ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΑΝ ΚΡΙΤΗΡΙΟ

Transcript

1 /9 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΑΝ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΓΙΑ ΑΝΤΟΧΗ ΣΤΗ ΒΕΡΤΙΤΣΙΛΛΙΩΣΗ ΤΟΥ ΒΑΜΒΑΚΟΣ (Gossypium hirsutuml.) ΣΩΤΗΡΙΟΣ Ι. ΚΛΙΑΦΑΣ ΓΕΩΠΟΝΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Γεωπονίας της Γεωτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 99

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θεωρώ υποχρέωση μου να ευχαριστήσω τον καθηγητή και πρόεδρο της συμβουλευτικής επιτροπής κ. Απ. Φασούλα, για την ανάθεση του θέματος, τις οδηγίες που μου έδωσε σ' ολη τη διάρκεια της εργασίας και τη βοήθεια του στην ερμηνεία και παρουσίαση των αποτελεσμάτων. Ευχαριστώ τον καθηγητή κ. Δ. Ρουπακιά καθώς και τον Αν. καθηγητή κ. Κ. Θανασουλόπουλο για την κριτική ανάγνωση του κειμένου και τις εποικοδομητικές υποδείξεις τους στην τελική του διαμόρφωση. Ευχαριστίες επίσης, εκφράζοντα, προς τον Οργανισμό Βάμβακος για την οικονομική και τεχνική υποστήριξη καθώς, και στον συνάδελφο κ. Α. Ζουρνατζή για την διάθεση του χωραφιού του.

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 5. Αντοχή 5.. Ορισμός κα διάκριση αυτής 5.. Κληρονόμηση αντοχής 5.. Τρόποι εκτίμησης της αντοχής 7. Γενικά περί Βερτποτλλίωσης 9.. Βκ>λογίατου μήκυτα.. Σχέσεις ξενιστή-παθογόνοιι-περ^αλλοντος.. Φυλές του μήκυτα. Απόδοση. Αντιμετώπιση της ΒερτιτσΛλίωσης ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Γενκά 8 Πειράματα έτους ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ - 9 έτους ΣΥΖΗΤΗΣΗ 58. Εκτίμηση αντοχής στο χωράφι βάσει συμπτωμάτων φυλλώματος 58 Εκτίμηση προσβολής βάσει αποχρωματισμού στελέχους κα ύψους 59. Γενετική παραλλακπκότητα για αντοχή 6 Απόδοση 6 5. Σχέση απόδοοης-προσβολής 6 6. Επιλογή βάσει απόδοσης 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 67 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 68 SUMMARY 69 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 7

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σοβαρότερη ασθένεια που αντιμετωπίζει, τόσο στην Ελλάδα, όσο και διεθνώς, η παραγωγή βαμβακιού είναι η αδρομύκωση, που προκαλείται από το μύκητα Verticillkim dahliae Kleb που προσβάλλει το καλλιεργούμενο είδος Gossupium hirsutum L. Οι αδρομυκώσεις είναι ασθένειες των αγγείων του ξύλου πολλών φυτών που προκαλούνται από είδη των μυκήτων Verticillium και Fusarium. Στην Ελλάδα πρόβλημα αδρομύκωσης στο βαμβάκι δημιουργεί μόνο το Verticillium, γι'αυτό συνηθίζεται ο γενικός όρος αδρομύκωση αντί του όρου Βερτιτσιλλίωση. Για την αντιμετώπιση της ασθένειας έχει μελετηθεί η επίδραση διαφόρων τεχνικών καλλιέργειας, όπως αμειψισπορά, χρήση λιπασμάτων, συχνότητα ποτισμάτων, αύξηση πληθυσμού φυτών, καταπολέμηση ζιζανίων, σπορά σε αναχώματα, κάλυψη του εδάφους με πλαστικό, κατάκλυση του αγρού, χρήση διαφόρων χημικών παρασκευασμάτων κ.ά., χωρίς όμως ικανοποιητικά αποτελέσματα. Επιπλέον δεν έχουν βρεθεί ακόμα, κατάλληλα φάρμακα για χημική καταπολέμηση του μύκητα. Το πρόβλημα λοιπόν, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, αντιμετωπίζεται με τη δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών ( Cano-Rios, 98). Ο Lee (987), αναφέρει, ότι η αντοχή στη Βερτιτσιλλίωση είναι το σημαντικότερο θέμα με το οποίο ασχολούνται οι βελτιωτές στην παθολογία του βαμβακιού στις ΗΠΑ σήμερα. Η δημιουργία νέων ποικιλιών στο βαμβάκι μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση των παρακάτω μεθόδων:. Επιλογή από ντόπιους πληθυσμούς. Ήταν η πρώτη μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε. Μ' αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν στις ΗΠΑ οι αρχικές ποικιλίες της σειράς Pima & Stoneville (Poehlman,969). Η ίδια μέθοδος εφαρμόσθηκε και από τους βελτιωτές του Ινστιτούτου Βάμβακος στην Ελλάδα (Χριστίδης, 965).. Εισαγωγή ξένων ποικιλιών. Η μέθοδος αυτή φαίνεται να είναι η πιό απλή και εύκολη. Στην Ελλάδα μέχρι σήμερα έχουν εισαχθεί πολλές ποικιλίες, μερικές δε εξ αυτών, αφού υπέστησαν εντατική διαλογή από το Ινστιτούτο Βάμβακος, δόθηκαν στην καλλιέργεια. Τέτοιες ήταν, παλαιότερα, η Coker και η Acala και πρόσφατα οι ανθεκτικές στη

5 Βερτιτσιλλίωση "Ζέτα " και "Ζέτα 5". Τελευταία, με το νέο καθεστώς εισαγωγής σπόρων, νέες ποικιλίες βαμβακιού έχουν εισαχθεί από εμπορικούς οίκους και δόθηκαν κατευθείαν στους παραγωγούς.. Διασταυρώσεις και επιλογή. Στη μέθοδο αυτή καταφεύγουν συνήθως οι βελτιωτές, οι οποίοι αφού πραγματοποιήσουν αρκετές διασταυρώσεις, στη συνέχεια, μέσα από διάφορα σχήματα επιλογής, προσπαθούν να καταλήξουν στον επιθυμητό γενότυπο. Σκοπός των διασταυρώσεων είναι να διευρυνθεί η γενετική βάση. Εχει υποστηριχθεί (Harland,99' Manning, 955) ότι το βαμβάκι παρουσιάζει αρκετή παραλλακτικότητα, ακόμα και μετά από σειρά ετών αυτογονιμοποίησης. Για την αξιοποίηση της γενετικής παραλλακτικότητας εφαρμόζεται η μαζική και η γενεαλογική επιλογή, καθώς και διάφορες παραλλαγές αυτών, όπως η μέθοδος του Gardner, η επιλογή τύπου, η μαζική γενεαλογική και η κυψελωτή γενεαλογική μέθοδος (Χριστίδης,965' Poehlman, 969' Fasciites, 988).. Μεταλλάξεις. Δεν έχουν δώσει σχεδόν τίποτα αξιόλογο στη βελτίωση του βαμβακιού {Lee, 987). 5. Παραγωγή υβριδίων για εμπορική χρήση. Η μέθοδος αυτή, όσον αφορά το πρόβλημα της Βερτιτσιλλίωσης, αναφέρεται σε υβρίδια μεταξύ G.hirsutum L.KOI G.barbadense L. Δεδομένου ότι το G.barbadense είναι ανθεκτικό στη Βερτιτσιλλίωση, γίνονται προσπάθειες μεταφοράς γονιδίων αντοχής στο G.hirsutum ή τη δημιουργία διειδικού υβριδίου που θα συνδυάζει την αντοχή του barbadense και την παραγωγικότητα του hirsutum. Οι εργασίες βρίσκονται ακόμα στα πρώτα στάδια και δυστυχώς, φαίνεται να αντιμετωπίζουν αρκετά προβλήματα (Davis, 978' Γαλανοπούλου, 987, 988). Χρήση F υβριδίων μεταξύ G.hirsutum και G.barbadense για καλλιέργεια γίνεται μόνο στην Ινδία (Lee, 987). Η κυριότερη συνέπεια της προσβολής από τη Βερτιτσιλλίωση είναι η σημαντική πτώση των αποδόσεων. Η απόδοση είναι ένα ποσοτικό γνώρισμα που οφείλεται σε πάρα πολλά γονίδια που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και μπορεί να λεχθεί ότι ολόκληρος ο γενότυπος υπεισέρχεται σόυτήν. Επομένως, η απόδοση μπορεί να θεωρηθεί και να ληφθεί ως ένας δείκτης κανονικής λειτουργίας του φυτού. Ετσι, αν σ'ενα μολυσμένο από Βερτιτσιλλίωση

6 χωράφι, υπάρξει κάποιο φυτό, που αν και προσβεβλημένο, δίδει μεγαλύτερη απόδοση από τα υπόλοιπα, σημαίνει ότι το φυτό αυτό παρουσιάζει ανοχή στη Βερτιτσιλλίωση. Σκοπός της εργασίας αυτής ήταν να διερευνυθεί η δυνατότητα δημιουργίας ανθεκτικών σειρών βαμβακιού στη Βερτιτσιλλίωση, με κριτήριο επιλογής την απόδοση και με τη χρήση της κυψελωτής γενεαλογικής μεθόδου, μέσα από την ευαίσθητη ποικιλία "Μακεδονία" του G. hirsutum L.

7 5 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. Αντοχή... Qptonóc και διάκοιση comic. Ως αντοχή ορίζεται η κληρονομική ικανότητα των φυτών να αντέχουν στην προσβολή του παθογόνου, δια της παρεμβολής εμποδίων στη μόλυνση και την παραπέρα ανάπτυξη της ασθένειας ώστε να υφίστανται μικρή ή καθόλου βλάβη. Ως ανοχή δε ορίζεται η κατάσταση κατά την οποία το φυτό εμφανίζει συμπτώματα ασθένειας, όπως περίπου και το ευπαθές, αλλά όμως υφίσταται συγκριτικώς μικρότερη βλάβη, η οποία εκτιμάται από την παρεχόμενη απόδοση. Γι' αυτό έχει λεχθεί ότι το ανεκτικό φυτό είναι ευπαθές μεν στη μόλυνση, αλλά όχι όμως στην ασθένεια (Ψαρρός, 97). Από πλευράς γενετικής διακρίνουμε δύο είδη αντοχής. Την ολιγογονιδιακή και την πολυγονιδιακή. Αναφέρονται δε και ως μεγαγονιδιακή και μικρογονιδιακή, ποιοτικώς και ποσοτικώς κληρονομούμενη αντοχή, ειδική και μη ειδική και τέλος κάθετη και οριζόντια αντοχή (Hooker, 98). Όταν η αντοχή είναι μεγαλύτερη σε μερικές φυλές του παθογόνου απ' οτι είναι σε άλλες, τότε έχουμε κάθετη αντοχή, ενώ όταν έχουμε αντοχή ομοιόμορφα κατανεμημένη σ' όλες τις φυλές του παθογόνου τότε έχουμε οριζόντια αντοχή (Van der Rank, 968). Ο Van der Plank(968) θεωρεί ότι τα γονίδια οριζόντιας αντοχής παρέχουν αντοχή πάντοτε και οπουδήποτε, ενώ τα γονίδια της κάθετης αντοχής παρέχουν αντοχή σε ορισμένες συνθήκες. Η κατακόρυφος αντοχή καθυστερεί την έναρξη μιας επιδημίας, ενώ η οριζόντια κατεβάζει το επίπεδο της επιδημίας μετά την έναρξη της. Σύμφωνα με τον Robinson (97, 97),η κατακόρυφος αντοχή "καταρρέει" όταν εκ του πληθυσμού του παθογόνου ανακύπτει μια νέα φυλή, η οποία υπερνικά την αντοχή. Γι' αυτό η κατακόρυφος αντοχή είναι άνευ αξίας όταν το παθογόνο παρουσιάζει υψηλή μεταβλητότητα. Κύριο χαρακτηριστικό της οριζόντιας αντοχής είναι ότι αυτή δεν "καταρρέει" όπως η κατακόρυφος, αλλά παραμένει σταθερή. Βέβαια η προστασία που προσφέρει η οριζόντια δεν είναι απόλυτος, όπως η κατακόρυφος, αλλά μερική. Ο Robinson (97), επίσης, αναφέρει ότι η οριζόντια αντοχή είναι ευρέως διαδεδομένη στη φύση.

8 6 Ο Van der Plank (968) αναφέρει ότι τα βελτιωτικά προγράμματα γενικά αγνόησαν την οριζόντια αντοχή και οι βελτιωτές και οι φυτοπαθολόγοι στράφηκαν στην κατακόρυφο αντοχή και οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν δεν επισήμαναν την οριζόντια ακόμη και όταν αυτή ήταν άφθονη. Ο Hooker (98) αναφέρει ότι η οριζόντια αντοχή έχει πολλά γονίδια, καθένα από τα οποία συνεισφέρει κατά ένα μέρος στην αντοχή. Τα γονίδια της οριζόντιας αντοχής είναι λιγότερα αυτών της απόδοσης, έχουν αθροιστική δράση και κληρονομούνται. Ο Φασούλας (προσωπική επικοινωνία) ισχυρίζεται ότι η οριζόντια αντοχή οφείλεται στη σύσταση και τη σύνθεση ολόκληρου του γενοτύπου του φυτού, δηλαδή, σε μια ολοκληρωμένη και αρμονική ισορροπία όλων των γονιδίων και ίσως να μην υπάρχουν συγκεκριμένα γονίδια για την οριζόντια αντοχή. Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Van der Rank (968), που αναφέρει ότι τα γονίδια οριζόντιας αντοχής δεν είναι ειδικά γονίδια αντοχής αλλά μπορούν να θεωρηθούν ως απλά γονίδια που σχετίζονται με την κανονική φυσιολογική διαδικασία των υγιών φυτών. Η μεν κάθετος αντοχή, που ελέγχεται από λίγα γονίδια, μπορεί εύκολα να μεταφερθεί με την τεχνική της αναδιασταύρωσης, η οριζόντια όμως, που οφείλεται σε πολλά διασκορπισμένα, σ' ολο το γέννωμα, γονίδια, είναι αδύνατη η μεταφορά της. Ο Φασούλας(προσωπική επικοινωνία) για την ενσωμάτωση της οριζόντιας αντοχής προτείνει την συνεχή επιλογή για απόδοση σε μολυσμένα χωράφια. Ο Van der Plank (968) αναφέρει δύο τρόπους βελτίωσης για οριζόντια αντοχή. Ο ένας είναι να επιλέγεις για κάποιες ιδιαίτερες εκδηλώσεις της οριζόντιας αντοχής, κάποια σημάδια αυτού του τύπου αντοχής και να βελτιώνεις γι' αυτό με τους συνήθεις τρόπους. Ο άλλος τρόπος είναι να επιλέγεις για "αντοχή αγρού" χωρίς να κάνεις ειδικές αναλύσεις αυτής της αντοχής. Σημειώνεται, ότι έχουν αναπτυχθεί αρκετά διεθνή προγράμματα, υπό την αιγίδα του FAO, για απόκτηση οριζόντιας αντοχής σε διάφορες καλλιέργειες, στις υποανάπτυκτες, κυρίως χώρες (Van der Graaff, 985' Beek, 986' FAO, 986).Τελευταία διοργανώνονται διεθνή συνέδρια (Ρώμη, 98' Ολλανδία, 99) που αναφέρονται στη διαρκή αντοχή (Durable resistance), όρος που αποδίδει κατά τη γνώμη μας καλύτερα την έννοια της οριζόντιας αντοχής.

9 7.. KXnoovóuncm avroync. Ο τρόπος κληρονόμησης της αντοχής, στον αμερικάνικο τύπο βαμβακιού δεν είναι ξεκαθαρισμένος (Barrow, 97). Σε διασταυρώσεις ανθεκτικών Χ ευπαθών ποικιλιών η κληρονομικότητα κυμαίνεται από μέχρι,8 εξαρτώμενη από το επίπεδο προσβολής, την γενεά και τον τύπο του ανθεκτικού γονέα. Στις διασταυρώσεις που μελετήθηκαν η αντοχή ήταν υποτελής (Roberts & Stat en, 97). Μερικές ανθεκτικές ποικιλίες δεν μεταβιβάζουν την αντοχή τους, ενώ άλλες δίδουν ανθεκτικούς απογόνους, ανεξάρτητα από τον άλλο γονέα. Σε μερικές διασταυρώσεις σημειώνεται υπερβατική διάσπαση κάτω από συνθήκες αγρού (Cotton, 965' Barrow, 97' Wïlheim, κ.ά., 97 ). Σειρές της ποικιλίας "Acala" παρουσιάζουν αντοχή στην ήπια μορφή (SS-) του παθογόνου και ευπάθεια στην αποφυλλωτική μορφή (Τ-). Ο Barrow (97) πειραματιζόμενος με την ανεκτική σειρά "Α 959" σε διασταυρώσεις με την ευπαθή "Α 7" και αξιολογώντας σε απογονικό έλεγχο την F, F, F γενεά, διαπίστωσε ότι ένα κυρίαρχο γονίδιο Vt προσδιορίζει την αντοχή της "Α 959" στην ήπια μορφή μολύσματος, ενώ στην προσβολή της αποφυλλωτικής μορφής, άλλα γονίδια είναι υπεύθυνα για την αντοχή. Σε διασταυρώσεις μεταξύ Sea island (ανθεκτική) X Upland (ευπαθής) προέκυψαν στην F φυτά κυρίως ανθεκτικά, αν και υπήρξαν και λίγα φυτά ενδιαμέσου αντοχής. Αυτό σημαίνει ότι η αντοχή οφείλεται σε κυριαρχία (Roberts & Staten, 97' Γαλανοπούλου, 987 και 988). Η συνέχιση όμως της επιλογής, για απόκτηση καθαρών σειρών με επιθυμητά χαρακτηριστικά των δύο ειδών δεν ήταν εφικτή, γιατί στις επόμενες γενεές παρατηρήθηκε εκφυλισμός και τα φυτά διατήρησαν την ατομικότητα του ενός ή του άλλου είδους (Γαλανόπούλου-Σενδουκά, 987' Ρουπακιάς και Γαλανοπούλου, 988' Νάτσιου- Βοζίκη,κ.ά.988). Πρόσφατα οι Κεχαγιά και Σωτηριάδης (99), ανέφεραν ότι σε διασταύρωση μεταξύ G.hirsutum και G.barbadense κατέστη δυνατόν να απομονωθούν καθαρές σειρές με σχετική γενετική σταθερότητα και συνδυασμό επιθυμητών χαρακτηριστικών των δύο ειδών, από απογόνους διειδικών διασταυρώσεων... Τοόποι εκτίιιηοτκ: αντοχήο. Οι περισσότερες ανθεκτικές ποικιλίες εκφράζουν τα συμπτώματα προσβολής όταν

10 8 αυτές αναπτύσσονται σε μολυσμένο χωράφι, γι' αυτό τα προγράμματα βελτίωσης και επιλογής πρέπει να γίνονται σε μολυσμένα χωράφια. Μ'αυτό τον τρόπο επισημάνθηκαν οι περισσότερες πηγές ανεκτικότητας στις ΗΠΑ (Barrow, 97). Η αναγνώριση της παρουσίας και η εκτίμηση της αντοχής μιας ποικιλίας γίνεται βάσει διαφόρων κριτηρίων. Ως τέτοια χρησιμοποιούνται συνήθως η μορφή και η σοβαρότητα των συμπτωμάτων της ασθένειας επί των φυτών, το ύψος των προξενουμένων απωλειών σε απόδοση κ.ά. Γενικά, η εκτίμηση της αντοχής που βασίζεται στην απόδοση μπορεί να θεωρηθεί ως η πλέον ασφαλής. Τα πειράματα μπορούν να γίνουν στο θερμοκήπιο ή στον αγρό. Οι δοκιμές στο θερμοκήπιο επιτρέπουν τη ρύθμιση των συνθηκών θερμοκρασίας, υγρασίας, οι οποίες επηρεάζουν κύρια την εκδήλωση της αντοχής και της προσβολής (DeVay & Rosielle, 986). Το θερμοκήπιο όμως, δεν είναι ο κατάλληλος χώρος για εκτίμηση οριζόντιας αντοχής, η οποία απαιτεί φυσική μόλυνση στον αγρό. Τα πειράματα στον αγρό, έχουν συνήθως δύο σημαντικά μειονεκτήματα' πρώτον, η επιτυχία των εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις καιρικές συνθήκες και δεύτερο τα αποτελέσματα δεν είναι τόσο ακριβή (Ψαρρός, 97). Ο Barrow (97) αναφέρει ότι, η αντοχή μπορεί να εκτιμηθεί, χονδρικά, από τα μορφολογικά συμπτώματα, αλλά η γενετική ανάλυση είναι αρκετά δύσκολη στα βελτιωτικά προγράμματα, όπου υπεισέρχονται και αλληλεπιδρούν ο γενότυπος του φυτού, η φυλή και η δοσολογία του παθογόνου και το περιβάλλον. Γενετικά ανεκτικά και ευπαθή φυτά συνήθως είναι δυσδιάκριτα γιατί οι συνθήκες της προσβολής, αποίκησης και έκφρασης των συμπτωμάτων δεν είναι πάντα οι κατάλληλες. Ο Bassett (97) χρησιμοποίησε την κλίμακα - για την βαθμολόγηση των συμπτωμάτων του φυλλώματος και -5 για τον αποχρωματισμό του στελέχους. Η εκτίμηση των μορφολογικών συμπτωμάτων του φυλλώματος αποτελεί ένα κριτήριο αξιολόγησης της προσβολής. Ένα σύστημα που προτάθηκε από τους Staffeidt & Fryxell (955) και τους Bell & Presley (969) ήταν η βαθμολόγηση της προσβληθείσης επιφάνειας του φυλλώματος σε συνδυασμό με το ύψος του φυτού το οποίο επηρεάζεται από τη Βερτιτσιλλίωση. Προτάθηκαν οι βαθμοί -, ανάλογα με την έκταση των μορφολογικών συμπτωμάτων του φυλλώματος και Α, Β, C, οι τρεις κατηγορίες του ύψους. Όπου Α τα φυτά με κανονικό έως / του ύψους των κανονικών φυτών, Β φυτά που έχουν / έως / του ύψους των κανονικών και C φυτά με / έως / του ύψους των κανονικών φυτών.

11 9 Επίσης, οι Marani & Yaacobi (976) πρότειναν τη χρησιμοποίηση της κλίμακας - για τη βαθμολόγηση της προσβολής βάσει μακροσκοπικών συμπτωμάτων αυτής στα φύλλα. Μηδέν, τελείως υγιή φυτά και τέσσερα, καθ' ολοκληρία προσβεβλημένα. Επιπλέον προτάθηκε (Wilhelm, κ.ά., 97) η εκτίμηση του βαθμού προσβολής βάσει του αποχρωματισμού των αγγείων του κεντρικού στελέχους του φυτού. Η βαθμολόγηση γίνεται σε κλίμακα -. Μηδέν, καθόλου αποχρωματισμός και τέσσερα, πλήρης αποχρωματισμός. Για τις Ελληνικές συνθήκες, όπου έχουμε δυο περιόδους προσβολής, μια τον Ιούλιο και μια τον Αύγουστο, το συνολικό ποσοστό του Αυγούστου θεωρείται πιο σωστό κριτήριο εκτίμησης από εκείνο του Ιουλίου (Γαλανοποΰλου & Γαλανόπουλος, 985).. Γενικά πεοί Βερτιτσιλλίωοης. Το γένος VerticilHum, της κλάσης των Αδηλομυκήτων, περιλαμβάνει πέντε είδη, αλλά παθογόνα είναι κυρίως δύο, το V.albo-atrum και το V.dahliae. Πρώτα προσδιορίσθηκε το είδος V.albo-atrum από τους Reinke & Berthold (879) στη Γερμανία, σε φυτά πατάτας και αργότερα ο Klebhan (96) προσδιόρισε σε φυτά ντάλιας, το άλλο είδος, που το ονόμασε Verticillium dahliae (Presley, 95' Schnathorst, 97). Για αρκετά χρόνια οι επιστήμονες αμφισβητούσαν αν τα δύο είδη ήταν διαφορετικά. Η αμφισβήτηση αυτή διατηρήθηκε μέχρι το 99 που ο Isaac προσδιόρισε τα δυο είδη ως διαφορετικά και πρότεινε, αυτό που σχηματίζει μαύρο μηκύλιο, να ονομάζεται albo-atrum και το άλλο που σχηματίζει μικροσκληρώτια να ονομάζεται dahliae (Isaac, 99). Τα δυο είδη διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την άριστη θερμοκρασία ανάπτυξης. Το V.dahliae έχει άριστη θερμοκρασία ανάπτυξης τους,5 βαθμούς Κελσίου, ενώ το V.alboatrum θέλει -5 βαθμούς χαμηλότερα (Brinkerhoff, 97). Το Verticillium προσβάλλει πάνω από είδη φυτών, μεταξύ δε αυτών αρκετά καλλιεργούμενα, όπως εληά, βαμβάκι, πατάτα, τομάτα, καπνός, κ.ά. (Thanassoulopoulos, et.ai., 97). Επίσης μπορεί να συνυπάρχει με πολλά άλλα φυτά, ακόμη και της οικογένειας των Graminae, χωρίς όμως να προκαλεί την ασθένεια σ'αυτά (Thanassoulopoulos, et.ai. 98). Στο βαμβάκι και τα δύο είδη είναι παθογόνα, αλλά στην Ελλάδα, όπως και στις ΗΠΑ,

12 απομονώθηκε μόνο το V.dahliae (Thanassoulopoulos,et.al., 97' Schnathorst, 97). Ας σημειωθεί ότι μέχρι πριν λίγα χρόνια η Βερτιτσιλλίωση του βαμβακιού στην Ελλάδα θεωρούνταν ότι προκαλείται από το V.albo-atrum. Η προσβολή φυτών βαμβακιού, αναφέρεται για πρώτη φορά το 98 στις ΗΠΑ. Μετά δε από λίγα χρόνια (9) εντοπίζεται από τον Σαρηγιάννη στην Κωπάιδα και στη συνέχεια σ ολόκληρη την Ελλάδα (Miles, 9' Αποστολίδης, 96). Το πρώτο ελληνικό δημοσίευμα για τη Βερτιτσιλλίωση του βαμβακιού, παρουσιάζεται στο "Γεωργικό Δελτίο" του Μάιου το έτος 96, από τον Αποστολίδη (96). Η Βερτιτσιλλίωση στην Ελλάδα πήρε ανησυχητικές διαστάσεις τα τελευταία είκοσι χρόνια και οδήγησε στον εκτοπισμό της καλλιεργούμενης ποικιλίας "S", η οποία κυριάρχησε την περίοδο και έφθασε να καλλιεργείται σε ποσοστό πάνω από 9% της συνολικής έκτασης (Τόλης, 986). Μετά το 98 η ποικιλία "S" άρχισε να υποχωρεί και να αντικαθίσταται από ποικιλίες ανεκτικές στη Βερτιτσιλλίωση, όπως η "Ζέτα ", "Ζέτα 5" και "Acala SJ ", οι οποίες την τελευταία χρονιά (99) κάλυψαν το 59%, ένώ η "S" μόνο % της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης βαμβακιού (στοιχεία Οργανισμού Βάμβακος) (Πιν.). Πίνακας. Ποικιλίες βαμβακιού και έκταση αυτών που καλλιεργήθηκαν στην Ελλάδα το 99. Ποικιλία Ζέτα Ζέταδ Σίνδος 8 S Acala SJ Σάμος Ακαλα Σίνδου Έκταση σε στρέμματα Ποσοστό % Σύνολο Βιολογία του ιιύκπτα. Το παθογόνο ( V.dahliae) είναι εδαφογενές, παρασιτεί σε βάρος των αγγειακών ιστών

13 του ξενιστή και διατηρείται στο έδαφος για πολλά χρόνια με την ανθεκτική μορφή των μικροσκληρωτίων (Garber, 97).Δεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένος ο βιολογικός κύκλος του παθογόνου, αλλά πιστεύεται ότι είναι ο ακόλουθος (Tolmsoff, 97): α) Διέγερση των μικροσκληρωτίων του παθογόνου από τις εκκρίσεις του ριζικού συστήματος και βλάστηση αυτών, β) Παραγωγή απλοειδών κονιδίων. γ) Είσοδος των απλοειδών υφών στο αγγειακό σύστημα του ξενιστή, δ) Δημιουργία κονιδίων και ταχεία διασπορά αυτών σ* ολο το φυτό. ε) Νέκρωση των ιστών του ξενιστή και ιδίως των φύλλων, ζ) Δευτερογενής προσβολή των νεκρών ιστών του ξενιστή από απλοειδή μυκήλια. η) Μετάπτωση από απλοειδή σε διπλοειδή κατάσταση και δημιουργία μικροσκληρωτίων μέσα στους ιστούς, θ) Απελευθέρωση των μικροσκληρωτίων από τα αποσυντιθεμένα φυτικά υπολείμματα.., Σχέσεις ξενιστή - παθογόνου - περιβάλλοντος. Όταν το παθογόνο εισέλθει και εγκατασταθεί μέσα στο αγγειακό σύστημα του ξενιστή αρχίζει την ανάπτυξη του και την παραγωγή κονιδίων. Παράλληλα ο ξενιστής αντιδρά σχηματίζοντας φράγματα από κολλοειδή για την παρεμπόδιση της κυκλοφορίας του παθογόνου. Τα φράγματα όμως αυτά, συγχρόνως εμποδίζουν και την κυκλοφορία των χυμών, έτσι ώστε τα φύλλα να νεκρώνονται από έλλειψη νερού (Garber, 97). Διαπιστώθηκε (Cotton, 965) ότι σήμερα δεν υπάρχει καμιά ποικιλία από τις καλλιεργούμενες, που να είναι απόλυτα ανθεκτική κάτω από συνθήκες αγρού. Τουναντίον υπάρχουν βαθμοί ανεκτικότητας εξαρτώμενοι από το συνδυασμό ξενιστής-παθογόνοπεριβάλλον, δηλαδή ο βαθμός ανεκτικότητας του φυτού εξαρτάται από το γενότυπο αυτού, τη φυλή και τον πληθυσμό του παθογόνου και από τις συνθήκες του περιβάλλοντος (Bell, 97' Γαλανόπουλος, 985). Ο γενότυπος του φυτού παίζει σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση του βαθμού ανεκτικότητας αυτού. Γι' αυτό και σκοπός της βελτίωσης είναι η δημιουργία νέων ποικιλιών με αντοχή στην ασθένεια. Αύξηση του μολύσματος στο έδαφος έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση της ανθεκτικότητας του ξενιστή (Ashworth, et.al.98' Γαλανόπουλος, 985). Το παθογόνο αντιδρά στην προσπάθεια του ανθρώπου για τη δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών

14 με την εμφάνιση νέων φυλών με μεγαλύτερη μολυσματική ικανότητα.' Ετσι δημιουργία ποικιλιών βάμβακος με αυξημένη ανθεκτικότητα στις ΗΠΑ, Μεξικό, Ρωσία, Περού, κ.ά. είχε σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων φυλών του παθογόνου με μεγαλύτερη παθογόνο ικανότητα για τις ευπαθείς ποικιλίες βαμβακιού (Bell, 97' Γαλανόπουλος, 985). Το περιβάλλον όμως, έχει τον κύριο λόγο στην εκδήλωση της ασθένειας (Brinkerhoff, 97). Η θερμοκρασία είναι ο σημαντικότερος παράγοντας που ρυθμίζει την ένταση της προσβολής. Υψηλή εδαφική υγρασία και θερμοκρασία αέρος -5 βαθμούς Κελσίου είναι οι πιό ευνοϊκές συνθήκες για το μύκητα. Θερμοκρασία πάνω από 7 βαθμούς ελαττώνει μέχρι μηδενισμού την προσβολή, ενώ πάνω από βαθμούς όλες οι ποικιλίες γίνονται ανθεκτικές (Bell & Presley, 969' Garber & Presley, 97' Pullman & DeVay, 98). Το ίδιο πρόβλημα παρουσιάζεται και με θερμοκρασίες κάτω των βαθμών. Ετσι η Ελληνική ποικιλία "S", που στις ελληνικές συνθήκες είναι ευπαθής, στη Βουλγαρία, που έχουμε χαμηλότερες θερμοκρασίες, αποδείχθηκε ανθεκτική (Γαλανόπουλος, προσωπική επικοινωνία). Επίσης η υγρασία ευνοεί την εκδήλωση της ασθένειας γι' αυτό η αντοχή των φυτών είναι αντιστρόφως ανάλογη ως προς τον αριθμό και τη διάρκεια των ποτισμάτων (Garber & Presley, 97' Bell, 97)... Φυλές του υύκπτα. Το παθογόνο παρουσιάζει μεγάλη παραλλακτικότητα στη μορφολογία και στην παθογόνο ικανότητα (PuhaJIa, 97). Αυτό επιτρέπει ίσως στο μύκητα να προσαρμόζεται σε νέα είδη ή ποικιλίες ξενιστές και σε νέες συνθήκες περιβάλλοντος (Tolmsoff, 97). Οι διάφορες φυλές του παθογόνου κατατάσσονται σε δύο βασικές ομάδες, την Τ- και την SS-, ανάλογα με τη μολυσματική τους ικανότητα (Schnathorst & Mathre, 966' Barrow, 97). Η Τ- προκαλεί έντονη αποφύλλωση και θεωρείται δέκα μέχρι εκατό φορές πιο μολυσματική από την SS-, που αναγνωρίζεται ως ήπια μορφή. Μεταξύ αυτών των δύο υπάρχουν και δύο ενδιάμεσοι τύποι, IND- και IND-. Στην Ελλάδα δεν απομονώθηκε η ομάδα Τ- (Tjamos & Kornarou, 978). Η επέκταση της καλλιέργειας όμως, των ανθεκτικών ποικιλιών, πιθανότατα να δημιουργήσει νέες μολυσματικές φυλές. Έτσι, απομονώσεις παθογόνου από ανθεκτικές ποικιλίες, όπως η Acala SJg στην Καλιφόρνια, υπήρξαν περισσότερο μολυσματικές από αντίστοιχες καλλιεργειών

15 ποικιλίας Acala SJ, που είναι λιγώτερο ανθεκτική (Ashworth, 98).. Απόδοση. Η απόδοση είναι ένα σύνθετο γνώρισμα επηρεαζόμενο από πολλά άλλα, καθένα δε από τα γνωρίσματα αυτά ελέγχεται από πολλά γονίδια τα οποία έχουν ποικίλη επίδραση και η έκφραση τους επηρεάζεται από το περιβάλλον (Meredith,98). Ο Shebeski (967), αναφέρει χαρακτηριστικά, ότι κάθε γονίδιο που παίρνει μέρος στην ανάπτυξη του φυτού μπορεί και πρέπει να θεωρείται γονίδιο απόδοσης, αφού η απόδοση είναι το τελικό προϊόν της φυσιολογικής ανάπτυξης και καρποφορίας του φυτού στο περιβάλλον. Η απόδοση, ως ποσοτικό γνώρισμα, επηρεάζεται από αθροιστικής δράσεως γονίδια, η δε επίδραση του περιβάλλοντος είναι σημαντική και ο συντελεστής κληρονομικότητας χαμηλός (Abou-el-Fittouh,et.al.969' Meredith, 979). Επομένως η απόδοση υπόκειται σε πολύ μεγαλύτερη διακύμανση από άλλους χαρακτήρες, όπως, την εκατοστιαία αναλογία ίνας-σπόρου, τό μήκος της ίνας, αντοχή ίνας κ.λ.π. (Χριστίδης, 965). Γι' αυτό η αξιολόγηση των ποικιλιών ως προς την απόδοση χρειάζεται πειράματα που να καλύπτουν αρκετά χρόνια και διάφορες περιοχές. Επιπλέον, για την αξιολόγηση της απόδοσης στο βαμβάκι, αυτό πρέπει να αναπτύσσεται κάτω από ιδανικές συνθήκες (Quisenberry, et.al. 98). Οι Dudley & Moll (969) θεωρούν την μελέτη της κληρονομικότητας ποσοτικών χαρακτήρων, όπως η απόδοση, αρκετά δύσκολη. Ο δε Χριστϊδης (965) αναφέρει χαρακτηριστικά, ότι η απόδοση αψηφά κάθε γενετική ανάλυση. Η γενετική ανάλυση δεν μπορεί να ξεδιαλύνει πως κληρονομούνται οι ποσοτικοί χαρακτήρες. Οι Abou-el-Fittouh et.al.(969), σε πειράματα τεσσάρων ποικιλιών σε περιβάλλοντα, διεπίστωσαν μεγάλη επίδραση του περιβάλλοντος για απόδοση, αλλά σχετικά μη σημαντική για τα λοιπά χαρακτηριστικά, όπως, μέγεθος καρυδιών, ποσοστό ίνας, μήκος ίνας κ.λ.π.. Μάλιστα, λόγω της μεγάλης επίδρασης του περιβάλλοντος και της ετεροζυγωτίας η επιλογή για απόδοση θεωρείται αναποτελεσματική στις πρώτες γενεές (Allard, 96). Επιπλέον η απόδοση θεωρείται το πιό ευαίσθητο χαρακτηριστικό στον ανταγωνισμό (Καλτσίκης, 985). Ο Φασούλας (989), εν τούτοις, προτείνει η επιλογή για απόδοση πρέπει να γίνεται από τις πρώτες γενεές του βελτιωτικού προγράμματος σε πολλά

16 περιβάλλοντα, με βάση το ατομικό φυτό και απουσία ανταγωνισμού. Εχει βρεθεί ότι ο αριθμός των καρυδιών και το μέσο βάρος καρυδιού μειώνεται με την προσβολή από Βερτιτσίλλίωση (Γαλανοπούλου και Γαλανόπουλος, 985). Σύμφωνα δε με τον Kerr (Niles & Feaster, 98) στην απόδοση του βαμβακιού σημαντικό ρόλο παίζει ο αριθμός των καρυδιών ανά φυτό και όχι το μέγεθος του καρυδιού, γι' αυτό υψηλοαποδοτικές ποικιλίες υπάρχουν τόσο με μεγάλο όσο και με μικρό μέγεθος καρυδιού (Poehlman, 969). Η απόδοση συνδέεται αρνητικά με την αντοχή (Bell, 97), αλλά όμως, η ανθεκτικότητα της ποικιλίας δεν είναι ο αποκλειστικός παράγων που διαμορφώνει την απόδοση σε μολυσμένες περιοχές. Σε περιπτώσεις έξαρσης της ασθένειας, η ανθεκτικότητα των ποικιλιών επηρεάζει τη συμπεριφορά τους ως προς την απόδοση. Σε περιπτώσεις όμως, που έχουμε περιορισμένη πυκνότητα μολύσματος στο έδαφος ή όταν οι συνθήκες του περιβάλλοντος δεν ευνοούν την εμφάνιση, σε μεγάλο βαθμό, της ασθένειας, τότε λιγότερο ανθεκτικές ποικιλίες, μπορούν να δώσουν μεγαλύτερες στρεμματικές αποδόσεις από τις ανθεκτικές, εφ' όσον συγκεντρώνουν κατάλληλο συνδυασμό αγρονομικών γνωρισμάτων και είναι προσαρμοσμένες στο περιβάλλον (Ranney, 97' Γαλανόπουλος και Γαλανοπούλου, 988). Οι Cano-Rios & Davis (98) αναφέρουν ότι η συσχέτιση απόδοσης και αντοχής στη Βερτιτσίλλίωση, μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της απόδοσης εφ' όσον επιλέγουμε για ανθεκτικότητα σε μολυσμένα χωράφια.. Αντιμετώπιση τηο Βεοτιτσιλλίωοτ^. Γενικά όλες οι προσπάθειες περιορισμού της Βερτιτσιλλίωσης με τη χρήση πρακτικών καλλιέργειας, χημικών παρασκευασμάτων, φαρμάκων κ.λ.π. είχαν μικρή ή καμία επίπτωση για τον περιορισμό της (Minton, 97' Ranney, 97' Bell, 97' loannou et.al., 977' Pulman et.al., 98' Aswhorth et.al., 98' Duncan & Himelick, 986' Weir et.al., 989). Έτσι από πολύ νωρίς η αντιμετώπιση του προβλήματος πέρασε στα χέρια της βελτίωσης, με τη δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών (Presley, 95' Χριστίδης, 965). Οι αρχές που διέπουν τη δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών είναι οι ίδιες που εφαρμόζονται για τη βελτίωση όλων των λοιπών γνωρισμάτων. Εν τούτοις τα προγράμματα συνήθως είναι πιό περίπλοκα και δύσκολα, γιατί ο βελτιωτής αντιμετωπίζει όχι μόνο τη γενετική παραλλακτικότητα του ξενιστή, αλλά και του παθογόνου και την αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο οργανισμών (Ψαρρός, 97' Hooker, 98).

17 5 Στην αρχή η επιλογή ανθεκτικών ποικιλιών αναζητήθηκε μέσα από τις καλλιεργούμενες ποικιλίες. Πρωτοπόρος εμφανίζεται ο Orton που το 9 έκανε επιλογή για αντοχή στην Βερτιτοτλλίωση του βαμβακιού, που οφείλεται στο μύκητα Fusarium. Αν και η προσπάθεια στο βαμβάκι είχε αποτελέσματα εν τούτοις εγκαταλήφθηκε και οι βελτιωτές στράφηκαν προς τις διασταυρώσεις για μεταφορά αντοχής (Ψαρρός, 97). Στο Περού, το 97, ο Tanguis, από ένα απλό φυτό ελεύθερο συμπτωμάτων, επιλεγμένο από χωράφι βαριά μολυσμένο, δημιούργησε την πρώτη ανθεκτική ποικιλία βαμβακιού "Tanguis" (Harland, 99). Οι βελτιωτές για την απόκτηση γενετικής παραλλακτικότητας χρησιμοποιούν τις διασταυρώσεις μεταξύ επιλεγέντων φυτών εντός του είδους. Ακόμη μπορεί να χρησιμοποιήσουν τεχνητές μεταλλάξεις, διειδικές διασταυρώσεις καθώς και νεώτερες μεθόδους βιοτεχνολογίας (Poehlman, 969' Stewart, 98* Hooker, 98). Στα άγρια ή πρωτόγονα είδη υπάρχουν αρκετά γονίδια που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τις καλλιεργούμενες ποικιλίες. Η χρήση όμως αυτών στη βελτίωση του βαμβακιού υπήρξε ασήμαντη, διότι αφ' ενός υπάρχει αρνητική συσχέτιση αντοχής και απόδοσης, αφ' ετέρου οι διειδικές διασταυρώσεις παρουσιάζουν πολλά προβλήματα, αν και έχουν μεταφερθεί γονίδια αντοχής από το Gossypium thurberi Tod. στο καλλιεργούμενο είδος G.hirsutum (Stalker, 98' Hersmen, 98). Σήμερα η γενεαλογική επιλογή αποτελεί τη βασική μέθοδο επιλογής και παρουσιάζεται με αρκετές παραλλαγές, στις ΗΠΑ για παράδειγμα, χρησιμοποιούνται η μαζική γενεαλογική επιλογή, η επιλογή πολλαπλής αντοχής και η επιλογή για τη βελτίωση της ποικιλίας Acala (Lee, 987). Στις ΗΠΑ εκτεταμένα πειράματα επιλογής ποικιλιών ανθεκτικών στη Βερτιτσιλλίωση άρχισαν το 9, από τους Herbert & Hubbard, όπου διαπιστώθηκε ότι από τις 8 δοκιμασθείσες ποικιλίες μόνο η "Pima" παρουσίαζε αντοχή (Beli, 97). Τα βελτιωτικά προγράμματα στην πολιτεία του Ν.Μεξικού χρησιμοποιούν ανθεκτικές ποικιλίες που διασταυρώνουν με ευπαθείς, που φέρουν όμως καλά αγρονομικά χαρακτηριστικά και στην F αξιολογούν τις σειρές (Barrow, 97). Οι βελτιωτές πραγματοποιούν διάφορες διασταυρώσεις, αξιολογούν τα αποτελέσματα αυτών, στην αρχή οπτικά, σ" ενα περιβάλλον και όταν πλέον διαπιστωθεί η αξία τους, μετά

18 6 από ορισμένες γενεές, συνήθως τέσσερις έως πέντε, εγκαθιστούν πειράματα σε περισσότερες τοποθεσίες για να ελεχθεί η προσαρμοστικότητα μιας ποικιλίας (Hooker, 98). Η ποικιλία "Acala" εισήχθει στις ΗΠΑ το 96 από το Μεξικό και αναδείχθηκε σε μια από τις πιο αξιόλογες ποικιλίες βαμβακιού. Το πρόγραμμα βελτίωσης και επιλογής της ποικιλίας "Acala" εφαρμόζεται στην Καλιφόρνια και έχει δώσει αξιόλογες ανθεκπκές σειρές, όπως η "Acala SJ-j", η πρώτη της σειράς, που δόθηκε στην καλλιέργεια το 967 και τελευταία η "Acala SJ 5 ", το 978. Το βελτιωπκό πρόγραμμα για τη δημιουργία των ποικιλιών τύπου Acala χρησιμοποιεί οτιδήποτε υλικό μπορεί να συγκεντρώσει, αξιολογεί αυτό οπτικά και πραγματοποιεί διασταυρώσεις. Τα προϊόντα των διασταυρώσεων αξιολογούνται μέχρι την F5 γενεά σε μια τοποθεσία και χωρίς πειράματα επαναλήψεων. Στη συνέχεια εγκαθιστά διατοπικά πειράματα με επαναλήψεις, έτσι στην F5 χρησιμοποιεί δύο τοποθεσίες και τέσσερις επαναλήψεις σε κάθε τοποθεσία, στην επόμενη γενεά τρεις τοποθεσίες κ.ο.κ.. Η μία από τις τοποθεσίες θα είναι χωράφι μολυσμένο από VerticilSum (Lee, 987). Ο Bell (97) συνοψίζοντας τις μέχρι το 97 εργασίες πάνω στη Βερπτσιλλίωση συμπεραίνει τα ακόλουθα: α) Δεν υπάρχει είδος του Gossypium απόλυτα ανθεκτικό στη Βερπτσιλλίωση. β) Μόνο το είδος G.barbadense L. κατέχει υψηλά επίπεδα αντοχής. γ) Προσπάθειες να μεταφερθούν γονίδια αντοχής από το G.barbadense L. στο G.hirsutum L. υπήρξαν ανεπιτυχείς, δ) Πηγές ανθεκτικότητας έχουν βρεθεί και στα άλλα είδη βαμβακιού, όπως G.herbaceum L, G.thurberi Too., G.raimondi Ulbr. κ.ά. ε) Η ανθεκπκότητα σχετίζεται με χαμηλή παραγωγή και όψιμες ποικιλίες. Στην Ελλάδα ο προβληματισμός και η έρευνα για τη Βερτιτσιλλίωση άρχισε από πολύ νωρίς και από τότε επισημάνθηκε (Αποστολίδης, 96) η ανάγκη δημιουργίας ανθεκτικών ποικιλιών, ως η καλύτερη μέθοδος για την αντιμετώπιση της. Μέχρι της ιδρύσεως του Ινστιτούτου Βάμβακος, το 9, στην Ελλάδα καλλιεργούνταν μείγματα διαφόρων ποικιλιών. Από το 9 άρχισε συστηματική εργασία διαλογής του ντόπιου υλικού. Παράλληλα εισήχθηκαν αρκετές νέες ποικιλίες που αξιολογούνταν για πς Ελληνικές συνθήκες. Από το

19 7 97, όταν πια διαπιστώθηκε η συμπεριφορά τόσο των εγχώριων διαλογών όσο και των ξένων ποικιλιών, το Ινστιτούτο Βάμβακος άρχισε να εφαρμόζει προγράμματα διασταυρώσεων. Οι κυριότερες ποικιλίες που δημιούργησε, όπως η "Ε" και "S", ήταν προϊόντα διασταυρώσεων. Για την " Ε" ο Χριστϊδης αναφέρει ότι έχει εξαιρετική αντοχή στη Βερτιτσιλλίωση (ΧριστΙδης, 965). Η ποικιλία "S" αποτελεί το πιο εντυπωσιακό επίτευγμα του Ινστιτούτου Βάμβακος, ποικιλία που κυριάρχησε για μια ετία στην Ελληνική καλλιέργεια, για να εκτοπιστεί στη συνέχεια λόγω της μειωμένης αντοχής στη Βερτιτσιλλίωση (Τόλης, 986). Μέχρι το 97 η Βερτιτσιλλίωση στην Ελλάδα δεν αποτελούσε σοβαρό πρόβλημα, γι' αυτό ο Χριστίδης αναφέρει την "8" ως ανθεκτική. Από τις ποικιλίες που δημιούργησε το Ινστιτούτο μέχρι σήμερα, δέκα είναι γραμμένες στον Εθνικό Κατάλογο. Απ' αυτές άλλες προέρχονται από διασταυρώσεις, όπως η "S", η "Σίνδος 8 ", η "Αγλαΐα" και η "Θάλεια" και άλλες από εντατική επιλογή ξένων ποικιλιών, όπως η "Άκαλα Σίνδου", η "Στόνβιλ Σίνδου", η "Ερατώ", η "Σάμος", η "Ζέτα " και η "Ζέτα 5". Από τις αναφερθείσες ποικιλίες η "Άκαλα Σίνδου", η "Στόνβιλ Σίνδου", η "Θάλεια", η "Ζέτα " και η "Ζέτα 5" χαρακτηρίζονται ως ανεκτικές στη Βερτιτσιλλίωση, ενώ οι υπόλοιπες όχι. Επιπλέον έχει δώσει για εγγραφή πέντε νέες ποικιλίες, που είναι όλες προϊόντα διασταυρώσεων και είναι ανεκτικές στη Βερτιτσιλλίωση (Γαλανοπούλου και Μήτρας, 98' Γαλανόπουλος, 985' Γαλανοπούλου, 988). Βασικά το Ινστιτούτο για τη δημιουργία νέων ποικιλιών πραγματοποιεί διασταυρώσεις ή κάνει επιλογή σε ξένα γενετικά υλικά. Ετσι από τις καλλιεργηθείσες ποικιλίες την τελευταία χρονιά (Πιν. ) βλέπουμε ότι ως ανθεκτικές χρησιμοποιούνται οι "Ζέτα ", "Ζέτα 5" που είναι επιλογές ξένων ποικιλιών και η "Acala SJ " που είναι εισαγόμενη, ενώ οι ποικιλίες "S" και "Σίνδος 8", που είναι προϊόντα διασταύρωσης του Ινστιτούτου, είναι ευπαθείς στη Βερτιτσιλλίωση.

20 8 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Γενικά. Η εργασία πραγματοποιήθηκε την τετραετία , με πειραματικούς που εγκαταστάθηκαν στους νομούς Θεσσαλονίκης, Ημαθίας και Τρικάλων. Στη Θεσσαλονίκη χρησιμοποιήθηκε το αγρόκτημα του Πανεπιστημίου, που είναι ελεύθερο Βερτιτσιλλίωσης, ενώ στους άλλους νομούς το πείραμα εγκαταστάθηκε σε χωράφια παραγωγών που καλλιεργούνταν για πολλά χρόνια με βαμβάκι και ήταν μολυσμένα από το Verticillium. Ως πειραματικό υλικό χρησιμοποιήθηκε η ποικιλία "Μακεδονία", που είναι διαλογή της ποικιλίας "Σίνδος 8" και δημιουργήθηκε από το εργαστήριο Γενετικής Βελτίωσης των Φυτών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με την εφαρμογή της γενεαλογικής κυψελωτής μεθοδολογίας (Fasoulas, 988). Μαζί με τη "Μακεδονία" χρησιμοποιήθηκαν, εκτός της πρώτης χρονιάς, ως μάρτυρες οι καλλιεργούμενες ποικιλίες "S", "Σίνδος 8", "Ζέτα " και "Ζέτα 5". Οι πειραματικοί εγκαταστάθηκαν σύμφωνα με το R-9 επαναλαμβανόμενο κυψελωτό σχέδιο (Fasoulas, 988 & 989) καθώς και σε σχέδιο με πλήρεις ομάδες σε ελεύθερη διάταξη (Πιν.). Την πρώτη χρονιά (986) εγκαταστάθηκαν δύο πειραματικοί σε κυψελωτό σχέδιο R-9. Ο ένας πειραματικός στα Τρίκαλα Ημαθίας και ο άλλος στο αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Με κριτήριο την απόδοση επιλέχθηκαν 5 φυτά που ανήκουν σε πέντε οικογένειες, την πρώτη οικογένεια από κάθε τοποθεσία και τρεις άλλες που έδωσαν υψηλή απόδοση συγχρόνως στις δύο τοποθεσίες. Την επόμενη χρονιά (987) εγκαταστάθηκαν επίσης δύο πειραματικοί σε κυψελωτό σχέδια R-9. Ο ένας στο Μεγάλοχώρι Τρικάλων και ο άλλος στο αγρόκτημα του Πανεπιστημίου. Με κριτήριο την απόδοση, όπως και την προηγούμενη χρονιά, επιλέχθηκαν 5 φυτά που ανήκουν σε τέσσερις οικογένειες, την πρώτη από κάθε τοποθεσία KCU δύο άλλες με υψηλή απόδοση συγχρόνως στις δύο τοποθεσίες. Την τρίτη χρονιά (988) εγκαταστάθηκαν τρεις πειραματικοί στα χωριά Μεγαλοχώρι και Κρήνη του νομού Τρικάλων. ' Ενας πειραματικός σε κυψελωτό σχέδιο R-9 και δύο άλλοι σε σχέδιο με πλήρεις ομάδες σε ελεύθερη διάταξη. Από τις επτά καλύτερες οικογένειες του

21 9 κυψελωτού επιλέχθηκε το πιο αποδοτικό φυτό. Την τελευταία χρονιά (989) εγκαταστάθηκαν δύο πειραματικοί επίσης, στα χωριά Μεγαλοχώρι και Κρήνη του νομού Τρικάλων, σε σχέδιο με πλήρεις ομάδες σε ελεύθερη διάταξη. Πίνακας. Ο βαθμός προσβολής από βερτιτσιλλίωση στους αγρούς που διεξήχθηκε το πείραμα την περίοδο Έτος Πειραματικός αγρός Βαθμός προσβολής 986 II Ημαθίας Θεσσαλονίκης (Τρίκαλα) (Αγρόκτημα) Μ Τρικάλων Θεσσαλονίκης (Πατουλιά) (Αγρόκτημα) II II Τρικάλων (Μεγαλοχώρι) (Μεγαλοχώρι) (Κρήνη) Τρικάλων (Κρήνη).7. Κλίμακα -. Κυψελωτό. Συνθήκες γεωργού Πειοάιιατα έτους 986. Το 986 σπάρθηκε ο σπόρος 9 φυτών που είχαν επιλεγεί την προηγούμενη χρονιά και ανήκαν σε πέντε διαφορετικές οικογένειες του πειραματικού υλικού, ως εξής: 6 φυτά απο την οικογένεια Μ II II II II «Μ II F 6F 6G Β G Σύμφωνα με το επαναλαμβανόμενο R-9 κυψελωτό σχέδιο, το οποίο εφαρμόσαμε,

22 κάθε οικογένεια δηλώνεται με έναν κωδικό, που απαρτίζεται από ένα αριθμό από ως 7 και ένα γράμμα του Λατινικού αλφαβήτου από Α ως G (Fasoulas, 989). Τα 9 φυτά δημιούργησαν τις ισάριθμες οικογένειες του R-9 σχεδίου του πειράματος (Εικ. ). Ο σπόρος αποχνοώθηκε με την χρήση πυκνού θειικού οξέος και σπάρθηκε την 7/86 σε διογκούμενα πλακίδια τύρφης (giffy), που τοποθετήθηκαν με την ορισμένη διάταξη του R-9 σχεδίου (Fasoulas, 989) σε πλαστικά τελάρα και εισήχθηκαν σε θερμοκήπιο μερικές μέρες για ομοιόμορφη και πρωϊμότερη βλάστηση. Αφού βλάστησαν οι σπόροι τα νεαρά φυτά μεταφέρθηκαν εκτός θερμοκηπίου για λίγες μέρες, ώστε να σκληραγωγηθούν και στη συνέχεια έγινε η φύτευση. Το 986 εγκαταστάθηκαν δύο πειραματικοί αγροί ο ένας στο αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ο άλλος σε χωράφι παραγωγού στα Τρίκαλα Ημαθίας την 5/5/86, σύμφωνα με το R-9 επαναλαμβανόμενο κυψελωτό σχέδιο (Fasoulas, 989). Ο πειραματικός της Θεσσαλονίκης ήταν ορθογώνιος, εκτάσεως.98 m, τα φυτά φυτεύθηκαν σε γραμμές με 5 φυτά σε κάθε γραμμή. Ο συνολικός αριθμός φυτών που φυτεύθηκε ήταν Χ 5 =.7 και αντιστοιχούσε σε επαναλήψεις (9 X =.7). Μετά τις απώλειες, κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης, έμειναν.6 φυτά. Η απόσταση μεταξύ φυτών πάνω στη γραμμή ήταν,5 m και μεταξύ των γραμμών ήταν,8 m. Στο χωράφι, πριν τη φύτευση, δεν εφαρμόσθηκε λίπανση, ούτε ζιζανιοκτονία. Κατά τη διάρκεια όμως της καλλιεργητικής περιόδου εφαρμόσθηκε γύρω από κάθε φυτό επιφανειακή λίπανση με την ίδια ποσότητα gr νιτρικής αμμωνίας και πραγματοποιήθηκαν όλες οι καλλιεργητικές εργασίες, όπως, ποτίσματα, ψεκασμοί κ.λ.π. ώστε τα φυτά να αναπτυχθούν κάτω από τις καλύτερες δυνατές συνθήκες για να είναι αποτελεσματική η επιλογή (Quisenberry et al, 98' Fasoulas, 988). Ο πειραματικός Τρικάλων Ημαθίας, ήταν επίσης ορθογώνιος, εκτάσεως. m,τα φυτά φυτεύθηκαν σε 9 γραμμές με 5 φυτά σε κάθε γραμμή, που αντιστοιχούν σε 5 επαναλήψεις. Μετά τις απώλειες έμειναν.98 φυτά. Οι αποστάσεις φυτών και γραμμών ήταν όπως αυτές της Θεσσαλονίκης. Σε κάθε φυτό τοποθετήθηκε ετικέτα με τον κωδικό του φυτού και τα χαρακτηριστικά της θέσης του. Στα τέλη Αυγούστου έγινε η βαθμολόγηση της προσβολής από Βερτιτσιλλίωση όλων των φυτών, με βάση τα μορφολογικά συμπτώματα του φυλλώματος. Η κλίμακα βαθμολόγησης ήταν - 5.

23 R-9 A B C D E F G A B C D E F G Εικόνα. To επαναλαμβανόμενο κυψελωτό R-9 σχέδιο (F*asoulas, 989).

24 Αναλυτικά η βαθμολογία είχε ως εξής: Βαθμός : φυτά χωρίς μακροσκοπικά συμπτώματα. : φυτά με ελαφρά συμπτώματα χλώρωσης σε λίγα φύλλα. : φυτά με συμπτώματα χλώρωσης μέχρι το 5% των φύλλων. : φυτά με συμπτώματα χλώρωσης μέχρι το % των φύλλων. : φυτά με γενική χλώρωση και έναρξη ξηραντικών κηλίδων στα φύλλα. 5 : φυτά με καθολική εμφάνιση ξηραντικών κηλίδων και έναρξη πτώσης των φύλλων. Το τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου συγκομίσθηκε η παραγωγή του α' "χεριού" και μετά ένα μήνα του β' "χεριού". Η παραγωγή κάθε φυτού μαζεύονταν χωριστά, σε μικρά πλαστικά δίχτυα και αφού ζυγίζονταν καταγράφονταν σε ειδικό έντυπο (Εικ. ). Βάσει της απόδοσης του α' "χεριού" και με ένταση επιλογής,% (Εικ. ) επιλέχθηκαν συνολικά 588 φυτά από όλες τις οικογένειες και των δύο πειραμάτων. Στη συνέχεια από αυτά τα φυτά επιλέχθηκαν 5 που ανήκουν στις δύο πρώτες οικογένειες από κάθε πείραμα (Α & D) και τρεις άλλες (5F, 7Β, 5D) που διακρίθηκαν από υψηλή και σταθερή απόδοση και στα δύο πειράματα. Οι δύο πρώτες οικογένειες είναι σειρές με ειδική προσαρμοστικότητα, ενώ οι άλλες τρεις με γενική. Η κατανομή των 5 φυτών κατά οικογένεια έχει ως ακολούθως: Οικογένεια Α με 8 φυτά 5F " 9 7Β " D " 8 5D " 9 Τα 5 φυτά επιλέχθηκαν από συνολικό αριθμό.7, επομένως η ένταση επιλογής είναι,%. Πειοάυατα έτους 987. Την επόμενη χρονιά το πείραμα επαναλήφθηκε επίσης με δύο πειραματικούς, ο ένας στο αγρόκτημα του Πανεπιστημίου και ο άλλος σε χωράφι παραγωγού στην Πατουλιά Τρικάλων. Τα 5 φυτά που επιλέχθηκαν την προηγούμενη χρονιά συν τέσσερα φυτά που αντιπροσωπεύουν τις κυριότερες καλλιεργούμενες ποικιλίες στην Ελλάδα ήτοι "S", "Σίνδος

25 Εικόνα. Έντυπο επιλογής για το επαναλαμβανόμενο κυψελωτό σχέδιο R-9 (Fasoulas,989).

26 Εικόνα. Οι έξι δακτύλιοι με 7, 9, 7, 6, 9 και 7 φυτά δίνουν εντάσεις επιλογής:,, 5,,,7,,6,, και,8 αντίστοιχα (Fasoulas, 989).

27 5 8", "Ζέτα " και "Ζέτα 5", που χρησιμοποιήθηκαν ως μάρτυρες, αποτέλεσαν τις 9 οικογένειες ενός R-9 σχεδίου, στο οποίο αξιολογήθηκε η ποικιλία "Μακεδονία" και συγχρόνως έγινε σύγκριση αυτής με τις ποικιλίες-μάρτυρες. Πραγματοποιήθηκε η ίδια με το 986 προεργασία του σπόρου. Στις //87 έγινε σπορά σε giffy τα οποία τοποθετήθηκαν εντός θερμοκηπίου. Στις 6/5/87 φυτεύθηκε ο πειραματικός Θεσσαλονίκης και στις /5/87 ο πειραματικός Πατουλιάς Τρικάλων. Το πείραμα ήταν ίδιο με εκείνο της προηγούμενης χρονιάς. Οι μοναδικές διαφορές ήταν ο αριθμός φυτών και οι αποστάσεις φύτευσης. Ετσι, στο πείραμα Θεσσαλονίκης υπήρχαν επαναλήψεις και η απόσταση μεταξύ των φυτών ήταν,5m αντί των,5m, της προηγούμενης χρονιάς. Υπήρχαν δε 7 γραμμές με 8 φυτά σε κάθε γραμμή και συνολικό αριθμό φυτών.96, αντί των.7 της προηγούμενης χρονιάς. Ο πειραματικός είχε έκταση.86 m Οι ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες της άνοιξης αύξησαν το ποσοστό απωλειών σε % και έτσι ο συνολικός αριθμός φυτών μειώθηκε σε.57. Στο πείραμα Πατουλιάς Τρικάλων υπήρχαν 5 επαναλήψεις, αποστάσεις φύτευσης όπως της Θεσσαλονίκης, έκταση.6 m, με γραμμές και φυτά σε κάθε γραμμή. Φυτεύθηκαν.75 φυτά αλλά, μετά τις απώλειες, παρέμειναν.5. Με την ίδια διαδικασία, όπως και την προηγούμενη χρονιά, επιλέχθηκαν τέσσερις οικογένειες, η πρώτη από κάθε πείραμα (7Ε & 7G) και άλλες δύο (Α & Β) που διακρίθηκαν για υψηλή Kat σταθερή απόδοση και στις δύο τοποθεσίες, επιλέχθηκαν δηλαδή, σειρές με ειδική και σειρές με γενική προσαρμοστικότητα. Η κατανομή του αριθμού των φυτών κατά οικογένεια έχει ως ακολούθως: Οικογένεια Β με φυτά 7G " Α " 7Ε " Τα 5 αυτά φυτά επιλέχθηκαν από σύνολο.5 φυτών, άρα η χρησιμοποιηθείσα ένταση επιλογής ήταν,6%. Τα παραπάνω φυτά αφού εκκοκίσθηκαν, δόθηκαν στον Οργανισμό Βάμβακος για έλεγχο τεχνολογικών χαρακτηριστικών της ίνας (Κλιάφας, 988). Επίσης βαθμολογήθηκαν όλα τα φυτά για προσβολή από Βερτιτσιλλίωση με κλίμακα -. Η κλίμακα είχε ένα βαθμό λιγότερο σε σχέση με αυτή που χρησιμοποιήθηκε πέρυσι. Ο λόγος της αλλαγής ήταν η διευκόλυνση της εργασίας. Αναλυτικά η βαθμολόγηση έγινε ως εξής:

28 6 Βαθμός Ο : Φυτά χωρίς μακροσκοπικά συμπτώματα : Φυτά με συμπτώματα χλώρωσης μέχρι το 5% των φύλλων : Φυτά με συμπτώματα χλώρωσης μέχρι το % των φύλλων : Φυτά με γενική χλώρωση και έναρξη ξηραντικών κηλίδων στα φύλλα : Φυτά με καθολική εμφάνιση ξηραντικών κηλίδων και έναρξη πτώσης των φύλλων Πειράίΐατα έτουο 988. Την τρίτη χρονιά εγκαταστάθηκαν τρεις πειραματικοί. Δύο στο Μεγαλοχώρι Τρικάλων και ένας στην Κρήνη Τρικάλων. Με 5 φυτά από τα 5 επιλεγέντα της προηγούμενης χρονιάς συν τέσσερα από τις καλλιεργούμενες ποικιλίες "S", "Σίνδος 8", "Ζέτα " και "Ζέτα 5", που χρησιμοποιήθηκαν ως μάρτυρες, δημιουργήθηκε ένα R-9 επαναλαμβανόμενο κυψελωτό σχέδιο που εγκαταστάθηκε σε χωράφι παραγωγού στο Μεγαλοχώρι Τρικάλων. Το πειραματικό υλικό προετοιμάσθηκε, όπως τις προηγούμενες χρονιές, στο αγρόκτημα του Πανεπιστημίου και στις 9/5/88 μεταφέρθηκε στο Μεγαλοχώρι Τρικάλων, όπου, αυθημερόν, έγινε η φύτευση του. Ο πειραματικός ήταν εκτάσεως.785m, είχε επαναλήψεις, αποστάσεις φυτών όπως την προηγούμενη χρονιά και τελικό αριθμό φυτών, μετά τις απώλειες.67. Παράλληλα με το κυψελωτό, και σε μεγάλες αποστάσεις, πείραμα (Fasoulas, 988), εγκαταστάθηκαν άλλοι δύο πειραματικοί, σε πλήρεις ομάδες σε ελεύθερη διάταξη, όπου οι αποστάσεις μεταξύ των φυτών ήταν αυτές που χρησιμοποιεί ο παραγωγός. Οι οικογένειες αποτέλεσαν τους 9 παράγοντες, το δε μέγεθος της πειραματικής μονάδας ήταν γραμμή μήκους πέντε μέτρων μεταξύ δε των γραμμών υπήρχε απόσταση ενός μέτρου. Υπήρχαν τρεις επαναλήψεις, άρα 7 (= Χ 9) πειραματικές μονάδες και έκταση πειραματικού 85m. Το ένα σχέδιο εγκαταστάθηκε στο Μεγαλοχώρι στις 5/5/88, δίπλα από το κυψελωτό σχέδιο και το άλλο στην Κρήνη Τρικάλων στις 7/5/88. Τα δύο χωριά, Μεγαλοχώρι και Κρήνη, απέχουν μεταξύ τους περί τα 5Km. Στο κυψελωτό σχέδιο βαθμολογήθηκε η προσβολή όλων των φυτών βάσει των μακροσκοπικών συμπτωμάτων των φύλλων, όπως και την προηγούμενη χρονιά. Επιπλέον

29 7 βαθμολογήθηκε η προσβολή βάσει αποχρωμσπσμού των αγγείων του κύριου στελέχους του φυτού, παρά την επιφάνεια του εδάφους. Αυτή η μέτρηση έγινε μετά τη συγκομιδή της παραγωγής, την περίοδο -8/788 με εγκάρσια τομή του στελέχους. Η βαθμολήγηση έγινε με κλίμακα - (Wilhelm, et al., 97) ως εξής: Βαθμός : Φυτά χωρίς αποχρωματισμό. : Φυτά με ελαφρό αποχρωματισμό του κέντρου. : Φυτά με αποχρωματισμό μέχρι το 5% της επιφάνειας. : Φυτά με αποχρωματισμό από 5 ως % της επιφάνειας. : Φυτά με έντονο αποχρωματισμό όλης της επιφάνειας. Η παραγωγή του κυψελωτού συγκομίσθηκε σε δύο "χέρια", το πρώτο -9/9/88 και το δεύτερο -//88. Επίσης μετρήθηκε το ύψος όλων των φυτών, μετά τη συμπλήρωση της ανάπτυξης, την περίοδο μετά τη συγκομιδή (//88) (Staffeldt et al., 955). Τέλος καταγράφηκε η απόδοση όλων των φυτών στο κυψελωτό σχέδιο. Στα άλλα δύο πειράματα σε συνθήκες γεωργού, η απόδοση υπολογίζονταν κατά πειραματική μονάδα. Σημειώνεται ότι στο πείραμα με πλήρεις τυχαιοποιημένες ομάδες στο Μεγαλοχώρι υπήρξε προσβολή από Αλτερναρίαση που δημιούργησε πρόωρη ξήρανση των φυτών. Η ασθένεια αυτή θεωρείται η σοβαρότερη μετά τις Βερτιτσιλλιώσεις για πολλές περιοχές της χώρας (Τόλης, 986). Στις -6/9/88 συγκομίσθηκε ο πειραματικός σε πλήρεις τυχαιοποιημένες ομάδες του Μεγαλοχωρίου, χωρίς να μείνει καθόλου παραγωγή για β' "χέρι", υπήρξε βεβιασμένη ωρίμανση λόγω της προσβολής, ενώ 7-8//88 συγκομίσθηκε ο πειραματικός Κρήνης. Πειοάιιατα έτους 989. Την τελευταία χρονιά, εγκαταστάθηκαν δύο πειραματικοί ο ένας στο Μεγαλοχώρι (6//89) και ο άλλος στην Κρήνη Τρικάλων (7//89), στα ίδια χωράφια με την προηγούμενη χρονιά. Το σχέδιο ήταν των πλήρως τυχαιοποιημένων ομάδων με δέκα επεμβάσεις και έξι επαναλήψεις και ήταν το ίδιο και στις δύο τοποθεσίες. Φυτά των επτά οικογενειών, που επιλέχθηκαν από το κυψελωτό σχέδιο της προηγούμενης χρονιάς, με κριτήριο την υψηλή απόδοση αλλά και το μεγάλο δείκτη αξιολόγησης, ήτοι των οικογενειών 7F, 6F, F, C, Β, Ε και Α μαζί με τις τρεις ποικιλίες-μάρτυρες "S", "Σίνδος 8" και

30 8 "Ζέτα " αποτέλεσαν τις δέκα επεμβάσεις. Η πειραματική μονάδα ήταν γραμμή μήκους πέντε μέτρων και απείχε από την διπλανή και την επόμενη ένα μέτρο. Εκταση πειραματικού 6m. 'Εκτιμήθηκε ο βαθμός προσβολής, βάσει μακροσκοπικών συμπτωμάτων του φυλλώματος και καταγράφηκε η απόδοση κάθε πειραματικής μονάδας. Η συγκομιδή έγινε την η Οκτωβρίου. Το πείραμα σε συνθήκες γεωργού στα Μεγαλοχώρι εγκαταλείφθηκε λόγω αποτυχίας στο φύτρωμα (πάνω από 5%).

31 9 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Eroe 986. Στους πίνακες και παρουσιάζονται οι 9 οικογένειες των πειραμάτων 986, στο αγρόκτημα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και στα Τρίκαλα Ημαθίας, αντίστοιχα. Παρατηρήθηκε ότι οι οικογένειες έδωσαν διαφορετικά αποτελέσματα στα δύο πειράματα. Ετσι οι αποδόσεις των οικογενειών στη Θεσσαλονίκη ήταν μεγαλύτερες και ο μέσος όρος όλων των φυτών ανήλθε σε 9 gr /φυτό, ενώ στην Ημαθία σε gr/φυτό. Στη Θεσσαλονίκη η καμπύλη κατανομής συχνότητας των αποδόσεων πλησιάζει προς την κανονική, το χ κριτήριο ήταν, (χ 5 *,68) και ο συντελεστής παραλλακτικότητας (CV) 8%. Ενώ στην Ημαθία (Τρίκαλα) η κατανομή συχνοτήτων είχε μεγαλύτερη απόκλιση από την κανονική, το χ κριτήριο ήταν 5,57 (χ 5 = 9,68) και ο συντελεστής παραλλακτικότητας % (Εικ. & 5). Η αλληλεπίδραση γενοτύπου - περιβάλλοντος υπήρξε ισχυρή. Ετσι, η πρώτη σε απόδοση οικογένεια (Α) της Θεσσαλονίκης κατατάχθηκε η στην Ημαθία και η πρώτη οικογένεια (D) της Ημαθίας η στη Θεσσαλονίκη (Πιν. 5). Ανάλογη διαφοροποίηση υπήρξε και στις δύο τελευταίες οικογένειες των πειραμάτων (Πιν. 5 & Εικ. 6). Συντελεστής συσχέτισης απόδοσης των δύο πειραμάτων, (ns). Υπήρξαν, όμως, μερικές οικογένειες που έδωσαν σταθερές αποδόσεις και στις δύο τοποθεσίες, παρουσίασαν δηλαδή, ομοιόσταση. Τέτοιες είναι οι οικογένειες (5D, Β, 5F και 7Β), που είχαν υψηλή απόδοση και στα δύο πειράματα, ήταν δηλαδή, οικογένειες γενικής προσαρμοστικότητας (Πιν. 5). Σε κλίμακα -, ο βαθμός προσβολής από Verticillium των οικογενειών του πειραματικού Ημαθίας κυμάνθηκε από, ως,66, η δε μέση τιμή όλου του πειράματος,8 (Πιν. 6). Η Βερτιτσιλλίωση επηρέασε τις αποδόσεις και αυτό φαίνεται από τη συσχέτιση απόδοσης και βαθμού προσβολής στα δύο πειράματα. Στο πείραμα Ημαθίας, όπου υπήρχε Βερτιτσιλλίωση, ο συντελεστής συσχέτισης r = -,8 (στατιστικά σημαντικός για α =,). Στο πείραμα Θεσσαλονίκης, λόγω μη Βερτιτσιλλίωσης, δεν υπήρξε συσχέτιση

32 Πίνακας. Οι οικογένειες του πειράματος θεσσαλονίκης 986, η μέση απόδοση αυτών (χ), προερχομένη από τη συνολική απόδοση, ο αριθμός φυτών (η), η τυπική απόκλιση (s), ο συντελεστής παραλλακτικότητας (cv) και ο δείκτης αξιολόγησης (ΕΙ). Οζ/OL ΟΙΚΟ- ΓΈΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ g/φυτό ΑΡΙΘ ΦΥΤ (n) ΤΥΠΚ. ΑΠΟΚΑ. ΣΥΝΓ ΠΑΡΑΛ ΔΕΚΤ ΑΞΙΟΛ (Β) (W.5 ct/u ΚΟ- ΓΕΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (Χ) ΑΡΙΘ. ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ. ΑΠ ΟΚΑ (s) ΣΥ NT. ΠΑΡΑΛ (CV) ΔΕΙΚΤ ΑΞΙΟΛ (ΕΙ) ( i=,5i) Α Β 9 5 F C Β Β Β D D D Α F F A D Β F E C C C A G D G F G E E Β D C E A A 5 E E E 7 7 D C A G 9 7 G Β 9 6 G F 6 7 G F C 8 5

33 Πίνακας. Οι οικογένειες του πειράματος Τρικάλων Ημαθίας 986, η μέση απόδοση αυτών (χ), προερχομένη από τη συνολική απόδοση, ο αριθμός φυτών (η), η τυπική απόκλιση (s), ο συντελεστής παραλλακτικότητας (cv) και ο δείκτης αξιολόγησης (ΕΙ). α/α ΟΙΚΟ- ΓΕΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (Χ) ΑΡΙΘ. ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ. ΑΠΟΚΛ. (s) ΣΥΝΤ. ΠΑΡΑΛ (CV) ΔΕΙΚΤ ΑΞΙΟΛ (ΕΙ) ( ί =,%: α/α ΟΙΚΟ- ΓΕΝ ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ g/φυτό (Χ) ΑΡΙΘ. ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ ΑΠΟΚΛ (s) ΣΥΝΤ. ΠΑΡΑΛ (CY) ΔΕΙΚΤ ΑΞΙΟΛ (ΕΙ) (ί=,5 D C Α Α F Β D D Ε F D D Β E Ε Β Β C G F Β A 9 7 G C C F C D Α A Α 8 7 F Α E G C F Β E G C D E E G G F G Β 5 5 9

34 τ 5" -- θεσσαλονίκη (Αγρόκτημα) π =6 σ = 55 χ = 9 cv =,8 Χ =,>Χ.5 =,7 L Ημαθία (Τρίκαλα) π =98 σ = 5 χ = cv =, Χ = 5,6>Χί) 5 = 9 ' 7 >888JJ J8 8 Απόδοση gr/φυχό ο ο ν> Απόδοση gr/φυτό Ε.κονα &5. Η κατανομή στις συχνότητες της ^ ^ ^ ν φυτών στους πειραματικούς Θεσσαλονίκης και Ημαθίας 986.

35 Πίνακαο 5 Κατάταξη των οικογενειών των πειραμάτων θεσσαλονίκης και Ημαθίας έτους 986, βάσει της απόδοσης αυτών. Θ ε σ σα λονίκη Ημαθία (Τρίκαλα) α/α Οικογένεια Απόδοση α/α Οικογένειο Απόδοση α/α Οικογένειο Απόδοση α/α Οικογένεκ Απόδοση Α Β D 9 6 C F 5 7 C Α 9 7 A 7 Β 5 8 Β F Β Β D D 7 9 D D 6 D E 6 5 F Α 6 F D 6 6 D F A 9 7 Β 6 E D 5 5 Β E 5 9 Β 9 9 F 5 6 E Β 5 6 C 9 C 5 5 C 8 5 G F 9 C A 8 Β A 9 7 G 9 7 D G 7 5 C 8 6 G 8 6 F 7 7 C 9 8 F 7 8 G 9 7 E C 8 9 D E 5 Β A 6 A 7 6 D 8 6 C 5 6 A F 7 7 E 5 7 A A 9 E 6 8 A E 6 8 G 5 6 C E 9 5 E 9 6 F Β 5 8 D C 8 7 E 5 5 G 5 A G C 6 D G 7 Β 6 E 9 7 E G 8 7 F 6 G G G 9 F F 9 G 5 5 C Μέ?ος όρος Β Méc ιός όρος ÎO

36 ^^ΐΦ ία; δκττ ^α) Η^αθΙα^Τβίκαλα^ (χωρίς μδλυσμα) (με μδλυσμα) 5-»- Εικόνα 6. Κατάταξη με βάση την απόδοση οκτώ οικογενειών επί τοις εκατό της πρώτης οικογένειας κάθε πειράματος. Παρουσιάζονται οι δυο πρώτες (A,D),oi δυο τελευταίες (F, G), καθώς και τέσσερις άλλες (7Β, 5F, 5D, Β) με υψηλή απόδοση και στα δυο πειράματα Θεσσαλονίκης (Αγρόκτημα) και Ημαθίας (Τρίκαλα) 986.

37 5 Πίνακας 6. Κατάταξη των οικογενειών του πειράματος Ημαθίας (Τρίκαλα) έτους 986 σύμφωνα με το βαθμό προσβολής από Βερτιτσιλλϊωση. α/α Οικογένεια Βαθμός Προσβολής α/α Οικογένεια Βαθμός Προσβολής Α, 6 5 Β,8 7 Ε, 7 C,8 D,6 8 6 C,8 5 F, 6 9 E,8 5 Α, 8 D,8 6 7 G, 5 G,8 7 F,6 E,8 5 8 Β, 6 F,9 9 Ε,5 7 A,9 Β,5 5 6 E,9 8 7 Β,5 6 6 D, 5 Α,5 7 A, 5 Ε,5 8 7 F, 6 5 D,5 9 G, 5 C,5 7 C,5 6 G,5 7 F,6 7 7 D,6 5 C, 8 6 Β,7 E, 6 9 C,7 Β,8 D,7 5 A, 6 Α,75 6 Β, G,7 7 7 D, 6 F, G,5 9 7 C,78 9 G C,78 Μέσος όρος.8

38 6 (Πιν. 7). Πίνακας 7. Συντελεστές συσχέτισης στα πειράματα Θεσσαλονίκης και Ημαθίας (Τρίκαλα) έτους 986. (Αγρόκτημα) Α" Απόδοσης και βαθμού προσβολής. r = -.8 " στο πείραμα Ημαθίας (Τρίκαλα) Β' Απόδοσης των δύο πειραμάτων. r =. (ns) ** στατιστικά σημαντικός για α =. ns = μη σημαντικός ETOC 987. Στους πίνακες 8 και 9 παρουσιάζονται οι 5 οικογένειες της "Μακεδονία" και οι τέσσερις ποικιλίες-μάρτυρες στα πειράματα θεσσαλονίκης και Τρικάλων (Πατουλιά), αντίστοιχα, σύμφωνα με την απόδοση τους. Παρατηρήθηκαν, διαφορές μεταξύ των δύο πειραμάτων, ως προς την απόδοση. Έτσι, στη Θεσσαλονίκη οι αποδόσεις ήταν πολύ μεγαλύτερες από αυτές των Τρικάλων. Η μέση απόδοση του πειραματικού στη Θεσσαλονίκη ήταν gr/φυτό, έναντι 97 gr/φυτό που ήταν στα Τρίκαλα (Πιν. ). Διαφοροποίηση παρατηρήθηκε και στις καμπύλες συχνότητας των αποδόσεων των ατομικών φυτών στα δύο πειράματα. Ετσι ενώ στη Θεσσαλονίκη η κατανομή ήταν κανονική {το χ κριτήριο είναι 8, (Χ os * 6 - ) *«* ο συντελεστής παραλλακτικότητας %} στα Τρίκαλα η κατανομή παρουσίαζε αρνητική κύρτωση {το χ κριτήριο είναι 6, (χ QÇ = 5,5) και ο συντελεστής παραλλακτικότητας 55% (Εικ. 7 & 8 )}. Χαρακτηριστική ήταν η κατάταξη των ποικιλιών-μαρτύρων. Η "S" και στα δύο πειράματα κατέλαβε την 6η θέση, ενώ οι άλλες διαφοροποιήθηκαν. Οι ποικιλίες "Ζέτα " και "Ζέτα 5", στη Θεσσαλονίκη κατέλαβαν τις δύο τελευταίες θέσεις, ενώ στα Τρίκαλα, πήραν την η και την 6η θέση. Επίσης η "Σίνδος 8" από την 5η θέση στη

39 7 Πίνακας β. Οι οικογένειες του πειράματος θεσσαλονίκης 987, η μέση απόδοση αυτών (χ), 'προερχομένη από τη συνολική απόδοση, ο αριθμός φυτών (η), η τυπική απόκλιση (s), ο συντελεστής παραλλακτικότητας (cv) και ο δείκτης αξιολόγησης (ΕΙ). α/α ΟΙΚΟ- ΓΕΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (Χ) ΑΡΙΘ. ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ ΣΥΝΤ. ΑΠΟΚΛ. ΠΑΡΑΛ (s) (CV) ΔΕΙΚΤ. ΑΞΙΟΛ. (ΕΙ) ( i = 5.5i) α/α ΟΙΚΟ- ΓΕΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (Χ) ΑΡΙΘ. ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ ΑΠΟΚΛ (s) ΣΥΝΤ. ΠΑΡΑΛ (CV) ΔΕΙΚΤ ΑΞΙΟΛ. (ΕΙ) (i = 5,5 7 G F 7 Α G Β F F D C E Β F G G D A 8 9 Α G Β C C C Β D Ε D D A C Β Ε Β Ε C Α E F F Ε D Β S 6 7 G A F Ζέτα A Ζέτα Είνδος

40 8 Πίνακας Q. Οι οικογένειες του πειράματος Τρικάλων (Πατουλιά) 987, η μέση απόδοση αυτών (χ), ο αριθμός φυτών (n), η τυπική απόκλιση (s), ο συντελεστής παραλλακτικότητας (cv) και ο δείκτης αξιολόγησης (ΕΙ). α/α DIKO-I ΜΕΣΗ ΓΕΝ. ΑΠΟΔ. g/φυτό (Χ) ΑΡΙΘ. ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ. ΑΠΟΚΛ. (s) ΣΥΝΤ. ΠΑΡΑΛ (CV) ΔΕΙΚΤ. ΑΞΙΟΛ. (ΕΙ) ( ι = 5.%) α/α ΟΙΚΟ- ΓΕΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (Χ) ΑΡΙΘ. ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ ΑΠΟΚΛ (s) ΣΥΝΤ. ΠΑΡΑΛ (cv) ΔΕΙΚΤ. ΑΞΙΟΛ.Ι (Η) ( = 5,% 7 Ε έτα 6 9 Α F 8 5 > Β Α D Α F Ε Ε 5 5 Β ι 7 C D ο 8 G G C C 8 Ζέτα A C G G Β D 7 8 F F C E C Β 8 9 Β A F D 9 G Β A D Λίνδος E S Β I F E F D G A 6 5 6

41 9 Iltvaicac. Κατάταξη των οικογενειών των πειραμάτων θεσσαλονίκης και Τρικάλων (Πατουλιά) έτους 987, βάσει της απόδοσης αυτών. θεσσαλονίκη (Αγρόκτημα) Τρίκαλα (Πατουλιά) α/α Οικογένειο Απόδοση α/α Οικογένειο Απόδοση α/α Οικογένειο Απόδοση a/a Οικογένειι Απόδοση 7 G F 7 Ε 6 Ζέτιι 6 Α G 8 Α 8 7 F Β F Β 5 8 A 5 F D D 5 9 A 5 C 9 7 E F 5 E 6 7 Β F E 5 Β G 8 9 G 5 7 C 9 D 7 8 D A 8 G 7 5 G 6 9 Α 8 G 9 C C 6 Β C 9 9 Ζέτα5 5 7 A C C C 5 6 G 9 5 Β D G 7 6 Β 9 7 Ε D D 8 F 9 D A F 9 C 9 5 C Β 8 5 E 7 C 9 6 Ε 5 Β Β 8 Β 9 7 Ε 9 C A F Α 7 E D G F 7 7 F Β 5 A Ε D 5 D 5 Σίνδος 8 Β 9 6 S E 9 6 S 7 7 G 7 7 A 7 Β F 7 5 F 9 8 Ζέτα5 9 E 8 8 F A 6 9 Ζέτα 7 D G 5 5 Σίνδος 6 Μέ< 7ος όρος 5 6 A 6 Μέ< ιος όρος 97

42 !/-> IT) c-i oo r- ο t o a IT) ^ " I II II II II C _. > DIXü V~> in II V) Μ Ο χ Λ Tifo *ο Λφΐηώ botlqidv

43 Θεσσαλονίκη, πήρε την 5η στο πείραμα των Τρικάλων (Πιν. ). Η απόδοση της Μακεδονία" συγκριτικά με τις τέσσερις ποικιλίες-μάρτυρες δίδεται στην Εικ. 9. Η "Μακεδονία" υπερείχε και στα δύο πειράματα, τόσο από την "Σίνδος 8" όσο και από την "S". Στο πείραμα Πατουλιάς Τρικάλων η Βερτιτσιλλίωση, όπως εκφράζεται μακροσκοπικά από τα συμπτώματα των φύλλων, υπήρξε σοβαρή. βαθμός προσβολής, με κλίμακα - στην ποικιλία "Μακεδονία", κυμάνθηκε από, ως,8 η δε μέση τιμή ήταν, (Πιν. ). Η πρώτη (7Ε) και η τελευταία (F) οικογένεια της "Μακεδονία" προήλθαν από την ίδια επιλεγείσα οικογένεια (5F) της προηγούμενης χρονιάς (986). Χαρακτηριστική είναι η σειρά κατάταξης των ποικιλιών-μαρτύρων. Οι ποικιλίες "Ζέτα " και "Ζέτα 5" εμφάνισαν τη μικρότερη προσβολή (, και,), ενώ η "S" και η "Σίνδος 8" παρουσίασαν υψηλό βαθμό προσβολής (,6 και,9 αντίστοιχα) (Πιν. ). Η συσχέτιση της απόδοσης και του βαθμού προσβολής υπήρξε σημαντική στα Τρίκαλα, ο συντελεστής συσχέτισης ra-,6 (στατιστικά σημαντικός για α=,). Τέλος οι αποδόσεις των δύο πειραμάτων δε σχετίζονται μεταξύ τους (Πιν. ). Πίνακας Συντελεστές συσχέτισης στα πειράματα Θεσσαλονίκης (Αγρόκτημα) και Τρικάλων (Πατουλιά) έτους 987. Α\ Απόδοσης και βαθμού προσβολής. r = -.6 ** στο πείραμα Τρικάλων (Πατουλιά) Β'. Απόδοσης των δύο πειραμάτων. r «=. (ns) ** στατιστικά σημαντικός για α =. (ns) = μη σημαντικός Η κατάταξη βάσει της απόδοσης των οικογενειών, σε τρεις κατηγορίες, σύμφωνα με τον τρόπο επιλογής τους, παρουσιάζεται στους Πιν. &. Παρατηρούμε την κατηγορία οικογενειών που κατάγονται από επιλεγείσα οικογένεια της Θεσσαλονίκης, ειδική για μη Βερτιτσιλλίωση να προηγείται στη Θεσσαλονίκη, ενώ στο πείραμα Τρικάλων να προηγείται αυτή που κατάγεται από κατηγορία ειδική για Βερτιτσιλλίωση, όπου οι γενικής

44 Vi # Ρ î CO ο 8 Ο CN g (Ν Θ- s D Ο Ο SD Ρ" D S m s si * c/- r^ ο io σ> > - w < > %ï ο ω σ fr ' ' ω ss '8 Λ* ÖL ΐ α ο 9- e ω ω CD SCS & ο Q.K Ο -Ο s- ο a* > σ κιλιώ ρ g e _ > ψ ο > εσσά υντη ας" και των τ παρουσιάζο ο ο "Μακεδ α ποσό Ö -S Ö -S ol I OOÏj JCB ol ( >H H I wm.s > X ω X H S ΠΠ Ο in Ο -ι-, BS * Χ D ω»? -Ο Q. ω

45 Πίνακαο. Κατάταξη των οικογενειών του πειράματος Τρικάλων (Πατουλιά) έτους 987 σύμφωνα με το βαθμό προσβολής από Βερτιτσιλλίωση. α/α Οικογένεια Βαθμός Προσβολής a/a Οικογένεια Βαθμός Προσβολής Ζέτα, (6)" 6 C, θ Ζέτα 5,8 () 7 6 C. 5 7 Ε,5 () 8 D, Β,5 (5) 9 7 D, 5 Α,57 () 7 A, 6 6 F,6 () G,5 7 Β,85 C,5 8 D,88 6 Β,58 9 Ε,9 Β,6 5 Ε,9 5 7 F,6 Ε,9 6 A,6 5 Α,9 7 E,6 5 Β,9 8 S,6 6 Α,9 9 7 C,6 5 6 C,9 E,6 6 6 F,9 7 Β, D, A,8 8 G, 6 G, G,9 Σίνδος 8,9 (8) 7 G, 5 C,6 7 Β,8 6 F, G,8 7 F,7 A, 8 5 F, D,9 9 F,8 (56) 5 C, Jv [έσος όρος, Μέσα στην παρένθεση η απόδοση των αντίστοιχων οικογενειών

46 Πίνακας. Μέση απόδοση οικογενειών θεσσαλονίκης (Αγρόκτημα) και Τρικάλων (Πατουλιά) έτους 987, απογόνων των επιλεγέντων οικογενειών την προηγούμενη χρονιά (986), για γενική προσαρμοστικότητα και ειδική για Βερτιτσιλλίωση και μη Βερτιτσιλλίωση. Κατηγορία Αριθμός Μέση απόδοση οικογενειών (γρ /φυτό) Οικογενειών Οικογενειών Θεσσαλονίκης Τρικάλων Μ Ο. Γενικής προσαρμογής 9 8 Ειδική για Βερτιτσιλλίωση Ειδική για μη Βερτιτσιλλίωση Πίνακαο. Απόδοση της καλύτερης οικογένειας, εκ των απογόνων των επιλεγέντων την προηγούμενη χρονιά (986) οικογενειών για γενική προσαρμοστικότητα και ειδική για Βερτιτσιλλίωση και μη Βερτιτσιλλίωση, στα πειράματα θεσσαλονίκης (Αγρόκτημα) και Τρικάλων (Πατουλιά) έτους 987. Κατηγορία Απόδοση οικογενειών (γρ./φυτό) Οικογενειών Θεσσαλονίκης Τ ρ ι κ ά λ ω ν Μ.Ο. Γενικής προσαρμογής Ειδική για Βερτιτσιλλίωση Ειδική για μη Βερτιτσιλλίωση

47 5 προσαρμογής οικογένειες πήγαν καλύτερα και από την κατηγορία των οικογενειών ειδικής προσαρμογής για Βερτιτσιλλίωση. ETOC 988. Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του κυψελωτού σχεδίου, ήτοι, η μέση απόδοση (Χ), ο αριθμός φυτών (η), η τυπική απόκλιση (S), ο συντελεστής παραλλακτικότητας (CV) και ο δείκτης αξιολόγησης (ΕΙ), των οικογενειών. Η απόδοση προέρχεται από το α' "χέρι" συλλογής, η μέση τιμή αυτής είναι 6 gr/φυτό, η τυπική απόκλιση 96 και ο συντελεστής παραλλακτικότητας 9%, για το σύνολο του πειράματος. Οι αποδόσεις των ατομικών φυτών ακολουθούν κανονική κατανομή, το χ χ 5 =5,5(Εικ. ). * 5, ενώ το Στον Πίνακα 6 παρουσιάζονται οι οικογένειες σύμφωνα με τη μέση απόδοση, ο βαθμός προσβολής των φύλλων, ο βαθμός προσβολής του στελέχους και το ΰψος αυτών. Ο μέσος όρος του βαθμού προσβολής όλων των φυτών του πειράματος, βάσει της εκτίμησης των μορφολογικών συμπτωμάτων των φύλλων, ήταν,, ενώ ο αντίστοιχος μέσος όρος που προέκυψε από την εκτίμηση των συμπτωμάτων του στελέχους ήταν,7 (Πιν. 7 & 8). Στον Πίνακα 9 παρουσιάζονται οι συντελεστές συσχέτισης μεταξύ διαφόρων γνωρισμάτων της "Μακεδονίας". Σημαντική συσχέτιση υπήρξε μόνο μεταξύ βαθμού προσβολής, που προκύπτει από την εκτίμηση των συμπτωμάτων των φύλλων και του ύψους των φυτών. Στον Πίνακα εμφανίζονται οι αποδόσεις σε gr/φυτό των ποικιλιών του κυψελωτού σχεδίου με την συγκομισθείσα παραγωγή του α' "χεριού" και τη συνολική, καθώς και η σχέση απόδοσης α' "χεριού'υσυνολική, που εκφράζει την πρωΐμότητα της ποικιλίας (Χριστίδης, 965). Στα δυο πειράματα σε σχέδιο με πλήρεις τυχαιοποιημένες ομάδες και με αποστάσεις φυτών όπως αυτές που χρησιμοποιεί ο γεωργός, η απόδοση των οικογενειών και ο βαθμός προσβολής από Βερτιτσιλλίωση, βάσει συμπτωμάτων φυλλώματος παρουσιάζονται στους

48 6 IKvcticac IS. Οι οικογένειες του πειράματος Μεγαλοχωρίου Τρικάλων 988, η μέση απόδοση αυτών (5), ο αριθμός φυτών (η), η τυπική απόκλιση (s), ο συντελεστής παραλλακτικότητας (cv) και ο δείκτης αξιολόγησης (ΕΙ). α/α ΟΙΚΟ ΓΕΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (Χ) APIO ΦΥΤ. (n) ΤΥΤΕΚ. ΑΠΟΚΛ (s) ΣΥΝΤ. ΠΑΡΑΛ (cv) ΔΕΙΚΤ. ΑΞΙΟΛ. (ΕΙ) ( i=5, r X) α/α ΚΟ- ΓΕΝ ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (χ) ΑΡΙΘ ΦΥΤ. (η) ΤΥΠΙΚ ΑΠΟΚΛ (s) ΣΥΝΤ ΠΑΡΑΛ <c\) ΔΕΙΚΤ. ΑΞΙΟΛ (ΕΙ) (=5,%) 7 F D F D F D G A D G G D G G C E Β Β 8 E A A A C A E G Β C F Β Β E C F C Β C A 7 6 E Livfioç A D E S D Lzxul F Ζέτα G

49 7 Τ) > α. ON CO r-*ovoo co CM Il II II II i/-> II / X V IO in ο ί- Ο ri. ο. ω Ο in 8 8 ο fm ο ^ -Ρ θ- f* ο > - κ- 9- > -. e σ co > co &> CT' ς απόδοση εγαλοχώρι E" 5 or""" ω 8 οι ο ir> 8 Ο g Ο Π Ο -er n ο 65 Ο Ο in C > -Ο 8 ο Λ (Ν Ο ο in UI Λφΐηώ òorlqidd

50 8 Πίνακας 6. Οι οικογένειες του πειράματος Μεγαλοχωρίου Τρικάλων 988, η μέση απόδοση αυτών (S), ο βαθμός προσβολής των φύλλων, ο βαθμός προσβολής του στελέχους και το ύψος αυτών. α/α ΟΙΚΟ- ΓΕΝ. ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ g/φυτό (Χ) ΒΑΘΜΟΣ ΠΡΟΣΒ. ΦΥΛΛΩΝ ΒΑΘΜΟΣ ΠΡΟΣΒ. ΣΤΕΛΕΧ. ΥΨΟΣ e ITI α/α ΟΙΚΟ- ΓΕΝ ΜΕΣΗ ΑΠΟΔ. g/φυτό (χ) ΒΑΘΜΟΣ ΠΡΟΣΒ. ΦΥΛΛΩΝ ΒΑΘΜΟΣ ΠΡΟΣΒ ΣΤΕΛΕΧ ΥΨΟΣ c m 7 F 8, 6, D 9,, F 6,, D,5, 9 F,, D,7,7 G 9 8,7, A,8,79 5 D 9,8, G,8, G 9,6 8, D 9,5, G 8,, G 9,6 8, C 8,,5 6 E 5,,6 8 9 Β 7,8, 7 Β,7 5,6 8 7 E 7 7,, A 7,7,69 A 7,78, 8 6 A 6,57, C 7,5 9,69 7 A 6,8,8 5 E 7,9, G 7,56,9 7 9 Β 7,6, C 6, 7,7 5 F 6 8,, Β,, Β 6 6,,56 E 9, 8, 6 7 C 6 5,9,75 6 F 8,,6 9 8 C 6 5, 9,9 5 Β 5,6, C 5 7,66, A, 7,8 E 5 7,,6 5 Λίνδος,69, A 5 6,79, D,77,5 9 7 E 5 5, 8,55 7 S 8 5,5.7 D 5 5,7 7,6 8 8 Zéxo 8,59,8 7 F 5,96,6 9 Ζέτα5,,9 9 5 G 5, 6,75 9 7

51 9 Πίνακας 7. Κατάταξη των οικογενειών του πειράματος Τρικάλων (Μεγαλοχώρι) έτους 988, σύμφωνα με το βαθμό προσβολής των ψύλλων από ΒερτιτσιλλΙωση. Φ Οικογένεια Βαθμός Προσβολής α/α Οικογένεια Βαθμός Προσβολής Ζέτα F, 5 C 7 6 D, 6 Α 7 8 E, Ε 8 9 F, 5 F Σίνδος, 6 F 7 G, 7 S 5 Β, 8 D 5 Β, 9 5 G 5 6 G, Ζέτα G, 8 Β 6 6 C, 9 A E, G C, 7 Β F, 5 D 7 7 A, A 79 5 D,6 7 A 8 6 G,68 8 C 89 Β,7 9 D 9 C,7 5 E 9 5 A,79 F 96 6 D,9 6 6 E 7 7 C, 7 E 8 7 A,8 5 Β, ι 9 7 D,5 5 G, 8 Ν Ιέσος όρος,

52 5 Πίνακας 8. Κατάταξη των οικογενειών του πειράματος Τρικάλων (Μεγαλοχώρι) έτους 988, σύμφωνα με το βαθμό προσβολής του στελέχους αυτών από Βερτιτοιλλίωση. α/α Οικογένεια Βαθμός Προσβολής α/α Οικογένεια Βαθμός Προσβολής Ζέτα 5 9 ' 6 5 A,7 5 Β 7 C,75 C 9 8 G,75 Ε 9 D,76 5 C Β,77 6 Ε 7 A,79 7 F 6 Ζέτα,8 8 C 5 A,8 9 D 5 6 A,8 G G,8 5 7 E G,8 6 Β F,8 7 D D,8 7 F 6 9 Β,9 5 E 6 F,9 6 6 E 6 D,9 7 5 E 65 5 G,9 7 8 Β D, 9 G 68 F, 7 Β 68 5 A, 6 7 C G, A 69 7 Σίνδος,5 S F, 5 C 7 9 A. 5 5 D 7 \ Ιέσος όρος,7

53 5 Πίνακας 9. Συντελεστές συσχέτισης μεταξύ διαφόρων γνωρισμάτων της "Μακεδονίας" στο πείραμα Τρικάλων (Μεγαλοχώρι) 988. Είδος συσχέτισης Συντελεστής ) Μεταξύ απόδοσης και βαθμού προσβολής των φύλλων. ) Μεταξύ απόδοσης και βαθμού προσβολής των στελεχών. ) Μεταξύ απόδοσης και ύψους. ) Μεταξύ βαθμού προσβολής των φύλλων και βαθμού προσβολής των στελεχών 5 ) Μεταξύ βαθμού προσβολής των φύλλων και ύψους. 6 ) Μεταξύ βαθμού προσβολής στελέχους και ύψους.,8,5 -,8,6 -,8* *,8 Στατιστικά σημαντικός στο επίπεδο «=, Πίνακας. Οι αποδόσεις των ποικιλιών στα Τρίκαλα (Μεγαλοχώρι) 988 σύμφωνα με τη συγκομισθείσα παραγωγή α' χεριού και συνολική (α' + ß' χεριού) και το ποσοστό α' χεριού / συνολική. Π οικιλία Απόδοση α' χεριού g / φυτό Συνολική απόδοση Ποσοστό *% α'χεριού/συνολ. "Μακεδονία" 5 8 "Σίνδος 8" 7 8 S Ζέτα Ζέτα Μέσος όρος πειράματος

54 5 Πίνακες και. Οι τιμές προσβολής ήταν αρκετά χαμηλές,8 και,95 στο πείραμα Κρήνης και Μεγαλοχωρίου, αντίστοιχα (Πιν. ). Η απόδοση της "Μακεδονίας" σε σχέση με την απόδοση ποικιλιών-μαρτύρων παρουσιάζεται στην Εικόνα. Στο πείραμα Μεγαλοχωρίου η ανάλυση της παραλλακτικότητας δεν έδωσε διαφορές μεταξύ των οικογενειών, ενώ στην Κρήνη έδωσε και η μέθοδος Duncan έδειξε δύο οικογένειες της "Μακεδονία" να διαφέρουν από την "Σίνδος 8". τρς 989. Στον Πίνακα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του πειράματος Κρήνης, όπου βλέπουμε ότι οι επτά πρώτες επεμβάσεις, που είναι διαλογές της "Μακεδονία", έδωσαν μεγαλύτερη απόδοση από τις τρεις ποικιλίες-μάρτυρες. Η ανάλυση της παραλλακτικότητας έδωσε F σημαντικό στο επίπεδο,5 και η μέθοδος Duncan αποκάλυψε ότι δύο διαλογές, η Ε και η Α της "Μακεδονία", διαφέρουν από την "Σίνδος 8" και την "S". Επίσης στην Εικόνα παρουσιάζεται η μέση απόδοση των επτά σειρών της "Μακεδονία" σε σχέση με τις ποικιλίες-μάρτυρες. Η Βερτιτσιλλίωση δεν ήταν αρκετή, μέσος Βαθμός προσβολής,7 {Πιν. ).

55 5 Πίνακας. Οι αποδόσεις των πειραμάτων ΜεγαλοχωρΙου και Κρήνης Τρικάλων 988. Τα πειράματα ήταν σε συνθήκες γεωργού και το σχέδιο πλήρεις τυχαιοποιημένες ομάδες. Πείραμα νΐεγαλοχωρϊου Πείραμα Κρήνης α/α Οικογένειο Απόδοση g/πειραμ. μονάδα α/α Οικογένεια Απόδοση '/πειραμ μονάδα «/α Οικογένεια Απόδοση g/πειραμ. μονάδα α/α Οικογένεια Απόδοση g/πειραμ. μονάδα C 7 6 F 6 7 A 6 D 6 7 D D 6 6 G G 6 7 Α C 6 7 C Β 6 6 Ε 6 9 E 5 7 E Β C 6 D G 8 5 F Α 6 Β 7 6 Β G F E 7 C 8 A G Β 8 7 A 8 7 G 5 9 G D 9 C 8 7 D 5 7 A Ε(Ζέτα) F E C G 9 7 C D G E 9 7 Β Β 9 7 F G 7 6 D F 9 C Β 6 7 A 77 9 A 7 5 6B(S) 5 Β D E F 5 F 5 6 G 7 5 A D 5 6(Ζέτα5) 7 C 7 7 F 6 8 A 5 7 5F(Zivôoç) 7 8 Β 7 F 5 9 G 5 7 A 9 J 9 5 C 7 7 5Ε(Σίνδος) F 5 5 E 7 7 6B(S) A D 9 6 Β D C(Zéxa5) 7 Β A 7 6 E D 7 5 G A F 69 8 Ε(Ζέτα) 87 C D 7 E E E 7 Μέσος όρος G 6 6 Μέσ ος όρος 6

56 5 Πίνακας. Οι οικογένειες και ο βαθμός προσβολής αυτών, στα δύο πειράματα, σε συνθήκες γεωργού, ΜεγαλοχωρΙου και Κρήνης 988. Πείραμα Μεγαλοχωρίου Πει ραμα Κρή νης α/α Οικογένειο Βαθμός προσβολ. α/α Οικογένειο Βαθμός προσβολ α/α Οικογένεΐί Βαθμός προσβολ α/α ΟικογένεΗ Βαθμός προσβολ Ζέτα, 6 G 9 Ζέτα 5 6 F,86 Ζέτα 5,7 7 C 9 Ζέτα 6 7 Β,87 C, 8 7 Β 9 7 Ε 6 8 Α,9 D, 9 5Β 98 6 F 9 D,9 5 7 F, 6 F 5 Β 7 Ε,9 6 5 Α, 8 Β 6 5 G 7 Ε, 7 Ε,5 F 7 C 7 S, 8 Ε,5 S 8 7 C 7 5 Ε, 6 9 D,5 7 Β 9 E 7 F,7 6 Α,59 5 C C 5 G, 7 G,59 6 G C 6 Β, Α,6 7 5 C 6 A 7 Σίνδος, 5 G,6 8 5 D A 8 Α,6 6 D, D G 9 G, 7 5 Ε,7 Β D 7 7 D, C,7 5 E 6 5 C 7 7 G, 7 Β,7 Σίνδος 7 6 G 5 7 A, 7 8 C,7 A 8 7 F 5 D, 7 9 D,7 7 E 9 D 6 Β, 7 6 Ε,7 5 G 5 D Β, 7 D,7 6 6 G 7 5 A E,66 7 Α,79 7 A 8 7 C 7 7 D,7 6 F,86 8 G, F 7 8 G,8 F,87 9 F Β 8 9 A, 5 A,87 Méc»ος όρος,9 5 5 F 8 Μέσ ος όρος,8

57 55 % Α' % IIS 8% % 5 6 Μέση απόόοση (gr/φυτό) :)Ζέτα 5 \\: " * * * ι Γ % ν:ζέτα {Ψ:::::::::::::::: :::::::::::::::::::::::::::: ' Τ.. τ ι r f * * 6% ΕΕ ,-._.!._.:.! 'S' 7% Μέση απόδοση (gr/ τεμάχιο) 5 6 Ζέτα 5 % χ: Ζέτα [:::::::::::::::::χ: :::::::::::::::::::::::::: ιι ιι r* * - - ι r r r f * * - r * i f - * - - r r * i % S ί 7% Μέση απόδοση (gr/τεμάχιο) Εικόνα. Η απόδοση της "Μακεδονίας" και των τεσσάρων ποικιλιών μαρτύρων, στους πειραματικούς Τρικάλων έτους 988. Α'. Κυψελωτό Μεγαλοχωρίου. Β' Μεγαλοχώριον, συνθήκες γεωργού & Γ'. Κρήνης, συνθήκες γεωργού. %

58 56 Πίνακας. Η απόδοση και ο βαθμός προσβολής από βερτιτσιλλίωση των επτά οικογενειών της Μακεδονίας και των τριών ποικιλιών στο πείραμα Τρικάλων (Κρήνης) 989. α/α Οικογένεια ή Ποικιλία Απόδοση gr/τεμαχιο Βαθμός προσβολής Ε Α C 6F Β 7F F S "Σίνδος 8" "Ζέτα " Μέσος όρος -.7. Κλίμακα -.

59 57 oo Ο ο ο οο «8 > ο ο..8 ρ- -ο D -ω Ο ν-, σ> er Ζ Ο I- -ω cr cr > -er Q. I α. "ω C ο Ι Ο > α. ο ι- & > >< ο Ε > - ο. > ο- α > ο ΙΟ ω er Ο ΙΟ ο e α χ οι ο > * ÜJ

60 58 ΣΥΖΗΤΗΣΗ. Εκτίυηση avrovne στο νωοάα«βάσει ουυπτωυάτων oumfaiaroc. Η εκτίμηση του βαθμού προσβολής βάσει μακροσκοπικών συμπτωμάτων των φύλλων χρησιμοποιείται ευρέως (Staffeidt & Fryxell, 955' Bell & Presley, 969' Bassett, 97' Marani & Yaacobi, 976' Γαλανόπουλος, 985) και όπως αναφέρει ο Barrow(97) οι περισσότερες ποικιλίες βαμβακιού παρουσιάζουν συμπτώματα προσβολής όταν αυτές αναπτύσσονται σε μολυσμένο χωράφι. To VerticiHtum όταν εγκατασταθεί σ* ενα χωράφι μπορεί να διατηρηθεί εκεί μέχρι δέκα χρόνια με την ανθεκτική του μορφή χωρίς την παρουσία ξενιστή (Bell & Presley, 969' Garber, 97). Ο βαθμός προσβολής που προκύπτει από τις μετρήσεις των μακροσκοπικών συμπτωμάτων των φύλλων, όπως παρουσιάζεται στον Πίνακα, διαφοροποιείται από χρονιά σε χρονιά και από χωράφι σε χωράφι. Εκτός των πειραματικών που εγκαταστάθηκαν στο αγρόκτημα του Πανεπιστημίου, όλοι οι άλλοι εγκαταστάθηκαν σε χωράφια μολυσμένα από το παθογόνο. Όπως έδειξαν τα αποτελέσματα της εργασίας, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο, προσβολή υπήρξε όλες τις χρονιές (Πιν. ). Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να εκτιμήσουμε με ικανοποιητικό βαθμό την προσβολή σε φυσικά μολυσμένο χωράφι, όταν μάλιστα η εκτίμηση βασιστεί σ* ενα αντιπροσωπευτικό δίκτυο πειραματικών και δε χρειάζεται η προσφυγή σε τεχνητές μολύνσεις. Διαφορές στο βαθμό προσβολής σημειώνονται και μεταξύ διαφορετικών πειραματικών σχεδίων. Στους πειραματικούς του έτους 988 (Πιν. ) στο κυψελωτό σχέδιο παρατηρήθηκε μεγαλύτερο ποσοστό προσβολής απ' οτι στο πείραμα σε συνθήκες γεωργού, παρ'οτι οι πειραματικοί βρισκόταν ο ένας δίπλα στον άλλον. Αυτό συμβαίνει γιατί οι μεγάλες αποστάσεις μεταξύ των φυτών στο κυψελωτό σχέδιο επιτρέπουν στα φυτά να αναπτύσσουν μεγαλύτερο ριζικό σύστημα, άρα μεγαλύτερη επιφάνεια προσβολής.συγχρόνως με το μικρότερο αριθμό φυτών αυξάνεται ο λόγος μόλυσμα ανά φυτό, για σταθερή ποσότητα μολύσματος στο έδαφος. Αντιθέτως σε πειράματα με πυκνή σπορά παρατηρήθηκε (Minton, κ.ά. 97' Λευκοπούλου, 98) μείωση του ποσοστού προσβολής. Επομένως, η αραιή

61 59 σπόρο σε κυψελωτό σχέδιο φαίνεται να είναι καλύτερη για την εκτίμηση της Βερτιτσιλλΐωσης στο χωράφι.. Εκτίμηση ποοσβοληο Βάσει απογοωαατισιιού του στελένουο και uuiouc. Η εκτίμηση του βαθμού προσβολής μπορεί να γίνει και από τον αποχρωματισμό του κεντρικού στελέχους (Wilhelm et al., 97) καθώς και από την ανάσχεση του ύψους των προσβεβλημένων φυτών (Staffeidt & Fryxell, 955) κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν στο πείραμα Μεγαλοχωρίου 988 (Πιν. 6). Τα αποτελέσματα όμως αυτών των εκτιμήσεων, τόσο μεταξύ των όσο και με την απόδοση και το βαθμό προσβολής των φύλλων, δεν συσχετίζονται (Πιν. 9) και αυτό οφείλεται στο μικρό βαθμό εκδήλωσης της ασθένειας εκείνη τη χρονιά (988). Η παρουσία του παθογόνου στο χωράφι επιβεβαιώνεται από την προσβολή του αγγειώδους συστήματος, συνέπεια του οποίου είναι ο αποχρωματισμός του στελέχους. Σύμφωνα με τους Pulman & DeVay (98) υπάρχει μεγαλύτερη συσχέτιση μεταξύ πυκνότητας μολύσματος στο έδαφος και ποσοστού φυτών με συμπτώματα μεταχρωματισμού του στελέχους, απ' οτι μεταξύ πυκνότητας μολύσματος και συμπτωμάτων προσβολής των φύλλων.ο Bassett (97), αναφέρει ότι η βαθμολόγηση του αποχρωματισμόύ του στελέχους, μετά τη συγκομιδή, δε σχετίζεται με την απόδοση. Επίσης ο ίδιος ερευνητής αναφέρει πειράματα όπου φυτά ανθεκτικής ποικιλίας του G.barbadense βάσει συμπτωμάτων των φύλλων έδειχναν πλήρη αντοχή, ενώ το ποσοστό των φυτών με συμπτώματα μεταχρωματισμού του στελέχους ήταν σχεδόν ίδιο μ αυτό των φυτών του G.hirsutum. Τα ανωτέρω, καθώς και ενδείξεις από άλλα πειράματα στο εργαστήριο ή στο θερμοκήπιο,υποδηλώνουν, εμμέσως, ότι η αντοχή δεν σχετίζεαται πρωταρχικά με την ικανότητα των φυτών να εμοποδίζουν την είσοδο του παθογόνου στο ριζικό σύστημα, αλλά μάλλον στην ικανότητα να καθηλώνουν αυτό μέσα στο ριζικό σύστημα και να μην επιτρέπουν την ανάπτυξη και διασπορά αυτού μέσα στο φυτό (Bassett, 97). Σ' αυτό το σημείο φαίνεται βρίσκεται η διαφορά μεταξύ των ευπαθών και των ανεκτικών ποικιλιών (Garber, 97). Γι' αυτό ο βαθμός προσβολής που εκτιμάται από τα συμπτώματα του φυλλώματος είναι καλύτερος δείκτης στην επίπτωση της προσβολής στην απόδοση απ'οτι η εκτίμηση του αποχρωματισμού των αγγείων του ξύλου, όπως διαπίστωσαν οι Marani & Yaacobi (976). Πράγματι, στα πειράματα των ετών 986 και 987 ο συντελεστής

62 6 συσχέτισης μεταξύ απόδοσης και συμπτωμάτων φυλλώματος ήταν σημαντικός (-,8** και -,6**, αντίστοιχα), ενώ μεταξύ απόδοσης και αποχρωματισμού στελέχους για το πείραμα του 988 που υπολογίσθηκε, ήταν μη σημαντικός (,5). Ο βαθμός προσβολής που προήλθε από την εκτίμηση των μακροσκοπικών συμπτωμάτων των ψύλλων είναι, ενώ ο βαθμός από την εκτίμηση του αποχρωματισμού του στελέχους,7 (Πιν. 7 & 8). Συμφωνά με τους Pulman & DeVay (98) το ποσοστό των φυτών με συμπτώματα προσβολής των φύλλων είναι πάντα μικρότερο του ποσοστού των φυτών με συμπτώματα μεταχρωματισμού. Όσον αφορά τέλος το κριτήριο του ύψους, που χρησιμοποιήθηκε μόνο στο πείραμα του έτους 988, λόγω μη σοβαρής προσβολής, δεν έδωσε αξιοποιήσιμα αποτελέσματα (Πιν. 9). Άλλωστε, όπως προκύπτει από την βιβλιογραφία, αυτό σπάνια χρησιμοποιείται για την εκτίμηση του βαθμού προσβολής.. Γενετική τκφρλ^π^ότητα γ^α αγτόχή, Μεταξύ των οικογενειών του αυτού πειράματος υπάρχουν μεγάλες διαφορές ως προς το βαθμό προσβολής (Πιν. 6, À 7). Στο πείραμα Ημαθίας (Τρίκαλα) 986 η διαφορά μεταξύ πρώτης (Α) και τελευταίας οικογένειας (G), σύμφωνα με το βαθμό προσβολής, είναι πάνω από % (Πιν. 6). Η διαφορά αυτή αποκτά μεγαλύτερη σημασία αν ληφθεί υπόψη ότι οι δύο αυτές οικογένειες κατάγονται από την ίδια επιλεγείσα οικογένεια του προηγούμενου έτους. Στο πείραμα Τρικάλων (Πατουλιά) 987, τη χρονιά με το μεγαλύτερο βαθμό προσβολής, η πρώτη (7Ε) και η τελευταία (F) είχαν διαφορά πάνω από % αν και οι δύο οικογένειες προέρχονταν από την ίδια οικογένεια του προηγούμενου έτους. Ανάλογη συμπεριφορά παρατηρείται και στα αποτελέσματα της τρίτης χρονιάς (988), αν και η προσβολή δεν ήταν έντονη. Αυτές οι μεγάλες διαφορές μεταξύ των οικογενειών φανερώνουν την ύπαρξη γενετικής παραλλακτικότητας ως προς την αντοχή στη Βερτιτσιλλίωση, μέσα στην ποικιλία

63 6 "Μακεδονία". Για το θέμα αυτό ο Harland (99) αναφέρει ότι μετά την σταθεροποίηση των χαρακτηριστικών, όπως μήκος και ποσοστό ίνας, βάρος καρυδιού, χρώμα και απόδοση, παραμένει αρκετή γενετική παραλλακτικότητα ως προς το γνώρισμα της αντοχής στη ΒερτιτσιλλΙωση. Η ύπαρξη γενετικής παραλλακτικότητας για αντοχή σε ασθένειες μέσα στην ποικιλία, διαπιστώθηκε και σ'αλλα φυτό, όπως στα κουκιά για την σκληρωτίνια, μία μυκητολογική ασθένεια που προκαλείται από εδαφογενές παθογόνο και η εκδήλωση της επηρεάζεται καθοριστικά από τις συνθήκες του περιβάλλοντος (Λιθουργίδης, 99). Στην Πατουλιά το 987, οι 5 πρώτες οικογένειες της "Μακεδονία" διαφέρουν στατιστικώς, ως προς τον βαθμό προσβολής, από την "Σίνδος 8" (Πιν. ). Η διαφορά αυτή δείχνει ότι ένας χρόνος επιλογής για αντοχή διαφοροποίησε ένα μεγάλο μέρος του υλικού της "Μακεδονίας"η οποία έχει δημιουργηθεί με τη χρήση της κυψελωτής γενεαλογικής επιλογής από την "Σίνδος 8" (Κυριάκου, 98), μια ποικιλία που είναι ευαίσθητη στη Βερτιτσυ\λίωση (Γαλανόπουλος, 985). Ακόμη πιο αξιόλογο, είναι ότι μερικές οικογένειες της "Μακεδονίας" πλησιάζουν τον βαθμό αντοχής των ανθεκτικών ποικιλιών-μαρτύρων "Ζέτα " και "Ζέτα 5" (Πιν. & 7), ενώ συγχρόνως δίδουν μεγαλύτερη απόδοση απ'αυτές. Επίσης στο ίδιο πείραμα (Πατουλιά, 987), τη χρονιά με τη μεγαλύτερη προσβολή, υπήρξαν τέσσερις οικογένειες (7Ε, Β, Α και 6F, Πιν. ) που δεν διαφέρουν από τη "Ζέτα 5" ως προς το βαθμό προσβολής. Η παρουσία αυτής της παραλλακτικότητας μέσα στην ποικιλία για το γνώρισμα της αντοχής δείχνει ότι μπορούμε να επιλέγουμε για αντοχή στη Βερτιτσιλλίωοη χωρίς να καταφεύγουμε σε διασταυρώσεις. Συνεπώς, είναι δυνατόν μέσα από τις Ελληνικές ποικιλίες "S" και "Σίνδος 8" να επιλέξουμε σειρές ανθεκτικές στη Βερτιτσιλλίωοη και να μη χρειάζεται η εισαγωγή ξένων ποικιλιών, που είναι μεν ανθεκτικές, αλλά είναι επιλεγμένες σε ξένα περιβάλλοντα και όχι στο Ελληνικό.. Απόδοση. Η απόδοση παρουσίασε μεγάλη διαφορά από πείραμα σε πείραμα, αλλά και μεταξύ των οικογενειών του αυτού πειράματος. Την πρώτη χρονιά (986), η μέση απόδοση στην Ημαθία

64 6 (Τρίκαλα) ήταν gr/φυτό, ενώ στη Θεσσαλονίκη (Αγρόκτημα) ήταν 9 gr/φυτό (Εικ. & 5). Ακόμη όμως πιο έντονη διαφορά, υπήρξε τη δεύτερη χρονιά (987), όπου η μέση απόδοση στα Τρίκαλα (Πατουλιά) είναι 97 gr/φυτό (Εικ. 7 & 8). Οι διαφορές αυτές ερμηνεύονται από την αλληλεπίδραση γενοτύπου-περιβάλλοντος (Χριστίδης, 965' Abou el Fittouh.969). Στην προκειμένη περίπτωση σημαντικό ρόλο έπαιξε η επίδραση ή μη της Βερτιτσιλλίωσης, γι'αυτό εγκαταστήσαμε τους πειραματικούς σε δύο περιβάλλοντα, τό ένα μολυσμένο και το άλλο όχι, για να ελέγχουμε την αλληλεπίδραση. Εκτός, όμως, από τις διαφορές στους μέσους όρους απόδοσης των πειραμάτων, μεγάλες διαφορές παρουσιάζονται «at μεταξύ οικογενειών και θέσεων, όπως συμβαίνει με τις δύο πρώτες (Α & D) και τις δυο τελευταίες (F & G) οικογένειες στο πείραμα Ημαθίας και Θεσσαλονίκης 986. Η πρώτη οικογένεια της Θεσσαλονίκης (Α) κατατάσσεται η στην Ημαθία και η πρώτη της Ημαθίας (D) η στη θεσσαλονίκη, κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις δύο τελευταίες οικογένειες (Εικ. 6 & Πιν. 5). Παρόμοια αλληλεπίδραση σημειώνεται και στις οικογένειες των πειραμάτων έτους 987 (Πιν. ). Αυτές οι διαφορές αποδίδονται επίσης στην αλληλεπίδραση γενοτύπου-περιβάλλοντος. Αλλο ένα χαρακτηριστικό των πειραμάτων είναι η μεγάλη διαφορά στην απόδοση μεταξύ πρώτης και τελευταίας οικογένειας του αυτού πειράματος, που είναι περίπου 5% (Πιν. 5, & 5), το οποίο συμβαίνει παρά την αυστηρή ένταση επιλογής που εφαρμόσθηκε επί τέσσερις συνεχείς χρονιές (Κυριάκου, 98' Κλιάφας, 988). Αυτό φανερώνει την ύπαρξη γενετικής παραλλακτικότητας για απόδοση, μέσα στην ποικιλία του βαμβακιού, όπως υποστήριξαν ο Manning(955) και ο Χριστίδης (965). Η παρουσία της Βερτιτσιλλίωσης περιόρισε τις αποδόσεις, αύξησε το συντελεστή παραλλακτικότητας (CV) και δημιούργησε αρνητική κύρτωση στην καμπύλη συχνοτήτων της απόδοσης (Εικ., 5, 7 & 8). Εχει υποστηρισχθεί (Φασούλα, 99) ότι οι ασύμετρες κατανομές στις συχνότητες της απόδοσης των ατομικών φυτών είναι αποτέλεσμα αρνητικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των φυτών. Συνέπεια της αρνητικής αλληλεπίδρασης είναι να δημιουργείται αρνητική κύρτωση, υψηλός συντελεστής παραλλακτικότητας και μικρός μέσος όρος απόδοσης. Η Φασούλα (99) αναφέρει ως μια περίπτωση αρνητικής αλληλεπίδρασης τον αλληλοανταγωνισμό μεταξύ των ατομικών φυτών, που διακρίνεται σε γενετικό ή επίκτητο. Μια άλλη περίπτωση αρνητικής αλληλεπίδρασης, όπου δεν υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ των φυτών, με βάση τα αποτελέσματα της παρούσης εργασίας, είναι

65 6 ο ανταγωνισμός μεταξύ φυτού και παθογόνου, συνέπεια του οποίου, επίσης, είναι η αρνητική κύρτωση, ο μεγάλος συντελεστής παραλλακτικότητας και ο χαμηλός μέσος όρος απόδοσης (Εικ. 7 & 8). 5. Σνέοπ απ^δοοτκ - ποοσβολήο. Η απόδοση σχετίζεται αρνητικά με την προσβολή από Βερτιτσιλλίωοτι (Bell, 97), αυτό φαίνεται από την σύγκριση των αποδόσεων στα μολυσμένα και ελεύθερα Βερτιτσιλλίωσης χωράφια του πειράματος (Πιν. 7 & ). Ο βαθμός προσβολής, όπως προκύπτει από τη μέτρηση των μορφολογικών συμπτωμάτων του φυλλώματος και η απόδοση παρουσιάζουν αρνητικό συντελεστή συσχέτισης στα μολυσμένα χωράφια, ενώ είναι ανύπαρκτος στα μη μολυσμένα χωράφια (Πιν. 7, & 9 και Εικ. 6). Την τρίτη χρονιά (988), αντιθέτως, ο συντελεστής συσχέτισης μεταξύ βαθμού προσβολής φύλλων και απόδοσης είναι,8, μη σημαντικός. Αυτό προέκυψε επειδή υπήρξε μικρή ένταση προσβολής και ευνοήθηκαν γενότυποι με υψηλό μεν δυναμικό παραγωγής, που προήλθαν από επιλογή σε μη Βερτιτσιλλιωμένο χωράφι (Θεσσαλονίκης), αλλά είναι ευαίσθητοι στη Βερτιτσιλλίωση. Ενώ το υλικό προέλευσης Πατουλιάς (987), μολυσμένο χωράφι, είναι υλικό με αντοχή μεν στη Βερτιτσιλλίωση αλλά όχι απόδοσης και στο πείραμα Μεγαλοχωρίου (988), λόγω μικρής προσβολής δεν υπερείχαν των ευπαθών αν και παρουσιάζουν λιγώτερη προσβολή. Για την παραπάνω συμπεριφορά ο Γαλανόπουλος (985) αναφέρει ότι σε περιπτώσεις περιορισμένης πυκνότητας μολύσματος στο έδαφος ή όταν οι συνθήκες του περιβάλλοντος δεν ευνοούν την εμφάνιση της ασθένειας σε μεγάλο βαθμό, τότε λιγώτερο ανθεκτικές ποικιλίες, εφ'οσον συγκεντρώνουν κατάλληλο συνδυασμό αγρονομικών γνωρισμάτων, μπορούν να δώσουν μεγαλύτερες αποδόσεις από τις ανθεκτικές. Πράγματι, στο πείραμα Τρικάλων (Πατουλιά) 987 η επιλεγείσα οικογένεια Α, που ήρθε δεύτερη σε απόδοση, τόσο σε μολυσμένο όσο και μη μολυσμένο χωράφι, έχει μεγάλο βαθμό προσβολής από Βερτιτσιλλίωση (Πιν. ). Αυτό υποδηλώνει ότι στην επιλογή για αντοχή, πρωταρχικά πρέπει να βασιζόμαστε στην απόδοση και όχι στη δημιουργία απόλυτης αντοχής. Επίσης ο Willes (97) αναφέρει ότι δύο σειρές που εμφανίζουν τα ίδια συμπτώματα, μπορεί να παρουσιάσουν σημαντική διαφορά στην απόδοση, που σημαίνει ότι η Βερτιτσιλλίωση δεν είναι ο αποκλειστικός παράγοντας που διαμορφώνει την απόδοση (DeVay & RosieHe, 986).

66 6 Για παράδειγμα, οι οικογένειες 7Ε και Α, του πειράματος Τρικάλων (Πατουλιά) 987, ενώ έχουν περίπου τον αυτό βαθμό προσβολής διαφέρουν πάνω από 5% στην απόδοση (f"hv. & ). Επίσης το 986 στο πείραμα Ημαθίας (Τρίκαλα) βλέπουμε την οικογένεια 7Ε ενώ έχει τον μικρότερο βαθμό προσβολής, σε απόδοση κατατάσσεται η, ενώ η Α με τον ίδιο βαθμό κατατάσσεται η (Πιν. 5 & 6). Η αρνητική συσχέτιση μεταξύ συμπτωμάτων φύλλων και ύψους, στο πείραμα Μεγαλοχωρίου 988, φαίνεται ότι συνδέεται με την αρνητική συσχέτιση, μη σημαντική στο πείραμα μας, μεταξύ απόδοσης και ύψους (Πιν. 9). Δηλαδή, η Βερτιτσιλλίωση περιορίζει το υψος, αλλά τα ευπαθή φυτά είναι και τα πιο αποδοτικά. Πιθανή φυσιολογική ερμηνεία αυτού είναι ότι η Βερτιτσιλλίωση επηρεάζει περισσότερο τις παραγωγικές ποικιλίες, που φέρνουν πολύ φορτίο και βρίσκονται σε παραγωγικό στάδιο, ενώ αυτές με λίγο φορτίο βρίσκονται σε βλαστικό στάδιο και αναπτύσσουν ύψος χωρίς να επηρεάζονται από τη Βερτιτσιλλίωση (Belt, 97' Bassett, 97). Γι'αυτό και οι όψιμες ποικιλίες, όπως είναι οι Acala, αντεπεξέρχονται καλύτερα, διότι την περίοδο προσβολής βρίσκονται ακόμη στο βλαστικό στάδιο, εν σχέσει με τις πρώιμες, όπως η "S" και η "Σίνδος 8". 6. Επιλονή Βάσει αηόφροης. Οι αποδόσεις των πειραμάτων της ίδιας χρονιάς στις δύο τοποθεσίες, σε μολυσμένο και μη μολυσμένο χωράφι, δεν σχετίζονται μεταξύ τους (Πιν. 7 & ). Εντούτοις, υπάρχουν μερικές οικογένειες που δίδουν υψηλή απόδοση και στις δύο τοποθεσίες. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να βρεθούν οικογένειες με ομοιόσταση, οι οποίες θα αποδίδουν ικανοποιητικά τόσο σε συνθήκες Βερτιτσιλλίωσης όσο και χωρίς Βερτιτσιλλίωση, είναι δηλαδή οικογένειες με γενική προσαρμοστικότητα (Φασοΰλας, 989). Επιλέγοντας τις δύο χρονιές (986 & 987) με κριτήριο την απόδοση την πρώτη οικογένεια από κάθε χωράφι, μολυσμένο KCU μη μολυσμένο, καθώς και δύο-τρεις οικογένειες με υψηλή απόδοση συγχρόνως στις δύο τοποθεσίες, επιλέγουμε τριών κατηγοριών οικογένειες. Δηλαδή, οικογένειες με ειδική προσαρμοστικότητα σε Βερτιτσιλλιωμένα χωράφια, με ειδική προσαρμοστικότητα σε μη Βερτιτσιλλιωμένα και με γενική προσαρμοστικότητα τόσο για Βερτιτσιλλιωμένα όσο και μη Βερτιτοτλλιωμέναμένα χωράφια. Στον Πίνακα παρουσιάζεται η μέση απόδοση των οικογενειών, στα πειράματα

67 65 Θεσσαλονίκης (Αγρόκτημα) και Τρικάλων (Πατουλιά) έτους 987, που είναι απόγονοι των επιλεγέντων οικογενειών την προηγουμένη χρονιά (986) για γενική προσαρμοστικότητα και ειδική προσαρμοστικότητα. Οι οικογένειες με ειδική προσαρμοστικότητα για βερτιτσιλλίωση υπερέχουν στα Τρίκαλα, σε μολυσμένο χωράφι, ενώ οι οικογένειες για μη Βερτιτσιλλίωση υπερέχουν στη Θεσσαλονίκη, σε μη μολυσμένο χωράφι. Την ίδια συμπεριφορά, δηλαδή οι οικογένειες που επιλέγονται με κριτήριο την απόδοση για ειδική προσαρμοστικότητα σε Βερτιτσιλλιωμένο χωράφι, να υπερτερούν την επόμενη χρονιά σε επίσης Βερτιτσιλλιωμένο και οι επιλεγόμενες για μη Βερτιτσιλλίωση, να υπερτερούν επίσης σε μη Βερτιτσιλλιωμένο περιβάλλον την επόμενη χρονιά, παρατηρούμε και στον Πίνακα, όπου παρουσιάζεται, όχι η μέση απόδοση των οικογενειών, αλλά, η καλύτερη οικογένεια μέσα στην κατηγορία ειδικής προσαρμοστικότητας για Βερτιτσιλλίωση και μη Βερτιτσιλλίωση οικογενειών. Χαρακτηριστική όμως, είναι η κατάταξη των οικογενειών με γενική προσαρμοστικότητα. Ο μέσος όρος των οικογενειών αυτών προηγείται στο μολυσμένο περιβάλλον των Τρικάλων (Πιν. ) ενώ η καλύτερη οικογένεια της κατηγορίας γενικής προσαρμοστικότητας υπερέχει και στα δυο περιβάλλοντα σε μολυσμένο και μη μολυσμένο (Πιν. ). Η σημασία της υπεροχής των οικογενειών γενικής προσαρμοστικότητας γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, δεδομένου ότι αυτές διατηρούν την υπεροχή τους παρ'οτι δοκιμάζονται σε διαφορετικά περιβάλλοντα από εκείνα που επιλέγονται. Οι γενικής προσαρμοστικότητας οικογένειες φαίνεται ότι έχουν ενσωματώσει γονίδια ομοιόστασης, που σημαίνει ότι μπορούμε να επιλέγουμε φυτά με καλή απόδοση τόσο για μολυσμένα όσο και για μη μολυσμένα χωράφια, αρκεί να κάνουμε παράλληλη επιλογή από την αρχή του προγράμματος (Φασουλας, 989). Την τρίτη χρονιά (988), επίσης σε μολυσμένο χωράφι (Μεγαλοχώρι), προηγήθηκαν πάλι οι οικογένειες γενικής προσαρμοστικότητας. Πιθανόν οι οικογένειες γενικής προσαρμοστικότητας να αποκτούν διαρκή αντοχή, εν αντιθέσει μ'αυτές που επιλέγονται για ειδική προσαρμοστικότητα σε μολυσμένα χωράφια, που ίσως αποκτούν μη διαρκή αντοχή (Van der Plank, 968). Την ορθότητα της χρησιμοποίησης της απόδοσης ως κριτηρίου επιλογής την βλέπουμε στην Εικόνα 9, όπου παρουσιάζεται η απόδοση των ποικιλιών στο πείραμα Θεσσαλονίκης και Τρικάλων (Πατουλιά) 987, τη χρονιά με τη μεγαλύτερη προσβολή

68 66 Βερτιτσιλλίωσης. Παρατηρούμε την "Μακεδονία" να υπερέχει της "Σίνδος 8" κατά % και να συναγωνίζεται τις ανθεκτικές *Zém" σε μολυσμένο χωράφι. Αλλά και την τρίτη χρονιά (988) με μικρή ένταση προσβολής η "Μακεδονία" επίσης υπερέχει της "Σίνδος 8" τόσο σε κυψελωτό όσο και σε συνθήκες γεωργού (Εικ. ). Το ίδιο παρατηρήθηκε και την τέταρτη χρονιά (989) σε πείραμα με συνθήκες γεωργού (Πιν. â Εικ. ). Η διαφορετική κατάταξη των οικογενειών βάσει της απόδοσης και βάσει της αντοχής, όπως αυτή εκτιμήθηκε από τα συμπτώματα, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αν επιλέγαμε με κριτήριο την αντοχή δεν θα επιλέγαμε τις πιο αποδοτικές (Πιν. 5, 6,, & 5). Επιπλέον αν κάναμε τεχνητές μολύνσεις και αξιολόγηση για αντοχή και μετά για απόδοση στο χωράφι, πιθανόν να χάναμε αποδοτικούς γενότυπους, πέρα από την απώλεια χρόνου. Επιλέγοντας λοιπόν, από την αρχή του βελτιωτικού προγράμματος, παράλληλα σε φυσικά μολυσμένα και σε ελεύθερα Βερτιτσιλλίωσης χωράφια, σ'ενα αντιπροσωπευτικό δίκτυο πειραματικών, με μοναδικό κριτήριο την απόδοση, οπωσδήποτε θα απομονωθούν γενότυποι με ικανοποιητική απόδοση και αντοχή στη Βερτιτσιλλίωση, δεδομένης της μεγάλης παραλλακτικότητας που έχει το βαμβάκι, τόσο για αντοχή όσο και για απόδοση, χωρίς την ανάγκη προσφυγής σε διασταυρώσεις.

69 67 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από την εργασία αυτή προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα:. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη γενετικής παραλλακτικότητας για αντοχή στη Βερτιτσιλλίωση μέσα στην ποικιλία "Μακεδονία", που είναι μια ευπαθής ποικιλία βαμβακιού.. Αποδείχθηκε η αποτελεσματικότητα της επιλογής για αντοχή στη Βερτιτσιλλίωση του βαμβακιού, με μοναδικό κριτήριο την απόδοση, επιλέγοντας μέσα σε μια ευπαθή ποικιλία και χωρίς την πραγματοποίηση διασταυρώσεων. Μπορούμε επομένως, να εξασφαλίσουμε σταθερότητα αντοχής στη Βερτιτσιλλίωση αρκεί να επιλέγουμε συνεχώς, για απόδοση και ποιότητα, με την κυψελωτή μεθοδολογία, σε χωράφια με ιστορικό μολύσματος από Βερτιτσιλλίωση ή όχι.. Οι ενδείξεις που παρέχονται από τα πειραματικά δεδομένα δύο συνεχόμενων ετών δείχνουν ότι οι οικογένειες που επιλέγονται για γενική προσαρμοστικότητα, σε Βερτιτσιλλιωμένα και μη Βερτιτσιλλιωμένα χωράφια, τείνουν να υπερέχουν των οικογενειών ειδικής προσαρμοστικότητας, όταν δοκιμάζονται σε απρόβλεπτα περιβάλλοντα.. Το μέγεθος της προσβολής ενός χωραφιού από Βερτιτσιλλίωση αντανακλάται στο μέγεθος της αρνητικής κύρτωσης, που ακολουθεί η κατανομή της απόδοσης των ατομικών φυτών και στο μέγεθος του συντελεστή παραλλακτικότητας. Τα ανωτέρω υποδηλώνουν ότι εάν επιλέξουμε μέσα στις Ελληνικές ποικιλίες "S" και "Σίνδος 8", που είναι ευαίσθητες στη Βερτιτσιλλίωση, θα προκύψουν σειρές ανθεκτικές και αποδοτικές και δεν θα χρειάζεται η εισαγωγή ξένων ανθεκτικών ποικιλιών.

70 68 Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η Στην ποικιλία βαμβακιού "Μακεδονία", που είναι ευαίσθητη στη Βερτιτσιλλίωοη, μελετήθηκε η δυνατότητα επιλογής σειρών ανθεκτικών με μοναδικό κριτήριο την απόδοση σε φυοτκά μολυσμένο χωράφι, με την χρήση της κυψελωτής μεθοδολογίας. Το πείραμα διήρκησε τέσσερα χρόνια και διεξήχθηκε στους νομούς Θεσσαλονίκης, Ημαθίας και Τρικάλων. Οι πειραματικοί εγκαταστάθηκαν σε χωράφια παραγωγών που ήταν μολυσμένα από Βερτιτσιλλίωση.Τις δυο πρώτες χρονιές χρησιμοποιήθηκαν επιπλέον, χωράφια του αγροκτήματος του Πανεπιστημίου, που ήταν ελεύθερα Βερτιτσιλλίωσης. Παράλληλα με την επιλογή, που γινόταν με το R-9 σχέδιο της κυψελωτής μεθοδολογίας, εγκαταστάθηκαν πειραματικοί σε σχέδιο με πλήρεις τυχαιοποιημένες ομάδες, σε συνθήκες γεωργού, ενώ χρησιμοποιήθηκαν οι καλλιεργούμενες ποικιλίες "Σίνδος 8", "S", "Ζέτα " και "Ζέτα 5" ως μάρτυρες. Για την εκτίμηση της αντοχής μετρήθηκαν τα συμπτώματα προσβολής των φύλλων. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη μεγάλης παραλλακτικότητας για αντοχή στην Βερτιτσιλλίωοη μέσα στην ποικιλία "Μακεδονία. Επιπλέον οι μισές οικογένειες της "Μακεδονία" παρουσίασαν με μια χρονιά επιλογή σε Βερτιτσιλλιωμένο χωράφι, καλύτερη αντοχή από την "Σίνδος 8", ενώ υπήρξαν μερικές οικογένειες που έφτασαν την αντοχή των ανθεκτικών ποικιλιών "Ζέτα", τις οποίες συγχρόνως υπερέβησαν στην απόδοση. Για δύο χρονιές επιλέγονταν οικογένειες με γενική και ειδική προσαρμοστικότητα. Γενική για Βερτιτσιλλιωμένο και μη Βερτιτσιλλιωμένο χωράφια και ειδική για Βερτιτσιλλιωμένο ή μη Βερτιτσιλλιωμένο χωράφια. Την καλύτερη συμπεριφορά παρουσίασαν οι οικογένειες γενικής προσαρμοστικότητας, όταν δοκιμάζονταν σε απρόβλεπτα περιβάλλοντα. Από τα αποτελέσματα των πειραμάτων συμπεραίνουμε ότι μπορούμε να επιλέγουμε και να εξασφαλίζουμε σταθερότητα αντοχής στη Βερτιτσιλλίωοη αρκεί να επιλέγουμε, συνεχώς, για απόδοση με την κυψελωτή μεθοδολογία σε χωράφια με ιστορικό μολύσματος από Βερτιτσιλλίωση ή όχι.

71 69 The yield as criterion of selection for resistance to Verticillium witt of cotton (G.hirsutum L.) SOTIRIOS I. KLIAFAS S U M M A R Y In the cotton variety "Macedonia" that is susceptible in the Verticillium-wilt the selection possibility of a line resistance to the verticillium-wilt, was studied the only criterion the yield in a naturally infected field with the use of the honeycomb methodology. The experiment was last four years and was carried out at Thessatoniki, Imathia and Trikala counties. The experimental fields were established in farmers land that were verticillium-wilt infected. During the first two years of the experiment, field of the University farm was also used that was verticillium-wilt free. The selection was done with the R-9 design of the honeycomb methodology. At the same time, experimental fields were established with complete randomized blocks to farmer conditions. The Greek cultivars "Sindos 8", -S", "Zeta " and "Zeta 5" were used as control. The symptoms of the infected leaves were for the resistance evaluation. A great variability of resistance to the verticillium within "Macedonia" variety was noticed. Besides, fifty percent of the "Macedonia" lines tested in a verticillium infected field had had better resistance from "Sindos 8". There were also same lines that had had the same resistance with the resistant varieties "Zeta" which they surpassed in yield. For two years lines with general and special adaption were selected. General adaption for verticillium and no verticillium fields and special adaption for verticillium or no verticillium soils. Lines of general adaption had the best results when tested at new enviroments. The results of the experiments indicate that we can select and obtain verticillium resistant stability when the criterion is the yield with the use of the honeycomb methodology, on verticillium infected or no soils.

72 7 Β ΙΒΛΙΟΓ ΡΑΦΙΑ Abou-EI-Flttouh,H.A., J.O.Rawlings and P.A.Miller, 969. Genotype by Environment interactions in Cotton/Their nature and releated environmental variabies. Crop Sci. 9:77-8 Aiiard, R.W., 96. Principles of plant breeding. John Wiley and Sons, Inc. New York-London, p.p. 85 Αποστολίδης, Κ.Α., 96. Βερτιτοτλλίωσις του βάμβακος προξενουμένη από τον μύκητα Vertictilium albo-atrum Reink and Berth. "Γεωργικό Δελτίο" Μαϊος 96. Ashworth, L.J.Jr., 98. Aggressiveness of random and selected isolated of Verticillium dahliae from cotton and the quantitative relationship of internal inoculum to defoliation. Phytopathology 7:9-95. Ashworth, L.J.Jr., N.Galanopoulos and S.Galanopouiou, 98. Selection of parhogenic strains of Verticillium dahliae and influence on the useful life of cotton cultivars in the field. Phytopathology 7: Barrow, J.R., 97. Heterozygosity in Inheritance of Verticillium wilt tolerance in cotton. Phytopathology 6:-. Barrow, J.R., 97. Genetjcts of Verticitlium tolerance in cotton. In C.D.Ranney (ED) Verticillium wot in cotton USDA-ARS-S-l9: Bassett,D.M., 97. Resistance of cotton cultivars to Verticillium wilt and its relationship to yield. Crop Sci. : Beek, M.A., 986. Breeding for horizontal resistance to wheat disease. FAO, Rome. (FAO PI. prod, and prot. paper, 69). Bell, A.A., 97. Nature of disease resistance. In C.D.Ranney (ed) VerticHSum wilt of cotton. USDA-ARS-S-9:7-6 Belt, A.A. and J.T.Presley, 969. Temperature effects upon resistance and phytoalexin syntesis in cotton inoculated with Verticillium albo-atrum. Phytopathology 59:-6. Brinkerhoff, LIA., 97. Effects of environment on the pathogen and the disease. In C.D.Ranney (ed) Verticillium wht of cotton. USDA-ARS-S-9: Γαλανόποι>λος, Ν., 985. Συμπεριφορά ποικιλιών βαμβακιού ως προς την απόδοση και ανθεκτικότητα στην Βερτιτσιλλίωση σε μολυσμένους από το παθογόνο αγρούς. Ερευνα

73 7 στο Βαμβάκι. Τομ. Ι, τεύχος, σελ. -8 (Έκδοση Οργ. Βάμβακος). Γαλανόπουλος, Ν., 985. Παραγωγικότητα και ανθεκτικότητα στην Βερτιτσιλλίωση έξι ποικιλιών βαμβακιού σε μολυσμένες από VerticiHium περιοχές. Ερευνα στο Βαμβάκι., σελ. 9-. Γαλανόπουλος, Ν. και Στ. Γαλανοπούλου, 988. Συμπεριφορά πέντε ποικιλιών βαμβακιού σε οκτώ περιοχές ως προς την απόδοση και αντοχή στη βερτιτσιλλίωση το 98. Ερευνα στο Βαμβάκι, ():-55. Γαλανόπουλος, Ν. και Στ. Γαλανοπούλου-Σενδουκά, Θ9. Σχέση πυκνότητας μολύσματος VerticiHium dahliae στο έδαφος, πυκνότητας φυτείας, ποσοστού προσβολής και απόδοσης βαμβακιού. Ανακοίνωση ου Συνεδρίου Γενετικής και Βελτίωσης των Φυτών. Αθήνα. Γαλανοπούλου-Σενδουκά Στ., 987. Συμπεριφορά υβριδίων βαμβακιού στην Ελλάδα. Γεωργική Ερευνα ff : 5-. Γαλανοπούλου-Σενδουκά, Στ., 988. Ετέρωση στο βαμβάκι. Πρακτικά ου Επιστ. Συνεδρίου Γεν.Βελτίωσης Φυτών. ΘεσΜκη. σελ. 6-. Γαλανοπούλου-Σενδουκά, Στ., 988. Ποικιλίες βαμβακιού. "Βελτιωτικά" : Γαλανοπούλου-Σενδουκά, Στ. και Σ. Μήτρας, 98. Προστασία και περιγραφή της Ελληνικής συλλογής βαμβακιού. Γεωργική Ερευνα, 8:7-5. Γαλανοπούλου, Στ. και Ν.Γαλανόπουλος, 985. Μελέτη προσβολής βαμβακιού από Βερτιτσιλλίωση.Ρόλος ποικιλιών και καλλιεργητικών παραγόντων. Προσδιορισμός ποσοτικών και ποιοτικών απωλειών. Γεωργική Ερευνα, 9:59-8. Cano-Rios, Ρ. and D.D.Davis, 98. Breeding for early maturity and VerticiHium wilt tolerance in Upland cotton. Grop Sci. :9-. Cotton, J.R., 965. Breeding cotton for tolerance to VerticiHium witt. USDA-ARS- -8. Davis, D.D., 978. Hybrid cotton: specific problems and potentials Adv. Agron. :9-57. Devey, M.E. and A.A.Rosielle, 986. Relationship between field and greenhouse. Ratings for Tolerance to VerticiHium wilt on cotton. Crop Sci. 6:-. Dud!y,J.W. and R.H. Moll, 969.Interpretations and use of estimates of heritabilrty and genetic variances in plant breeding. Crop Sci. 9:57-6. Duncan, D.R. and E.B.Himelick, 986. Inhibition of conidial production of VerticiHium dahliae with ammonium sulfate. Phytopathology. 76: FAO, 986. Breeding for durable resistance in perennial crops. FAO, Rome (FAO pi.