ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ:

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ KARL POPPER ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΧΑΡΕΛΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΡΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Πίνακας περιεχομένων ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Η ζωή του Πλάτωνα Πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που επέδρασαν στον Πλάτωνα Η πολιτική φιλοσοφία κατά τον 4ο αιώνα π.χ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ POPPER ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ α Ο ιστορικισμός β Ηράκλειτος: η αναζήτηση σταθερότητας στην αέναη αλλαγή γ Η θεωρία των Μορφών ή των Ιδεών Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ α Αλλαγή και στάση β Φύση και σύμβαση ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ α Ολοκληρωτική δικαιοσύνη β Η αρχή της ηγεσίας γ Ο φιλόσοφος βασιλιάς δ Αισθητισμός, τελειοκρατία, ουτοπισμός ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΕΠΙΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ α Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της Ο KARL POPPER ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Karl Popper: Βιογραφία και ιστορία Ο ολοκληρωτισμός στον 20ο αιώνα Η υποδοχή της κριτικής του Popper στον Πλάτωνα...87 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...97 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Karl Raimund Popper, ένας από τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα, γεννήθηκε στη Βιέννη το 1902 και έζησε ως το Ήταν ένας από τους επιφανείς εκπροσώπους του ουμανιστικού και ανοικτού φιλελευθερισμού. 1 Αν και αυστριακής καταγωγής, έζησε τα παραγωγικά του χρόνια στη Νέα Ζηλανδία και στην Αγγλία. Η συνεισφορά του ήταν σημαντική στη φιλοσοφία της επιστήμης και στην πολιτική φιλοσοφία. Η διαμόρφωση της προσωπικότητάς του συνδέθηκε άρρηκτα με τα σημαντικά, πολιτικά γεγονότα των αρχών του 20ου αιώνα στην Ευρώπη. Βίωσε κατά την εφηβική του ηλικία τις συνέπειες του Α Παγκοσμίου πολέμου, τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας και την Οκτωβριανή επανάσταση. Ενηλικιώθηκε στο Μεσοπόλεμο και επηρεάστηκε από τη φτώχεια, τον εθνικισμό, την οικονομική ύφεση, την άνοδο του κομμουνισμού και την επικράτηση του φασισμού. 2 Εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα και σύντομα αποχώρησε για να γίνει ένας από τους πιο σφοδρούς επικριτές της μαρξιστικής ιδεολογίας. Είδε την κατάληψη της εξουσίας στη Ρωσία, την Ιταλία και τη Γερμανία από ολοκληρωτικά καθεστώτα. Το 1937, ένα χρόνο πριν την ενσωμάτωση της Αυστρίας στο Τρίτο Ράιχ, εκπατρίστηκε λόγω της εβραϊκής του καταγωγής. Όλες αυτές οι εμπειρίες σφράγισαν τη σκέψη του και αποτυπώθηκαν στο πολιτικό του έργο. Θεωρούσε ότι το μέλλον είναι ανοιχτό και μη προκαθορισμένο και ανήκει σε εμάς η ευθύνη για τον καθορισμό και τη νοηματοδότησή του. Τόνιζε ότι ιδιαίτερα αυξημένη ευθύνη φέρουν οι διανοούμενοι, μια ομάδα ανθρώπων που διακρίνεται για ελαττώματα, όπως η αλαζονεία, ο δογματισμός και η πνευματική ματαιοδοξία. Κατά τη γνώμη του οι διανοούμενοι βαρύνονται με μεγάλα λάθη, επειδή προκάλεσαν αντιπαλότητες μεταξύ των ανθρώπων, υπηρέτησαν τυραννικά καθεστώτα και δικτάτορες, προσπάθησαν να συναρπάσουν τους ανθρώπους με μια περισπούδαστη και εξεζητημένη γλώσσα προξενώντας τους σύγχυση, διαστρέβλωσαν αλήθειες και παραπλάνησαν λαούς. Ο Popper διακήρυττε ότι οι διανοούμενοι έχουν χρέος να υπηρετούν με ανιδιοτέλεια και αντικειμενικότητα την ανθρωπότητα, την ελευθερία και την ισότητα. Ενστερνιζόταν την ηθική του Σοπενχάουερ, που έλεγε να μην βλάπτεις και να μην πλήττεις κανέναν, αλλά να τους βοηθάς όλους, όσο καλύτερα μπορείς. 3 Ζώντας άμεσα τα φρικιαστικά εγκλήματα του 20ου αιώνα θεώρησε καθήκον του να υπερασπιστεί με το έργο του τις φιλελεύθερες αξίες. Η συμβολή του στον αγώνα 1 Σπύρος Μακρής, Φιλελευθερισμός: φιλοσοφικές απαρχές και σύγχρονες τάσεις, από τον Αριστοτέλη στον John Rawls, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2007, σ Βλ. λήμμα Καρλ Ράιμουντ Πόπερ στο Λεξικό Στοχαστών του 20ου αιώνα: πολιτικός οδηγός για τον 21ο, επιμ. Robert Benewick & Philip Green, Σαββάλας, Αθήνα 2011, σ Για την άποψη του Popper για τις ευθύνες και το χρέος των διανοουμένων βλ. Καρλ Ρ. Πόππερ, Η ζωή είναι επίλυση προβλημάτων: σκέψεις για την επιστήμη, την ιστορία & την πολιτική, Μελάνι, Αθήνα 2011, σ

4 κατά του Hitler και του ολοκληρωτισμού ήταν η συγγραφή των βιβλίων Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της και Η Ένδεια του Ιστορικισμού, τα οποία εξέδωσε μετά τον πόλεμο, για να μη βοηθήσει το φασισμό με την κριτική του στο μαρξισμό. Αυτά τα έργα εντάσσονται στη φιλελεύθερη παράδοση του Immanuel Kant και του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού του John Stuart Mill, τον οποίο ο Popper θεωρούσε πνευματικό του πατέρα. Εξέφραζαν την πίστη του στη δυνατότητα της επικράτησης του δικαίου, της ισονομίας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της ανοιχτής κοινωνίας. Η κριτική του είχε ως στόχο τη σκέψη του Πλάτωνα, του Hegel και του Marx. Στον Πλάτωνα είχε διακρίνει τις ρίζες της δικαιολόγησης της προπαγάνδας και της ολοκληρωτικής δικαιοσύνης, στο Hegel τη δικαιολόγηση του εθνικισμού και της λατρείας του κράτους και στο Marx τη δικαιολόγηση του ταξικού πολέμου και της βίαιης επανάστασης. Τους θωρούσε υπέρμαχους της κλειστής κοινωνίας, που καταπιέζει τον ελεύθερο λόγο, την ισότητα και την κριτική σκέψη. Ιδιαίτερα επικριτικός ήταν απέναντι στον ουτοπισμό, τον κεντρικό σχεδιασμό και την ολιστική κοινωνική μηχανική. Λόγω των συνθηκών υπό τις οποίες άσκησε την κριτική του, ο μαχητικός του λόγος διεπόταν από συναισθηματισμό και εκφραστική σκληρότητα με αποτέλεσμα κάποιες φορές να καταλήγει σε μια αμφιλεγόμενη ερμηνεία των σχετικών κειμένων. 4 Ο Popper ήταν υπέρμαχος της συνεχούς κοινωνικής μεταρρύθμισης με τη μέθοδο της σταδιακής, βήμα προς βήμα κοινωνικής μηχανικής. Υποστήριζε ότι η πολιτική πρέπει να αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση της δυστυχίας και όχι στην αύξηση της ευτυχίας ή στην ηθική βελτίωση των ανθρώπων. Αν και τασσόταν υπέρ της δημοκρατίας, της ανεκτικότητας και της ελευθερίας, αναγνώριζε λόγω του σκεπτικισμού του ότι η απόλυτη επιδίωξη αυτών των στόχων ήταν αδύνατη και υπέκρυπτε αντιφάσεις, π.χ. η απόλυτη ανεκτικότητα αυτοϋπονομεύεται, όταν παρέχεται σε πράξεις αυτών που δεν είναι ανεκτικοί. Η πολιτική του θεωρία βασιζόταν στην ανάληψη της ατομικής ευθύνης από τους ανθρώπους για τις πράξεις τους. 5 Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση και ο σχολιασμός της κριτικής του Karl Popper στην πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα και η διερεύνηση των ιστορικών συνθηκών εντός των οποίων παρήχθησαν οι δύο φιλοσοφικές προτάσεις. Πρόκειται να διερευνηθεί αν ευσταθεί ο βασικός ισχυρισμός του Popper ότι ο Πλάτωνας ως υπέρμαχος των αξιών της κλειστής κοινωνίας είναι σε θεωρητικό επίπεδο πρόδρομος των ολοκληρωτικών καθεστώτων του 20ου αιώνα και σε ποιο βαθμό οι ιστορικές συνθήκες επηρέασαν και διαμόρφωσαν τη σκέψη των δύο φιλοσόφων. Η εργασία διαρθρώνεται σε τρία κύρια κεφάλαια. Στο πρώτο, που επιγράφεται «Ο Πλάτωνας και η εποχή του», παρατίθενται τα βιογραφικά στοιχεία του Αθηναίου φιλοσόφου και περιγράφονται οι 4 Βλ. Λεξικό Στοχαστών του 20ου αιώνα: πολιτικός οδηγός για τον 21ο, ο. π., σ Ο. π., σ

5 πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, που επέδρασαν στη διαμόρφωση της σκέψης του. Η ανάλυση εστιάζει σε βιώματα και επιλογές του, που βοηθούν να καταλάβουμε για ποιο λόγο αποστασιοποιήθηκε από το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα της κλασικής εποχής και διαμόρφωσε μια ολιγαρχική πολιτική θεώρηση. Ακόμη, περιγράφονται οι βασικές αρχές της πολιτικής σκέψης του 4ου αιώνα π.χ., από τις οποίες προέκυψε το μετέπειτα πολιτικό πρότυπο των ελληνιστικών βασιλείων και διερευνάται η σχέση της πλατωνική σκέψης με την εποχή της. Το δεύτερο κεφάλαιο, που επιγράφεται «Η κριτική του Popper στην πλατωνική φιλοσοφία», είναι το εκτενέστερο και ακολουθεί τη δομή του πρώτου τόμου της Ανοιχτής Κοινωνίας και των Εχθρών της. Χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Το πρώτο αναφέρεται στη γοητεία του Πλάτωνα και εξετάζει τα ιστορικιστικά στοιχεία της θεωρίας του, την επίδραση στην πλατωνική σκέψη του Ηρακλείτου με την αναζήτηση της σταθερότητας στην αέναη αλλαγή και τη θεωρία των Μορφών ή των Ιδεών. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται η κοινωνιολογία του Πλάτωνα και οι θέσεις του για την αλλαγή και τη στάση, όπως και για τη φύση και τη σύμβαση. Στο τρίτο μέρος εξετάζεται το πολιτικό πρόγραμμα του Πλάτωνα επιμερισμένο σε βασικούς τομείς, όπως η ολοκληρωτική δικαιοσύνη, η αρχή της ηγεσίας, ο φιλόσοφος βασιλιάς και ο αισθητισμός, η τελειοκρατία και ο ουτοπισμός του. Στο τέταρτο μέρος εξετάζεται μια γενική ερμηνεία του Popper για την άρνηση της ανοιχτής κοινωνίας από τον Πλάτωνα και την προτίμηση του προς τις αρχές της κλειστής κοινωνίας. Το τρίτο κεφάλαιο επιγράφεται «Ο Karl Popper και η εποχή του». Σε αυτό παρατίθενται βασικά βιογραφικά του στοιχεία, που δείχνουν πως η πολιτική του σκέψη και στάση καθορίστηκαν από τα σημαντικά γεγονότα των αρχών του 20ου αιώνα. Στη συνέχεια δίνεται ένα σχεδιάγραμμα των συνθηκών, της εξέλιξης και της επικράτησης των ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη, καθώς ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Popper έγραψε το κύριο, πολιτικό του έργο. Τέλος, γίνεται αναφορά στην υποδοχή της θεωρίας του Popper από άλλους στοχαστές. Σήμερα, εβδομήντα ένα χρόνια μετά την έκδοση της Ανοιχτής Κοινωνίας και των Εχθρών της και της Ένδειας του Ιστορικισμού, κάποιες από τις απόψεις του Popper διατηρούν την αξία τους, ενώ άλλες επικρίνονται ως παρωχημένες και αμφιλεγόμενες. Αυτή είναι άλλωστε η μοίρα κάθε επιστημονικού ή στοχαστικού έργου. Ο χρόνος υποδεικνύει τα προτερήματα και τις ελλείψεις του ως ένας σκληρός και αψευδής μάρτυρας. Χρέος κάθε γενιάς είναι να αναστοχάζεται το παρελθόν, να αναγνωρίζει με σεβασμό τη συνεισφορά των μεγάλων δασκάλων στον πνευματικό αγώνα της ανθρωπότητας, να διδάσκεται από τα επιτεύγματα και τις ανεπάρκειες τους και αναλαμβάνοντας την ευθύνη, όπως τόνιζε ο Popper, να χαράσσει νέους δρόμους στο μεγάλο ταξίδι προς τον εξανθρωπισμό. 5

6 6

7 1. Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ 1.1 Η ζωή του Πλάτωνα Ο Πλάτωνας γεννήθηκε στην Αθήνα το 427 π.χ., κατά το τέταρτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου. Ήταν αριστοκρατικής καταγωγής. Ο πατέρας του Αρίστων καταγόταν από τον Κόδρο, τον τελευταίο βασιλιά της Αθήνας. Μέσω αυτού η καταγωγή του οίκου αναγόταν στο θεό Ποσειδώνα. Η μητέρα του Περικτιόνη είχε επίσης επιφανή καταγωγή. Ήταν απόγονος του Σόλωνα, του σημαντικού Αθηναίου νομοθέτη. Συγγένευε, ακόμη, με τους πρωτοστάτες του ολιγαρχικού κινήματος των Τριάκοντα Τυράννων. Ο Χαρμίδης ήταν αδελφός της και ο Κριτίας εξάδελφος της. Ο Πλάτωνας και τα αδέρφια του Αδείμαντος, Γλαύκωνας 6 και Ποτώνη 7 έμειναν νωρίς ορφανά από πατέρα. Η μητέρα τους παντρεύτηκε το θείο της Πυριλάμπη, που ήταν φίλος και υποστηρικτής του Περικλή. Για τη ζωή του Πλάτωνα ως το εξηκοστό έτος της ηλικίας του υπάρχουν ελάχιστα διαθέσιμα και αξιόπιστα στοιχεία. Ο ίδιος απέφευγε να κάνει αναφορές στον εαυτό του. Οι πληροφορίες που καταγράφουν μεταγενέστεροι συγγραφείς δεν μπορούν να θεωρηθούν ασφαλείς και πρέπει να προσεγγίζονται με επιφυλακτικότητα. Το μόνο στοιχείο, που αφορά τα νεανικά του χρόνια και για το οποίο είμαστε βέβαιοι, είναι η ισχυρή επίδραση που άσκησε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της σκέψης του η φιλία του με το Σωκράτη. Ο Σωκράτης είχε συνδεθεί με φιλία με το Χαρμίδη και τον Κριτία, πριν ακόμη γεννηθεί ο ανιψιός τους, και ο Πλάτωνας τον γνώρισε σε νεαρή ηλικία. 8 Το πραγματικό του όνομα ήταν Αριστοκλής, αλλά σύμφωνα με μια παράδοση ονομάστηκε «Πλάτων» από το πλατύ μέτωπο ή τις φαρδιές πλάτες του. Σε νεαρή ηλικία είχε ασχοληθεί με την πάλη και είχε διακριθεί στα Πύθια. Η μόρφωση του ήταν πολύ καλή. Εκτός από τη γυμναστική είχε εντυπωσιακές γνώσεις στη μουσική, στην ποίηση και στις τέχνες. Σύμφωνα με μαρτυρία του Αριστοτέλη, στα νιάτα του είχε διδαχτεί φιλοσοφία από τον Κρατύλο 9, που ήταν επηρεασμένος από τη φιλοσοφία του Ηρακλείτου Ο Αδείμαντος και ο Γλαύκωνας εμφανίζονται στην Πολιτεία ως νεαροί άνδρες. Βλ. A. E. Taylor, Πλάτων: ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ιορδάνης Αρζόγλου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003, σ Ο γιος της Ποτώνης, Σπεύσιππος, διαδέχτηκε τον Πλάτωνα στη διεύθυνση της Ακαδημίας μετά το θάνατό του το 347 π.χ. Βλ. Auguste Dies, Μεγάλοι Έλληνες: Πλάτων, μτφρ. Χρήστος Μαρκέτης, Εκδόσεις Σκάϊ, Αθήνα 2009, τομ. 2, σ Για βιογραφικά στοιχεία του Πλάτωνα βλ. A. E. Taylor, ο. π., σ Ο Κρατύλος τού είχε διδάξει την ηρακλείτεια διδασκαλία που πρέσβευε «ότι ο κόσμος που μας αποκαλύπτουν οι αισθήσεις μας είναι θέατρο αδιάκοπης, αστάθμητης και απρόβλεπτης μεταβολής και ποικιλομορφίας. Κατέληξε στο συμπέρασμα, όπως λέει ο Αριστοτέλης, ότι η γνήσια επιστήμη, εφόσον υπάρχει, πρέπει να πραγματεύεται κάτι άλλο από την αέναη αυτή ροή αισθητών πραγμάτων». Βλ. A. E. Taylor, ο. π., σ Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, 987α32. 7

8 Νεαρός ακόμη είχε ασχοληθεί με την ποίηση και το θέατρο. Μια παράδοση αναφέρει ότι έγραφε τραγωδίες και ότι, όταν συνάντησε το Σωκράτη εντυπωσιασμένος από την προσωπικότητα του, τις έκαψε και στράφηκε στη φιλοσοφία. 11 Αλλά και ως συγγραφέας φιλοσοφικών πραγματειών καθιέρωσε ένα νέο λογοτεχνικό είδος, το φιλοσοφικό διάλογο. Οι διάλογοι του έχουν έντονο το στοιχείο της θεατρικότητας. Υπάρχει πάντα ένα σκηνικό, όπου σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο ιστορικά πρόσωπα του 5ου αιώνα π.χ. συζητούν σημαντικά προβλήματα της εποχής τους. Οι διάλογοι είναι αυτοτελείς, δεν απαιτούν ειδικές γνώσεις για να διαβαστούν και δεν παραπέμπουν σε άλλα έργα. 12 Ο Πλάτωνας διοχέτευσε το καλλιτεχνικό του ταλέντο στη συγγραφή φιλοσοφικών έργων. Ο σημερινός τρόπος γραφής των φιλοσοφικών πραγματειών καθιερώθηκε από τον Αριστοτέλη. Στα γραπτά του δεν πρωταγωνιστούν ο συγγραφέας ή άλλα πρόσωπα, αλλά τα προς διερεύνηση προβλήματα και οι προτεινόμενες λύσεις. Η εξέταση ενός προβλήματος γινόταν με τέτοια μεθοδικότητα (παράθεση των απόψεων των άλλων φιλοσόφων, ανάλυση και κριτική αυτών των απόψεων, διατύπωση θεμελιωδών αποριών, διατύπωση γενικών θέσεων και εξαγωγή συμπερασμάτων με ένα αυστηρά συλλογιστικό τρόπο), ώστε για πρώτη φορά καθιερώθηκε η χρήση της επιστημονικής πραγματείας ως μέσο για τη συγγραφή της φιλοσοφικής σκέψης. Σε αντίθεση με την παραπάνω μεθοδολογία ο Πλάτωνας, ζώντας σε μια εποχή που δεν υπήρχε ένας καθιερωμένος τρόπος για την αποτύπωση της φιλοσοφικής σκέψης, επέλεξε τη μορφή του διαλόγου. Μέχρι τότε κάποιοι φιλόσοφοι, όπως ο Παρμενίδης και ο Εμπεδοκλής, είχαν γράψει τις φιλοσοφικές τους θέσεις χρησιμοποιώντας τον έμμετρο λόγο. Άλλοι, όπως ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος και οι σοφιστές, έγραψαν πεζές πραγματείες και άλλοι, όπως ο Πυθαγόρας και ο Σωκράτης, επέλεξαν να αποστασιοποιηθούν πλήρως από το γραπτό λόγο. Η προτίμηση του Πλάτωνα στο διάλογο συμβάδιζε με τη γενικότερη αντίληψη του για τη φιλοσοφία ως μια ζωντανή ανταλλαγή επιχειρημάτων για πολύ σημαντικά ζητήματα. Ο φιλοσοφικός διάλογος ήρε την απουσία αυτού του χαρακτηριστικού, που παρουσίαζαν οι άλλες μορφές του γραπτού λόγου. 13 Ο Πλάτωνας λόγω της καταγωγής, της μόρφωσης και του οικογενειακού του περιβάλλοντος ενδιαφέρθηκε νωρίς για την πολιτική. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Επιτάφιο του Περικλή, ήταν τέτοια η πολιτική ατμόσφαιρα στην αθηναϊκή δημοκρατία, ώστε, όσοι απέφευγαν να εμπλακούν στη λειτουργία των θεσμών της πόλης, δεν θεωρούνταν φιλήσυχοι, αλλά άχρηστοι Auguste Dies, ο. π., σ Για τα χαρακτηριστικά του φιλοσοφικού διαλόγου βλ. Βασίλης Κάλφας & Γιώργος Ζωγραφίδης, Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Αθήνα 2013, σ Για τον τρόπο συγγραφής των φιλοσοφικών έργων από τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα βλ. Βασίλης Κάλφας & Γιώργος Ζωγραφίδης, ο. π., σ. 136 & Θουκυδίδου, Ιστορίαι, μτφρ. Έλλη Λαμπρίδη, Βιβλίο Β, 40, Γκοβόστης, Αθήνα 1962, τομ. 1, σ

9 Όπως φαίνεται όμως, δύο περιστατικά είχαν ιδιαίτερη επίδραση πάνω του και συνετέλεσαν να απογοητευτεί από τη λειτουργία των θεσμών της πόλης του και να εμπεδώσει την άποψη ότι η δημοκρατία είναι μια εκφυλισμένη μορφή πολιτεύματος, που οδηγεί στην ανομία και την ασυδοσία, ενώ η τυραννία είναι η χειρότερη μορφή πολιτεύματος, καθώς συνδέεται με φριχτά εγκλήματα των τυράννων για τη διατήρηση της εξουσίας. Ο ίδιος αναφέρει στην αυτοβιογραφική Έβδομη Επιστολή, 15 ότι την περίοδο της τυραννίας των Τριάκοντα σκόπευε να ασχοληθεί με την πολιτική και ότι οι θείοι του, Χαρμίδης και Κριτίας, τον είχαν παροτρύνει να αναμιχθεί στις δημόσιες υποθέσεις υπό την προστασία τους. Όμως βλέποντας τον τρόπο που πολιτεύονταν, διαπίστωσε ότι η δράση τους ήταν βίαιη και ανέντιμη. Οι Τριάκοντα, εκτός των άλλων, προσπάθησαν να ενοχοποιήσουν το Σωκράτη εμφανίζοντας τον ως συνεργό στην παράνομη σύλληψη και εκτέλεση ενός συμπολίτη τους, του οποίου επιδίωκαν να υφαρπάξουν την περιουσία. Η άρνηση του Σωκράτη να συνεργαστεί μαζί τους πιθανόν να απέβαινε επιζήμια για τον ίδιο, αν λίγο αργότερα δεν ακολουθούσε η πτώση του καθεστώτος. Το δεύτερο περιστατικό συνέβη μετά την πτώση των Τριάκοντα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ο Σωκράτης κλήθηκε να δικαστεί από το δικαστήριο της Ηλιαίας. Στο κατηγορητήριο, αναφερόταν ότι δεν πίστευε στους θεούς της πόλης, ότι εισήγαγε καινά δαιμόνια και ότι διέφθειρε τους νέους. Ο εβδομηντάχρονος τότε Σωκράτης, που πρώτη φορά εμφανιζόταν σε δικαστήριο, ακολούθησε υπερασπιστική γραμμή που χαρακτηριζόταν από αδεξιότητα. Αντί να εμφανιστεί ενώπιον των δικαστών απολογούμενος και υιοθετώντας διαλλακτική στάση, επεδίωξε να συζητήσει και να τους ελέγξει, όπως συνήθιζε να κάνει και ως πολίτης με τους Αθηναίους. Το αποτέλεσμα ήταν να κριθεί ένοχος με μικρή πλειοψηφία. Όταν του ζητήθηκε να ορίσει ο ίδιος την ποινή του, σύμφωνα με την προβλεπόμενη διαδικασία, ζήτησε να σιτίζεται δωρεάν στο Πρυτανείο. Παρόλο που στη συνέχεια δέχτηκε να καταβάλλει χρηματικό πρόστιμο, η αρχική υπεροπτική του στάση είχε δυσαρεστήσει τους δικαστές, που τον καταδίκασαν σε θάνατο με μεγαλύτερη πλειοψηφία. 16 Η εμπειρία της θανατικής καταδίκης του Σωκράτη είχε μεγάλη επίδραση στον Πλάτωνα. Ο ίδιος και κάποιοι άλλοι φίλοι και μαθητές του Σωκράτη, επειδή αισθάνθηκαν ότι κινδύνευαν από το πολιτικό κλίμα που είχε επικρατήσει, κατέφυγαν στα Μέγαρα και τέθηκαν υπό την προστασία του Μεγαρέα φιλοσόφου Ευκλείδη. Μερικά χρόνια αργότερα επέστρεψε στην Αθήνα και ασχολήθηκε 15 Η Julia Annas για την Έβδομη Επιστολή αναφέρει ότι «υπάρχουν σοβαρότατοι λόγοι για να μην θεωρείται γνήσια αυτή η επιστολή. Εν τούτοις, έστω και αν είναι πλαστή, βρίσκεται χρονολογικά κοντά στα γεγονότα που περιγράφει και δεν παραποιεί υπερβολικά τα σημαντικότερα συμβάντα της ζωής του Πλάτωνα, ειδάλλως δεν θα είχε θεωρηθεί πιθανό πλατωνικό έργο». Βλ. Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφρ. Χρυσούλα Γραμμένου, Καλέντης, Αθήνα 2006, σ Για το πώς ο Πλάτωνα αποτιμούσε το καθεστώς των Τριάκοντα και τη διεξαγωγή της δίκης του Σωκράτη βλ. Auguste Dies, Πλάτων: ο άνθρωπος, η εποχή του, το έργο του, μτφρ. Χρήστος Μαρκέτης, Ζήτα, Αθήνα χ.χ., σ

10 με το συγγραφικό του έργο. Τότε έγραψε την Απολογία Σωκράτους, αποσκοπώντας στην αποκατάσταση της μνήμης του αγαπημένου του φίλου και δασκάλου. Οι βιογράφοι του αναφέρουν πως ταξίδεψε στην Κυρήνη, στην Αίγυπτο και στην Κάτω Ιταλία. Ο Α. Ε. Taylor αντιμετωπίζει αυτές τις πληροφορίες με επιφύλαξη. Ο Πλάτωνας στην Έβδομη Επιστολή αναφέρει το ταξίδι στην Ιταλία και τη Σικελία και το γεγονός ότι τον απώθησε ο αισθησιασμός και ο πολυτελής βίος των πλουσίων κατοίκων. Στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας ήρθε σε επαφή με το φιλόσοφο Αρχύτα και την πυθαγόρεια φιλοσοφία και στις Συρακούσες γνώρισε το Δίωνα, τον κουνιάδο του τυράννου Διονυσίου Α. Ο Δίωνας συμμεριζόταν το όραμα του Πλάτωνα για την ίδρυση μιας ιδανικής πολιτείας. 17 Δεν συνέβη όμως το ίδιο και με το Διονύσιο Α, που τον εξανάγκασε να εγκαταλείψει τη Σικελία. Κατά την παράδοση, ο Πλάτωνας στο ταξίδι της επιστροφής αιχμαλωτίστηκε από πειρατές και πουλήθηκε ως δούλος στην Αίγινα. Η απελευθέρωση του οφείλεται σε έναν πλούσιο Κυρηναίο, που τον εξαγόρασε και τον βοήθησε να επιστρέψει στην Αθήνα. 18 Το 387 π.χ. ίδρυσε την Ακαδημία. Το γεγονός αυτό είχε πολύ μεγάλη αξία για την ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Η φιλοσοφική αυτή σχολή ήταν ένα πνευματικό ίδρυμα, που αποσκοπούσε στην πρωτότυπη έρευνα και στην προαγωγή της γνώσης. Η Ακαδημία αποτέλεσε τον πρόγονο του μεσαιωνικού και σύγχρονου πανεπιστημίου. Ο Πλάτωνας δίδαξε σ αυτήν ως το τέλος της ζωής του. 19 Η λειτουργία της συνεχίστηκε για εννέα αιώνες μέχρι την απαγόρευση των φιλοσοφικών σχολών από τον Ιουστινιανό το 529 μ.χ. Η Ακαδημία, αν και εμφανιζόταν ως ένας θρησκευτικός σύλλογος για τη λατρεία των Μουσών, στην πραγματικότητα ήταν πολιτική οργάνωση, κέντρο επιστημονικής έρευνας και ένα ίδρυμα ανώτερης εκπαίδευσης. Ο Πλάτωνας επεδίωξε τη σύζευξη της γνήσιας επιστήμης με την πολιτική πράξη. Προσπάθησε, εκτός από τη φιλοσοφική και επιστημονική καλλιέργεια των μαθητών του, να τους κάνει και ικανούς πολιτικούς. Στόχευε σε μια ηθικοπολιτική μεταρρύθμιση της κοινωνίας βασισμένη στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση. Στο πλαίσιο αυτό και εντός της Ακαδημίας ο Πλάτωνας συνέγραψε τα σημαντικότερα έργα του, προκειμένου να τα χρησιμοποιήσει στις διαλέξεις του. Μετά το θάνατο του Διονυσίου Α, ο Πλάτωνας ταξίδεψε ξανά στη Σικελία προσκεκλημένος από το Δίωνα, για να αναλάβει την εκπαίδευση του νεαρού τυράννου Διονυσίου Β. Το εγχείρημα απέτυχε λόγω της αδυναμίας του Διονυσίου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της ιδιότητας του φιλόσοφου βασιλιά και της έντονης καχυποψίας του. Ο Πλάτωνας αναγκάστηκε να αποχωρήσει 17 Για τις ενέργειες του Πλάτωνα μετά την καταδίκη του Σωκράτη βλ. A. E. Taylor, ο. π., σ Auguste Dies, Μεγάλοι Έλληνες: Πλάτων, Εκδόσεις Σκάϊ, Αθήνα 2009, τομ. 2, σ A. E. Taylor, ο. π., σ

11 άπρακτος, ενώ ο Δίωνας εξορίστηκε. Ένα τρίτο ταξίδι στη Σικελία το 361 π.χ. είχε παρόμοια ατυχή κατάληξη. 20 Τα επόμενα χρόνια ο Πλάτωνας αφοσιώθηκε στη λειτουργία της Ακαδημίας. Πίστευε πως η απλή ακρόαση μαθημάτων ή διαλέξεων δεν είναι αρκετή για να μάθει κανείς αυτά που αξίζει να γνωρίζει. Αντίθετα, έπρεπε να εμπλακεί ενεργά στην ανακάλυψη της επιστημονικής αλήθειας μαθητεύοντας δίπλα σε μια προχωρημένη και ασκημένη διάνοια. Τα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας ήταν σημαντικά. Μπορεί να μην ήταν άμεσα, αλλά όλες οι πρόοδοι που παρατηρήθηκαν (για παράδειγμα στη μαθηματική επιστήμη) αυτή την περίοδο και μέχρι τον 3ο αιώνα π.χ. αποδίδονται σε ανθρώπους που είχαν φοιτήσει στην Ακαδημία ή συνδέονταν στενά με αυτή. Ήταν τέτοια η αίγλη της σχολής που επιφανείς επιστήμονες, όπως ο μαθηματικός Εύδοξος ο Κνίδιος, μετεγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ακολουθούμενοι από μαθητές τους Πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που επέδρασαν στον Πλάτωνα Την εποχή που γεννήθηκε ο Πλάτωνας η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν παγιωμένη. Ο Σόλωνας ήδη από τον 6ο αιώνα π.χ. προσπάθησε με τη νομοθεσία του να σταματήσει τον άδικο πλουτισμό των ισχυρών σε βάρος των ασθενέστερων. Με την ποίηση του καταδίκασε ανοιχτά τους ευγενείς, επειδή η φιλοχρηματία τους προκαλούσε αδικίες και ήταν μια διαρκής απειλή για την πόλη. Μόνο η επιβολή της ευνομίας ήταν σε θέση να φέρει την κοινωνική ειρήνη και να περιορίσει το άδικο. Πίστευε ότι η αθηναϊκή κοινωνία απειλούνταν από την κοινωνικοοικονομική σύγκρουση των πλουσίων με την κατώτερη τάξη. Τα σπέρματα του διχασμού, της σύγκρουσης και του εμφυλίου πολέμου είχαν εμφιλοχωρήσει στο διχασμένο κοινωνικό σώμα και απειλούσαν τη συνοχή του. Ο Σόλωνας το 594/3 π.χ. ονομάσθηκε διαλλακτής και νομοθέτης και έλαβε έκτακτες και διευρυμένες εξουσίες, για να αντιμετωπίσει το οξύ κοινωνικό πρόβλημα. Με επείγοντα μέτρα κατάργησε τα χρέη, που εκκρεμούσαν, και απελευθέρωσε όσους είχαν υποδουλωθεί λόγω χρεών. Απαγόρευσε στους οφειλέτες να υποθηκεύουν το σώμα τους και μέλη των οικογενειών τους για χρέη. Παραχώρησε στους θήτες, τα μέλη της κατώτερης τάξης, το δικαίωμα να συμμετέχουν στην Εκκλησία του Δήμου, όχι όμως και στα αξιώματα. Οι ζευγίτες και οι ιππείς μπορούσαν να αναλαμβάνουν τα κατώτερα και μεσαία αξιώματα, ενώ οι πεντακοσιομέδιμνοι τα ανώτερα. Το πολίτευμα ήταν ένα είδος τιμοκρατίας. Ο Σόλωνας παραχώρησε σε όλους τους πολίτες το δικαίωμα να εμφανίζονται στον Άρειο Πάγο και να καταγγέλλουν καθέναν που αδικούσε ή έβλαπτε οποιονδήποτε, ακόμα και δούλο. Με αυτό το μέτρο προσπάθησε να προστατέψει το λαό από τις αυθαιρεσίες των αρχόντων. Θέσπισε νόμους 20 Για τους στόχους της Ακαδημίας και για το δεύτερο ταξίδι του Πλάτωνα στη Σικελία βλ. Mario Veggeti, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος, Τραυλός, Αθήνα 2003, σ Για τη διδακτική πρακτική του Πλάτωνα και την απήχηση της Ακαδημίας βλ. A. E. Taylor, ο. π., σ

12 για την προστασία των ασθενέστερων από κρίσεις σιτοδείας, την άνοδο των τιμών και την τοκογλυφία. Υποχρέωσε τους γονείς να μαθαίνουν στα παιδιά τους μια τέχνη, ώστε οι νεαροί Αθηναίοι να στραφούν στη βιοτεχνία και να περιοριστεί ο αριθμός των αγροτών που ζούσαν από πολύ μικρούς κλήρους ή ήταν ακτήμονες και εξαρτιόνταν από τους πλούσιους γαιοκτήμονες. Κρατώντας ίσες αποστάσεις από τις δύο κοινωνικές ομάδες έδειξε ότι ενδιαφερόταν περισσότερο για το συμφέρον της κοινότητας παρά για τις επιδιώξεις των επιμέρους μερίδων της. 22 Προς το τέλος του 6ου αιώνα π.χ. το τυραννικό πολίτευμα εξασθένησε. Οι αριστοκράτες είχαν αποδυναμωθεί από ενδοταξικούς ανταγωνισμούς. Οι ριζοσπαστικές δυνάμεις είχαν ενισχυθεί και διευρυνθεί με την τάξη των βιοτεχνών και των εμπόρων, ο πλούτος των οποίων είχε αυξηθεί. Η μετακίνηση πολλών Αθηναίων από τις γεωργικές δραστηριότητες στα επαγγέλματα του βιοτεχνικού και εμπορικού τομέα περιόρισε την εξάρτηση τους από τα κτήματα και τα δάνεια των γαιοκτημόνων. Η αυτοπεποίθηση των εμπόρων και των βιοτεχνών αυξήθηκε, τους έφερε αντιμέτωπους με τους ευγενείς και σύντομα εκφράστηκε στην ουσιαστική λειτουργία της Εκκλησίας του Δήμου. Το πολίτευμα μεταβαλλόταν σταδιακά προς δημοκρατική κατεύθυνση. Μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη ακολούθησαν στην Αθήνα και άλλες ριζοσπαστικές αλλαγές, που δεν έγιναν από νομοθέτες με έκτακτες εξουσίες, όπως οι προηγούμενες, αλλά από την Εκκλησία του Δήμου. Ο σημαντικός ρόλος του στόλου στην αντιμετώπιση των Περσών και στην επιτήρηση των συμμάχων της αθηναϊκής ηγεμονίας 23 βοήθησε τους θήτες, που υπηρετούσαν στα πληρώματα των πλοίων, να συνειδητοποιήσουν την αξία τους για την πόλη και να διεκδικήσουν τη διεύρυνση της συμμετοχής τους στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. 24 Όλες αυτές οι αλλαγές οδήγησαν στην επιβολή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι νεωτερισμοί στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας εκτείνονταν σχεδόν σε όλους τους τομείς. Η λαϊκή κυριαρχία ασκούνταν από την Εκκλησία του Δήμου, στην οποία συμμετείχαν όλοι οι άνδρες Αθηναίοι πολίτες δίχως οικονομικά ή άλλου είδους περιοριστικά κριτήρια. Η σύγκλιση της λαϊκής συνέλευσης δεν εξαρτιόταν από τη βούληση των αρχόντων. Υπήρχε ισότητα πολιτικών δικαιωμάτων για όλους τους πολίτες. Η δικαιοσύνη ασκούνταν από τους πολίτες, που με κλήρωση συμμετείχαν στα δικαστήρια. Το κράτος δεν ταυτιζόταν με ένα πρόσωπο που κατείχε την εξουσία, όπως συνέβαινε στις ανατολικές δεσποτείες, αλλά με τη συνέλευση των πολιτών. Είχε κατοχυρωθεί η ισονομία, το οικογενειακό άσυλο, η απαγόρευση των σωματικών ποινών και η προστασία της 22 Για τις απόψεις και τη νομοθετική παρέμβαση του Σόλωνα στην Αθήνα βλ. Μ. Β. Σακελλαρίου, Η αθηναϊκή δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2012, σ Η οργάνωση του αθηναϊκού στόλου οφειλόταν στη διορατικότητα του Θεμιστοκλή, που πέτυχε να αναδείξει την Αθήνα σε μεγάλη ναυτική δύναμη για την αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου. Βλ. Ulrich Wilcken, Αρχαία ελληνική ιστορία, μτφρ. Ιω. Τουλουμάκος, Παπαζήσης, Αθήνα 1976, σ Για τις μεταβολές που επέφερε η οικονομική ενδυνάμωση των εμπόρων και των βιοτεχνών και για το ρόλο των θητών στο στόλο βλ. Μ. Β. Σακελλαρίου, ο. π., σ. 97 &

13 ιδιοκτησίας. Είχαν αναγνωριστεί πολλά δικαιώματα στους μετοίκους. Σε κάποιες περιπτώσεις ο φόνος και η προσβολή δούλου διώκονταν. Οι πολίτες είχαν στη διάθεση τους θεσμικά μέσα για να εποπτεύουν οι ίδιοι την ασφάλεια του πολιτεύματος και για να ελέγχουν τη διοίκηση. Καθιερώθηκαν μισθοί, για να μπορούν οι εργαζόμενοι και οι οικονομικά αδύναμοι πολίτες να μετέχουν στις συνεδριάσεις του δήμου και των δικαστηρίων και να αναλαμβάνουν δημόσια λειτουργήματα. Περιορίστηκαν οι αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου και των Εννέα Αρχόντων και αυξήθηκαν οι αρμοδιότητες της Βουλής. 25 Η τάση ριζοσπαστικοποίησης του πολιτεύματος ανακόπηκε με τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Τη χρονιά που γεννήθηκε ο Πλάτωνας, εξελισσόταν στην Κέρκυρα η εμφύλια σύγκρουση μεταξύ ολιγαρχικών και δημοκρατικών. H Αθήνα και η Σπάρτη είχαν αναμιχθεί στη σύγκρουση υποστηρίζοντας τις αντίστοιχες πολιτικές μερίδες. Εντός της πόλης διαδραματίζονταν αιματηρές συμπλοκές, λεηλασίες και πυρπολήσεις. Ο Θουκυδίδης κατέγραψε την εξαχρείωση που επέφερε ο εμφύλιος πόλεμος στα ανθρώπινα ήθη. Οι λέξεις είχαν χάσει το νόημά τους και είχαν ευτελιστεί για χάρη των πολιτικών σκοπιμοτήτων. Η ωμότητα, η απληστία και η αναξιότητα ήταν κυρίαρχες. 26 Κάθε πολιτική παράταξη άρπαζε την εξουσία με τη βία και προσπαθούσε να εξοντώσει τους αντιπάλους της με καταδίκες και θανατώσεις. Σύντομα τα πράγματα ανατρέπονταν και οι διωκόμενοι μεταβάλλονταν σε διώκτες. Η ρευστότητα, η ανασφάλεια και η αμφισβήτηση των σταθερών και πάγιων στοιχείων της πολιτικής και κοινωνικής ζωής είχαν επικρατήσει. Αυτή η κατάσταση πολύ γρήγορα επεκτάθηκε σε όλο τον ελληνικό κόσμο. 27 Οι ηγέτες της δημοκρατικής παράταξης στις περισσότερες ελληνικές πόλεις ζητούσαν τη βοήθεια της Αθήνας για την αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών και της ισότητας. Οι ολιγαρχικοί κατέφευγαν στη συνδρομή της Σπάρτης, για να επαναφέρουν και να στερεώσουν τις παλιές αριστοκρατικές αξίες και τους προγονικούς θεσμούς. Η φιλοδοξία και η εκδικητικότητα κυριαρχούσαν. Ο Πλάτωνας βίωσε αυτή την κατάσταση καθ όλη την περίοδο της νεότητάς του. 28 Η σύναψη της Νικιείου ειρήνης το 421 π.χ. δεν έφερε την ηρεμία στους Έλληνες. Οι ανταγωνισμοί συνεχίστηκαν. Η Σπάρτη συνασπίστηκε με τη Θήβα και την Κόρινθο, ενώ η Αθήνα με το Άργος, την Ηλεία και τη Μαντίνεια. Η ένταξη των δύο τελευταίων πόλεων στο πλευρό των Αθηναίων οφειλόταν στις διπλωματικές ικανότητες του Αλκιβιάδη, που η φιλοδοξία τον οδήγησε να υποστηρίξει αργότερα την εμπλοκή της πόλης του στις υποθέσεις της Σικελίας. Η διεύθυνση της σικελικής εκστρατείας από τρεις στρατηγούς (το Λάμαχο, το Νικία και τον Αλκιβιάδη) με 25 Για τις μεταβολές που εισήχθησαν στη λειτουργία των αθηναϊκών θεσμών με τη δημοκρατία βλ. Μ. Β. Σακελλαρίου, ο. π., σ Η παθολογία του εμφύλιου πολέμου περιγράφηκε αριστοτεχνικά από το Θουκυδίδη (Ιστορίαι 3, 82-83). 27 Ulrich Wilcken, ο. π., σ. 213 & Auguste Dies, Πλάτων: ο άνθρωπος, η εποχή του, το έργο του, μτφρ. Χρήστος Μαρκέτης, Ζήτα, Αθήνα χ.χ., σ

14 π.χ. 29 Το 411 π.χ. το δημοκρατικό πολίτευμα καταλύθηκε και επιβλήθηκε το καθεστώς των διαφορετικές προσωπικότητες και στοχεύσεις και η αποκοπή των κεφαλών των ερμαϊκών στηλών, που δημιούργησε την υπόνοια συνωμοσίας από την πλευρά του Αλκιβιάδη, οδήγησαν στην αυτομόληση του τελευταίου στη Σπάρτη και στην ολοκληρωτική αποτυχία της εκστρατείας το 413 Τετρακοσίων. Τα πολιτικά δικαιώματα διατηρήθηκαν μόνο για πέντε χιλιάδες πολίτες, που είχαν την οικονομική δυνατότητα να συντηρήσουν τον οπλισμό τους. Μέχρι να καθοριστεί ο ονομαστικός κατάλογος των προνομιούχων πολιτών, η εξουσία ανατέθηκε σε Τετρακόσιους συμβούλους, στους οποίους συμμετείχε και ο Κριτίας, ο θείος του Πλάτωνα. Στόχος του νέου καθεστώτος ήταν να συνάψει συνθήκη ειρήνης με τους Λακεδαιμόνιους. Όμως ο αθηναϊκός στόλος και οι Αθηναίοι στρατιώτες της Σάμου με αρχηγούς το Θρασύβουλο και το Θράσυλλο ενήργησαν, προκειμένου να υπερασπιστούν τη δημοκρατία, να συνεχίσουν τον πόλεμο και να ανατρέψουν τους Τετρακόσιους. Οι Αθηναίοι αποφάσισαν την κατάλυση του καθεστώτος των Τετρακοσίων, την παραχώρηση της εξουσίας στους πεντακισχιλίους και την επιστροφή των εξόριστων. Το νέο καθεστώς, που συνδύαζε δημοκρατικά και ολιγαρχικά χαρακτηριστικά, έλαβε αργότερα λόγω της μετριοπάθειας του την επιδοκιμασία του Θουκυδίδη και του Αριστοτέλη. Το 410 π.χ. η δημοκρατία αποκαταστάθηκε. 30 Το 407 π.χ., μετά την ήττα του αθηναϊκού στόλου στο Νότιον από το Λύσανδρο, το κύρος του Αλκιβιάδη κλονίστηκε και καθαιρέθηκε. Η πτώση του συμπαρέσυρε και τον Κριτία, που κατέφυγε στη Θεσσαλία. Την ίδια χρονιά ο Πλάτωνας εντάχθηκε στον κύκλο των θαυμαστών και φίλων του Σωκράτη. 31 Ακολούθησε η σημαντική νίκη των Αθηναίων στη ναυμαχία των Αργινουσών και το ατυχές περιστατικό της σφοδρής θύελλας, που ματαίωσε την περισυλλογή των νεκρών στρατιωτών. Το πλήγμα ήταν τόσο ισχυρό για τους Αθηναίους, που καθαίρεσαν όλους τους στρατηγούς εκτός από τον Κόνωνα. Η δίκη τους μεθοδεύτηκε με τέτοιο τρόπο, που ουσιαστικά τους αποστέρησε τη δυνατότητα υπεράσπισης και οδήγησε σε εκτελέσεις. Μόνο ο Σωκράτης είχε το σθένος να καταγγείλει τις παρατυπίες και να διατρανώσει την προσήλωση του στην εφαρμογή των νόμων. Το 405 π.χ. οι Αθηναίοι στους Αιγός Ποταμούς έχασαν σχεδόν όλο το στόλο τους μετά από έναν επιτυχή αιφνιδιασμό του Λύσανδρου. 32 Η Αθήνα παραδόθηκε με πολύ σκληρούς όρους στη Σπάρτη. Τα Μακρά Τείχη και τα τείχη του Πειραιά ισοπεδώθηκαν, οι Αθηναίοι κράτησαν μόνο δώδεκα πλοία, οι εξόριστοι επέστρεψαν και η δημοκρατία καταλύθηκε. Το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων, που επέβαλαν οι Σπαρτιάτες, 29 Auguste Dies, ο. π., σ Για το καθεστώς των Τετρακοσίων και την τύχη του βλ. Ulrich Wilcken, ο. π., σ Auguste Dies, ο. π., σ Ulrich Wilcken, ο. π., σ

15 αποδείχθηκε σκληρό, αυθαίρετο και άδικο. Ο Πλάτωνας εκφράζοντας την απογοήτευση του έγραψε στην Έβδομη Επιστολή πως η δημοκρατία σε σύγκριση με αυτό φαινόταν χρυσάφι. Οι θείοι του Χαρμίδης και Κριτίας πρωτοστάτησαν στις δημεύσεις περιουσιών και στις εκτελέσεις. Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε το 403 π.χ. Παραχωρήθηκε αμνηστία σε όλους, εκτός από αυτούς που είχαν συμμετάσχει στη διακυβέρνηση των Τριάκοντα. Η αμνηστία επηρέασε τη διατύπωση του κατηγορητηρίου κατά του Σωκράτη, η καταδίκη του οποίου κλόνισε την εμπιστοσύνη του Πλάτωνα στη δημοκρατία και στην ικανότητα των λαϊκών στρωμάτων να ασκήσουν ορθά την εξουσία. 33 Στην αρχαία Ελλάδα αυτή την περίοδο αμφισβητήθηκαν έντονα οι παραδοσιακοί πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί. Η θάλασσα με τη διεξαγωγή του εμπορίου έδωσε διέξοδο σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, που αδυνατούσε να βρει απασχόληση στην περιορισμένη καλλιεργήσιμη γη. Η επέκταση των Ελλήνων με τον πρώτο και δεύτερο αποικισμό σε όλα τα παράλια της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας δημιούργησε ένα εκτεταμένο δίκτυο από αποικίες. Οι πόλεις αυτές διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τις μητροπόλεις τους διευκολύνοντας τις εμπορικές ανταλλαγές και τα ταξίδια. Σύντομα τα τμήματα του πληθυσμού, που είχαν στραφεί στη βιοτεχνία και το εμπόριο, κατάφεραν να πλουτίσουν και να ανταγωνιστούν την παλιά γαιοκτητική αριστοκρατία. Οι νέες οικονομικές δυνάμεις συγκρούστηκαν με τους ευγενείς και διεκδίκησαν την αναμόρφωση των παλαιών πολιτικών θεσμών, με σκοπό να εξασφαλίσουν πολιτική δύναμη και μερίδιο στις πολιτικές αποφάσεις. Η εναλλαγή των πολιτευμάτων κατά την κλασσική εποχή αντικατοπτρίζει αυτές τις διεργασίες, που σε κάποιες πόλεις κατέληξαν στην επιβολή της δημοκρατίας με τη δυνατότητα των πολιτών, κατά τον Αριστοτέλη, να μετέχουν στη δικαστική και πολιτική εξουσία. Μαζί με τη δημοκρατία γεννήθηκε και η φιλοσοφία. Η θρησκεία με τις μυθικές και άλογες ερμηνείες δεν μπορούσε πια να καλύψει την ανάγκη των ανθρώπων για απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα για τη ζωή, τον κόσμο και το νόημα της ύπαρξης. Η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα δεν αντικατοπτρίζει τις σκέψεις μιας κλειστής και περιορισμένης ομάδας (π.χ. ενός ιερατείου), αλλά απηχεί τις αναζητήσεις και τον προβληματισμό ευρύτερων ομάδων πολιτών, που είχαν ως σημείο αναφοράς το δημόσιο χώρο της αγοράς και τις ελεύθερες συζητήσεις με τους συμπολίτες τους. Απότοκος αυτής της διαδικασίας ήταν η ανάπτυξη της πολιτικής φιλοσοφίας, που εξέφραζε τον προβληματισμό της εποχής για την επιτυχή οργάνωση και διοίκηση της κοινωνίας μέσω λειτουργικών πολιτικών θεσμών. 34 Η αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν η πρώτη κοινωνία που είχε συνείδηση του γεγονότος ότι αυτοθεσμίζεται, ότι η ίδια είναι η δημιουργός των θεσμών που διέπουν τη λειτουργία της ανάλογα 33 Auguste Dies, ο. π., σ Κορνήλιος Καστοριάδης, Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 1986, σ

16 με τις ανάγκες και τις περιστάσεις. Κάθε αθηναϊκός νόμος ξεκινούσε με τη φράση ότι το ψήφισμα, που ακολουθεί, αποφασίστηκε, επειδή αυτό φάνηκε σωστό στη Βουλή και το δήμο. Η επίκληση της αυθεντίας μιας εξωκοινωνικής αρχής περίττευε. Η νομοθετική διαδικασία στηριζόταν στη λειτουργικότητα των νόμων, στη διαλογική διερεύνηση των λύσεων για τα προβλήματα της κοινότητας και στην ανάληψη της ευθύνης για το αποτέλεσμα. Η αποφυγή της μετάθεσης της ευθύνης των επιλογών σε μια εξωκοινωνική αυθεντία καλλιεργούσε τη συνείδηση ότι αυτές οι επιλογές μπορεί να είναι ελλειμματικές ή λανθασμένες και πως η κοινότητα πρέπει να βρίσκεται σε ετοιμότητα για τη διόρθωση των λαθών έχοντας διαμορφώσει τα κατάλληλα θεσμικά εργαλεία. 35 Προηγουμένως κάτι τέτοιο ήταν πολύ δύσκολο να γίνει, επειδή θεωρούνταν ότι οι θεσμοί, που καθόριζαν την κοινωνική λειτουργία, ήταν δοσμένοι από υπερκόσμιες δυνάμεις. Η αμφισβήτηση τους ισοδυναμούσε με ιεροσυλία. Οι παραπάνω εξελίξεις δεν αντιμετωπίστηκαν ευνοϊκά από τον Πλάτωνα, αλλά με επιφυλακτικότητα και εχθρότητα, αν κρίνουμε από τα προτάγματα και τις επιδιώξεις του πολιτικού του προγράμματος. 1.3 Η πολιτική φιλοσοφία κατά τον 4ο αιώνα π.χ. Οι σοφιστές κατά τον 5ο αιώνα π.χ. προσπάθησαν να διερευνήσουν το ζήτημα της προέλευσης των νόμων και της αποτελεσματικής διακυβέρνησης και γι αυτό θεωρούνται οι γεννήτορες της πολιτικής επιστήμης. Δυστυχώς όμως διασώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα από τα γραπτά τους και έχουμε μερική μόνο γνώση των θεωριών τους. Από την άλλη, η εχθρότητα και η υποτιμητική διάθεση του Πλάτωνα εναντίον τους 36 συνέβαλε στο να ξεχαστεί για μεγάλο διάστημα η θετική τους συμβολή στην αποδέσμευση της σκέψης από τις προλήψεις και να αναδειχθεί η κυνική όψη της διδασκαλίας τους. Η δράση των σοφιστών ήταν άμεσα συναρτημένη με την πολιτική. Με τη διδασκαλία της ρητορικής στις δημοκρατικές πόλεις προετοίμαζαν ευκατάστατους νέους για πολιτική σταδιοδρομία εξασκώντας τους στην τέχνη του λόγου και στην άσκηση επιρροής στο δήμο. Ο 4ος αιώνας π.χ. είναι η στιγμή που η φιλοσοφία έφτασε στην κορύφωση της με τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Επίκουρο. Τότε γεννήθηκαν οι πιο πλούσιες και ποικίλες πολιτικές θεωρίες. Κάποιες από αυτές υποστήριζαν την ανάληψη της εξουσίας από ένα χαρισματικό και απόλυτα κυρίαρχο αρχηγό προοιωνίζοντας την περίοδο των ελληνιστικών μοναρχιών. Στόχος των θεωριών αυτών ήταν να αντιμετωπιστεί η σοβαρή κοινωνικοοικονομική κρίση που ταλάνιζε τον ελληνικό 35 Για τις συνέπειες που επιφέρει η συνειδητή θέσμιση της κοινωνίας βλ. Κορνήλιος Καστοριάδης, ο. π., σ Οι σοφιστές δεν αποτελούσαν φιλοσοφική σχολή, δεν είχαν τους ίδιους στόχους, ούτε είχαν κοινή πολιτική τοποθέτηση. Την αντίληψη ότι ήταν μια διακριτή ομάδα φιλοσόφων με κοινές αντιλήψεις τη δημιούργησε ο Πλάτωνας αποσκοπώντας στην ανάδειξη της μοναδικότητας του Σωκράτη. Βλ. Βασίλης Κάλφας & Γιώργος Ζωγραφίδης, ο, π., σ

17 κόσμο μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Από τους πολιτικούς στοχαστές της περιόδου ξεχώριζαν ο Πλάτωνας, ο Ξενοφώντας, ο Ισοκράτης και ο Αριστοτέλης. Όλοι τους έζησαν στην Αθήνα και αντιμετώπισαν τα προβλήματα μέσα από το πρίσμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, που ως σύστημα διακυβέρνησης τους απωθούσε λόγω του εξτρεμισμού της. Οι πολιτικοί στοχαστές του 4ου αιώνα π.χ. έδιναν μεγάλη βαρύτητα στην τήρηση των νόμων. Εξύψωναν τη Σπάρτη λόγω του σεβασμού της προς τους νόμους και ενοχλούνταν από τη συχνή παραβίασή τους στην Αθήνα. Για την αντιμετώπιση των κοινωνικών αναστατώσεων και της παρακμής προσπάθησαν να καθορίσουν τους όρους λειτουργίας μιας αποτελεσματικής ή μιας ιδανικής (με την έννοια του πολιτεύματος) πολιτείας. Στη δημοκρατία τους ενοχλούσε η κυριαρχία του δήμου, που τον ταύτιζαν με τη μάζα των φτωχών και αγράμματων πολιτών, και η θεμελίωση της στην αρχή της ισότητας όλων ενώπιον του νόμου δίχως εξαιρέσεις. Τάσσονταν υπέρ μιας μετριοπαθούς ολιγαρχίας, όπως το καθεστώς των Τετρακοσίων, εξυμνώντας την ευκατάστατη αγροτική τάξη, που απέφευγε την αγορά και μπορούσε να εγγυηθεί τη σταθερότητα. Αντιμετώπιζαν με εχθρότητα και δυσπιστία την εξτρεμιστική ολιγαρχία, που η δύναμη της θεμελιωνόταν στον πλούτο. Η εκτίμηση τους για την παιδεία τούς οδήγησε στο αίτημα να διοικούν οι μορφωμένοι. Την τυραννία την έβλεπαν αρνητικά ως την απόλυτη και αυθαίρετη εξουσία ενός τυράννου που ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του και την εξουσία του, εκφυλίζει ηθικά τους πολίτες με την κατάδοση και τους εξαχρειώνει με το φόβο. Ήταν θετικοί απέναντι στη μοναρχική αντίληψη υπό τον όρο ενός άξιου βασιλιά, που θα προστάτευε τους πλούσιους από τις ακρότητες και τους φτωχούς από την αδικία και θα διασφάλιζε την τάξη. 37 Οι στοχαστές του 4ου αιώνα π.χ. ενδιαφέρονταν πολύ για τις ηθικές συνέπειες της πολιτικής. Γι αυτό υποστήριζαν τη μεταρρύθμιση της πόλης και την ανάληψη της εξουσίας από ένα χαρισματικό ηγέτη, ώστε οι πολίτες να γίνουν καλύτεροι. Για τον Πλάτωνα ο ηγέτης αυτός ήταν ο φιλόσοφοςβασιλιάς, που διακρινόταν για την ηθική αρετή του και τη γνώση της διαλεκτικής. Αν και η τήρηση των νόμων αποτελούσε σημαντικό κριτήριο για την ποιότητα του πολιτεύματος, ο ηγέτης απαλλασσόταν από αυτή την υποχρέωση, ώστε να μην δεσμεύεται από κατάλοιπα του παρελθόντος. Η προσφυγή στη βία ήταν ανεκτή για την αναμόρφωση της κοινωνίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προετοιμαζόταν σταδιακά η πολιτική κατάσταση των ελληνιστικών βασιλείων. 38 Οι κατεξοχήν πολιτικοί διάλογοι του Πλάτωνα είναι η Πολιτεία, ο Πολιτικός και οι Νόμοι. Στους πρώιμους διαλόγους του (Απολογία Σωκράτους, Κρίτων, Πρωταγόρας) τελούσε ακόμη υπό την έντονη επίδραση του Σωκράτη και υπερασπιζόταν αρχές που σε ώριμη ηλικία τις αναθεώρησε ή της 37 Για την εξέλιξη της φιλοσοφίας κατά τον 4ο αιώνα π. Χ. βλ. Claude Mosse, Η ιστορία των πολιτικών θεωριών στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Φοίβος Αρβανίτης, Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χ.χ. Συγκεκριμένα για τους σοφιστές σ , για τους πολιτικούς στοχαστές που ξεχώρισαν σ & 53-54, για την τήρηση των νόμων σ και για τη δυσπιστία απέναντι στο δήμο και την τυραννία σ Claude Mosse, ο. π., σ

18 απαρνήθηκε. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον Πρωταγόρα στο μύθο του Προμηθέα για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας ισχυρίζεται ότι η αιδώς, το αίσθημα της τιμής και του αλληλοσεβασμού, και η δικαιοσύνη διανεμήθηκαν από τον Ερμή, κατόπιν εντολής του Δία, σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους και ότι όλοι ήταν φορείς της πολιτικής αρετής 39, ενώ οι τεχνικές δεξιότητες επιμερίστηκαν στον καθένα με διαφορετικό τρόπο. 40 Στα πολιτικά του έργα συγκαταλέγεται και η αυτοβιογραφική Ζ Επιστολή. Η Πολιτεία είναι το γνωστότερο έργο του Πλάτωνα. Είναι εξαιρετικά σύνθετη και πολύπλοκη και είναι γραμμένη με τέτοια συγγραφική δεινότητα που συναρπάζει και αιφνιδιάζει τον αναγνώστη. Ο Σωκράτης της Πολιτείας απέχει αρκετά από τον ιστορικό Σωκράτη και είναι περισσότερο ένα προσωπείο του Πλάτωνα, που προβαίνει σε πολλούς δογματικούς αφορισμούς. Ο συγγραφέας προσπαθεί να αντικρούσει το σκεπτικισμό των σοφιστών στα ηθικά ζητήματα, που τους εκπροσωπεί ο Θρασύμαχος με τους ισχυρισμούς του ότι ο άδικος βίος είναι προτιμότερος από τον ενάρετο και ότι κανείς εχέφρων άνθρωπος δεν θα συμπεριφερόταν ηθικά ενάντια στο συμφέρον του. Με την Πολιτεία συντελείται μια αλλαγή οπτικής στην ηθική θεωρία με μια ριζική αμφισβήτηση του τρόπου αντίληψης του αγαθού βίου. Ο Πλάτωνας επιτίθεται στον ηθικό σκεπτικισμό και στον εφησυχασμό και προσπαθεί να καταδείξει την ύπαρξη αντικειμενικών ηθικών αξιών και να διερευνήσει το περιεχόμενο τους. Το θέμα του έργου είναι η δικαιοσύνη με την έννοια του να περιορίζεται ο καθένας σε ό,τι του ανήκει. Προτείνεται μια διασταλτική θεωρία της δικαιοσύνης, που απαιτεί μια ευρύτερη ηθική αναμόρφωση της κοινωνίας χωρίς να αποδίδεται βαρύτητα στη μοναδικότητα του ατόμου και στην αυτονομία των ηθικών επιλογών του. 41 Ο Πολιτικός ανήκει στην τελευταία περίοδο του Πλάτωνα και γράφτηκε πολλά χρόνια μετά την Πολιτεία. Αν και είναι λιγότερο εχθρικός απέναντι στη δημοκρατία, η πίστη στην απολυταρχία εξακολουθεί να υπάρχει. Ο διάλογος, παρόλο που προοριζόταν να αποτελέσει μια άσκηση στην τέχνη του ορισμού, έλαβε τη μορφή πραγματείας για την πραγματική φύση του πολιτικού άνδρα. Αυτός θεωρείται ανώτερος από το ρήτορα, το στρατηγό και το δικαστή, επειδή πρέπει να καθορίσει τον τρόπο και το χρόνο άσκησης των εξουσιών τους. Η πολιτική επιστήμη υπερέχει των άλλων επιστημών. Ο Πλάτωνας αρχικά υποστηρίζει ότι ο στόχος του πολιτικού είναι να διασφαλίσει την ύπαρξη μιας ανθρώπινης συλλογικότητας κατ αναλογία με έναν ποιμένα που πρέπει να διαφυλάξει το κοπάδι του. Στη συνέχεια προσπαθώντας να διασαφηνίσει τον ορισμό του πολιτικού αναφέρεται στο μύθο της χρυσής εποχής του Κρόνου, στην αναλογία της ύφανσης και κάνει μια σύντομη 39 Στα κλασικά χρόνια η αντίληψη της αρετής ήταν απόλυτα εναρμονισμένη με την ισονομία. Αυτό σήμαινε ότι όλοι οι άνθρωποι ξεκινούσαν στη ζωή τους από την ίδια αφετηρία, ότι ήταν εκ φύσεως ίσοι. Βλ. Βασίλης Κάλφας & Γιώργος Ζωγραφίδης, ο. π., σ Για το μύθο του Προμηθέα βλ. Πλάτων, Πρωταγόρας, εισ.-μτφρ.-σχ. Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2009, 322a-323a σ Για μια γενική εισαγωγή στην Πολιτεία βλ. Julia Annas, ο. π., σ

19 ταξινόμηση των πολιτευμάτων, για να καταλήξει ότι η πολιτική επιστήμη είναι γνώση, που μόνο ελάχιστοι ή ένας αληθινός πολιτικός μπορεί να κατέχει και να διοικεί. Ο πολιτικός δεν δεσμεύεται από τους νόμους και τη συναίνεση των υπηκόων του. Η απόλυτη εξουσία του δικαιολογείται, επειδή μπορεί να επιβάλλει την κοινωνική αρμονία. 42 Οι Νόμοι γράφτηκαν στα τελευταία χρόνια της ζωής του Πλάτωνα. Λόγω της προχωρημένης ηλικίας του συγγραφέα υπάρχουν επαναλήψεις, αντιφάσεις και μικρότερη καλλιτεχνική δύναμη. Τα πρώτα τέσσερα βιβλία έχουν τη μορφή προλόγου και θίγουν θέματα εκπαιδευτικού και πολιτικού χαρακτήρα. Τα επόμενα τέσσερα βιβλία ασχολούνται με την περιγραφή ενός πολιτεύματος, που βασίζεται στο νόμο. Τα βιβλία εννέα έως έντεκα περιλαμβάνουν ένα νομικό κώδικα. Στο τελευταίο βιβλίο εισάγονται νέοι πολιτικοί θεσμοί. Ο Πλάτωνας αναλαμβάνει το ρόλο του νομοθέτη στοχεύοντας να δώσει μια φιλοσοφική διάσταση στο νόμο και να τον κάνει να ισχύσει για όλους. Εφόσον απέτυχε να εκπαιδεύσει ένα φιλόσοφο-βασιλιά, το ενδιαφέρον του στρέφεται στο νόμο και από εκπαιδευτής ηγεμόνων προσπαθεί να μεταβληθεί σε νομοθέτη κοινωνιών. Το νομικό κράτος συνδυασμένο με ένα μικτό πολίτευμα αναδεικνύεται ως το ύστερο πολιτικό ιδεώδες του Πλάτωνα Για τον Πολιτικό βλ. Ernesr Barker, Ο πολιτικός στοχασμός στην αρχαία Ελλάδα: ο πλάτων και οι καταβολές του, μτφρ. Κωνσταντίνος Κολιόπουλος, Ποιότητα, Αθήνα 2007, σ Για τους Νόμους βλ. Ernesr Barker, ο. π., σ

20 20

21 2. Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ POPPER ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 2.1 Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ 2.1.α Ο ιστορικισμός Η θέση του Popper. 44 Ο ιστορικισμός σύμφωνα με τον Popper είναι μια παλιά ιδέα ή αλλιώς ένα χαλαρά συνδεόμενο σύνολο ιδεών, που είναι ενσωματωμένο σε πολύ μεγάλο βαθμό στη δυτική πνευματική παράδοση. Εξαιτίας αυτού θεωρείται ως κάτι δεδομένο και δεν υπόκειται εύκολα σε αμφισβήτηση. 45 Βασίζεται στην πεποίθηση ότι υφίστανται ειδικοί νόμοι που καθορίζουν την ιστορική εξέλιξη. Αν ανακαλύψουμε αυτούς τους νόμους, θα είμαστε σε θέση να προφητέψουμε την εξέλιξη του πεπρωμένου μας. Αυτό το έργο μπορεί να το επιτελέσει ένας φιλόσοφος ή ένας κοινωνικός επιστήμονας, που ενστερνίζεται την άποψη ότι οι απλοί και κοινοί άνθρωποι διαδραματίζουν ασήμαντο ρόλο στα ιστορικά δρώμενα και ότι οι μείζονες εξελίξεις καθορίζονται από τη δράση Μεγάλων Εθνών, Ηγετών, Τάξεων ή Ιδεών. Αν κάποιος χαρισματικός φιλόσοφος καταφέρει να συλλάβει τους νόμους της ιστορικής ανάπτυξης, θα έχει τη δυνατότητα να περιγράψει τις μελλοντικές εξελίξεις 46 και να μας δώσει πρακτικές συμβουλές για την επίτευξη της επιτυχίας και την αποφυγή της αποτυχίας. Ο ιστορικισμός εμφανίζεται με διάφορες μορφές. Υπάρχει ο νατουραλιστικός ιστορικισμός που τοποθετεί ένα νόμο της φύσης στη θέση της αρχής που προσδιορίζει την ιστορική ανάπτυξη. 47 Ένας πνευματικός ιστορικισμός τοποθετεί σε αυτή τη θέση ένα νόμο πνευματικής ανάπτυξης και ένας οικονομικός ιστορικισμός ένα νόμο οικονομικής ανάπτυξης. 48 Ένας θεϊστικός ιστορικισμός αναγνωρίζει στο πρόσωπο του θεού το συγγραφέα του έργου που λαμβάνει χώρα πάνω στη σκηνή 44 Παρατίθεται η επιχειρηματολογία του Popper από την ενότητα Ο ιστορικισμός και ο μύθος του πεπρωμένου. Βλ. Καρλ Πόππερ, Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της: η γοητεία του Πλάτωνα, μτφρ. Ειρήνης Παπαδάκη, Δωδώνη, Αθήνα 1991, τομ. 1, σ Οι οπαδοί του ιστορισμού διατείνονταν ότι οι νόμοι των κοινωνικών επιστημών, αν υπάρχουν, πρέπει να είναι ποιοτικοί, επειδή δεν υπήρχε τρόπος να υπολογιστούν ποσοτικά οι ιδιότητες των κρατών, των οικονομικών συστημάτων και των μορφών διακυβέρνησης. Η ποιότητα, όμως, μπορεί να αξιολογηθεί μόνο μέσω της διαίσθησης. Βλ. Frederic Raphael, Πόπερ: ο ιστορισμός και η πενία του, Ενάλιος, Αθήνα 2007, σ Ο Popper υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να προβλέψουν το μέλλον με ακρίβεια, επειδή είναι αδύνατο να γνωρίζουν στο παρόν αυτά που οι ίδιοι ή κάποιοι άλλοι θα γνωρίζουν στο μέλλον. Βλ. Frederic Raphael, ο. π., σ Η ιστορικιστική επανάσταση είχε μικρό αντίκτυπο στη βασική, αυταρχική δομή της ευρωπαϊκής σκέψης. Η νατουραλιστική επανάσταση ενάντια στο θεό αντικατέστησε το όνομα θεός με το όνομα φύση και δεν άλλαξε τίποτε άλλο. Η θεολογία, η Επιστήμη του Θεού, αντικαταστάθηκε με την Επιστήμη της Φύσης οι νόμοι του θεού από τους νόμους της φύσης. Το σχέδιο του θεού και η κρίση του θεού από τη φυσική επιλογή. Ο θεολογικός ντετερμινισμός αντικαταστάθηκε από έναν νατουραλιστικό ντετερμινισμό. Βλ. Καρλ Πόππερ, Η ένδεια του ιστορικισμού, μτφρ. Αθανάσιος Σαμαρτζής, Ευρασία, Αθήνα 2005, σ Σύμφωνα με τον Popper οι Hegel και Μαρξ αντικατέστησαν τη θεά Φύση με τη θεά Ιστορία. Οι νόμοι της Ιστορίας πήραν τη θέση των νόμων της φύσης, όπως συνέβη και με τα σχέδια και τις δυνάμεις της Ιστορίας. Ο ιστορικός ντετερμινισμός κατέστη παντοδύναμος. Όσοι αντιστέκονταν στην ιστορική ροή αντικατέστησαν τους αμαρτωλούς έναντι του θεού. Βλ. Καρλ Πόππερ, ο. π., σ