικό Επιθεωρητή, ρώτησα δύο σοφούς εισηγητές θεμάτων, άν οι Τδιοι έφαρμόσανε στά σχολεία τους τό έπίσημο Αναλυτικό Πρόγραμμα, πόσα χρόνια, κι άν μπόρεσαν ν άνταποκριθοον οι Τδιοι σ όλες τις άπαιτήσεις του π.χ. στό μάθημα τής Μουσικής, άν διακρίνουν τά διμερή, τριμερή καί τετραμερή μέτρα, άν διδάσκουν δίφωνα καί τρίφωνα τραγουδάκια κλπ. Πληροφορήθηκα δτι «ειδικοί λόγοι» δέν έπιτρέψανε τήν έφαρμογή του, δτι «έχουν τήν γνώμη» δτι πρέπει νά άλλάξη τό πρόγραμμα, ν άφαιρεθοον έκεΐνα, νά προστεθούν άλλα, κλπ. Εμείς βρήκαμε τό πρόγραμμα πολύ καλό, τό έφαρμόσαμε στό σχολείο μας δσο καλύτερα μπορούσαμε, δέν ξεχάσαμε δέ ποτέ δτι άπό τήν άφθονία τής ύλης του «Ό διδάσκαλος δυνατοί vd έκλέξν τήν χαταλ" ληλοτέραν». Δέν ξέρω πώς ξεφεύγω άπό τό κεφάλαιο τής ύλης τών Σιωπηρών Εργασιών καί πελαγώνω σέ σκόρπιες γενικές άνησυχίες μου. ΓΓ αύτό ζητώ άπό τόν άναγνώστη μου έπιεικήκρί ση καί γυρίζω στήν ύλη τών Σιωπηρών Εργασιών τής Βας τάξης. (1) Πολύ θά βοηθηθή ό δάσκαλος στή διάταξη τής ύλης τής Α ρ ιθ μ η τικής άπό τό βιβλίο «Ή διδακτική τής Αριθμητικής», διασκευή άπό τό Γβ μανιχό τού μεγάλου μας παιδαγωγού χαί παλιού προέδρου του 'Εκπαιδευτικού Συμβουλίου, πού πέθαν στήν κατοχή, Δημητρίου Λάμψα.

77 Γράψουν τά φωνήεντα, τά σύμφωνα, τις διφθόγγους, δια κρίνουν τό αβ αφ (αυλή αυτί ή αυγό άβγό ή αυγό αυτός) βρίσκουν λέξεις δασυνόμενες, λέξεις πολυσύλλαβες, λέξεις τονιζόμενες στήν προπαραλήγουσα, λέξεις πού άρχίζουν μέ υ, βρίσκουν ουσιαστικά, έπίθετα, ρήματα, σχηματίζουν τούς άριθμούς ένικό πληθυντικό, άλλάζουν τούς άριθμούς, γράφουν καί μαθαίνουν τά όνόματα τών πιό σπουδαίων άνέμων, κάνουν προτάσεις μέ υποκείμενο τόν ουρανό τόν ήλιο, τό φεγγάρι, τά άστρα, τή γή«τό κρύο, τή ζέστη, τή βροχή, τό χιόνι, τό χαλάζι, τήν υγρασία, τή ξηρασία κλπ. καταγράφουν όνόματα ζώων, πουλιών, κάνουν προτάσεις μέ τή φωνή τους, τό άρνάκι βελάζει, τό άηδόνι κελαηδεΐ, ό κόρακας κράζει κλπ. βρίσκουν τά έργαλε!α τού γεωργού, τού βοσκού, τού μελισσοκόμου, τού κυνηγού, τού ψαρά, τού ταχυδρόμου, τού μαθητοΰ, τού παπά δταν βαφτίζη, δταν στεφανώνη, δταν κάνη'άγιασμό, βρίσκουν τί χρησιμοποιεί ή μητέρα τους στό ζύμωμα, στό φούρνισμα, τά έπιπλα τού σχολείου, τού σπιτιού, χωριστά τής κουζίνας, κρεβ βατοκάμερας, κλπ. βρίσκουν τις λέξεις πού έχουν τήν άντίθετη έννοια, άλλων γραμμένων στόν πίνακα ή σέ ταινίες π.χ. μέ ού βιαστικά. 'Ημέρα νύχτα, πρωί βράδυ, μεσημέρι μεσάνυχτα, άρχή τέλος, λύπη χαρά, εύχή κατάρα, ευτυχία δυστυχία, γαλήνη φουρτούνα, μέση άκρη, βουνό κάμπος, ύγε1α άρ ρώστεια, άνατολή δύση, χειμώνας καλοκαίρι κλπ. μέ έπί&ετα άσπρο μαύρο, μικρό μεγάλο, γλυκό πικρό, άριστερό δεξί, έλαφρό βαρύ, καλός κακός, έξυπνος κουτός, ξερός χλωρός, χαμηλός ψηλός, Ισιος στραβός, ζεστός κρύος, άνοιχτός κλειστός, παχύς άδύνατος, νέος γέρος, κρυφός φανερός, άραιός πυκνός, ήμερος άγριος, φίλος έχθρός, όμορφος άσκημος, ταπεινός ύπερήφανος, φτωχός πλούσιος κλπ. μέ βήματα κλαίω γελώ, χαίρομαι λυπούμαι, άνοίγω κλείνω, λύνω δένω, ντύνομαι γδύνομαι, κερδίζω χάνω, πουλώ άγοράζω, άνάβω σβήνω, μπαίνω βγαίνω, γεμίζω άδειάζω, άρχίζω τελειώνω άνεβαίνω κατεβαίνω, βγάζω βάζω κλπ. Ό εύστροφος δάσκαλος συνηθίζει μέ τίς λέξεις αυτές τά παιδιά νά σχηματίζουν μικρές προτάσεις σάν αύτές π.χ.

78 76 Τά σχολεία άνοίγουν τό Σεπτέμβριο καί κλείνουν τόν 'Ιούνιο Τό βράδυ κοιμοομαι καί τό πρωί ξυπνώ. Ό μπακάλης πουλεΐ ζάχαρη καί άγοράζει λάδι, κ.τ.δ. Στή Γ' Τάζη Από τή τρίτη τάξη τά παιδιά «κάνουν κι άλλα μαθήματα». Μαθαίνουν Ιστορίες θρησκευτικές, χαίρονται γιατί μαθαίνουν πώς 6 Χριστός άγαποοσε πολύ τά παιδιά ή γιατί 6 θεός έσωσε κι έκαμε μεγάλο τόν Ιωσήφ ή γιατί έσωσε άπό τά λιοντάρια τόν Δανιήλ κλπ. μαθαίνουν Ιστορίες τής Πατρίδας τους, δτι μιά φορά τά παλιά χρόνια κλπ μαθαίνουν γιά τούς κάμπους καί γιά τά βουνά πού τά τριγυρίζουν, γιά τίς 'Ελληνικές θάλασσες καί τά 'Ελληνικά νησιά, τά λιμάνια καί τά άεροδρόμια, τίς πόλεις καί τά χωριά, τούς άνθρώπους, μαθαίνουν γιά τό τρόπο τής ζωής τους, τίς έργασίες τους, τό ντύσιμό τους, τά μέσα τής συγκοινωνίας, τόν πολιτισμό καί τόσα άλλα. Άκοϋνε Ιστορίες καί μαθαίνουν ποιήματα καί τραγούδια γιά τόν πετεινό, τό σκύλο, τό βόδι, τά μελίσσια, τό λαγό, τήν έλιά. Μαζεύουν άσβεστόπετρες, σιδερόπετρες, πηλό, άμμο κλπ. "Εμαθαν δτι γιά δλα αύτά ύπάρχουνε στή βιβλιοθήκη τους βιβλία, είκόνες, φωτογραφίες, κομμάτια άπό περιοδικά ή έφημερίδες "Ετσι ένώ στήν άρχή τής χρονιάς έκαναν τίς γραπτές έργασίες τών παιδιών τής δευτέρας, δπως τίς σκιαγραφήσαμε παραπάνω, σιγάσιγά τώρα γράφουν γιά τόν ταχυδοόμο περισσότερα, δτι έρχεται κάθε δύο μέρες, κρατά μιά πέτσινη τσάντα, κρεαασμένη μέ μιά πλατειά ζώνη στόν ώμο, γεμάτη άπό γράμματα, έφημερίδες καί έπιταγές, μάς είδοποιεΐ μέ μιά σάλπιγγα, δτι στό καπέλο του έχει ένα σιδερένιο σημαδάκι μέ τρία ΤΤΤ έρχεται στό σχολείο καί τού γράφει κάτι ό δάσκαλος (βεβαιώνει μέ τήν υπογραφή του δτι πέρασε), δίνει ή παίρνει λεπτά κλπ. "Οταν μιλήσουν γιά τόν πυρετό τήςτασίας, πού δέν πήγε σήμερα στό σχολείο βρίσκουν, δτι ή Τασία κιτρίνισε, έχει πυρετό, δτι ό γιατρός μέτρησε τόν πυρετό μέ ένα θερμόμετρο, πού πρίν τό τοποθετήση στή μασχάλη τήςτασίας τό τίναξε δυό τρεις φορές καί τής είπε νά κολλήση τό χέρι στό σώμα γιά νά μή πέση τό θερμόμετρο, δτι ό γιατρός κοίταζε τό ρολόι του, δτι ή μητέρα τής Τασίας έστενοχωρήθηκε, γιατί ό πυρετός ήταν

79 μεγάλος, δτι 6 γιατρός Εδωσε σημείωμα γιά φάρμακα καί Εδωσε παραγγελία ν* άγοράσουν κινίνο γιά νά πάρη ή Τασία, δταν πέση 6 πυρετός, κάποια μικρή θυμάται Ενα τραγοοδι γιά τό άρρωστο παιδί καί τά δάκρυα τής μάνας του, πού ξενύχτησε στό προσκέφαλό του, ή ό δάσκαλος θά όδηγήση τά παιδιά νά βροον τέτοια ποιήματα ( ), δυό άλλα πάνε καί ρωτούν πώς πάει ή Τασία, κι άν μπορούν νά τής κρατήσουν λίγη συντροφιά μετά τό μάθημα καί νά τής ποΰν χαιρετίσματα άπό τό δάσκαλο καί τάλλα παδιά κλπ. Τέτοιες Εργασίες πού T0go άφθονες μπορούμε νά δημιουργούμε στά σχολεία μας θεωρούμε σύμφωνες καί άνάλογες μέ τήν πνευματική κατάσταση τών παιδιών τής Γ\ τά όποια είναι τής Ιδιας πάνω κάτω πνευματικής ήλικίας ιών παιδιών τής Β', δέν ξεχωρίζουν χτυπητά τήν Εργασία σέ είδικά μαθήματα, θρησκευτικά, 'Ιστορία, Φυσική. Γεωγραφία κλπ. καί προετοιμάζουν τά σχολεία καί τούς δασκάλους, ά&όρνβα καί φναιχά, ατήν 'Ενιαία ή Συγκεντρωτική μορφή τής διδασκαλίας, πού μακάρι σύντομα νά κυριαρχήση καί νά έπικρατήση στις τρεις τουλάχιστο μικρότερες τάξεις τού Δημοτικού μας Σχολείου. Στήν Αριθμητική θά δοθδΰν δλες οί σειρές πού δώσαμε στήν ύλη τής Δευτέρας μέσα στούς άριθμούς Πρέπει νά Επαναλάβω, δτι ΰΐη Σιωπηράς Εργασίας, κατάλληλη, ό δάσκαλος τού νέου σχολείου δέν κοπιάζει ν' άνακαλύπτη καί νά δίνη στά παιδιά. Οί νεοσσοί διδάσκαλοι καί διδασκάλισσες άς χρησιμοποιούν τήν άρχή τά βοηθητικά τετράδια τών σιωπηρών Εργασιών, πού Εχουν κυκλοφορήσει παλιοί συνάδελφοί τους, άς χρησιμοποιούν ύλη άπό τις καλές Γραμματικές τού 'Οργανισμού Σχολικών Βιβλίων τού 'Υπουργείου, τού Βαβουλέ, τού Παπαδοπούλου, τού Ζήση, Βλάχου κλπ., άς Εκτιμήσουν (1) Εδώ θά συνιστοΰσα σ όλα τά Σχολεία νά προμηθευτοϋνε τήν ωραία καί πλούσια συλλογή ποιημάτων «Νεώτερη Σχολική Ανθολογία» τοΰ κ. Θ. Α. Γιαννοπούλου, ενα βιβλίο πού δέν πρέπει νά λείπη άπό καμμιά μαθητική Βιβλιοθήκη, γιατί Ιχει άφθονα ποιήματα γιά κάθε άπαίτηση, κάθε τάξη, κάθε Ιποχή, κάθε άντικείμενο, ποιήματα διαλεγμένα μέ πολλή επιμέλεια καί χωρισμένα επιδέξια σέ χρώματα. Εθνικά, Πατριωτικά, Θρησκευτικά, Λαϊκά, Κοινωνικά, παραινετικά, νοσταλγικά, τής Πατρίδας, σατιρικά, φ υσιολατρικά, κι άλλα πολλά άπό τή ζωή μεγάλων καί μικρών άπό τή ζωή τοΰ Σ χ ο λ είο, ποιήματα κατάλληλα γιά κάθε σχολική εργασία ή γιορτή.

80 78 - τή μεγάλη παιδευτική άξια τών Σ Ε. καί άς Εκμεταλλευτούν τήν μορφωτική Επίδραση πού Εχουν στά παιδιά. Ή Εργασία αυτή ή τόσο άπλή καί εύκολη Επιφανειακά, πού γράφεται όλό* κληρη μέσα στά τόσα μονοτάξια δημοτικά σχολεία τής Πατρίδας μας, τήν ώρα πού 0 δάσκαλος ή δασκάλα δουλεύει, καί ό Επιθεωρητής μαζεύει ύλικό, ή Εργασία μου αύτή, πού βγήκε μέσα άπό τά σχολειά αύτά, άπό τις συζητήσεις μου μέ τό δάσκαλο, μέσα στήν τάξη ή στό Γραφείο ή στήν αύλή ή σέ κάποιο φιλόξενο σπιτάκι, ή στό δρόμο πού φέρνει στό γειτονικό μονοτάξιο σχολείο, τό βιβλίο αύτό, κρυφό πόθο καί σκοπό Εχει, νά δημιουργήση Ερεθισμούς, νά ξετινάξη τή νάρκη καί νά φέρη λίγη ξαστεριά, δπως λένε Εδώ κάτω στή Κρήτη, στό χειμωνιάτικο καί συννεφιασμένο περιβάλλον τοο μονοταξίου 'Ελληνικού Δημοτικού Σχολείου. Δ' Τάξη. Τά παιδιά τής Δ' τάξης είναι πιά 10 χρονών. Ή ψυχή τους άρχίζει ν άποκτά τήν ικανότητα νά καταλαβαίνη κάτι άπό τόν ήθικό κόσμο, τις θρησκευτικές άλήθειες, νά άντιλαμβάνεται κάτι άπό τά θρησκευτικά γεγονότα καί τις φανταστικές Ιστορίες, τήν περιγραφή τής άπλής καί άπέριττης ζωής τών προγόνων μας, άπό τούς ιστορικούς χώρους καί τά Ιστορικά άντικείμενα. Βέβαια ή ψυχολογική αύτή προσαρμογή τών παιδιών αύτής τής ήλικίας είναι άκόμη μικρή καί θαμπή' δταν δμως ή Ιστορική ύλη δέν Εχη μόνο αιματηρούς πολέμους καί φονικές Εκστρατείες, άλλά Εχη καί διηγήσεις γιά τή ζωή καί τά Εργα μεγάλων άνθρώπων καί όνομάτων, διηγήσεις τών Ιστορικών γεγονότων τού τόπου τής καταγωγής μας, δταν δίνη στοιχεία πολιτισμού σέ πολύ άπλή μορφή, δταν ή ύλη είναι κατάλληλα διαλεγμένη καί φροντισμένη, τότε καί τό μάθημα τής Ιστορίας γίνεται εύπρόσδεκτο καί μορφωτικό. Τά παιδιά τής Δ Ετσι στις Σιωπηρές τους Εργασίες δέν θ άπασχολούνται μόνον μέ Εργασίες τού χεριού, αυθόρμητες ή δεσμευμένες ή μέ Εργασίες στό Εργαστήριο, στόν κήπο, ή στήν αύλή ή μέ Καλλιγραφίες, Ιχνογραφίες, ή Εφαρμογές Αριθμητικής ή Γραμματικής, άλλά.. θ ά συμπληρώνουν τις γνώσεις τους στά μαθήματα τών

81 θρησκευτικών καί τής 'Ιστορίας, άπό τά βιβλία τής βιβλιοθήκης τους θά έξετάζουν τή Γεωγραφία τής Ρόδον άπό έφημερίδες καί περιοδικά, άφοΰ ώς τώρα δέν έχουν κυκλοφορήσει πολλά καλά βιβλία γιά τά Δωδεκάνησα, θά καμαρώσουν φωτογραφίες τής πρωτεύουσας, τής υποδοχής τοΰ βασιλιά μας, του Μητροπολίτου Αθηνών, τοΰ λιμανιού της, τοΰ ξενοδοχείου τών ΡΟΔΩΝ της, θά έρευνήσουν καί θά μάθουν ή θά ζητήσουν νά πληροφορηθοΰν άπό τό δάσκαλό τους τί ήταν ό Κολοσσός τής Ρόδον, θά διαβασουν ποιήματα γιά τά Δωδεκάνησα, θά γράψουν τά όνόματα τών δώδεκα νησιών, θά τά χαρτογραφήσουν. θά λογαριάσουν στήν Αριθμητική, πόσα κουτιά γάλα ρίχνουν στό καζάνι κάθε πρωΐ, γιά νά έτοιμαστή τό ρόφημά τους, πόση ζάχαρη, πόσο κακάο, πόση σταφίδα, πόσο λάδι καί ποσο θα στοιχίση τό συσσίτιό τους σέ μιά μέρα, πόσο σέ u.a βδομάδα, πόσο σέ 26 μέρες θά βροΰν πόσα 'πλήρωσε ή Σχολική Γφορεία γιά τά μεταφορικά τών τροφίμων κλπ θά Λυσουν πολλά προβλήματα καί άσκήσεις διαιρέσεως καί τών δύο είδών μερισ μ ο ύ καί μέτρησης, μέ διαιρέτη πιό πολύ διψήφιο 28 36, 78, 87, 98, 89, 68 κλπ., γιατί στά περισσότερα σχολεία τα παιδιά κάνουν διαίρεση μερισμοΰ μόνο, γενικά δέ, έλάχιστα μπορούν μόνα τους, χωρίς τή συνεργασία καί τή βοήθεια τοΰ δασκάλου νά κάνουν μιά διαίρεση! ΟΙ βοηθοί κγ έδώ θά βοηθησοον τούς άδύνατους, Ιδιαίτερα δέ τά κορίτσια, πού δυσκο- Λευονται πολύ καί φοβούνται τή διαίρεση. Στο μάθημα τής Φυσικής Ιστορίας, μιά μαθήτρια είχε φέρει άπό τό σπίτι της Μνα π ερ ισ τέρ ι, πολύ ήμερο «περιστέρι, γιά νά τό (δουν δλα τά παιδιά, νά τό χαϊδέψουν, νά τοΰ δώσουν νά φάη σπόρους, νά παρατηρήσουν καλά πώς εγναι, πόσο μικρό κεφάλι έχουν τά περιστέρια, μάτια μεγάλα, πώς είναι τό ράμφος του, ό λαιμός, τά φτέρά, νά μετρήσουν τά φτερά τής ουράς, γιατί άπ αυτά διακρίνεται τό άρσενικό άπό τό θηλυκό, νά (δοΰν καλύτερα τά πόδια του, τά δάχτυλά του, τά νύχια του... Τώρα, στή Σ ιω π η ρ ή *Εργασία τους, θά άνοίξουν τά κατάλληλα βιβλία καί θά διαβάσουν τά «ώ ραϊα καί τά π ερίεργα» τής ζωής τών περιστεριών, δπως τά έχαρακτήρισε ( έπ ρ ο β λη μα τοπ οίησ ε) ό δάσκαλος στό μάθημα Έτσι τά παιδιά διαβάζουν καί μαθαίνουν μόνα τους δτι:

82 80 «Ή περιστερά τις πρώτες ήμέρες δίνει γάλα στά μικρά της, στά πιτσούνια της, πού ετναι πάντα δύο καί ποτέ περισσότερα, δτι πίνει πάρα πολύ νερό, δτι βιάζεται πολύ καί δέ σηκώνει τό κεφάλι της σάν τή κότα δταν πίνη νερό, δτι τό περιστέρι είναι πολύ δειλό πουλί, δτι τά ζευγάρια τών περιστεριών είναι πάντα άγαπημένα καί ώς τό τέλος τής ζωής τους ένωμένα, δτι βρίσκονται πάνω άπό 70 είδη περιστεριών, ήμερα καί άγρια, δτι είναι πολύ Εξυπνα πουλιά, γι' αύτό πρίν άνακαλυφτή ό άσύρματος, στούς πολέμους οί άξιωματικοΐ τού στρατοο χρησιμοποιούσαν ταχυδρομικά περιστέρια, πού τά είχαν προγυμνάσει κατάλληλα, δτι πρίν άπό τούς Ολυμπιακούς Αγώνες συνήθιζαν οί άνθρωποι ν άφήνουν πολλά περιστέρια νά πετούν, γιά νά μεταφέρουν σέ πόλεις καί σέ χωριά τό μήνυμα τής Αγάπης καί τής άδελφωσύνης κλπ.». Τά παιδιά τής Δ στις Σιωπηρές 'Εργασίες τους θά τεχνολογήσουν γραπτά μιά ή δυό σειρές άπό τό Αναγνωστικό ή καί άλλο βιβλίο τους, διαλεγμένες άπό τό δάσκαλο ή καί άπό τά ίδια π χ στήν πρότασι : «ΟΙ ώρες περνοϋοαν καί οΐ πετεινοί, ζωντανά ρολόγια, τις έλεγαν μέ τι) βραχνή φωνή τονς δ ένας οτόν άλλο», Ετσι πάνω κάτω : Οί είναι άρθρο άριθμού πληθυντικού. ΤΩρες είναι ούσιαστικό πληθυντικού άριθμού πτώσης όνομαστικής. Περνοϋοαν είναι ρήμα χρόνου άόριστου. Καί είναι σύνδεσμος συμπλεχτικός. Πετεινοί είναι δνομα ούσιαστικό, άριθμού πληθυντικού, γένους Αρσενικού, όνομαστικής κλπ. Ζωντανά είναι Επίθετο, γένους ουδετέρου, Αριθμού πληθυντικού, όνομαστική. Ρολόγια είναι ούσιαστικό κλπ. ΤΙς είναι άρθρο κλπ. Ελεγαν είναι ρήμα κλπ., μέ σύνδεσμος, δνας Αριθμητικό κλπ. Στδν άρθρο, Αλλο είναι Αντωνυμία κλπ. Ό δάσκαλος μπορεί, άν ό χρόνος τής Σ. Ε. έπιτρέπη, νά ύπογραμμίση μιά ή πάρα πάνω λέξη τού πάρα πάνω γυμνάσμα τος, τής όποίας τά παιδιά πρέπει καί νά δικαιολογήσουν τήν

83 - 81 όρθογραφία.έγώ π.χ. στήν προηγούμενη πρόταση θά ύπογράμμιζα τις δυό πρώτες καί τό έτ-ας, τά δέ παιδιά έπρεπε νά γράψουν : ΟΙ ετναι άρθρο, πληθυντικού άριθμοΰ, γράφεται μέ κεφαλαίο γιατί είναι άρχή πρότασης, μέ ο* γιατί είναι πληθυντικός, παίρνει δέ δασεία γιατί δλα τά άρθρα πού άρχίζουν άπό φωνήεν παίρνουν δασεία Ώ 0 βς είναι ουσιαστικό, πληθυντικού άριθμού, παίρνει περισπωμένη γιατί τονίζεται στή μακρά παραλήγουσα κι* έχει βραχεία λήγουσα, δασεία δέ γιατί τις μάθαμε μαζί μέ τις άλλες λέξεις πού θέλουν δασεία. Ενας είναι άριθμητικό, παίρνει δασεία... όξύνεται γιατί... Στό σχολείο μου καί πριν μετεκπαιδευθώ καί μετά τό Πανεπιστήμιο συνήθιζα νά δίνω πολλές τέτοιες τεχνολογίες, τις όποιες τά παιδιά έγραφαν σέ ειδικά τετράδια. Τά παιδιά άποκτούσαν μ αυτές σπουδαίες όρθογραφικές Ικανότητες, γιατί άκριβώς παρατηρούσαν πολλή ώρα τις λέξεις, τις έγραφαν καί τις ξαναέγραφαν, έκαναν συχνές έπαναλήψεις, καί άδιάκοπες άσκήσεις. Αυτό μ έκανε νά δίνω καί στις τρεις άνώτερες τάξεις, πολύ συχνά, τεχνολογία καί δικαιολογία τής όρθογραφίας διαλεγμένων όρθογραφικών κειιαένων. "Αν τώρα κάποιος συνάδελφος ζητήση άπό τά παιδιά τού σχολείου του νά δικαιολογήσουν σ αυτά τά όρθογραφικά κείμενα τήν όρθογραφία κάθε συλλαβής, κάθε λέξης, τότε, θά καταλάβη δτι ή Γραμματική πού διδάσκομε στά σχολεία, Δημοτικά καί Γυμνάσια, σιωπά καί αυτή καί είναι άνίκανη νά βοηθήση τά μικρά παιδιά νά μάθουν όρθογραφία, δτι ή Γραμματική πού διδάσκομε στά παιδιά τών 8, 9, 10, 11 καί 12 χρόνων όρίζει καί αίτιολογεΐ τήν όρθογραφία μονάχα λίγων συλλαβών κάθε λέξης, πιό πολύ τών τελευταίων (λήγουσας), στά ρήματα τής πρώτης (αύξησης) καί τής τελευταίας κλπ. Στή λέξη πετεινοί π. χ. τού προηγούμενου όρθογραφίκοΰ κειμένου μας, πού τυχαία πήραμε άπό ένα 'Αναγνωστικό, τό πε τής προπαραλήγουσας, γιατί γράφεται μέ ε; ΚΓ άλλο ένα παράδειγμα. Γράφει τό παιδί τή λέξη αίδβοο. Ποιά Γραμματική Δημοτικού σχολείου ή Γυμνασίου μαθαίνει στά παιδιά γιατί τό σι γράφεται μέ γιώτα καί τό δε μέ έψιλον ; Περιορίζεται μόνο νά δικαιολογήση τόν τονισμό καί τό ο τής τελευταίας συλλαβής. Σ «χ η ΐ}4 ς Εργασίες β

84 Α λλά έδώ έξετάζομε τήν Ολη τών Σ Ε. κι* Οχι τις άδυνσ μίες τής Γραμματικής καί τό πώς μπορούν τά παιδιά τών Δημοτικών Σχολείων μας νά μάθη λίγη, Οση τούς χρειάζεται, Ορθογραφία. ΓΓαότό συνιστώ πάλι πολλές τεχνολογίες, έπαναλήψεις, γραφές καί άντιγραφές, άσκήσεις καί πάλι άσκήσεις, στό οιω ηηρό χρόνο γιά νά μάθουν τά παιδιά δση όρθογραφία τούς χρειάζεται, δση πρέπει καί δπως πρέπει. 'Από τή Δ' τάξη πρέπει νά ύποχωρή ή όμαδική καί όμοιόμορφη γιά δλα τά παιδιά Σιωηηοή ΕογασΙα καί νά παραχωρη τή θέση της στήν άτομική κάθε μαθητοϋ, στήν έργασία δηλαδή έκεΐνη, πού Ιδιαίτερα καί μόνο του κάθε παιδί σιωπηρά θά κάνη έλεύθερα ή ύποχρεωτικά.τό χωρισμό τών παιδιών σέ συνερ γαζόμενες Αμάδες θά συστήσω μέ μεγάλη έπιφύλαξη.σέ πολλά Σχολεία πού είδα νά έφαρμόζεται ό χωρισμός τών παιδιών σέ Ομάδες, άντιλήφθηκα δτι τά παιδιά δέν άποκτοον «πλήρεις» καί καθαρές γνώσεις, άλλά μηχανικά καί έπιπόλαια συλλέγουν λίγα στοιχεία χωριστά, ξεκάρφωτα, καί πολύ δύσκολα συνδέονται μεταξύ τους, ένώνονται σέ συνολικές είκόνες καί γίνονται άλυσίδες τάξεως, συνοχής καί ρυθμού. Γιά τίς άτέλειες τών Ομάδων αύτών έγραψε πολλά ό σεβαστός μου Καθηγητής στό Πανεπιστήμιο κ. Καραχρίστος στά τεύχη 6 7 τών «'Εκπαιδευτικών Χρονικών» Ιουλίου καί Αύγούστου 'Εδώ μεταφέρομε λίγες λέξεις πού κλείνουν μέσα τους πολλά : «Ό χωρισμός τών μαθητών είς όμάδας δέν είναι έπιχείρηση εύκολη. Ή ένέργεια αύτή έγκλείει μεγάλα προβλήματα. ΓΓ αότό φοβούμεθα μήπως δλα τά περί κατανομής τών σχολικών τάξεων σέ μαθητικές όμάδες λεγόμενα καί γραφόμενα ετναι έπικινδύνως έσπευσμένοι Ισχυρισμοί, ούχί δέ θετικά έξαγόμενα καί πορίσματα προσεκτικών έρευνών έπάνω είς τά σχετικά μέ τίς μαθητικές όμάδες προβλήματα». Ακόμη περισσότερο κρίνω σκόπιμο νά δικαιολογήσω τήν έπιφυλαξή μου στό ζήτημα τού χωρισμού τών παιδιών σέ συ νεργαζόμενες όμάδες Γιαυτό φυλλομετρώ τήν «Είσαγωγήν είς τήν Παιδαγωγικήν» τού έπίσης σεβαστού Καθηγητοΰ μου κ. Ν. 'Εξαρχοπούλου καί μεταφέρω έδώ λίγες άξιοπρόσεχτες συστάσεις : «ΑΙ δύο αδται μορφαί τής έργασίας (όμαδικαί, άτομικαο

85 είναι σπουδαιότατοι καί Ισης άξίας, άποτελοΰσαι συμπλήρωμα άλλήλων καί λογικά έπακολουθήματα τής (δέας τοο Νέου Σχολείου. Ή έπιτυχία δέ τοο σκοποο αΰτοο έξαρτάται τά μέγιστα έκ τής όρθής άμφοτέρων διαρρυθμίσεως, ώστε νά μή ηιέζη ή μία τήν άλλην άλλά νά ενρίακωνται έν άρμονίςι, έν άμοιβαίςι έναλλαγή, νά συμπληρώσιν άλλήλας καί διά τής ένεργείας τής μιας νά προκαλήται καί ή τής άλλης ένέργεια (')». Ή άτομική έργασία καλλιεργεί περισσότερο αή μεθοδικό τητα κάθε παιδιού τό άφήνει έλεύθερο νά ξεδιπλώση τή θέληση καί τή δυναμικότητά του (αύτοβουλία καί αυτενέργεια) βοηθά τό δάσκαλο μέ ευκολία καί θετικότητα νά γνωρίση κάθε παιδί καί νά έφαρμόση τά μέτρα έκεΐνα πού θά συντελέσουν στήν πρόοδο καί στήν άνάπτυξή του Στή Σ xal ΣΤ' τάξη. Τά παιδιά τής Ε' καί ΣΤ' τάξεως είναι 11 καί 12 χρονών. Μπορούν ν άσχοληθοϋνε μέ σοβαρώτερα πράγματα. Ή νόησή τους δέν είναι τόσο θαμπή, ή κριτική τους σκέψη ξυπνά σιγάσιγά κι άρχίζει νά ώριμάζη, ή παρατήρησή τους γίνεται άνα λυτικώτερη, ό έμπειρικός τους κόσμος πιό πλούσιος, κι ή βαθύτερη σκέψη τους προβάλλει τώρα καί άφαιρεΐ τή κυριαρχία άπό τή κινητικότητα καί τή συναισθηματικότητά τους. Τά παιδιά τών 11 καί 12 χρόνων ατή Γεωγραφία νοιώθουν καί άνακαλύ πτουν «αίτιώδεις σχέσεις» συγκρίνουν καί συσχετίζουν τις διαφορές καί τις όμοιότητες τής μιάς χώρας άπό τήν άλλην, λύνουν μόνα τους καί μέ τή βοήθεια τής βιβλιοθήκης τους τις άπορίες καί τά έρωτηματικά τους, βγάζουν τις Γεωγραφικές άλήθειες, νοιώθουν τή Γεωγραφία χωριστό μάθημα, σέ Ιδιες ώρες κλπ. στήν *Ιστορία άρχίζουν νά ζητούν βιογραφικές διηγήσεις γιά τά πρόσωπα τής Ιστορίας καί τού "Εθνους, «γίνεται άνάτασι τών ψυχών τους πρός τήν Ιστορία» γράφει ό κ. ΚαραχρΙστος στό ύπέροχο βιβλίο του «ή Ιστορία στό Δημοτικό μας Σχολείο», σελ. 77, έχουν έξοικειωθή πιά μέ τήν έρευνα τών βιβλίων, βιβλίων δχι άπλών έγχειριδίων τής Ιστορίας, άλλά βιβλίων σάν (1) *0 χ. Έξαρχόπουλος έΰώ έχει ύπ δψει του γενικά τό ζήτημα το* χωρισμού τών παιδιών σέ ομάδες, σελ

86 τό «Γέρο τοο Μωριά», τά «Ματωμένα Ράσα», τόν «Παπαφλέσσα» τοο Ακαδημαϊκού μας Σπόρου Μελά. «Στό καιρό τοο Βουλγαροκτόνου» τής Πηνελόπης Δέλτα κλπ στό μά&ημα %ής Φυσικής τά παιδιά δέν ΙκανοποιοΟνται μέ τις ζωηοές πβριγρα- φές άλλά θέλουν καί μποροον νά έξιτάζουν ένα ζώο π.χ βιολογικά, άν είναι δυνατόν νά τό δοον στή φυσική του κατάσταση, στό περιβάλλον του, ν άνακαλύψουν τόν τρόπο τής ζωής του, νά έξετάσουν χωριστά ένα - ένα τά όργανά του, έιτειτα όλόκληρο, νά δοον τις σχέσεις του (όμοιότητες-διαφορές) μέ άλλα γνωστά τους, νά τό κατατάξουν στήν άνάλογη τάξη καί συνομοταξία, νά τό δοον σέ είκόνες καί σέ φωτογραφίες, νά τό Ιχνογραφήσουν ή νά τό φτιάνουν μέ πηλό ή μσλακόπετρα Έδώ τά παιδιά στή Φυσιογνωστική τους βιβλιοθήκη, ή όποία πρέπει νά ύπάρχη σέ κάθε τάξη, σάν τμήμα τής γενικής βιβλιοθήκης τοΰ Σχολείου, θά βροΰν καλά βιβλία είκόνες, περιοδικά άποκόμματα άπό έφημερίδες, παιδαγωγικές έγκυκλοπαίδειες καί λεξικά, σχετικά διηγήματα ή ποιήματα Γενικά σ όλα τά μαθήματά τους τά παιδιά τής Ε' καί ΣΤ' τάξεως μποροον νά έργαστοονε μόνα τους, σιωπηρά, πιό καλά καί πιό σοβαρά άπό τά παιδιά τής Δης. Πιστεύομε ότι έδώ άρχίζει πιά νά ροδίζη καί τό συναίσθημα τής εύ&ννης, πού άβίαστα όδηγεΐ τά παιδιά σέ έφαρμογές, συμπληρώσεις, συλλογές, ταξινομήσεις, προετοιμασίες καί έπιδείξεις. Τά παιδιά αύτά έτσι μπορούν στό σιωπηρό χρόνο τους νά καταπιαστούν μέ κάθε έργασία πού έχει σχέση μέ τήν δλην έργασία τού Σχολείου. Στό Μονοτάξιο Δημοτικό Σχολείο Κισσού, ένας Δάσκαλος πού πιστεύει, γιατί γνωρίζει τις άρχές τού συγχρονισμένου Σχολείου, όταν έκεΐνος δούλευε μέ τις τέσσερες μικρότερες τάξεις, άνάθεσε στά παιδιά Ε' καί ΣΤ' νά τού έτοιμάσουν άπό καλάμια, Τσου μεγέθους, πού θά έκοβαν άπό τό γειτονικό τους ποτάμι, δέσμες 10 δεκάδων, μιά δέσμη 100 καί μία Μ αύτά άίσθητοποίησε τούς άριθμοός. *Ένας άλλος βοήθησε τά παιδιά τής Ε' καί ΣΤ' καί κατασκεύασαν μέ λεπτό σύρμα καί στερεές χρωματιστές κλωστές ένα όλόκληρο κυβικό μέτρο, σέ φυσικό μέγεθος, μέ τις άνάλογες υποδιαιρέσεις του. Πολλοί έδώ κάτω στήν Κρήτη, στις χειροτεχνικές έργασίες τών παιδιών χρησιμοποιούνε μιά μαλακή άσπρόπετρα, πού δουλεύεται εόκολα, σγεδόν άθόρυβα μέ μικρά μαχαιράκια καί

87 85 - Αλλα άπλούστατα Εργαλεία καί κατασκευάζουν διάφορους καρπούς, φύλλα καί λουλούδια διάφορα, όμοιώματα πουλιών καί ζώων, έργων τέχνης, άγγεΐα, άνάγλυφα Γεωγραφικά, δπλα καί περικεφαλαίες άρχαίων στρατιωτών, νομίσματα, σχήματα Γεωμετρικά κλπ. Τά παιδιά τής Ε' καί ΣΤ' σιωπηρά θά κάμουν τή χειροτεχνία, Ιχνογραφία, Καλλιγραφία, θά γράψουν όρθογραφικό κείμενο, άνακοινώσεις, Εκθέσεις, θ' άντιγράψουν καί θά μάθουν άπ έξω τις δασυνόμενες λέξεις (δπως γράφονται στή σελίδα 47 τής Νεοελληνικής Γραμματικής τής Δημοτικής τού Ο Ε.Σ.Β ) θά τεχνολογήσουν καί θά δικαιολογήσουν τήν όρθογραφία όρισμένων λέξεων τού κειμένου τους, θά λύσουν προβλήματα 'Αριθμητικής, άπό διάφορα βιβλία, δπως είναι ή Αριθμητική τής Ε' καί ή Αριθμητική τής ΣΤ' τής κ. Φ Φωτίου (*) προβλήματα Γεωμετρίας. Ακόμη θά άσκηθοον πολύ τά παιδιά στήν έκτέλεση άριθμητικών πράξεων. Προσθέσεων (κάθετα) π.χ Προσθέσεων (όριζόντια) π.χ )- 9 2 = = =κλπ. ΠολλαπλασιασμοΟ μέ μονάδες ή δεκάδες 0 *.χ 108X X X X X X105 κλπ. Διαιρέσεως μέ διψήφιους καί τριψήφιους διαιρέτες τούς άριθμούς, 98, 87, 56, 76, 196, 187, 108, 209 κλπ. Στό σημείο αύτό πρέπει ν' άσκηθοον πολύ τά παιδιά, γιατί πολύ λίγα κατορθώ- (1) Γι4 τις 'Αριθμητικές αυτές πολλοί συνβργάτβς μου έγνώρισαν, ότι Ιναι Αριστβς πηγές σιωπηρής έργασίας.

88 86 νουν νά κάμουν μιά σωστή διαίρεση, χωρίς τή βοήθεια τοο δασκάλου. ΟΙ διαιρέτες τις πιό πολλές φορές καί Ιδιαίτερα στά προβλήματα πού βρίσκουν μόνα τά παιδιά είναι 12, 15, 21, 14, 32, κλπ. Γά παιδιά τής Ε' καί τής ΣΤ' θά μετρήσουν τήν έπιφάνεια τοο δωματίου τους, τοο διαδρόμου, τοο Γραφείου, τής αυλής, τοο κήπου, τών τοίχων τοο Σχολείου, θά προετοιμάσουν τό νέο μάθημα, θά συμπληρώσουν τό προηγούμενο άπό τά βιβλία τής βιβλιοθήκης τους κλπ. Αλλά είπαμε δτι δέν μπορούμε έδώ νά δώσωμε τήν ΰλη τών Σιωπηρών έργασιών γιά κάθε μάθημα καί γιά κάθε τάξη *Όσα παραπάνω έσημειώσαμε άποτελούνε μονάχα σημεία παρορμητικά. Τήν Ολη τών Σιωπηρών έργασιών θά κανονίση ό δάσκαλος τού Σχολείου Μόνη σύσταση δική μας είναι νά μήν περιορίζονται σέ προμελέτες καί έπιμελέτες, άντιγραφές καί άσκή σεις άριθμητικές τής τελευταίας στιγμής καί τής βιασύνης ( ) ή σέ έφαρμογές ΟΙ Σιωπηρές Εργασίες τών παιδιών πρέπει νά είναι ποικίλες καί νά έπιδιώκουν άνώτερους σκοπούς, νά στρέφονται γύρω άπό κάθε τι πού θά βοηθήση στήν αύτομόρφωση τών παιδιών καί στήν έξέλιξη τών χωριστών διαφερόντων τους, νά έκτελούνται μέσα στήν τάξη, στή βοηθητική αίθουσα, στό διάδρομο, στήν αύλή, στόν κήπο, άπό κάθε παιδί χωριστά, άπό δλα τά παιδιά. Μερικοί καλοί συνεργάτες μου έδώ στή Β' Περιφέρεια Ρεθόμνης, στίς τελευταίες έπιθεωρήσεις, μού έδειξαν ήμερολόγια Σιωπηρών Έργασιών. Δύο άπ* αύτούς μάλιστα μού άνεκοίνωσαν, δτι έχουν μαζέψει άφθονη Ολη Σ. Ε. Τούς συνιστούμε νά μή δειλιάσουν νά τή δηαοσιεύσουν καί νά είναι βέβαιοι, δτι πολύ θά βοηθήσουν τό δάσκαλο και τό Σχολείο. Γιατί άπό ποιόν άλλο μπορούμε νά περιμένωμε τέτοια πολύτιμα βοηθήυατα; Ασφαλώς μόνο άπό κείνους πού γνώρισαν τό Μονοτάξιο Σχολείο, τό έζησαν, είδαν τίς δυσκολίες του καί τά καλά του. Καί αύτοί είναι οί άξιοι καί οί διαλεχτοί δασκάλοι τών Μονοταξίων Δημοτικών Σχολείων τών χωριών τής Ελληνικής 'Επαρχίας. Άπό τά πρώτα χρόνια τής Έπιθεωρη τικής μου ζωής είχα σκεφθή νά Ιδρύσω στήν έδρα μου ένα Μο- (11 παρακάτω σχβχιχό γράμμα τού χ. Κυριαζόπουλου.

89 87 - νοτάξιο, άκόμη κι' άνεπίσημα. μέ τήν Απόσπαση Ανάλογου άριθμοο μαθητών άπό τά Πολυτάξια Σχολεία (της Εδρας) καί τήν τοποθέτηση τοο κατάλληλου δασκάλου Μίλησα πολλές φορές μέ τό Γενικό μου Επιθεωρητή κ. Μ. Σ. (*) καί άλλους άρ μοδίους. Ό πόλεμος, ή κατοχή, ή προδοτική άνταρσία δέν μ* άφησαν νά πραγματοποιήσω τήν (δέα μου... Ετσι συμμορφώθηκα μέ τή σύστατη τοο ΓενικοΟ μου «Αφήσετέ το κ. Κασιμάτη δγ εύθετώτερον χρόνον». Καί τό άφησα. ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΑΙΘΟΥΣΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Σέ κάθε συγχρονισμένο Σχολείο είναι Απαραίτητη μιά δεύτερη αίθουσα γιά τις τόσες καί τόσες έργασίες τών παιδιών, ιδιαίτερα δέ τΐς χειροτεχνικές. Στά Μονοτάξια ή Ανάγκη γίνεται έπιτακτικώτέρη 'Εκεί μέσα θά υπάρχουν τά κατάλληλα τραπέζια, Ανάλογα τοο Αριθμού τών μαθητών τού Σχολείου, τά διάφορα υλικά καί τά έργαλεΐα, δπως περιγράφονται στούς «Πρακτικούς όδηγούς τής Χειροτεχνίας τού Δημοτικού Σχο λείου» τού κ. θ. Μαραγκουδάκη. *Η αίθουσα αυτή πρέπει νά έχη διαστάσεις 8 X 10 μέτρα, γύρω καί πάνω στούς Εσωτερικούς τοίχους νά υπάρχουν μαυροπίνακες, γενικά δέ ή αίθουσα αύτή νά εχη τά Απαραίτητα γιά κάθε έργασία χεριού τών παιδιών υλικά καί Εργαλεία Εδώ μέσα θά γίνουν δλες οί έργασίες πού προκαλοΰν θόρυβο καί ταραχή στήν τάξη, πού διδάσκεται προφορικά Από τό δάσκαλο. Πολλές δμως Εργασίες τού χεριού γίνονται στά ίδια τά θρανία, πού χρησιμοποιούμε γιά τάλλα μαθήαατα ή σέ μεγάλα τραπέζια, πού είναι τοποθετημένα στήν άκρη τού δωματίου τής διδασκαλίας. Εδώ στή Β' Περιφέρεια Ρεθύμνης, πού οί βάρβαροι Γερμανοί Εκαψαν πόλεις καί χωριά, ντουφέκισαν, άκόμη Εψησαν γριές γυναίκες σέ φούρνους είδα μέ τά μάτια μου μιά τέτοια μισοκαημένη γριούλα σ Ενα χωριό τής 'Επαρχίας τού Αγίου Βασιλείου, πού ζή άκόμη κγ είναι θαύμα πώς γλύτωσε τό ψήσιμο, κγ άκουσα άπό τήν ίδια τή φρικιαστική Ιστορία έδώ κάτω στήν ήρωίκή Κρήτη, πού οί θύννοι ντουφέκισαν άκόμη (1) Στό σημερινό Γενιχό μου Επιθεωρητή χ. Μ. Σ. χρωστώ Ινα μεγάλο μέρος τής Έπιθεωρητιχής πείρας μου.

90 88 καί άθωα παιδιά καί γκρέμισαν ΈπηΧηοΙκς καί ΣχοΧβΙα (1/ Διτάξια καί Μονοτάξια έκαψαν στή Περιφέρεια αυτή), άρχί σαμε τήν Ανοικοδόμηση καί των Σχολείων, μέ σχέδια συγχρονισμένα καί πολύ Ικανοποιητικά. Τά διδακτήρια των μονοταξίων έχουν μιά μεγάλη αίθουσα, μέ διάδρομο καί Γραφείο, μέ δύο Ιδιαίτερα δωμάτια γιά τό δάσκαλο, Ιδιαίτερη είσοδο, μέ λουτρό καί Αποχωρητήριο. Ετσι πρέπει νά έλπίζωμε δτι σιγά - σιγά θά άποκτήσωμε στά σχολεία μας καί Εογαατήρια. Σήμερα στις περισσότερες περιπτώσεις αυτά ίσως είναι πολυτέ' λείες, ποτέ βμως καί ρύτοπίες. Σήμερα ή προσοχή τοο Κράτους είναι στραμμένη στήν έξόντωση τής προδοτικής άνταρσίας, στήν έξασφάλιση τής Εθνικής μας άκεραιότητος καί στήν έπιβολή τοο κράτους τοο Νόμου καί τής τάξεως. Σήμερα ό νοος καί ή ψυχή μας στρέφεται πρός τά έκεΐ έπάνω, στή Μακεδονία, στή Θράκη καί στή Β. "Ηπειρό μας. ΚΓ όταν παγειωθή ή τάξη, ξαναγυρίση ή γαλήνη, έπιβληθή τό κράτος τοο νόμου καί πλημμυρίση σ δλων μας τις καρδιές ή χαρά, ή ευτυχία τής τελειωτικής Νίκης, τότε θ άπαιτήσωμε άπ έκείνους πού πρέπει νά μάς βοηθήσουν στήν άνέγερση καί βοηθητικού δωματίου έργαστηρίου, γιά κάθε Μονοτάξιο. Σήμερα λέμε τ( μάς χρειάζεται, διαλαλούμε τις άνάγκες μας καί περιοριζόμαστε στή δημιουργική πνοή καί όρμή, στήν καλή καί δυνατή θέληση των δασκάλων μας. Αύριο 6έ μάς μένει καμμιά Αμφιβολία, θά άποκτήσωμε δσα ζητούμε σήμερα. Πολλοί έκαμαν μόνοι τους τήν άρχή. Ή προσπάθεια, ή δημιουργία, οι έλπίδες καί οι μεγάλες ιδέες δλων μας άς Αφιερωθούν γιά τή βελτίωση καί τό συγχρονισμό των σχολικων ζητημάτων μας, στήν προετοιμασία καλυτέρων ήμερων. «Τάχ αΰριον έσετ άμεινον» ΑΛΛΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ Σ. ΕΡΓΑΣΙΩΝ 1) Ποιός ποέπει νά είναι ό δάσκαλος τού Μονοταξίου Σχολείου καί πως θά τοποθετηθούν έκεΐ οί ίκανώτεροι; 2) ΠΩς θά άποκτήσουν δλα τά Σχολεία πλούσια βιβλιοθήκη σχολική καί βιβλιοθήκη γιά κάθε τάξη, κάθε παιδί; 3) ΠΩς θά άποκτήσωμε στό κάθε Μονοτάξιο μιά ιδιαίτερη αίθουσα, ένα Εργαστήριο ;

91 89 4) Πού καί πώς θά έξοικονομηθή 6 Απαραίτητος χρόνος γιά τήν όρθή διεξαγωγή καί Εκμετάλλευση τών Σιωπηρών 'Εργασιών; 5) Ποιά θά είναι ή δλη τών Σιωπηρών 'Εργασιών, πού θά άνταποκρίνεται στόν προορισμό της, στά Ενδιαφέροντα τών παιδιών καί στίς έπιδιώξεις τοο Μονοταξίου Δημοτικού Σχολείου μέ τις Εξ τάξεις του ; καί 6) Τά πρότυπα Μονοτάξια Δημοτικά Σχολεία.

92 ΔΥΟ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ Σ. Ε 'Αξιότιμε κ. Έπιθεωρητά Άθήναι τη ^ 'Από συναδέλφους τών προτύπων τοο ΜαρασλεΙου έπληροφορήθην τήν άφιξίν σας καί τήν έκ μέρους Σας άναζήτησ(ν μου... Έλυπήθην πάρα πολύ διότι δέν ηύτύχησα νά Σάς συναντήσω παρά τής κ. Σπύρου, ήτις μοο έθεσεν ύπ όψει τά κάτωθι έρωτήμα ra : 1) "Υλη Σιωπηρών Εργασιών. 2) Προπαρασκευή αύτών. 3) "Ελεγχος Σ.Ε, καί χρόνος, έμαθα τόν σκοπόν τής έπισκέψεώς σας. Επί τών άνωτέρω έρωτημάτων διατυπώνω όχι άπλώς τήν γνώμην μου. άλλά έκθέτω δι* όλίγων, δ,τι ήμεΐς έφαρμόζομεν. Α'. *Η ύλη τών Σιωπηρών Εργασιών είναι ποικίλη όσον καί τά μαθήματα. Σιωπηράς έργασίας άναθέτομεν γραπτός καί μή. Δι αύτών έπιδιώκομεν δύο τινά : ή τήν έφαρμογήν τού διδαχθέντος ήδη προφορικώς ή τήν προπαρασκευήν τοο νέου, δι* δ φροντίζομεν νά εύρίσκωνται εις άμεσον σχέσιν πρός τήν ύλην τής ήμερησίας έργασίας τοο Σχολείου καί νά άποβαΐνωσι μορφωτικά! Πρός τοοτο λαμβάνεται πρόνοια ώστε, σ) αί Σιωπηροί Έργσσίαι νά περατοονται έντός το0 20)λέπτου (ήμιωρίου) ή έντός τοϋ έπομένου τοιούτου (;) β) νά είναι κατάλληλοι διά τούς μαθητάς έκάστης τάξεως καί γ) νά άνταποκρίνωνται πρός τά διαφέροντα καί τάς πνευματικός δυνάμεις τών μαθητών. Τάς χειροτεχνικός, Ιδίως τάς ίχνογραφικάς τοιαύτας, έπιτρέπομεν εις τούς μαθητάς τής Αης καί Βας τάξεως νά έκτελούν ini ιών είς τούς τοίχους νηαρχόντων πινακιδίων καί εις τό έντός τής αιθούσης ύηάρχον άμμοδοχεϊον Σημειωθήτω δέ δτι ή εις τά πινακίδια καί άμμοδοχεϊα ένασχόλησις είναι mliov προσφιλής καί ή μηδέποτε χονραστιχή δι αύτούς. Β ) Έφ δσον at Σ Ε. όφείλουν νά είναι συνηρτημέναι πρός τήν δλην τοϋ Σχολείου έργασίαν, άφοϋ άλλως τε καί δι* αύτό τίθενται, πρέπει νά προετοιμάζονται άπό τής προηγουμένης

93 91 ώς καί ή λοιπή τοο σχολείου Εργασία καί νά μή τίθενται προχείρως καί άβασανίστως κατά τά έκάστοτε διδακτικά ήμιώρια. 'Ημείς ηροετοιμάζοντες τήν δλην σχολικήν Εργασίαν άπό τής προηγουμένης παράλληλα πράε Εκαστον μάθημα, προετοιμά ζομβν καί τάς άντιστοίχους Σ Ε, οΰτω δέ ούτε ήμεΐς άνησυχοομεν καί βασανιζόμεθα μέσα είς τά στενά χρονικά δρια τοο Μονοταξίου καί τής στείρας προχειρότητος, οϋτε ή Εργασία τοο Σχολείου διεξάγεται μέ έμπόδια Γ ) "Ενα άπό τά βασικά καί ουσιώδη στοιχεία τής ύπάρξεως καί Ευτυχίας τών Σ Ε είναι καί ό έλεγχος αυτών Σιωπηροί Εργασίαι α( όποΐαι δέν πρόκειται νά ΕλεγχθοΟν, θά είναι προτιμότερον νά μήν τίθενται κάν, διότι Σ Ε τιθέμενοι καί μή Ελεγχόμενοι όχι μόνον τόν σκοπόν διά τόν όποιον τίθενται δέν ΕξυπηρετοΟν, άλλά καί τό κΰρος τοο διδασκάλου καταρρίπτουν, τήν δλην Εργασίαν τοο Σχολείου βλάπτουν καί τόν χαρακτήρα τών παιδιών ζημιώνουν, Εθιζομένων τών παιδιών είς το μή εύσυνειδήτως καί όρθώς Εργάζεσθαι. Διότι δταν τό παιδί γνωρίζη δτι ή Εργασία του δέν πρόκειται νά Ελεγχθή ποτέ, δέν έςγάζβται ή προσποιείται πώς Εργάζεται, σχηματίζει μερικές καλλικατοορες, ουτω δέ καί τόν διδάσκαλο Εξαπατά καί τόν χαρακτήρα του διαφθείρει. ΑΙ Σιωπηραί Εργασίαι πρέπει άπαραιτήτως νά έλέγχωνται ύπό τοο Διδασκάλου Αμέσως μετά τήν έκτέλεσίν των, κατά δέ τόν χρόνον τής έκτελέσεώς των, όφείλει ό διδάσκαλος, Ενώ Εργάζεται μέ άλλην τάξιν. διά καταλλήλων βλεμμάτων καί μετακινήσεων, μεταξύ τών Εργαζομένων, νά Ελέγχηάν Εργάζωνται. Κατά τό πέρας τής Εργασίας νά καλή τούς παρουσιασθησομένους ώς φυγοπόνους νά παρουσιάσουν τάς Εργασίας πρός έλεγχον, ΐνα τύχουν τού προσήκοντος Ελέγχου καί στιγματισθοον πρός παραδεγματισμόν. "Αν ό διδάσκαλος δέν εύκαιρή, δύναται νά άναθέση τόν έλεγχον καί είς μσθητάς άνωτέρων τάξεων, ύποχρεωμένους νά άνσφέρουν τά άποτελέσματα τού Ελέγχου των. Αύτά τά όλίγα ίσιωσαν ώς μικρά συμβολή είς τό Επίπονον Εργον δλων ήμών. Μετά τιμής Α. ΚΥΡ1ΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Διευθυντής Μονοταξίου Προτύπου Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας

94 Άθήναι τή 'Αγαπητέ Κύριε Έπιθεωρητά, Έβράδυνα κάπως νό σάς άπαντήσω. Ένόμιζα δτι θά ήτο δυνατόν νά εύρω έν τώ μεταξύ βοήθημα γιά τό θέμα τής έργα* αίας σας. 'Από τόν Διευθυντήν τού Πειραματικοί) κ. Βερώνην έπληροφορήθην δτι τό μονοτάξιον έκλεισεν άπό τοο 1940 Ούτε πρόγραμμα ούτε άρχεΐον εύρίσκεται. Από τήν βιβλιοθήκην τού Πειραματικού μού έδωσε ό κ. Βερώνης τήν «Λειτουργίαν τού Π.Σ κατά τά έτη καί ». Εκεί άναγράφονται όλίγα διά τό μονοτάξιον. Έπεξηγεΐται δτι λόγφ τής χρονικής άνεπαρκεΐας δέν διδάσκονται κεχωρισμένως αΐ τάξεις. Σπουδαιότατον ρόλον παίζει ή όρθή διαρρύθμισις τής συνδιδασκαλίας καί ή έπωφελής χρησιμοποίησις τού έλευθέρου χρόνου ό όποιος ύπάρχει είς τήν διάθεσιν τών μαθητών Έφι στάται ή προσοχή είς τήν έκλογήν τής ύλης, διότι μεταξύ τών συνδιδασκομένων ύπάρχει πνευματική τις άπόστασις Έκει άνέγνωσα καί τή γνώμη τού κ. Έξαρχοπούλου, δτι, έπειδή οΐ τό πρώτον φοιτώντες μαθηταί είναι άνίδεοι τού σχο λικού βίου καί χρήζουν ιδιαιτέρας προσοχής, Τνα μή μεταπέσουν είς ζωήν δλως άντίθετον τής προσχολικής, είναι άνάγκη νά διδάσκονται μόνοι. Συνδιδασκαλία έγένετο είς τήν B-j-Γ' τάξιν καί τήν Ε' καί ΣΤ'. 'Αργότερα δμως, τό έπόμενον σχολικόν έτος, διήρθωσε τήν διδασκαλίαν δπως καί ήμεΐς είς τό μονοτάξιον, διότι έσκέφθη, δτι οι μικροί μαθηταί τής πρώτης τάξεως θά έθισθούν εύκολώτερον εις τήν σχολικήν ζωήν ύπό τών συμμαθητών των τής Β'. Περιέγραφε τήν αίθουσα διδασκαλίας διαστάσεων 7, 8X6,5, μ. Επειδή δέ Σείς, άγαπητέ μου κ. Έπιθεωρητά, μού ώξύνατε κάπως περισσότερον τό πνεύμα κατά τό διάστημα τής ύφ* ύμάς ύπηρεσίας μου είς Χανιά έχω τήν γνώμην, δτι διά νά θβραπεύσωμεν κάπως τήν πληγήν αύτή τού μονοταξίου, άς στεγάσωμεν τούτο είς αίθουσαν μέ διαστάσεις 8X10 μ. Αί σειραί τών θρανίων άς άποτελούν τμήματα ισάριθμα πρός

95 τάς συνδιδασκομένας τάζεις, άπέχοντά άλλήλων, Ινα δόνανται οΐ μαθηταί τούς όποίους δέν άπασχολούμεν διά δίδασκα λίας, νά έργάζωνται καί σιωπηρώς άνενοχλήτως Πρός τούτο έτοποθετοοντο τράπεζαι χειροτεχνίας, άμμοδοχεΐον καί άλλα σχολικά σύνεργα ώς διεπίστωσα άπό φωτογραφίας σιωπηρώς έργαζομένων μαθητών Πέριξ τής τάξεως, έπΐ τών τοίχων ύπήρχον μαυροπίνακες, είς δέ μόνον μετ άκρίβαντος γιά τούς έκάστοτε διδασκομένους υαθητάς. Οσον άφορά τά θέματα ιών Σιωπηρών έργασιών, άνέγνωσα έκεΐ, άλλά καί έκ τής άρχής τού σχολείου έργασίας πηγάζει, δτι είναι δυνατόν νά καθορισθούν άπαντα έκ τών προτέρων καί έξ όλοκλήρου ύπό τού διδασκάλου. ΤαΟτα γεννώνται έκ τού διαφέροντος τό όποΐον προεκλήθη είς τούς μαθητάς, έκ τής άνάγκης πρός έμπέδωσιν τών κ^ηθεισών γνώσεων, έξ έντυπώσεων άπό δια φόρους έπισκέψεις καί έκδρομάς καί έκ πολλών άλλων πηγών αί δποιαι αίφνιδίως άναφαίνονται καί τθς όποίας δέν δύναται νά προκαθορίση ό διδάσκαλος. Τούλάχιστον αύτό συνεπέραινα έκ τής έκθέσεως τής λει τουργίας τού Σχολείου, δπως περιγράφεται είς τό βιβλίον τό όποιον σάς άνέφερα. Κατ αυτόν τόν τρόπο αάλιστα αί σιωπηραί έργασίαι άτο μικαί ή όμαδικαί, συμπληρούσι καί προάγουσι τήν διδασκαλίαν ή όποία είναι συντομωτάτη, λόγω τής άνεπαρκεΐας τούχρόνου (δχι τού 6ιδ)λου!!) τού διατιθεμένου δι αυτήν. Όσον άφορξχ τήν μεταδοτικήν τών Σ. Έργασιών, έφ'δσον τάσσονται ύπό τού Διδ)λου, άνατίθενται πρό τής ένάρξεως τής διδασκαλίας, ΐνα δύναται άνενόχλητος ό διδ)λος ν άσχοληθή μέ τό τμήμα τό όποιον Ιχει μάθημα. Ελέγχονται πάντοτε Είς χάς Σ. Εργασίας συγκαταλέγεται καί ή κίνησις τής Σχολικής Βιβλιοθήκης ώς καί ή ένασχόλησις είς τόν Σχολικόν κήπον ΛΟποΟμαι, Κύριε Έπιθεωρητά, διότι δέν μού είναι δυνατόν νά σάς δώσω λεπτομερείς πληροφορίας Ή Είσαγωγή etc τήν Γενικήν Παιδαγωγικήν τού κ Έξαρχοπούλου Ιχει σχετικόν κεφάλαιον. Καί ό κ. Καλλιάφας Ιχει γράψει σχετικώς. Μέχρι τής στιγμής δέν ευρον τό βιβλίον του. "Αν τό εΰρω θά σάς τό στείλω έντός τής έβδομάδος. Ώς φαίνεται όλίγοιίχουν άσχοληθή μέ τό άκανθώδες ζήτημα τού Μονοταξίου Εκείνοι πού δέν τό έγνώρισαν τί νά γράψουν; Όσοι πά-

96 94 - Χιν είχαν τήν τύχην νά διευθύνουν σάν μαέστροι τήν όρχήστραν 6 τάξεων και παιδιών έκουράοθησαν τόσον, πού δέν μποροον νά γράψουν. θά περιμένω τό βιβλίον Σας αύτό. Ε(ς δ,τι μοο ζητήσετε, έάν δύναμαι, ετμάι πρόθυμη. Μόνον Σάς παρακαλώ νά καταδικάσητε αυτήν τήν όργα νικότητα τοο Μονοταξίου καί νά συγκεντρώνονται 2 3 χωρίων οί μαθηταί ε(ς Πολυτάξια Σχολεία Εύχομαι καλήν έπηυχίαν είς τό θέμα Σας. τό όποιον άναμένω νά μελετήσω Σάς χαιρετώ Μετά πάσης τιμής ΕΛ ΠΡΟΓΟΥΛΗ Μεχβχπαιδευομενη είς τό Πανβπισχημιον Διδ)σσα τής ΕΓ Ilpy ιςρεμειας Χανίοιν

97 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... Σβλίς 7 Προλεγόμενα...» Δυο προεισαγωγικά λόγια Βιβλιογραφία... * 38 *Αξία ιών Σιωπηρών Εργασιών...» 40 "Εννοια χαί Σχοπός ιών Σιωπηρών Εργασιών... * 4 6 Τά είδη τών Σιωπηρών 'Εργασιών...» 49 Ή Μέθοδος τών Σιωπηρών Εργασιών...» 53 "Ελεγχος τών Σιωπηρών Εργασιών..... * 57 Βοηθοί στις Σιωπηρές Εργασίες...» 61 Σιωπηρές άχροάσείς τών μαθητών...» 64 Μέσα τών Σιωπηρών Εργασιών...» 66 "Υλη τών Σιωπηρών Εργασιών...» 69 Ιδιαίτερη αίθουσα Εργαστήριο...» 87 "Αλλα ζητήματα τών Σιωπηρών Εργασιών....» 88 Δυο γράμματα σχετιχά μέ τις Σιωπηρές Εργασίες.. * 90

98

99

100 ΕΡΓΑ ΤΟ Υ ΙΔΙΟ Υ Α' ΒΙΒΛΙΑ 1) ΚΥΘ Η ΡΑ ΪΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ Σ. ΣΤΑΘΗ (Συνεργασία) ) ΛΟΓΟΙ, ΑΡΘ ΡΑ ΚΑΙ ΔΗ Μ Ο ΣΙΕΥΜ Α ΤΑ Γυμνασιάρχου Σ. Σ ) ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΣΙΩΠΗΡΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ βΐς τά Δημοτικά μας Σχολεία ) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ ΕΚΠ Α ΙΔ ΕΥΣΕΩ Σ- ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟ ΛΕΙΩ Ν ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ) Η ΓΟΡΤΥΝ1Α ( Ιστορία, Παιδεία, Εκκλησία, έργα, έξηλεκτρισμός, βιοτεχνία, λαογραφία τουρισμός). Β' ΔΗΜ ΟΣΙΕΥΜ ΑΤΑ (σέ έφημερίδες ή περιοδικά) 1) Κληρονομική ρήτρα καί διδασκαλικές θέσεις. Διδ)κόν Βήμα ) ΚΥΘ Η ΡΔ ΪΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΟΥ ΣΒΥΝΟΥΝ ΈφημερΙς Κυθηραϊκή ) Τό ήμερολόγιον του δεκαπεντιστοΰ. ΈφημερΙς Κυθηραϊκή ) Ή έκδίκηση του γλάρου. ΈφημερΙς Κυθηραϊκή ) Τρίστρατα, ξιπάσματα καί ξενολαοί. Έφημερ. Κυθηραϊκή Ένωσις ) Ή γύρα τής Μ ΥΡΤΙΔίωΤΙΣΣΑΣ.»» Φωνή ) Μαθητικά συσσίτια Πειραιώς. Περιοδικόν Ερμής ) Η παιδαγωγική τοΰ ΚΟΜ ΠΑΎ'ΡΕ. Μετάφρασις Π. Φιλοπούλου (κριτική) ) Ό θεσμός τοΰ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΘΕίΔΡΗΤΟΥ ΣΤΟΙΧΕίωΔΟΥΣ Περιοδικόν Παιδαγωγική Πορεία έτος Ιον ) Διά νά συνθέσωμεν τήν πραγματικήν Ιστορίαν τής Πατρίδος μας. Δελτίον Ένώσεως Επιθεωρητών Ελλάδος άριθ φύλλου. 5) ) Περί Παιδαγωγικών Άκαδημιών. Δελτίον Ένώσεω$ Επιθεωρητών. 6) ) Επιθεωρητής καί Διδάσκαλοι κ. Ίωάν. Αρχιμανδρίτου (ανάλυση και κριτική). Επιστημονικόν Βήμα τοΰ διδ)λου έτος Ε' τεύχος 1-2)1957 καί Δελτίον Ένώσεως Επιθεωρητών Ελλάδος ) 'Ιστορία τής νήσου τών Κυθήρων. Έφημ. Κυθηραϊκή Δρασις ) Αί φιλοσοφικά! καί Παιδαγωγικά! Ιδέαι τοΰ 'Ηροδότου κ. Γρηγο- ρίου Καρύδη Εκπαιδευτικού Συμβούλου. Βιβλιοκρισία. Έπιστιμονικόν Βήμα τοΰ διδασκάλου έτος Ε' Τεΰχος 7-8)1958