Αρχαία Ελληνικά Θέατρα: προβλήματα επαναλειτουργίας και ηχοπροστασίας. Νίκος Κ. Μπάρκας

Transcript

1 Αρχαία Ελληνικά Θέατρα: προβλήματα επαναλειτουργίας και ηχοπροστασίας Νίκος Κ. Μπάρκας Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δ.Π.Θ. nbarkas@arch.duth.gr

2 1. Εισαγωγή Τα αρχαία ελληνικά θέατρα αποτελούν παλίμψηστα διαχρονικών οικοδομικών φάσεων. Η ερμηνεία των ερειπίων, αλλά και η προστασία των υφιστάμενων κατασκευών (που συνήθως ανήκουν στη ρωμαίική περίοδο αλλαγής χρήσης κάθε μνημείου), συχνά έρχονται σε αντίθεση με την αξιόπιστη επαναλειτουργία του θεατρικού χώρου. Η δημοφιλής τάση της αναβίωσης του αρχαίου δράματος (που σχεδόν κατ ` αποκλειστικότητα ανήκουν στη κλασική περίοδο) και της επιστροφής του στους αυθεντικούς θεατρικούς χώρους έχουν θέσει σε προτεραιότητα τα ζητήματα των ήπιων επεμβάσεων για την εξασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών θεατρικής λειτουργίας (στερέωση των υφιστάμενων κατασκευών, σύγχρονες θεατρικές υποδομές για το κοινό και τον θίασο, προστασία της ορχήστρας και των ερειπίων της σκηνής από τη σύγχρονες σκηνογραφίες). Κατά τη διάρκεια μιας παράστασης, οι απαιτήσεις των ηθοποιών και των θεατών έχουν ως κοινό στόχο την απρόσκοπτη θεατρική επικοινωνία : εξυπηρέτηση της θεατρικής ευρηματικότητας, ελευθερία στην υποκριτική έκφραση, οπτική και ακουστική άνεση, ακουστική ζωντάνια του χώρου και καταληπτότητα του θεατρικού λόγου.

3 2. Οι βασικές αρχές του ακουστικού σχεδιασμού των αρχαίων θεάτρων Ηχοπροστασία Αρχιτεκτονική μορφή ανοικτής κάτοψης, ανάπτυγμα του χώρου γύρω από δρώμενα στα όρια της ανθρώπινης κλίμακας Ευχερής ανάδειξη του άμεσου ήχου, ενεργοποίηση ενός αυτοδύναμου (παθητικού) μεγάφωνου με την εξασφάλιση έγκαιρων ηχο-ανακλάσεων από την ορχήστρα, τη σκηνογραφία και το συνδυασμό τους Διατήρηση συνθηκών χαμηλής αντήχησης (κατάλληλης για την καταληπτότητα του θεατρικού λόγου), με υποβάθμιση των καθυστερημένων ανακλάσεων (έλλειψη οροφής και πλευρικών τοιχωμάτων ή επιμελημένη ενίσχυση της διαχυτικής συμπεριφοράς των υπολοίπων, συμπαγών οικοδομικών στοιχείων). Η ονομαστή ακουστική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου οφείλεται στην επιτυχημένη αναλογία της συνολικής απόκρισης του χώρου αναφορικά με την αρχική ένταση του αυθεντικού μηνύματος. Πρόκειται για μια διαδικασία που εξασφαλίζει την αναπλήρωση των ενεργειακών απωλειών (εξαιτίας της υπαίθριας ηχο-διάδοσης) χάρη σε λίγες, έγκαιρες και ισχυρές, ηχο-ανακλάσεις, ιδίως προς τις πλέον απομακρυσμένες βαθμίδες του κοίλου.

4 3. Ανάδυση και μασκάρισμα του θεατρικού μηνύματος Η ακουστική ποιότητα αυτής της κατάστασης οφείλεται στην εμφανή ανάδυση (emergency) του θεατρικού μηνύματος (όταν εκφέρεται από φωνητικά εκπαιδευμένους και υποκριτικά έμπειρους ηθοποιούς) και προϋποθέτει δύο ανεξάρτητες, αλλά στενά συνδεδεμένες ακουστικές συνθήκες : την εμφανή διαφορά ηχητικής στάθμης μεταξύ των εντάσεων του ωφέλιμου σήματος και του θορύβου περιβάλλοντος και τη σαφή διάκριση διαδοχικών τμημάτων της γλωσσικής αλυσίδας. Σε ένα διάγραμμα «χρόνου / ηχητικής έντασης», η ανάδυση μοιάζει με το εμφανές τμήμα του παγόβουνο της πληροφορίας πάνω από τη θάλασσα των θορύβων του περιβάλλοντος. Με όρους φυσικής η ανάδυση συναρτάται με τα μεγέθη της φασματικής πυκνότητας, της ενεργειακής αναλογίας άμεσου / συνολικού ήχου, του χρόνου της πρώιμης φθοράς και της αντήχησης (τα υποκειμενικά κριτήρια του χρωματισμού, της οικειότητας, της διαύγειας και της καταληπτότητας) Ο θόρυβος βάθους (κάθε παρασιτικός ήχος) παρενοχλεί την ακουστική επικοινωνία εξουδετερώνοντας ένα τμήμα του ωφέλιμου σήματος με την παρεμβολή ενός φίλτρου (μιας μάσκας).

5 Θεωρίες για την ανάδυση και τα συναφή κριτήρια αξιολόγησης (E. Liepp, M. Barron) πρώιμη φθορά αδράνεια αντήχηση Ψυχο-ακουστικές έρευνες έχουν δείξει ότι, παρασιτικά σήματα με ευρύ ή συνεχές συχνοτικό φάσμα τείνουν να εκμηδενίζουν την καταληπτότητα της ομιλίας ακόμη σε στάθμες έως 20 db χαμηλότερα από την ένταση του ωφέλιμου σήματος. Για την αξιολόγηση των θεατρικών χώρων έχει υιοθετηθεί η εξής κατηγοριοποίηση των αριθμητικών τιμών ανάδυσης : εξαιρετική συμπεριφορά ( > 25 db), πολύ καλή συμπεριφορά (20-25 db), μέτρια συμπεριφορά (15-20 db), μη ικανοποιητική συμπεριφορά ( < 15 db).

6 4. Η εξέλιξη της έρευνας Αρχική διδακτορική έρευνα (δείγμα : Άργος, Δελφοί, Δωδώνη, Ερέτρια, Θάσος, Φίλιπποι) Συστηματικό παρατηρητήριο (προπτυχιακές έρευνες ΤΑΜ-ΔΠΘ : από το 2004) -Θ. Νικάκη, Δ. Σακούλης : αρχικό δείγμα + Επίδαυρος, Αθηναϊκό Διονύσου, Ωρωπός και Θορικός -Η. Αντωνιάδου, Ν. Βαρδαξής, Α. Μωυσή : τμήμα του συνολικού δείγματος + Μαρώνεια, Λάρισα -A. Τσατσάκη : Μαντινεία, Μεγαλόπολης, Μεσσήνη -Μ. Κατσαφάδου, Χ. Λαγούδας : τμήμα του συνολικού δείγματος + Ζέα, Ορχομενός -Μ. Βυζίκα : τμήμα του συνολικού δείγματος Ετήσιες περιοδείες στο σύνολο των 20 θεάτρων του δείγματος : συνολικό δείγμα + Δήλος, Δίον, Θήρα (χρηματοδότηση πρόγραμμα ΤΣΜΕΔΕ : από το 2007)

7 5. Tο δείγμα της έρευνας Το ενεργό δείγμα περιλαμβάνει 20 αρχαία θέατρα (προσεχείς στόχοι : Λήμνος, Μήλος, Γιτάνη Θεσπρωτίας) στήλη Α, η τοποθεσία, στήλη B, η τρέχουσα λειτουργία του χώρου στήλη Γ, η κατάσταση του κοίλου, στήλη Δ, η κατάσταση της ορχήστρας, στήλη Ε, η κατάσταση της σκηνής, στήλη Ζ ο θόρυβος βάθους (min SPL) Για κάθε θέατρο, μια πλήρης γραμμή με : το είδος των πηγών όχλησης + τις στάθμες των θορύβων ανά περίσταση (σε db(a) / Leq,h / max SPL]

8 6. Ανάλυση δεδομένων του δείγματος (1) 40% των θεάτρων του δείγματος σε σταθερή ή ευκαιριακή λειτουργία (8/20) 60% των θεάτρων του δείγματος σε φυσικό περιβάλλον (12/20)

9 6. Ανάλυση δεδομένων του δείγματος (2) 75% (15/20) του δείγματος δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν την παρουσία κοινού με πλήρη ασφάλεια 45% (9/20) του δείγματος δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν την κίνηση θιάσου 35% (7/20) του δείγματος διατηρούν τμήματα διαχρονικών σκηνικών κατασκευών

10 7. Το σύγχρονο ηχητικό περιβάλλον Κατάταξη των 53 πηγών θορύβου : ευκαιριακές οχλήσεις 62% διαρκείς, περιοδικές οχλήσεις 10% μόνιμες, συνεχείς οχλήσεις 28% Η πλειονότητα των οχλήσεων μπορεί να ελεγχθεί ή να αγνοηθεί

11 8. Η ακουστική αξιολόγηση του δείγματος Η εύθραυστη ακουστική του αρχαίου θεάτρου υπόκειται σε ευμετάβλητες & δυναμικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Η θεατρική επικοινωνία δεν εξαρτάται γενικά από το θόρυβο κατά τη διάρκεια της παράστασης, αλλά κυρίως από τις οχλήσεις σε κρίσιμες στιγμές της θεατρικής δράσης. Μια συντηρητική προσέγγιση για την προστασία της επαναλειτουργίας των αρχαίων θεάτρων αντιμετωπίζει την ηχητική όχληση (αντί ως ωριαία ισοδύναμη ηχο-στάθμη Leq,h) ως την πιθανή μέγιστη στάθμη θορύβου (Lmax) και αντίστοιχα το θόρυβο βάθους (BN) ως την αναμενόμενη ελάχιστη καταγεγραμμένη περίσταση όχλησης (Lmin) Στάθμες θορύβου βάθους (BN, min SPL) μετρημένες στο δείγμα <30 Δήλος, Δωδώνη, Επίδαυρος, Θήρα 30 ~ 35 Αμφιαράειο Ωρωπού, Άργος, Δελφοί, Θάσος, Θορικός, Μαρώνεια, Μεσσήνη 35 ~ 40 Αθηναϊκό Διονύσου, Δίον, Ερέτρια, Μαντινεία, Μεγαλόπολης, Φίλιπποι, > 40 Ζέας, Ορχομενού Βοιωτίας, Λάρισας Α

12 9. Υπολογιστικό μοντέλο οριακές ακουστικές συνθήκες Το αριθμητικό μοντέλο υπολογισμού της ανάδυσης του ωφέλιμου σήματος (Ra), ακολουθεί τις εξής παραδοχές : Ο ηθοποιός στο βάθος της ορχήστρας (επί του κεντρικού άξονα και της νοητής εγκάρσιας των παρασκηνίων), Ένταση φωνής έμπειρου ηθοποιού Lo = 87 db[a] (/1m) σε συνθήκες ηχοδιάδοσης σφαιρικού κύματος (χωρίς ηλεκτρακουστική ενίσχυση) Ο θεατής σε θέση που αντιστοιχεί στο 75% του μέγιστου αξονικού αναπτύγματος του κοίλου (κεντρικές ή πλάγιες θέσεις στο 85% της υφιστάμενης χωρητικότητας), Το ανάκλαστρο της ορχήστρα χωρίς ηχο-απορροφητική επίστρωση, ο παράγων μεγαφωνικής ενίσχυσης του χώρου είναι Fpr = +3 db, Ο μόνιμος ή περιστασιακός θόρυβος βάθους Nbf ενισχύεται κατά +5 db εξαιτίας της παρουσίας κοινού κατά την παράσταση, Η ανάδυση έχει ελάχιστη αποδεκτή τιμή Ra = min 20dB και δίδεται από τη σχέση, σε σφαιρικές τιμές db : Ra = Lο Ld + { Fpr } { Nbn + 5} 20 db

13 10. Υπολογιστικά δεδομένα (1) ταξινόμηση του δείγματος σύμφωνα με την κίτρινη γραμμή 2 θέατρα σε εξαιρετικές ακουστικές συνθήκες (Ra > 25dB, φυσικό περιβάλλον, περιστασιακές τουριστικές δραστηριότητες) Δήλος, Θήρα 7 θέατρα σε πολύ καλές ακουστικές συνθήκες (Ra > 20dB, φυσικό περιβάλλον περιστασιακές δραστηριότητες ή και κυκλοφορία) Αμφιαράειο Ωρωπού, Δωδώνη, Επίδαυρος, Θορικός, Μαντινεία, Μαρώνεια, Μεσσήνη 8 θέατρα σε αποδεκτές / μέτριες ακουστικές συνθήκες (Ra > 15dB), Αθηναϊκό Διονύσου, Άργος, Δελφοί, Δίον, Ερέτρια, Θάσος, Μεγαλόπολη, Ορχομενός Βοιωτίας 3 θέατρα σε μη αποδεκτές συνθήκες (Ra < 15dB, αστικό ή ημιαστικό περιβάλλον με δραστηριότητες και κυκλοφορία) Ζέα, Λάρισα Α, Φίλιπποι

14 11. Υπολογιστικά δεδομένα (2) ταξινόμηση του δείγματος σύμφωνα με την κόκκινη γραμμή Εναλλακτικά, η αξιολόγηση βασίστηκε σε παραδοχές οριακής ακουστικής άνεσης : ο παράγων Frp αυξάνει κατά +5,5 db χάρη σε ηχο-ανακλάσεις από την ορχήστρα, τη σκηνογραφία και το συνδυασμό τους, η χωρητικότητα μειώνεται στο 70% της υφιστάμενης χωρητικότητας η αποδεκτή ανάδυση Ra περιορίζεται σε min 17,5 db 13 θέατρα σε εξαιρετικές ως πολύ καλές συνθήκες (Ra 20 db) 5 θέατρα σε αποδεκτές / μέτριες συνθήκες (Ra < 20 db) Αθηναϊκό Διονύσου, Δίον, Ερέτρια, Μεγαλόπολη, Φίλιπποι 2 θέατρα σε μη αποδεκτές συνθήκες (Ra < 17,5 db, αστικό περιβάλλον, κυκλοφορία και δραστηριότητες) Ζέα, Λάρισα Α

15 12. Συμπεράσματα Τα αρχαία ελληνικά θεατρικά έχουν την ενεργή ή εν δυνάμει δυνατότητα για σύγχρονη επαναλειτουργία. Ωστόσο στο σύγχρονο ηχητικό περιβάλλον τους καταγράφονται έντονες αστικές πιέσεις, με σημαντικές ηχητικές οχλήσεις (περιοδικές ή μόνιμες στάθμες 51-70dB[A]) Η σύγχρονη επαναλειτουργία των θεατρικών μνημείων δεν είναι εφικτή, εφόσον ο θόρυβος βάθους υπερβαίνει το διεθνές κριτήριο NC-25 (BN >35dB[A]) Η Ελληνική Πολιτεία έχει την υποχρέωση να θεσπίσει τα κατάλληλα αποδεκτά όρια θορύβου στην περίμετρο των θεατρικών μνημείων, να επιβάλλει μέτρα ηχοπροστασίας (για τις υφιστάμενες αστικές ή βιομηχανικές δραστηριότητες) και να υιοθετήσει (προσωρινά ή ευκαιριακά) μέτρα απαγόρευσης μέχρι την οριστική απομάκρυνση του κυκλοφοριακού φόρτου από μια ευρύτερη ζώνη. Το μεγαλύτερο πρόβλημα της σύγχρονης επαναλειτουργίας των αρχαίων θεάτρων η συστηματική καταστροφή της σκηνής. Ένα ανακλητό, χαμηλό και λιτό σκηνικό πλαίσιο (σε σωστό μέγεθος και θέση, για τις παραστάσεις) θα βελτίωνε θεαματικά την ακουστική των θεάτρων του δείγματος : διπλασιασμός των θεατρικών χώρων με ικανοποιητική ακουστική άνεση (από 45 σε 90%, 18 από τα 20 θέατρα του δείγματος).

16

17

18

19

20

21

22 Αρχαία Ελληνικά Θέατρα: προβλήματα επαναλειτουργίας και ηχοπροστασίας Νίκος Κ. Μπάρκας Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δ.Π.Θ. nbarkas@arch.duth.gr