Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Transcript

1 Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο «Σύγχρονες τάσεις στην ανάλυση και τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας» Διπλωματική Εργασία «Λάθη στη γλώσσα των νέων και όψεις (εξω)γλωσσικής θεωρίαςιδεολογίας. Μια Επιβλέπων καθηγητής: Φίλος Παναγιώτης Πάτρα, Φεβρουάριος 2021

2 Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία της φοιτήτριας Αλίκης Παπαμικρού που την εκπόνησε στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης. Η συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής της διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας της συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση της συγγραφέα/δημιουργού. Η συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών της δικαιωμάτων.

3 «Λάθη στη γλώσσα των νέων και όψεις (εξω)γλωσσικής θεωρίαςιδεολογίας. Μια Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας Επιβλέπων καθηγητής Φίλος Παναγιώτης Μέλος ΣΕΠ, ΕΑΠ Συν-Επιβλέπων Καθηγητής: Τσολακίδης Συμεών Μέλος ΣΕΠ, ΕΑΠ Πάτρα, Φεβρουάριος 2021

4 Περίληψη H «γλώσσα των νέων» είναι στην ουσία μια κοινωνιόλεκτος (Ανδρουτσόπουλος, 2001), η οποία με τα χρόνια εμπλουτίζεται διαρκώς, επηρεάζοντας αναπόφευκτα τη νέα ελληνική γλώσσα συνολικά. Το γεγονός αυτό έχει πολύ λογικά έχει κεντρίσει τόσο το ενδιαφέρον των κοινωνιογλωσσολόγων και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, καθώς και όλων σχεδόν των ενηλίκων ομιλητών γενικά, κυρίως λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κοινωνιολέκτου, αλλά και εξαιτίας των διαφορετικών στάσεων απέναντί της, των ταυτοτήτων που δημιουργούνται μέσω αυτής και τέλος λόγω των γλωσσικών «λαθών» που εντοπίζονται σε αυτή. Η συγκεκριμένη λοιπόν γλωσσική ποικιλία αντλεί στοιχεία μέσα από τις δραστηριότητες αλλά και τα ενδιαφέροντα των ομιλητών/ομιλητριών της, όπως η μουσική, οι τηλεοπτικές εκπομπές, ο κινηματογράφος, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια αλλά και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όλα αυτά προσδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στον λόγο των νέων, μέσω του οποίου επιτυγχάνεται η συσπείρωσή τους και παράλληλα η διαφοροποίησή τους από άλλες κοινωνικές ομάδες, ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται και η λεγόμενη «νεανική ταυτότητα». Επιπλέον, τα παραπάνω, σε συνδυασμό με κάποιους άλλους παράγοντες, τους οδηγούν συχνά στα λεγόμενα «γλωσσικά λάθη» με αποτέλεσμα να βρίσκονται μονίμως στο επίκεντρο της προσοχής. Η χρήση της γλώσσας από τους νέους συχνά ενοχλεί, επειδή ακριβώς μεταδίδει έμμεσα αλλά ισχυρά τέτοια νοήματα αμφισβήτησης. Και είναι συνηθισμένη παρανόηση το να κρίνεται ως «λαθεμένη», «φτωχή» ή «κακής ποιότητας». Την άρνηση των κοινωνικών αξιών, την παραβίαση των απαγορεύσεων, την επιθετικότητα, και την καταστροφή της «καθώς πρέπει» ομιλίας συχνά οι τυχαίοι ακροατές, και όχι συνήθως οι συνομιλητές-δέκτες, την ακούνε ως γλωσσική καταστροφή, ενώ στην ουσία αποτελεί γλωσσική δημιουργικότητα (Φραγκουδάκη, 1987). Για τη συγκεκριμένη εργασία διενεργήθηκε βιβλιογραφική έρευνα που αφορά κυρίως στη θεωρητική όψη των γλωσσικών λαθών, τα «λάθη» στη γλώσσα των νέων, το ρόλο της γλωσσικής αλλαγής μετά το 1975, καθώς και τις στάσεις που επικρατούν γύρω από το ζήτημα ης «κακής χρήσης» της γλώσσας από τους νέους. Με απλά λόγια, εξετάζεται το πώς έχει εξελιχθεί η μελέτη του φαινομένου από το 1976 και μετά, αλλά και μέσα σε ποιο πλαίσιο (γλωσσικό, κοινωνιογλωσσικό, εκπαιδευτικό και ιδεολογικό). Η μελέτη αυτή λοιπόν είναι κατά βάση μια κριτική βιβλιογραφική επισκόπηση του φαινομένου. Λέξεις Κλειδιά Γλώσσα των νέων, γλωσσικά λάθη, γλωσσική αλλαγή, γλωσσική ιδεολογία, κριτική διερεύνηση 4

5 Aliki Papamikrou Abstract The term language of young people is essentially tantamount to a sociolect (Androutsopoulos, 2001). This special idiom has been enriched over the years, inevitably influencing the Modern Greek language in general. This development has continuously aroused the interest of sociolinguists, the media and almost all of the adults, mainly due to its special characteristics, the attitude towards it, the identities that are created through it and mainly because of the linguistic errors that are found in it. This particular sociolinguistic variety draws on the activities and interests of its speakers such as music, TV shows, movies, video games and social media. All these modern incentives give rise on the one hand to a special character in the speech of young people, through which a unified idiom is materialized, while on the other hand, boost their differentiation from other social groups. In addition, this special idiom, in combination with other factors, often leads to linguistic errors, which constantly lie in the center of attention. The language of young people may often be deemed annoying, precisely because it indirectly, but strongly, conveys such questionable meanings. And it is a common misconception to be considered "wrong", "poor" or "of poor quality". The denial of social values, the violation of prohibitions, the aggression, and also the destruction of "proper" speech, which is often perceived as linguistic destruction by random listeners rather than by their interlocutors, even though in essence it constitutes linguistic creativity (Fragoudaki, 1987). For this dissertation, I carried out bibliographic research regarding the theoretical aspect of language errors, errors in the language of young people, the role of language change, especially after 1975 as well as the prevailing attitudes concerning language "misuse". In simpler words, I examine how the study of the phenomenon has evolved since 1976 and in different contexts (linguistic, sociolinguistic, educational and ideological). Last but not least, this study is mostly a critical bibliographic review. Keywords Language of young people, linguistic errors, linguistic change, linguistic ideology, critical inquiry 5

6 Περιεχόμενα 1.Εισαγωγή Γλώσσα των Νέων Ορισμός της γλώσσας των νέων Χαρακτηριστικά της γλώσσας των νέων Γλωσσικά λάθη Προσδιορισμός της έννοιας του γλωσσικού λάθους Κατηγορίες γλωσσικών λαθών Λάθη στη γλώσσα των νέων Γλωσσικό λάθος και γλωσσική αλλαγή Γλωσσική αλλαγή Εξελίξεις μετά το Γλωσσικές στάσεις και γλώσσα των νέων Ορισμός γλωσσικών στάσεων Γλωσσικές στάσεις για τη γλώσσα των νέων Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

7 1.Εισαγωγή Στην εργασία αυτή εξετάζονται τα γλωσσικά λάθη στη γλώσσα των νέων παράλληλα με τις αιτίες γέννησής τους, τα βασικά τους χαρακτηριστικά και τις κατηγορίες στις οποίες υπάγονται. Εξετάζεται επίσης η σύνδεση των λαθών αυτών με τη γλωσσική αλλαγή και ταυτόχρονα επιδιώκεται να προσδιοριστούν οι πιο βασικές στάσεις απέναντι στα λάθη αυτά και τη γλώσσα των νέων γενικότερα. Σκοπός μας είναι να φτάσουμε σε ένα συμπέρασμα για το τι σηματοδοτούν τα λάθη αυτά και κατά πόσο αποτελούν ένδειξη παρακμής και φθοράς της γλώσσας μας ή φυσικό αποτέλεσμα της εξέλιξης της γλώσσας. Προκειμένου να οδηγηθούμε σε κάποια συμπεράσματα θα πρέπει να προσδιορίσουμε. Ωστόσο, προκειμένου να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα θα πρέπει πρώτα να ορίσουμε τη γλώσσα των νέων και τα χαρακτηριστικά της. Πρόκειται για μια κοινωνιόλεκτο που εμφανίζεται κυρίως κατά την εφηβική και μετεφηβική ηλικία και ενεργοποιείται συνήθως μέσα στην παρέα ενώ παράλληλα εντοπίζεται η χρήση της ανάμεσα σε άτομα ίδιας ηλικίας και παρεμφερούς κοινωνικής σχέσης. Αφού προσδιορίσουμε την γλώσσα των νέων θα γίνει μια προσπάθεια να οριστούν τα γλωσσικά λάθη και οι κατηγορίες τους. Υπάρχουν λάθη με βιολογική αιτία αλλά και λάθη που οφείλονται σε άλλους παράγοντες και εκφράζουν προθέσεις, παρορμήσεις, διαφορετικότητα, διαφοροποίηση και γενικότερα αλλαγές στα πρότυπα συμπεριφοράς και τους κανόνες της κοινωνίας. Στην παρούσα εργασία θα μας απασχολήσουν τα λάθη στα διάφορα επίπεδα του γλωσσικού συστήματος. Η συγκεκριμένη εργασία δομείται σε τέσσερα βασικά κεφάλαια στα οποία γίνεται μια προσπάθεια να αναλυθούν τα χαρακτηριστικά της γλώσσας των νέων, των γνωρισμάτων των γλωσσικών λαθών, το ζήτημα της γλωσσικής αλλαγής και των στάσεων που επικρατούν σχετικά με το θέμα αυτό. Ειδικότερα, στο δεύτερο κεφάλαιο που πραγματεύεται τη γλώσσα των νέων γίνεται αναφορά στον ορισμό της έννοιας αυτής και τα βασικά της χαρακτηριστικά ενώ ταυτόχρονα αναλύεται και η κοινωνιογλωσσολογική έρευνα της νεανικής κοινωνιολέκτου. Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στα «γλωσσικά λάθη» και τις κατηγορίες τους ενώ στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια να συνδεθεί το φαινόμενο των γλωσσικών λαθών με τη γλωσσική αλλαγή και την εξέλιξη της γλώσσας κυρίως από το 1975 και μετά. Στο πέμπτο κεφάλαιο καταγράφονται οι στάσεις που παρατηρούνται απέναντι στη γλώσσα των νέων από το 1975 και μετά και γίνεται μια αναφορά σε αυτούς που βλέπουν θετικά το ζήτημα των 7

8 γλωσσικών λαθών των νέων αλλά σε αυτούς που το αντιμετωπίζουν αρνητικά. Τα δύο πρώτα κεφάλαια περιέχουν εισαγωγικές πληροφορίες σχετικά με τα δύο βασικά ζητήματα που απασχολούν τη παρούσα εργασία, τη γλώσσα των νέων και τα γλωσσικά λάθη και γίνεται μια γενική παρουσίαση των δύο εννοιών με σκοπό την ανάδειξη της μεταξύ τους σύνδεσης. 2. Γλώσσα των Νέων 2.1. Ορισμός της γλώσσας των νέων Σύμφωνα με τον Ανδρουτσόπουλο (2001), αναφερόμενοι στον όρο «γλώσσα των νέων» εννοούμε ουσιαστικά το σύνολο των γλωσσικών φαινομένων που χαρακτηρίζουν την επικοινωνία των νέων μεταξύ τους. Παρόλο που αποκαλείται "γλώσσα", η γλώσσα των νέων δεν είναι ένα αυτοτελές γλωσσικό σύστημα, αλλά μια "κοινωνιόλεκτος" [sociolect], ένας τρόπος ομιλίας δηλαδή, με λεξιλογικά, πραγματολογικά και δομικά χαρακτηριστικά που χρησιμοποιείται υπό ορισμένες συνθήκες επικοινωνίας και είναι μέρος της γλωσσικής συνείδησης μιας κοινότητας. Πρόκειται τις περισσότερες φορές για ένα αναμενόμενο και κανονικά παροδικό φαινόμενο που εμφανίζεται κατά την εφηβική και μετεφηβική ηλικία, ενώ στη συνέχεια η χρήση της συνήθως φθίνει, καθώς τα άτομα μεγαλώνοντας οδηγούνται σε έναν γλωσσικό συντηρητισμό (Andersson & Trudgill 1990, Eckert 1997). Η κοινωνική βάση της γλώσσας των νέων είναι το δίκτυο των συνομηλίκων τους ουσιαστικά, γι αυτό και δεν υπάρχει τελικά μια ενιαία γλώσσα, αλλά ένα σύνολο από επιμέρους τρόπους ομιλίας με κοινές τάσεις διαμόρφωσης και κοινά γλωσσικά στοιχεία. Έρευνες έχουν δείξει πως η ιδιαίτερη τούτη γλώσσα ενεργοποιείται κυρίως στο πλαίσιο της παρέας και η χρήση της συνήθως προϋποθέτει κοινή ή έστω παρόμοια ηλικία καθώς και συμμετρική κοινωνική σχέση ανάμεσα στους επικοινωνούντες, ενώ το «παρεΐστικο» στιλ ομιλίας επηρεάζεται κυρίως από το βαθμό οικειότητας της παρέας, τον βαθμό δόμησης της περίστασης και το βαθμό συναισθηματικής ατμόσφαιρας. Έτσι, «μια μεγάλη οικειότητα, μια μη οργανωμένη περίσταση και μια ζωντανή ατμόσφαιρα αποτελούν τις ιδανικές συνθήκες για την εμφάνιση δημιουργικών τρόπων ομιλίας και γλωσσικών παιχνιδιών» (Schlobinski, Kohl και Ludewigt, 1993). Τα σημεία στα οποία συνευρίσκονται τα μέλη της παρέας, αλλά και το πώς επιθυμούν να διασκεδάζουν αποτελούν τα πιο σημαντικά στοιχεία που «συμβάλλουν στην πολυμορφική ανάπτυξη του συνόλου των γλωσσικών φαινομένων που ονομάζουμε γλώσσα των νέων» (Κακριδή-Φερράρι, 2005). 8

9 Ο γερμανός ερευνητής J. Schwitalla (1994) υπερτονίζει τη σημασία της μη οργανωμένης περίστασης, διακρίνει συγκεκριμένα γλωσσικά συμβάντα και τύπους διαλόγου και θεωρεί τον αριθμό των συνομιλητών εξίσου σημαντικό παράγοντα. Παρατηρεί πως στις συναντήσεις τους οι νέοι χρησιμοποιούν διάφορους χαρακτηριστικούς τύπους επικοινωνίας, αλλά και χαιρετιούνται, ανταλλάσσουν πληροφορίες, κλείνουν ραντεβού, διηγούνται εμπειρίες δικές τους και άλλων, πειράζουν ο ένας τον άλλον, επιχειρηματολογούν, συζητούν σοβαρά για προβλήματα και ζητήματα λίγο-πολύ συνδεδεμένα με τον δικό τους κόσμο. Επίσης, αναλογίζονται τι θέλουν να πετύχουν στο μέλλον και, σε γενικές γραμμές, όσο περισσότεροι νέοι συγκεντρώνονται τόσο πιο συχνά χρησιμοποιούν το ιδίωμα της παρέας. Παράλληλα, οι νέοι έχουν πάντοτε την τάση να διαφοροποιούνται με το ντύσιμο, την αισθητική του σώματος, τη συμπεριφορά και τη γλώσσα. (Φραγκουδάκη, 1987). Η λεγόμενη «γλώσσα των νέων» αποτελεί κώδικα της ομάδας, γλωσσική ποικιλία που διαφοροποιεί τους χρήστες της ενώ συγχρόνως προάγει τη συνοχή της ομάδας. Οι ιδιαιτερότητες της γλώσσας των νέων, οι νεολογισμοί και οι γραμματικές αποκλίσεις εκφράζουν τελικά τις αλλαγές στα πρότυπα συμπεριφοράς, τις ιδέες, τις αξίες αλλά και τους κανόνες της κοινωνίας. Με τους νεολογισμούς τους, τις ιδιωματικές εκφράσεις και λέξεις, οι νέοι μεταδίδουν μηνύματα διάκρισης από τις παλιότερες γενιές και κάπως έτσι αμφισβητούν αρχές, αξίες και κανόνες της κοινωνίας (Φραγκουδάκη, 1987) Χαρακτηριστικά της γλώσσας των νέων Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τη γλώσσα των νέων από τη πρότυπη γλώσσα είναι το ιδιαίτερο λεξιλόγιό της, το οποίο συνήθως περιλαμβάνει εκφράσεις που δεν υπάρχουν στην επίσημη ελληνική γλώσσα καθώς και εκφράσεις με τις οποίες οι νέοι δηλώνουν μια ιδιαίτερη στάση απέναντι σε ένα συγκεκριμένο σημείο αναφοράς. Εκφράσεις αξιολόγησης, ειρωνείας ή και οικειότητας. (Ανδρουτσόπουλος, 2001). Όπως αναφέρει ο Ανδρουτσόπουλος (2001), το ιδιαίτερο αυτό λεξιλόγιο πηγάζει από διάφορες κοινωνικές κατηγορίες, από βιωματικές και κοινωνικές εμπειρίες, από ψυχολογικές καταστάσεις, αξιολογικές εκφράσεις καθώς και επιτατικές εκφράσεις ενώ δημιουργείται και ανανεώνεται συνεχώς. Κάτι τέτοιο πραγματοποιείται είτε μέσω της αλλαγής σημασίας είτε μέσω του δανεισμού, κυρίως από την αγγλική γλώσσα, καθώς και είτε από επιλογές προτύπων σχηματισμού λέξεων είτε από την τροποποίηση λέξεων, χωρίς να επηρεάζεται όμως η βασική τους σημασία. 9

10 Η νεανική γλώσσα χαρακτηρίζεται επίσης από μια τάση προς ανομοιογένεια, κάτι που σχετίζεται με τις επικοινωνιακές αφορμήσεις του γλωσσικού πειραματισμού και της εκφραστικής πρωτοτυπίας. Οι πιο παραγωγικές κατηγορίες του λεξιλογίου και οι στερεότυπες εκφράσεις ανανεώνονται με ταχείς ρυθμούς. Μια μάλλον αντίρροπη τάση προς την ομοιογένεια δημιουργούν και τα πολιτισμικά και γλωσσικά πρότυπα που διαδίδονται από τα νεανικά μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας ενώ παράλληλα, στοιχεία της νεανικής γλώσσας περνούν τελικά και στην κοινή γλώσσα, συχνά ως σύμβολα νεανικότητας (Ανδρουτσόπουλος, 2001). Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι ο διαρκής εμπλουτισμός της νεανικής ποικιλίας από την «αργκό» (slang), μια ποικιλία που θα μπορούσε ενδεχομένως να αποδοθεί στα ελληνικά και ως «γλώσσα του περιθωρίου» και που η ανεπίσημη φύση της οδηγεί σε μια αδιάλειπτη εξέλιξή της καθώς και την εμφάνιση νέων λέξεων σε μάλλον σύντομο χρόνο. Οι νέες αυτές λέξεις που δημιουργούνται αντικαθιστούν άλλες παλαιότερες, κάτι και τους προσδίδει έναν χαρακτήρα εφήμερο (Sornig 1981, Andersson & Trudgill 1990, Eble, 1996), ενώ ταυτόχρονα σημειώνεται η εμφάνιση υβριστικών λέξεων και λέξεων-ταμπού οι οποίες όμως «δε χρησιμοποιούνται κατ ανάγκη με προσβλητικό περιεχόμενο αλλά κυρίως με στόχο να δείξουν τις σχέσεις φιλίας και αλληλεγγύης της ομάδας» (Androutsopoulos, 2005). Βασικό επίσης γνώρισμα της γλώσσας των νέων, σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη (1994) είναι και το επίπεδο της γλώσσας τους. Ειδικότερα, αυτό συναρτάται αφενός με τα γενικότερα ενδιαφέροντά τους, αφετέρου με την ίδια την αντίληψη και γνώση της γλώσσας. Πολλές φορές η απουσία ευαισθησίας, γνώσης, άρα και ενδιαφέροντος για τη γλώσσα, κάτι που παρατηρείται σε πολλούς νέους, είναι φυσικό να παράγει και γλώσσα που αποκλίνει από τη νόρμα. Γλώσσα στην οποία παρατηρούνται πολλά γλωσσικά λάθη, γλώσσα που χαρακτηρίζεται από λεξιπενία, γλώσσα γεμάτη ξένες λέξεις, γλώσσα που για πολλούς «συρρικνώνεται» και «καταστρέφεται». Όλα αυτά αποτελούν και τα πιο πολυσυζητημένα χαρακτηριστικά της γλώσσας των νέων. Ωστόσο, τέτοιου είδους φαινόμενα αποτελούν μορφές επικοινωνίας που δεν γίνεται να τις λαμβάνουμε ως μέτρο για να κρίνουμε την γλωσσική ικανότητα των νέων, αφού έτσι κι αλλιώς παρατηρείται πως τα ίδια άτομα όταν βρίσκονται σε άλλα κοινωνιογλωσσικά περιβάλλοντα, μπορούν να χρησιμοποιούν διαφορετικού είδους γλώσσα. Αδιαμφισβήτητα, είναι γεγονός πως ο προφορικός χαρακτήρας των νεανικών ιδιωμάτων και η άντληση λέξεων από την «αργκό» (slang) ευνοεί και την εμφάνιση λέξεων-ταμπού. Στη γλώσσα των νέων παρατηρείται συχνότατα μια ποικιλία από υβριστικές λέξεις, βωμολοχίες και λέξεις εκφράσεις-ταμπού χωρίς υποχρεωτικά να θέλουν να προσβάλουν κάποιον, αλλά με στόχο να δείξουν τις φιλικές και αλληλέγγυες σχέσεις της ομάδας (Androutsopoulos, 2005), τη «μαγκιά» 10

11 και τη «σκληρότητα» των ομιλητών τους (Androutsopoulos και Georgakopoulou 2003), και όχι επιθετικότητα, όπως ερμηνεύεται από πολλούς (Sornig 1981). Ταυτόχρονα, κάπως έτσι οι νέοι αναδεικνύουν τις αξίες και τα πιστεύω τους διότι προβάλλουν τους εκάστοτε κοινωνικούς περιορισμούς, καθώς και τη φορτισμένη συναισθηματική τους κατάσταση. Επιπροσθέτως, μέρος των ύβρεων και των λέξεων-ταμπού το δανείζονται από τα αγγλικά, που κυριαρχούν στη νεανική κουλτούρα (Ανδρουτσόπουλος, 1998), ενώ παρατηρείται και ένα άλλο φαινόμενο, η λέξη προς λέξη μετάφραση στην ελληνική να εντοπίζεται πρώτα στο λεξιλόγιο των νέων, αλλά στη συνέχεια να περνά και σε άλλα περιθωριακά λεξιλόγια ή και στο λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, με αποτέλεσμα οι εκφράσεις αυτές να παρουσιάζουν ισοδύναμη κατανομή με αντίστοιχες εκφράσεις της νέας ελληνικής ή και τάσεις επικράτησης και ενσωμάτωσης στην ελληνική γλώσσα (Χριστοπούλου, Παπαδοπούλου & Ξυδόπουλος, 2017). Τέλος, γνώρισμα της γλώσσας των νέων αποτελεί ο αναποτελεσματικός και ορισμένες φορές, ακατανόητος γραπτός μαθητικός λόγος. Πρόκειται για έναν λόγο με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του προφορικού λόγου και ειδικότερα με έμφαση στον απροσχεδίαστο χαρακτήρα του, την πλαισίωσή του και την έντονη ανάμειξη που παρατηρείται μεταξύ ομιλητή και ακροατή, σε γνωρίσματα δηλαδή που εύκολα αναγνωρίζονται (Αρχάκης και Ιορδανίδου, 1999). Η παρουσία των προφορικών αυτών στοιχείων φαίνεται πως οφείλεται στην ανεπαρκή εξοικείωση ορισμένων μαθητών με τις συμβάσεις του γραπτού λόγου, κάτι πολύ λογικό αν αναλογιστούμε πως στην εξωσχολική καθημερινότητα, στο πλαίσιο της οποίας τα παιδιά ουσιαστικά χρησιμοποιούντη γλώσσα, κυριαρχεί η προφορικότητα. Οι μαθητές δηλαδή γράφουν αυτό που θα έλεγαν, παράγοντας τον γραπτό λόγο με τον τρόπο και τους όρους που θα παρήγαν και τον προφορικό διαλογικό λόγο (Αρχάκης και Ιορδανίδου, 1999). 3. Γλωσσικά λάθη 3.1. Προσδιορισμός της έννοιας του γλωσσικού λάθους Ως γλωσσικό λάθος, σύμφωνα με τους Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου (2001), θα μπορούσε να οριστεί οποιαδήποτε απόκλιση από τη γλωσσική νόρμα. Μιλώντας για νόρμα θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πως εννοούμε την επικράτηση μιας γλωσσικής ποικιλίας έναντι των υπoλοίπων γλωσσικών ποικιλιών που ίσως υπάρχουν σε μια γλωσσική κοινότητα, ένα κοινωνικό σύνολο, μια κρατική οντότητα. Η νόρμα αποτελεί μια τυποποιημένη γλωσσική μορφή η οποία έχει αποκρυσταλλωθεί μέσα από τις διαδικασίες της κωδικοποίησης στις γραμματικές και τα λεξικά μιας γλώσσας. Ωστόσο, θα πρέπει να ξεκαθαριστεί πως ακόμη και αυτή η τυποποίηση 11

12 παρουσιάζει συχνά διαφοροποιήσεις αφού η μορφή της γλώσσας που παρουσιάζεται μέσα από τις γραμματικές και τα λεξικά αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο κατά την οποία συντάχθηκαν αυτά και, κατά συνέπεια, αδυνατούν να καταγράψουν τη γλωσσική αλλαγή που συμβαίνει συνεχώς και μάλιστα σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα. Κάπως έτσι λοιπόν, πολλές γλωσσικές μορφές, εφ οσον κριθούν μέσα από την οπτική των επίσημων εγχειριδίων, θα αξιολογηθούν ως λάθη. Τα γλωσσικά λάθη δεν γίνεται να προσδιοριστούν πάντα με ακρίβεια, αλλά ούτε και με αντικειμενικότητα γιατί δεν υπάρχει ένα και μοναδικό σύστημα γλωσσικής έκφρασης ούτε και μόνο μια κατηγορία ορθογραφικών, γραμματικών και συντακτικών κανόνων (Αθανασίου, 2001). Όταν η νόρμα επενδύεται με το κύρος του κανόνα και την ισχύ του προτύπου, εμφανίζεται τελικά ως η μόνη ορθή γλωσσική μορφή. Κατ επέκταση, φαίνεται λογικό που τα λεξικά και οι γραμματικές καταγράφουν την ορθή χρήση της γλώσσας και μόνον αυτή. Είναι φυσικό τα όρια αυτά να δημιουργούν και απόλυτες στάσεις. Πολλές φορές στιγματίζουν κοινωνικά αυτούς που δεν ταυτίζονται με την επίσημη γλώσσα και ενίοτε να δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για «καθαρολόγους» από τη στιγμή που οι παρεκκλίσεις από τη νόρμα παίρνουν εκτεταμένο χαρακτήρα. Τέτοιος είδους κινήσεις συχνά εμφανίζονται με το ιδεολογικό επικάλυμμα του κινδύνου αφανισμού ή της αλλοίωσης της συγκεκριμένης γλώσσας (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). Τα γλωσσικά λάθη λοιπόν σύμφωνα με τη Θεοφανοπούλου (2001) «δεν αποτελούν ένα μεμονωμένο φαινόμενο απόκλισης, σχετίζονται όμως με το ευρύτερο γλωσσικό σύστημα που ευνοεί την εμφάνιση και τη γενίκευσή του». Η σχετικότητα λοιπόν του ορισμού του λάθους οφείλεται, σύμφωνα με τη Βάμβουκα (2008), σε παράγοντες που σχετίζονται με τη διδακτική διαδικασία και πιο συγκεκριμένα, με την υποκειμενική διαχείριση του λάθους από τον εκπαιδευτικό και τον μαθητή αφού δεν κατανοούν το πρόβλημα με τον ίδιο τρόπο καθώς και τη δυσκολία του ορισμού της φύσης του λάθους ως προς το μέγεθος, την έκταση, τη σπουδαιότητα και την ερμηνεία των παραγόντων που το προκαλούν. 3.2 Κατηγορίες γλωσσικών λαθών Ένας καλός τρόπος να κατανοήσουμε τα γλωσσικά λάθη είναι να τα εντάξουμε σε κατηγορίες. Έτσι λοιπόν έχουμε τα λάθη που αφορούν το γλωσσικό σύστημα, τα λάθη στον προφορικό λόγο και φυσικά τα λάθη σε γραπτό επίπεδο (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). Τα λάθη που αφορούν το γλωσσικό σύστημα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και την αιτία εμφάνισής τους την εντοπίζουμε σε συγκεκριμένους μηχανισμούς της γλώσσας, που προκαλούν 12

13 τη γλωσσική αλλαγή και κατ επέκταση την εξέλιξη των γλωσσικών συστημάτων. Έτσι λοιπόν, τα λάθη όχι μόνο δεν προκύπτουν ξαφνικά και δίχως αιτία αλλά ίσα ίσα βρίσκονται και στη βάση του μηχανισμού που προκαλεί τη γλωσσική αλλαγή. Ο περισσότερος κόσμος διακρίνει λάθη τα οποία έχουν κάποια εξήγηση, ισχυρίζεται ο Σετάτος (1991), αν και πολλές φορές ίσως να μην είναι σωστή η εξήγηση. Μπορεί επίσης να υπάρχουν και λάθη που απλά δεν έχουν καμία εξήγηση. Από γλωσσολογική πλευρά μπορούμε να χωρίσουμε τα λάθη σε ορθογραφικά, αναγνωστικά, ακουστικά, αρθρωτικά, κατανόησης και καταστάσεως επικοινωνίας. Ανάλογα με το επίπεδο ανάλυσης της γλώσσας, τα λάθη διακρίνονται σε λάθη φωνολογικού επιπέδου, μορφολογικού, συντακτικού, σημασιολογικού και λεξιλογικού επιπέδου (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). Συναντάμε λοιπόν λάθη στο φωνητικό επίπεδο όπως για παράδειγμα συνιζήσεις σε λόγιες λέξεις (πανεπιστήμιου), ιδιωματισμούς (π.χ. έρρινη προφορά), δημώδη προφορά ξένων λέξεων (π.χ. Ζλάβοι), παραφθορές (σουπερμάρκερ), επιτονισμούς ανύπαρκτους ή άλλης κλίμακας (π.χ. σε διαφημίσεις της τηλεόρασης). Λάθη επίσης στο μορφολογικό/μορφοσυντακτικό επίπεδο, π.χ. «πιο ανώτερος, πιο καλύτερος» όπου συνυπάρχουν πλεοναστικά δύο μορφήματα (πιο, -τερος) για τη δήλωση του συγκριτικού βαθμού. Λάθη συντακτικά, λάθη στο σημασιολογικό επίπεδο όπως η χρήση της λέξης «ευάριθμος» με τη σημασία «πολυάριθμος, πολύς στον αριθμό» αντί της κανονικής σημασίας «ολιγάριθμος, εύκολος να αριθμηθεί», αναμείξεις, παραφθορές όπως «υποδήλατο». Λάθη υφολογικά, λεξιλογικής επιλογής, γραπτής μορφής, λάθη στο λεξιλογικό επίπεδο όπως για παράδειγμα η χρήση της λέξης «ανθηρόστομη» στη θέση του «αθυρόστομη» (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001 και Σετάτος, 1991). Στην προσπάθειά μας τώρα να ερμηνεύσουμε τους κυριότερους μηχανισμούς που παράγουν γλωσσικά λάθη, βρισκόμαστε συχνά αντιμέτωποι με το φαινόμενο της αναλογίας. Αναλογία είναι το φαινόμενο κατά το οποίο ένα στοιχείο της γλώσσας τροποποιείται με βάση κάποια γλωσσικά σχήματα που προϋπάρχουν σε αυτή (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). Όταν, για παράδειγμα, σε επίπεδο φωνολογίας συναντούμε τη προφορά της λέξης «διάρρηξη» ως ['δjαriksi] με βάση την κανονική προφορά του «διαβάζω» ως [δja'vαzo], στην ουσία ερχόμαστε αντιμέτωποι με την αναλογική επίδραση της συνιζημένης προφοράς [δja] σε λέξεις που κανονικά θα έπρεπε να προφέρονται ασυνίζητες. Σε μορφολογικό επίπεδο, ταυτόχρονα, αναγνωρίζουμε την αναλογική επίδραση του αορίστου «διέγραψε» στον τύπο της προστακτικής «διάγραψε» ή του τύπου «του διεθνούς» για τη δημιουργία του τύπου «του διεθνή». Αντίστοιχα μπορούμε να ερμηνεύσουμε και συντακτικές αποκλίσεις του τύπου «μετά Χριστού, μετά μεσημβρίας» κ.ά. (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). Παρατηρείται επίσης και το φαινόμενο της «ενίσχυσης» κατά το οποίο προστίθενται μορφήματα ή και ολόκληρες λέξεις προκειμένου να ενισχυθεί η σημασία κάποιων λέξεων αλλά και να γίνυν πιο 13

14 εκφραστικές. Τέλος, ας σημειωθεί και το φαινόμενο της παρετυμολογίας κατά το οποίο οι ομιλητές προσπαθούν υποσυνείδητα ετυμολογούν λανθασμένα μια λέξη, με βάση με βάση την υπάρχουσα γλωσσική τους γνώση, διαπράττοντας προφανώς λάθη (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). Τα λάθη που αφορούν τον προφορικό κυρίως λόγο απαιτούν την εμπλοκή κάποιων κοινωνικών παραγόντων προκειμένου να τα κατανοήσουμε. Έτσι λοιπόν, λάθη θα μπορούσαν να θεωρηθούν η ανάμειξη κάποιου στοιχείου με ένα άλλο από άγνοια ή επειδή παραβιάστηκε κάποιος κανόνας γλωσσικής συμπεριφοράς είτε γιατί αναμειγνύονται διάφορα επίπεδα ύφους. Διακρίνουμε επίσης και τον κοινωνικό παράγοντα σε μερικά λάθη υπερδιόρθωσης όταν όμως δε γίνονται σκόπιμα, αλλά για να προσδώσουν ένα ιδιαίτερο, προσωπικό ύφος. Οι εκφορές αυτές αποτελούν προσπάθεια του ομιλητή να παρουσιάσει τον λόγο του και τον ίδιο ως "μορφωμένο", "λόγιο", να τον περιενδύσει δηλαδή με ένα "ανώτερο" κοινωνικό ύφος (π.χ. άνδρον αντί για το σωστό άντρον «σπηλιά»). Αλλά, ακόμη και τα λάθη που κάνουν οι νέοι με τη θέλησή τους, θα μπορούσαμε να πούμε πως αποδεικνύουν την άμεση σχέση που έχουν με τους κοινωνικούς παράγοντες και πιο συγκεκριμένα το γεγονός πως επιθυμούν να διαφοροποιηθούν από άλλες ομάδες (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). Τα λάθη που σχετίζονται με το γραπτό λόγο είναι κυρίως ορθογραφικά αν και δεν θεωρούνται ακριβώς λάθη γλωσσικά. Ωστόσο, στα λάθη αυτά, η γλωσσική διδασκαλία δίνει μεγάλη σημασία και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να ακούγονται πιο συχνά και να υπερτονίζεται η παρουσία τους. Αυτό δεν αναιρεί, βέβαια, το γεγονός ότι η ορθογραφία αποτελεί ένα πεδίο στο οποίο ο χρήστης της γλώσσας πρέπει να ασκηθεί. Τα ορθογραφικά λάθη οφείλονται στη λεγόμενη "ιστορική ορθογραφία" και είναι θέμα ατελούς εκμάθησης ή και συνειδητοποίησης των κανόνων που τη διέπουν. Άλλα λάθη που μπορούν να ενταχθούν σε αυτή την κατηγορία οφείλονται στο ότι αυτός που γράφει δεν "περνάει" από την αμεσότητα του προφορικού στην εμμεσότητα και αποστασιοποίηση του γραπτού λόγου. Δεν κάνει, δηλαδή, την αναγκαία αφαίρεση των χαρακτηριστικών που συστήνουν τον προφορικό λόγο, ώστε να μεταβεί στα ανάλογα χαρακτηριστικά του γραπτού. Υπό αυτό το πρίσμα θα μπορούσαν να ιδωθούν τα προβλήματα στη στίξη, η έλλειψη υπόταξης, αλλά και η κατασκευή μη αυτόνομων πληροφοριακά κειμένων, που θεωρούν τον αποδέκτη παρόντα και σαν να ξέρει περί τίνος πρόκειται (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001). 14

15 3.3. Λάθη στη γλώσσα των νέων Τα λάθη στη γλώσσα των νέων μπορεί να οφείλονται στην εμπλοκή των στοιχείων προφορικότητας όπως ισχυρίζεται ο Αρχάκης (2009) ενώ ο Σετάτος (2003) χαρακτηρίζει ως λάθη τις γλωσσικές πραγματώσεις της στιγμής που η μητρική γλώσσα επηρεάζεται από διάφορες ιδιολεκτικές χρήσεις. Παράγοντες που ενισχύουν τα λάθη είναι φυσικά και οι κοινωνιογλωσσικοί αφού το πώς εκφράζεται κανείς πάντα σχετίζεται και με το κοινωνικό περιβάλλον όπως αναφέρουν οι Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου (2001). Τα λάθη σε επίπεδο κειμενικής δημιουργίας είναι άμεσα συνδεδεμένα και με λάθη σε άλλα επίπεδα γλωσσικής παραγωγής, όπως στη σύνταξη, την ορθογραφία και το λεξιλόγιο (Γούτσος, 2007) ενώ φυσικά δε λείπουν και τα λάθη στη στίξη, τον τονισμό, τη συνοχή και τη συνεκτικότητα, τη δομή και το περιεχόμενο του γραπτού αλλά και του προφορικού λόγου τους. Τα περισσότερα ορθογραφικά λάθη οφείλονται στην ατελή εκμάθηση των κανόνων (Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου, 2001) όπως και τα λάθη στον τονισμό ή και στον ανύπαρκτο τονισμό που πολλές φορές συναντάται κατά την προσπάθειά τους να αποφύγουν τα λάθη σε αυτόν (Ηλιοπούλου, 2009). Μορφοσυντακτικά λάθη είναι εξίσου συνηθισμένο φαινόμενο αφού ο λόγος των νέων παραβιάζει συντακτικούς κανόνες που σχετίζονται με τη δομή των ονοματικών συνόλων, των προτάσεων και των περιόδων. Συναντάται συχνά πλεοναστική χρήση ή απουσία συντακτικών όρων, λανθασμένη επιλογή συντακτικών όρων, λανθασμένη χρήση παρατακτικής και υποτακτικής σύνδεσης καθώς και μη τήρηση της συμφωνίας των όρων της πρότασης (Ηλιοπούλου, 2007α). Ως προς τα λεξιλογικά λάθη, έχουμε εκείνα που αφορούν τη λανθασμένη επιλογή λέξεων καθώς κι εκείνα που σχετίζονται με την παραποίηση του λεξιλογίου. Δεν είναι λίγες οι φορές δηλαδή που οι νέοι κάνουν λάθη νοηματικής σύγχυσης των λέξεων επειδή αυτές μοιάζουν με κάποιες άλλες σημασιολογικά αλλά και λάθη στην επιλογή των λέξεων σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα (Ηλιοπούλου, 2009). Σύμφωνα με τα όσα υποστηρίζει ο Μήτσης (2009), είναι πολύ λογικό η λανθασμένη χρήση της γλώσσας και του λεξιλογίου που επιλέγουν οι νέοι να οδηγεί και σε προβλήματα επικοινωνίας. Σχετικά με τη συνοχή και τη συνεκτικότητα, οι νέοι φαίνεται να αντιμετωπίζουν κάποια προβλήματα καθώς πολύ συχνά κάνουν απευθείας εισαγωγή στο θέμα χωρίς να προλογίζουν ενώ συχνά υπερπηδούν και τον επίλογο. Χρησιμοποιούν συχνά επαναλήψεις, ακατάλληλα εκφραστικά μέσα ενώ φυσικά τις περισσότερες φορές υπάρχει έλλειψη σύνδεσης μεταξύ των μερών όπως και απουσία συνοχής και συνεκτικότητας (Γούτσος, 2007). Η τάση επίσης για προφορικότητα στον γραπτό τους λόγο είναι ένα σύνηθες φαινόμενο το οποίο φυσικά και συνδέεται με τη χρήση νέων τεχνολογιών αλλά φυσικά δεν θα πρέπει να αποδίδεται μόνο σε αυτόν τον παράγοντα. Η εκτεταμένη χρήση των υπολογιστών έχει συντελέσει στη χρήση των greeklish που δεν αποτελεί απλά μια νέα ποικιλία γραφής, αλλά ένα ευρύτερο ιδεολογικό και 15

16 κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο (Koutsogiannis & Mitsikopoulou, 2003). Ο Σετάτος (1991) από την άλλη κατατάσσει τα λάθη που οφείλονται στον εξωτερικό δανεισμό ξένων λέξεων και στον εσωτερικό δανεισμό από ελληνικές διαλέκτους ενώ οι Θεοδωροπούλου και Παπαναστασίου (2001) μιλούν για λάθη ηθελημένα που οι νέοι χρησιμοποιούν προκειμένου να διαφοροποιηθούν κοινωνικά. 4. Γλωσσικό λάθος και γλωσσική αλλαγή 4.1. Γλωσσική αλλαγή Είναι κοινώς αποδεκτό το γεγονός πως η ελληνική γλώσσα εξελίσσεται αδιάκοπα για περισσότερους από σαράντα αιώνες. Κάτι τέτοιο είναι λογικό να προκαλεί ατελείωτες συζητήσεις γύρω από τη χρήση της γλώσσας και να αποτελεί φλέγον θέμα, είτε με τον όρο του γλωσσικού ζητήματος είτε ως μια εκτενέστερη ανησυχία γύρω από την αξιολόγησή της. Ανησυχία που πηγάζει, προφανώς από την πολυμορφία της γλώσσας σε όλα της τα επίπεδα, και τον τρόπο με τον οποίο αξιολογείται ως φαινόμενο συγχρονικό. Είναι φυσικό, οι γλώσσες με την πάροδο του χρόνου να αλλάζουν και αυτό αποτελεί τον βασικό λόγο που διατυπωθεί πολλές θεωρίες γλωσσικής αλλαγής. Η γλωσσολογία επίσης προσπαθεί να περιγράψει αυτή την κατάσταση και την εξέλιξη της γλωσσικής αλλαγής αφού η γλώσσα υπόκειται σε μεταβολές στους φθόγγους, στα σημαίνοντα αλλά και στη γραμματική της δομή. Η αντιμετώπιση της γλωσσικής διαφοροποίησης είναι περιοριστική και μέρος της αποτελεί και το γλωσσικό λάθος. Η αντιμετώπιση αυτή έχει κλειστή οπτική και από μία χαρακτηριστική έμφαση στην "ορθή" γραπτή και προφορική διατύπωση, η οποία οδηγεί απαρέγκλιτα και στην "αναβάθμιση του γλωσσικού κώδικα" (Μαρκαντωνάτος, 2008). Δεν είναι λίγοι οι ενήλικες που συχνά αμφιβάλλουν για το αν όσα λένε ή γράφουν είναι σωστά ή για το αν μιλούν "ορθά ελληνικά". Για τους γλωσσολόγους, "φθορά" και "πρόοδος" δεν αρμόζουν στην αλλαγή της γλώσσας. Δεν υπάρχουν δηλαδή γλωσσικά κριτήρια βελτίωσης ή φθοράς των γλωσσών. Ειδικότερα, από τη δεκαετία του 1960 φαίνεται πως η ποικιλία κάθε γλώσσας είναι αυτή που πυροδοτεί τη γλωσσική αλλαγή και δημιουργεί εν τέλει τις διάφορες μορφές σε γραμματικά και 16

17 συντακτικά φαινόμενα αλλά και τις διαφορετικές προφορές μιας λέξης. Σύμφωνα με τη Νικηφορίδου (2001), η γλωσσική αλλαγή χαρακτηρίζεται από δύο αξιωματικές αρχές που γίνονται ευρύτερα αποδεκτές: 1. Τίποτα δε δημιουργείται από το τίποτα. Όλοι οι νεωτερισμοί αποτελούν είτε επανανάλυση δομών που ήδη υπάρχουν στην εκάστοτε γλώσσα, είτε δάνεια από άλλες γλώσσες. 2. Οι γλωσσικές αλλαγές θεωρούνται ως μοναδικός δρόμος, και κινούνται κατά κανόνα προς προβλέψιμες ή έστω δικαιολογημένες, κατευθύνσεις. Η συνεχής γλωσσική αλλαγή κάνει αυτόματα απαραίτητη και την ανανέωση των κανόνων της γλώσσας. Οι αλλοιώσεις και οι παραβιάσεις που συναντάμε δε γίνονται τυχαία αλλά οφείλονται σε κοινωνικά αίτια και προκαλούν νέες ανάγκες επικοινωνίας (Φραγκουδάκη, 1987). Οι αλλοιώσεις αυτές άλλωστε όπως και οι παραβιάσεις των κανόνων μεταδίδουν πάντα ένα συγκεκριμένο νόημα και όχι μόνο δεν αποτελούν ανωμαλία αλλά κάθε παραβίαση ή παραφθορά ανήκει στη φυσική λειτουργία της γλώσσας και θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται στη γραμματική. Στις μέρες μας βέβαια η γλωσσική αλλαγή ταυτίζεται συχνά με την αιτία των γλωσσικών λαθών και την παρακμή της γλώσσας. Επισημαίνονται ο αλλαγές καθώς και οι αλλοιώσεις κι έπειτα οι παραβιάσεις των κανόνων κατονομάζονται ανωμαλίες και φθορά (Φραγκουδάκη, 1987). Ανάλογα με το τι κίνητρο υπάρχει κάθε φορά ως κινητήριος μοχλός στη γλωσσική αλλαγή, καθορίζονται και διαφορετικές θεωρίες γύρω από την ιστορική γλωσσολογία. Άλλοι ισχυρίζονται πως τα αίτια είναι κοινωνιογλωσσικά και άλλοι ενδογλωσσικά αλλά φυσικά, στις περισσότερες περιπτώσεις γλωσσικών μεταβολών συνυπάρχουν διαφορετικά κίνητρα, και δεν είναι πάντα εύκολο να εκτιμηθεί το ειδικό βάρος του καθενός ως γενεσιουργού αιτίας της αλλαγής. Έτσι λοιπόν, η γλωσσική αλλαγή είναι αναπόφευκτη, αέναη και συμβαίνει σταδιακά, προϋποθέτοντας χρονικές περιόδους ποικιλίας κατά τις οποίες οι ομιλητές της γλώσσας μπορούν να επιλέξουν μεταξύ προφοράς ή χρήσης. Συνέπεια αυτών είναι και το ότι η αλλαγή στη γλώσσα δεν ελέγχεται από εξωτερικές, οργανωμένες ή ατομικές, παρεμβάσεις. Αντίθετα, καθορίζεται από τις ιδιότητες και τους εγγενείς περιορισμούς της ανθρώπινης φυσιολογίας, νόησης και κοινωνίας (Νικηφορίδου, 2001). Γίνεται λοιπόν εύληπτο πως δεθα συναντάται τελικά πάντα συμφωνία ανάμεσα στους ομιλητές σχετικά με τη γραμματικότητα ή μη μιας φράσης. Βασικό ρόλο διαδραματίζει η γλωσσική διαίσθηση και η εσωτερική γραμματική του καθενός ενώ ταυτόχρονα, στη διαδικασία συμβάλλουν οι αξιολογήσεις των ρυθμιστικών γραμματικών, άρα και η ίδια η εκπαίδευση (Michalis, 2015). Όλα αυτά έχουν σαν αποτέλεσμα να παράγονται δομές οι οποίες θεωρούνται 17

18 μη γραμματικές, όμως αποδεκτές. Έτσι λοιπόν κατανοούμε πως το να αξιολογούμε τέτοιες δομές που από άλλους είναι αποδεκτές και από άλλους όχι, δεν μπορεί να είναι καθολικό φαινόμενο. Κάποιες θεωρούνται γραμματικές από τους ομιλητές σύμφωνα με τη γλωσσική τους διαίσθηση και την εσωτερική τους γραμματική, ταυτόχρονα όμως κρίνονται ως μη αποδεκτές από αυτούς που ακολουθούν τις αρχές των ρυθμιστικών γραμματικών. Η παραγωγή, η αξιολόγηση και η χρήση τέτοιων αμφισβητούμενων δομών ως γραμματικών και αποδεκτών είναι ακριβώς δείκτης γλωσσικής αλλαγής σε συγκεκριμένα δομικά υποσυστήματα του γλωσσικού συστήματος. Με άλλα λόγια, η χρήση στην επικοινωνία δομών των οποίων η γραμματικότητα ή η δυνατότητα χρήσης τίθεται υπό αμφισβήτηση από πολλούς ομιλητές αποτελεί δείκτη ότι αυτές οι δομές είναι προϊόντα μιας διαδικασίας γλωσσικής αλλαγής (Michalis, 2015). Ένα βασικό χαρακτηριστικό της γλωσσικής αλλαγής σε μια επικοινωνιακή κοινότητα είναι το ότι γλωσσικοί τύποι και δομές που εμφανίζονται τελευταία, και είναι προϊόντα μιας διαδικασίας γλωσσικής αλλαγής, κρίνονται ως μη αποδεκτοί και ως λανθασμένοι από ένα μέρος των ομιλητών (Aitchison, 2006). 4.2 Εξελίξεις μετά το 1976 Σύμφωνα με τον Mackridge (2013) το γεγονός ότι τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του 1976 τις εισήγαγε μια συντηρητική κυβέρνηση κατέστησε σχεδόν αδύνατη την ακύρωση των διατάξεων που αφορούσαν τη νεοελληνική γλώσσα, όταν μάλιστα η κατάργηση της καθαρεύουσας στόχευε συν τοις άλλοις, να διευκολύνει την είσοδο της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Όταν ο στόχος αυτός έγινε πραγματικότητα το 1981, τότε έγινε και η ελληνική μια από τις γλώσσες της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας. Σήμερα όλα τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα χρησιμοποιούν τη δημοτική και από το 1976 και μετά το «γλωσσικό ζήτημα» έχει πάψει πια να είναι ένα από τα στρατηγικά μέτωπα μέσα στα οποία διαδραματίζονται οι ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Παρ όλα αυτά, στην ευρύτερη προοπτική του, το ζήτημα αυτό συνέχισε να απασχολεί και το μυαλό αλλά και την πένα των διανοούμενων, των πολιτικών ανδρών και πολλών άλλων Ελλήνων. Το 1977 η δημοτική αναγνωρίστηκε επίσημα ως γλώσσα της διοίκησης, ενώ τότε θεσπίστηκε και ο πρώτος ελληνικός νόμος. Την ίδια χρονιά το υπουργείο Προεδρίας εξέδωσε οδηγίες για τη σύνταξη επίσημων εγγράφων στη δημοτική και οργάνωσε σεμινάρια για τους δημοτικούς υπαλλήλους ενώ έπειτα από ιδιωτική πρωτοβουλία ξεκίνησε και η έκδοση ενός οδηγού για τη γραμματική, τη σύνταξη και το ύφος της δημοτικής για επιστημονικά κείμενα και κείμενα διοίκησης. Ωστόσο τα περισσότερα κείμενα, συνέχιζαν να συντάσσονται στη καθαρεύουσα μέχρι που συγκροτήθηκε μια «επιτροπή για τη δημοτική». Η επιτροπή μετέφρασε τους βασικούς νόμους στη δημοτική και ταυτόχρονα με νόμο ορίστηκε πως η δημοτική θα έπρεπε να είναι η 18

19 γλώσσα των εγγράφων και των πράξεων. Η ανάδειξη της σχολικής γραμματικής του 1976 σε επίσημη κρατική γραμματική σήμαινε και επισήμως πως όλοι θα έπρεπε να ακολουθούν τις επιταγές της (Mackridge, 2013). Κάπως έτσι λοιπόν η δημοτική έγινε νεοελληνική και αντιστρόφως. Πολλοί διανοούμενοι (και μη) δεν έμειναν καθόλου ικανοποιημένοι με αυτή την ταύτιση, η οποία, κατά την γνώμη τους περιόριζε τις εκφραστικές ικανότητες της νεοελληνικής και, συνεπώς, τα όρια της ίδιας της γλώσσας. Σε αυτούς φάνηκε προτιμότερος ο χαρακτηρισμός της σύγχρονης γραπτής γλώσσας ως κοινής ελληνικής νεοελληνικής ή νεοελληνικής κοινής παρά ως δημοτικής. Το 1982 το μονοτονικό σύστημα επιβλήθηκε στην εκπαίδευση με προεδρικό διάταγμα. Παρά τις γλωσσικές μεταρρυθμίσεις που είχαν γίνει στους τομείς της εκπαίδευσης και της δημόσιας διοίκησης, οι λογοτέχνες, οι δημοσιογράφοι και άλλοι χρήστες του γραπτού λόγου συνέχισαν να χρησιμοποιούν καθαρευουσιάνικα στοιχεία. Η «Εστία» είναι ίσως η μοναδική εφημερίδα που το χρησιμοποιεί ακόμη και σήμερα. Οι λόγοι αυτής της επιμονής είναι τόσο η μεγαλύτερη εξοικείωση τους με το παραδοσιακό σύστημα γραφής και η άποψης τους πως οι λέξεις που γράφονται με το μονοτονικό σύστημα μοιάζουν κάπως ατελείς. Το 1982, αμέσως μετά την επίσημη εισαγωγή του μονοτονικού συστήματος, είκοσι οκτώ συγγραφείς υπέγραψαν δήλωση διαμαρτυρίας ενάντια σε αυτό που αποκαλούσαν «πλήρη εξάρθρωση της ελληνικής γλώσσας» και ισχυρίζονται ότι η εισαγωγή του μονοτονικού συστήματος απομακρύνει τη νεοελληνική γλώσσα από μια παράδοση 2000 ετών. Όλοι οι υπογράφοντες τη δήλωση ήταν υποστηρικτές της δημοτικής. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 μέχρι τις αρχές του 1990, Γεώργιος Μπαμπινιώτης πραγματοποίησε διάφορες δηλώσεις πολεμικού χαρακτήρα πάνω στο πρόβλημα της γλώσσας. Μιλούσε συχνά για τη γλώσσα ως αξία, καθώς και για μια υποτιθέμενη παρακμή της γλωσσικής «ποιότητας» στην Ελλάδα. Έκανε λόγο για «γλωσσική τρομοκρατία που ασκείται στο όνομα μιας πολιτικής ιδεολογίας που ασκείται από ημιμαθείς ερασιτέχνες». Το 1980 πολλοί μορφωμένοι Έλληνες διατύπωσαν ανησυχίες για την υποτιθέμενα πρόχειρη χρήση της ελληνικής (από την άποψη της γραμματικής, του λεξιλογίου και της σημασιολογίας) εκ μέρους της νεολαίας και των ΜΜΕ. Οι γονείς ισχυρίζονταν ότι δεν μπορούσαν πια να καταλάβουν τα παιδιά τους, αν και αυτό ήταν πιθανότατα το αποτέλεσμα μιας σκόπιμης τακτικής εκ μέρους των παιδιών, σύμπτωμα ενός χάσματος γενεών που η Αμερική και η δυτική Ευρώπη είχαν ήδη βιώσει κατά τα προηγούμενα τουλάχιστον τριάντα χρόνια. Η αδικαιολόγητη, ανεύθυνη και άκριτη εισαγωγή ξένων λέξεων, που αλλοιώνει τον χαρακτήρα της γλώσσας μας, νοθεύει της δομή της και φτωχαίνει την εκφραστική της δύναμη [και] αποτελεί μια ακόμη εστία διάβρωσης της ελληνικότητας μας. 19

20 Το 1986, γενική κατακραυγή προκαλούσε η ανακοίνωση εξεταστών των πανελλαδικών εξετάσεων ότι, κατά την άποψη τους, το επίπεδο των ελληνικών που επιδείκνυαν οι υποψήφιοι στα γραπτά τους έπρεπε να εγείρει σοβαρές ανησυχίες. Οι ελληνικές εφημερίδες έκαναν εκτενείς αναφορές για το γεγονός αυτό στα πρωτοσέλιδα τους, ενώ οι δημοσιογραφικές έρευνες που ακολούθησαν και ο δημόσιος διάλογος για το θέμα κράτησαν μήνες. Η ανησυχία ότι το λεξιλογικό δυναμικό των νέων έχει συρρικνωθεί σε μερικές εκατοντάδες λέξεις, γέννησε έναν νέο και ευρέως χρησιμοποιούμενο όρο, τη λέξη λεξιπενία. Το ότι η νέα γενιά χρησιμοποιεί ασύντακτο λόγο, έγινε κοινός τόπος για πολλούς Έλληνες. Συμπέρασμα ήταν ότι το μυαλό των νεαρών παιδιών κινδύνευε να ατροφήσει επειδή χρησιμοποιούσαν μια ατροφική γλώσσα (Mackridge, 2013). Πολλοί Έλληνες θεωρούσαν παρακμή της ελληνικής την κατάργηση του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών από το γυμνάσιο. Απαίτηση τους ήταν η εισαγωγή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ως υποχρεωτικού μαθήματος στο γυμνάσιο διότι μόνο έτσι πίστευαν πως θα μπορούσε να καταλάβει κανείς τις «ρίζες» της ελληνικής γλώσσας και να αντιληφθεί, μέσω της ετυμολογίας, τις «σωστές» και «αληθινές» σημασίες των ελληνικών λέξεων. Το ερώτημα κατά πόσον ή όχι θα έπρεπε να διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά ως υποχρεωτικό μάθημα χώρισε τους Έλληνες γλωσσολόγους και παιδαγωγούς σε δυο αντίπαλα στρατόπεδα όπου οι μεν υποστήριζαν ότι τα νέα ελληνικά θα αποκόπτονταν από το παρελθόν τους δίχως την υποχρεωτική διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, οι δε διατείνονταν ότι τα νέα ελληνικά θα έπρεπε να αναπτυχθούν ως αυτόνομη γλώσσα δίχως παρεμβάσεις από προηγούμενα στάδια της γλώσσας. Το 1987 ο Αντώνης Τρίτσης (Υπουργός Παιδείας) ανακοίνωσε την εισαγωγή των αρχαίων ελληνικών στο γυμνάσιο ως υποχρεωτικό μάθημα. Το 1993 δημιουργήθηκε νέα σειρά σχολικών εγχειριδίων με τιτλο, «Η ελληνική γλώσσα μέσα από κείμενα αρχαία, βυζαντινά και λόγια». Για πολλούς τα βιβλία αυτά προσέφεραν απλά ένα «πασάλειμμα» αρχαιοελληνικού λεξιλογίου και αρχαιοελληνικής γραμματικής ενώ την ίδια στιγμή οι συντονιστές της κίνησης αυτής θεωρούσαν πως απώτερος σκοπός ήταν να αποκτήσουν οι νέοι μια τέτοια ευαισθησία και καλλιέργεια που θα τους επιτρέψει να φθάσουν σε μια ουσιαστικότερη και αποτελεσματικότερη χρήση της νέας ελληνικής. Από το 1993 το περιεχόμενο και το σημείο εστίασης των βιβλίων άλλαξε σταδιακά και στις μέρες μας τα αντίστοιχα βιβλία φέρουν πλέον τον τίτλο Αρχαία ελληνική γλώσσα. Βασικός στόχος της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στο γυμνάσιο είναι να αποκτήσουν οι μαθητές μεγαλύτερη γνώση της ελληνικής γλώσσας συνολικά, με την ελπίδα πως αυτό θα βελτιώσει την εκ μέρους τους χρήση της νεοελληνικής. Υπάρχει λόγος να είμαστε αισιόδοξοι. Το αποτέλεσμα όλων των παραπάνω εξελίξεων, των διαφωνιών και των συμβιβασμών, είναι ότι σήμερα οι γλωσσικές παραδόσεις της καθαρεύουσας και της δημώδους-μαζί με τη διαφορετική οπτική που αμφότερες συνεπάγονται ως προς τη σχέση των νέων Ελλήνων με την αρχαιότητα- 20

21 συμβάλλουν από κοινού στην καθιερωμένη νέα ελληνική, και μέσα από την αντίθεση αποδεικνύεται πως έχει παραχθεί μια σύνθεση. Η πάλη ανάμεσα στους οπαδούς εμπλούτιζε και ζωογόνησε τελικά τη γλώσσα. Οι Έλληνες διαθέτουν πλέον μια πλούσια και εύπλαστη γραπτή γλώσσα της οποίας το λεξιλόγιο αποτελείται κυρίως από λέξεις κληρονομημένες από την αρχαία ελληνική και από νεολογισμούς που βασίζονται σε αρχαιοελληνικά μορφήματα, και της οποίας η παραγωγική μορφολογία καθιστά σχετικά εύκολη τη δημιουργία νέων λέξεων (Mackridge, 2013). Σήμερα η «γλωσσική διαμάχη» έχει παραχωρήσει τη θέση της σε μια δεδομένη αντίληψη μεταξύ των Ελλήνων ότι η ελληνική γλώσσα βρίσκεται σε κρίση. Βλέπουν τη γλώσσα ως είδος απειλούμενο με αφανισμό από την παγκόσμια κυριαρχία της αγγλικής. Αυτοί που νιώθουν αγωνία είναι εκείνοι που επιμένουν στην υποχρεωτική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής. Αρκετοί συγγραφείς αντιτίθενται έντονα απέναντι στην ονομαζόμενη καταστροφολογία η οποία χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος του σύγχρονου λόγου γύρω από την ελληνική γλώσσα. Αρκετοί διαφωνούν με τη διαδεδομένη ιδεολογία περί «διαχρονικότητας της ελληνικής γλώσσας». Ένας από αυτούς, ο Τάκης Θεοδωρόπουλος, μυθιστοριογράφος και πολιτιστικός σχολιαστής, με την ευκαιρία επανέκδοσης του λεξικού του Δημητράκου για την αρχαία, τη μεσαιωνική και τη νέα ελληνική γλώσσα το 2001 έγραψε πως το λεξικό είναι κάτι σαν την κιβωτό που μέσα φυλάσσεται η αυθεντικότερη και η πιο ενδιαφέρουσα ίσως νεοελληνική φαντασίωση. Αυτή που ορίζει ότι ακόμη κι αν στις φλέβες μας δεν κυκλοφορεί το αίμα του Περικλή ή του Λυκούργου, τη φαιά μας ουσία την οργώνουν λέξεις που κάποτε προφέρονταν με την προσωδία των αοιδών και ακούστηκαν από το στόμα του Παλαιολόγου πριν από τη Άλωση και συνεχίζει διαβεβαιώνοντας πως δεν χωράει αμφιβολία πως για να μιλήσει ή να γράψει κανείς νέα ελληνικά δεν χρειάζεται να ξέρει αρχαία (Mackridge, 2013). 5. Γλωσσικές στάσεις και γλώσσα των νέων 5.1 Ορισμός γλωσσικών στάσεων Οι γλωσσικές στάσεις αποτελούν ένα πολυδιάστατο φαινόμενο με πλήθος επιπτώσεων τόσο στην ίδια τη γλώσσα όσο και στους ομιλητές της και, για τον λόγο αυτό, συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των κοινωνικών γλωσσικών προσεγγίσεων κατά τις τελευταίες δεκαετίες (Κακριδή- Φερράρι, 2007α). Έτσι, λοιπόν, αποτελούν ένα ειδικό κεφάλαιο στην κοινωνιογλωσσολογική έρευνα, αφού στάσεις απέναντι στη γλώσσα ή στις γλώσσες μιας κοινότητας ή άλλων 21

22 κοινοτήτων ενέχουν υποκειμενική διάσταση και εντάσσονται στο πεδίο της γλωσσικής ιδεολογίας, η οποία εξετάζει το σύνολο των στάσεων και απόψεων μιας κοινότητας για τη γλώσσα (Τσιτσιπής, 2001). Ειδικότερα, σύμφωνα με την Κακριδή-Φερράρι (2007α), η έννοια των γλωσσικών στάσεων συνδέεται, με τις υποκειμενικές αντιλήψεις ατόμων ή/και ομάδων ομιλητών, εθνοτικών και κοινωνικών, για τις διάφορες γλωσσικές ποικιλίες του περιβάλλοντός τους, καθώς και με τον τρόπο με τον οποίο συγκεκριμενοποιούνται στη συμπεριφορά τους αυτές οι αντιλήψεις απέναντι στις διάφορες ποικιλίες. Θεωρούνται δηλαδή ως «εσωτερική νοητική κατάσταση ετοιμότητας» και εξαρτώνται από την εμπειρία του ατόμου, ενώ, παράλληλα, ρυθμίζουν και επιδρούν δυναμικά στην αντίδρασή του απέναντι στη γλώσσα. Οι στάσεις αυτές, όταν περιορίζονται αποκλειστικά σε στάσεις απέναντι στη γλώσσα, ενδέχεται να αναφέρονται είτε σε αισθητικές αξιολογήσεις μιας γλώσσας ή γλωσσικής ποικιλίας είτε στην καταλληλότητα της χρήσης της σε συγκεκριμένη επικοινωνιακή περίσταση. Τις περισσότερες φορές όμως δε μένουν εκεί αλλά τείνουν να αποτελούν και αξιολογικές στάσεις απέναντι σε κοινωνικά χαρακτηριστικά ή στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των ομιλητών. Στις στάσεις λοιπόν εντάσσουμε «κάθε συναισθηματικούς, νοητικούς ή συμπεριφορικούς δείκτες που αφορούν αξιολογικές αντιδράσεις απέναντι σε διάφορες γλωσσικές ποικιλίες ή τους ομιλητές τους» (Κακριδή-Φερράρι, 2007α). Ανάλογα τώρα με τις απόψεις που υιοθετούν τα μέλη της κοινότητας, καθορίζεται η συμπεριφορά τους απέναντι στους ομιλητές των διαφόρων γεωγραφικών ή κοινωνικών ποικιλιών, ενώ ταυτόχρονα, οδηγούνται και σε μια αξιολόγηση των ποικιλιών ως «ανώτερων» ή «κατώτερων», με κριτήρια τα οποία συνήθως δεν ευσταθούν σύμφωνα με τα πορίσματα της γλωσσολογίας, αλλά οφείλονται σε συγκεκριμένες ιδεολογίες που επικρατούν σε μια κοινότητα, διαμορφώνοντας, κατ επέκταση, ουσιώδη ζητήματα εκπαίδευσης και κοινωνικών διακρίσεων και οδηγώντας σε ταξικές και εθνοτικές ανισότητες (Τσιτσιπής, 2001). Η προσπάθεια περιγραφής της γλώσσας, όμως, με όρους ανωτερότητας και κατωτερότητας σχετίζεται με απόψεις που εξετάζουν τη γλώσσα ως μια «οντότητα αυτόνομη, υπερκοινωνική και απαλλαγμένη από κοινωνικούς κανόνες και κοινωνικά νοήματα» (Φραγκουδάκη, 1999), με αποτέλεσμα να μετατίθεται η αναφορά στη γλωσσική ποιότητα στο γλωσσικό πεδίο των κοινωνικών διακρίσεων, καθώς η υποτίμηση της γλώσσας κοινωνικών ομάδων επιφέρει σωρεία κοινωνικών επιπτώσεων. Επίσης, μεταθέτει στο γλωσσικό πεδίο αξιολογήσεις που εκφράζουν κοινωνικές αντιθέσεις, οικονομικές ανισότητες και πολιτικούς ανταγωνισμούς και ενισχύει τους κατόχους πολιτικής και μορφωτικής εξουσίας, οι οποίοι χρησιμοποιούν την πρότυπη ποικιλία (Φραγκουδάκη, 1999). 22

23 Οι παραπάνω αξιολογήσεις δεν αποτελούν στάσεις τόσο απέναντι στη γλώσσα όσο απέναντι στους ομιλητές των ποικιλιών αυτών, καθώς και στις αντίστοιχες εθνοτικές και κοινωνικές ομάδες στις οποίες αυτοί ανήκουν, οδηγώντας, κατ επέκταση, σε κατηγοριοποιήσεις των διάφορων κοινωνικών ομάδων και επηρεάζοντας πολλές γλωσσικές όψεις αλλά και τη ζωή των ίδιων των ομιλητών κάτι που έχει ως αποτέλεσμα να επηρεάζεται, εκτός από τη διάρκεια των γλωσσικών ποικιλιών και η ιστορική τύχη των ομιλητών τους, επειδή ο στιγματισμός ορισμένων ομιλιακών στοιχείων οδηγεί στην αναγνώριση ενός ιδιώματος, στον στιγματισμό του σε σχέση με άλλα ιδιώματα και, κατ επέκταση, στον συνακόλουθο στιγματισμό ορισμένων κοινωνικών ομάδων σε σχέση με τις υπόλοιπες του κοινωνικού συνόλου (Κακριδή-Φερράρι 2007α). Έτσι, διαμορφώνονται σχέσεις κύρους μεταξύ των υψηλών και χαμηλών χρήσεων, ιδιωμάτων και χρηστών (Δελβερούδη & Μοσχονάς, 1997). Τα μεταπραγματολογικά στερεότυπα απορρέουν από την υπάρχουσα γλωσσική ποικιλότητα και διαμορφώνουν τις στάσεις του κοινωνικού συνόλου και απέναντι σε άλλα κοινωνικά χαρακτηριστικά των ομιλητών των διάφορων ποικιλιών, όπως το ντύσιμο, την εργασία, την κοινωνική εικόνα ή τα ενδιαφέροντά τους. Ιδιαιτέρως σημαντικό είναι, ακόμη, το γεγονός ότι οι γλωσσικές στάσεις, είτε είναι συνειδητές είτε ασυνείδητες, είναι εξαιρετικά ανθεκτικές στον χρόνο, καθότι είναι δύσκολη η διαφοροποίηση τους και ανθίστανται στην αλλαγή. Δεν είναι, όμως, «αθώες», διότι δημιουργούν ένα διαχωριστικό δίπολο ανάμεσα στο «εμείς» και οι «άλλοι», προκρίνοντας τη χρήση μιας συγκεκριμένης ποικιλίας και αναδεικνύοντας τις εκάστοτε κοινωνικές ανισότητες. Γι αυτόν τον λόγο, δεν είναι δυνατόν να παραμεριστούν εύκολα με την εξάλειψη των όποιων προκαταλήψεων, καθώς σχετίζονται με «συμβολικές αναπαραστάσεις της κοινωνικής ταυτότητας» και αποτυπώνουν τις συγκρούσεις που απορρέουν από τον ασκούμενο κοινωνικό έλεγχο στις διάφορες ομάδες ομιλητών μέσω της γλώσσας (Κακριδή-Φερράρι 2007α). Επομένως, για τον περιορισμό ή και την εξάλειψη των όποιων γλωσσικών προκαταλήψεων απαραίτητη προϋπόθεση συνιστά η προσπάθεια εξάλειψης των κοινωνικών προκαταλήψεων στην ευρεία τους έννοια (Κωστούλα-Μακράκη 2001) Γλωσσικές στάσεις για τη γλώσσα των νέων Ποιος από εμάς δεν έχει γίνει μάρτυρας συζητήσεων γύρω από τη γλώσσα των νέων έστω και μια φορά; Ποιος δεν έχει ακούσει κάτι περί «γλωσσικής καταστροφής», κάτι για «greeklish», κάτι για «λεξιπενία» ή κάτι για «έλλειψη παιδείας και μόρφωσης»; Προφανώς και τα ερωτήματα αυτά είναι ρητορικά διότι γύρω μας όλο και πιο συχνά υπάρχει μάλλον μια γενικότερη τάση για ενοχοποίηση των νέων και των συνηθειών τους, γλωσσικών και μη, εδώ και πολλά χρόνια και κυρίως από το 1975 και μετά. Υπάρχουν βέβαια και οι υποστηρικτές τους οι οποίοι τους 23