ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΛΑΔΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΛΑΔΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ EΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ JOHN LOCKE ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ ΜΟΡΦΟΥ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Θ. ΠΕΝΟΛΙΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ LOCKE ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΠΑΤΡΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ, ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΚΑΙ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ, ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ Η ΥΠΑΓΩΓΗ ΑΥΤΩΝ ΤΩΝ ΕΞΟΥΣΙΩΝ ΣΤΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΚΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΕΣΠΟΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΚΑΙ ΣΦΕΤΕΡΙΣΜΟΣ ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 93

3 Στους γονείς μου,

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Παρούσα εργασία πραγματεύεται την έννοια της πολιτικής εξουσίας στο έργο του John Locke, Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, καθώς σε όλη την έκτασή του αποκρυσταλλώνεται και κωδικοποιείται με σαφήνεια η πολιτική σκέψη του Locke. Ο φιλόσοφος αναδεικνύει τη συμβολαιακή βάση της πολιτικής εξουσίας, η οποία στηρίζεται στις επιταγές του Φυσικού Δικαίου. Παράλληλα, εκφράζει την αντίθεσή του με το καθεστώς της απολυταρχίας και προβάλλει τη δυνατότητα αντίστασης σε οποιαδήποτε μορφή της. Η κοινωνικοπολιτική κατάσταση της Αγγλίας του 16 ου και 17 ου αιώνα, διακρίνεται καθ όλη την έκταση του έργου, γεγονός που δεν μπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τόσο τον ίδιο τον φιλόσοφο όσο και την πολιτική του φιλοσοφία. Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον καθηγητή μου κ. Θεόδωρο Πενολίδη, ο οποίος μου προσέφερε τη δυνατότητα να ασχοληθώ με ζητήματα που μου προκάλεσαν το ενδιαφέρον. Παράλληλα θα ήθελα να τον ευχαριστήσω για τις συμβουλές και την καθοδήγηση του κατά τη διάρκειά όλων αυτών των ετών. Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Γιάννη Πλάγγεση για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε ώστε να ολοκληρώσω την παρούσα εργασία. Τέλος, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Ανδρέα Ψύχο για την ηθική υποστήριξη και βοήθεια που μου προσέφερε κατά τη διάρκεια όλης αυτής της προσπάθειας. Νοέμβριος

5 Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ LOCKE O Εμπειριστής, φιλελεύθερος, καινοτόμος, οραματιστής John Locke, αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους στοχαστές του 17 ου και 18 ου αιώνα. Ανέπτυξε το έργο του σε μια εποχή σπουδαίων και μεγάλων αλλαγών σχετικά με την πολιτική και κοινωνική ζωή της Αγγλίας. «Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η φιλοσοφία του Locke εκφράζει μια μεταβατική εποχή. Εκφράζει το πέρασμα από τον παραδοσιακό τρόπο σκέψης στις νέες μορφές στοχασμού, που καθορίζονται από την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και την κριτική αμφισβήτηση της σχολαστικής παράδοσης. Η σκέψη του Locke, παρόλο που εξακολουθεί να επηρεάζεται από τη σχολαστική φιλοσοφία, είναι σταθερά προσανατολισμένη προς τις απαιτήσεις του νεότερου πνεύματος» 1 Σε αυτό όμως το σημείο θα ήταν συνετό και συνάμα διαφωτιστικό να μελετήσουμε από την αρχή τη ζωή και τις επιρροές που δέχτηκε από την οικογένειά του καθώς και από τις κοινωνικοπολιτικές μεταβολές στην Αγγλία και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ο John Locke γεννήθηκε στις 28 Αυγούστου το 1632, παιδί μεσοαστικής οικογένειας, στο Wrington του Somerset, κοντά στο Bristol. Ο πατέρας του κατείχε μικρές εκτάσεις γης στην πόλη Pensford νότια του Bristol και συμπλήρωνε το εισόδημά του ασκώντας το επάγγελμα του δικηγόρου και κατέχοντας διοικητικές θέσεις στην τοπική διοίκηση. Η οικογένειά του φαίνεται πως ανήκε στην πουριτανική αγγλική τάξη, με αποτέλεσμα στο ξέσπασμα του Εμφυλίου πολέμου ο πατέρας του να διατελέσει αξιωματικός κατά των κοινοβουλευτικών στρατευμάτων. Οι γνωριμίες και το κοινωνικό του υπόβαθρο προσέφεραν στον γιό του, John, την ευκαιρία να φοιτήσει σε ένα από τα πιο φημισμένα πανεπιστήμια της εποχής, στο Westminister της Αγγλίας. Ο Locke φοίτησε εκεί από το 1647 μέχρι το 1652, όπου εισήχθη στο πανεπιστήμιο Christ Church της Οξφόρδης. Παρόλο που ο ίδιος απέκτησε μια «αποστροφή» στο πρόγραμμα σπουδών του κολεγίου, καθώς κυριαρχούσε η σχολαστική φιλοσοφία και οι θεολογικές σπουδές, ωστόσο κατόρθωσε να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Η ιατρική αποτέλεσε μια επιπλέον επιλογή του φιλοσόφου, ύστερα από μελέτη πολλών ιατρικών εγχειριδίων. Περίπου στα τέλη της δεκαετίας του 1650, αποφάσισε να ακολουθήσει την Ιατρική επιστήμη η οποία θα «καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τον προσανατολισμό της σκέψης του, τόσο σε ο, τι αφορά γενικά την εμπειρία, όσο και σε ο, τι 1 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ

6 αφορά την ορθολογική εμπειρική μέθοδο. Είναι επίσης βέβαιο, ότι το ενδιαφέρον του για την ιατρική θα τον οδηγήσει στη φυσική φιλοσοφία και το μηχανιστικό υλισμό» 2. Με το ενδιαφέρον του για την επιστήμη της ιατρικής αρχίζει και διαφαίνεται η επιθυμία του για την ενασχόληση με την πολιτική ζωή της χώρας. Αυτή του η επιθυμία σχετίζεται άμεσα με την Παλινόρθωση του 1660, την επιστροφή δηλαδή του Charles Stuart στην Αγγλία. Όπως οι περισσότεροι υπήκοοι, έτσι και ο Locke, τον υποδέχθηκαν θερμά ελπίζοντας στην επιστροφή της ομαλότητας της χώρας μετά από περίπου είκοσι χρόνια εμφυλίων πολέμων. Φαίνεται πως εκείνη την περίοδο ο ίδιος υποδέχεται με θέρμη αυτή την απολυταρχική κυβέρνηση, υιοθετώντας τις πολιτικές και ιδεολογικές απόψεις του καινούργιου καθεστώτος, γεγονός αντίθετο με τις μεταγενέστερες απόψεις του. Στις αρχές της δεκαετίας του 1660 ο John Locke παρουσιάζει μία λαμπρά ακαδημαϊκή πορεία. Συγκεκριμένα, το διορίζεται λέκτορας Αρχαίων Ελληνικών, το 1663 λέκτορας Ρητορικής και τέλος κήνσορας 3 της ηθικής φιλοσοφίας. Επίσης, διετέλεσε καθηγητής του κολεγίου Christ Church φροντίζοντας οι σπουδαστές να εκπαιδευτούν, όπως και εκείνος. Παράλληλα, εκείνη την περίοδο, παρακολουθεί διαλέξεις στον κλάδο της ιατρικής από τον Thomas Willis, όπως και μαθήματα χημείας από τον Γερμανό χημικό Peter Stalh, ενώ την ίδια εποχή συνδέεται και με τον Ιρλανδό φυσικό Robert Boyle, ο οποίος τον βοήθησε να κατανοήσει ορισμένες επιστημονικές και πειραματικές μεθόδους. 4 Το 1666 ο φιλόσοφος συναντά τον Anthony Ashley Cooper, τον πρώτο κόμη του Shaftesbury, ο οποίος έμελλε να του αλλάξει ολοκληρωτικά την πορεία της ζωής του. Ο Locke έγινε μέλος της ακολουθίας του καθώς και προσωπικός γιατρός του, ενώ μετέπειτα τον ακολούθησε την άνοιξη του 1667 στο Λονδίνο, όπου και έμεινε για οκτώ χρόνια. Στο Λονδίνο συνέχισε να ασχολείται με την Ιατρική επιστήμη, αλλά πλέον είχε τη δυνατότητα να λάβει και θεωρητική εκπαίδευση. Η γνωριμία του με τον Thomas Sydenham τον οδήγησε στην υιοθέτηση της εμπειρικής μεθόδου, κατορθώνοντας να αποκτήσει το πτυχίο της ιατρικής το Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ Οι κήνσορες ή Τιμητές (censores) ήταν αξίωμα κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Ήταν ανώτερη άρχοντες, δύο στον αριθμό, και εκλέγονταν για οχτώ μήνες από την ανώτατη συνέλευση των Ρωμαίων πολιτών. 4 V. Chappell, Τhe Cambridge Companion to Locke (by H. Aarsleff, Locke s influence), εκδ. Cambridge University Press, σελ

7 Οι προαναφερθείσες γνωριμίες καθώς και η διαμονή του φιλοσόφου στο σπίτι του πρώτου κόμη του Shaftesbury, Anthony Ashley Cooper, τον οδήγησαν σε περισσότερο φιλελεύθερες απόψεις συγκριτικά με το παρελθόν και επανέφεραν το ενδιαφέρον του για την πολιτική. Ο Ashley υπήρξε ηγετικό ιδρυτικό στέλεχος του κόμματος των Ουίγων, με αποτέλεσμα να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την πολιτική σκέψη του Locke. Το 1668 εκλέχτηκε μέλος της βασιλικής εταιρίας του Λονδίνου και αργότερα έγραψε το έργο Essay Concerning Toleration με θέμα την ανοχή της πολιτικής εξουσίας στις θρησκευτικές διαφορές με σκοπό τη διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης. Το 1669 ο Ashley θα τον εμπλέξει με ζητήματα της νεοϊδρυθείσας αποικίας στη Carolina, όπου και θα καταλάβει τη θέση γραμματέα των Λόρδων Ιδιοκτητών της. Το πόστο αυτό θα το διατηρήσει μέχρι το 1675, όταν φεύγει από την Αγγλία και μεταβαίνει στη Γαλλία. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1660, φαίνεται πως ο John Locke δεν είχε να επιδείξει κάποιο σημαντικό φιλοσοφικό έργο, γεγονός που αποκαλύπτει πως μέχρι τότε δεν είχαν σχηματιστεί οι βασικές του απόψεις περί φιλοσοφίας. Μόλις το 1671 ανοίγει ο Locke το δρόμο για το Διαφωτισμό και εισάγει τον Εμπειρισμό με το έργο του An Essay concerning Human Understanding. Οι απαρχές της συγγραφής αυτού του έργου έγιναν μετά από συναντήσεις με φίλους, οι οποίοι συνήθιζαν να αναζητούν απομακρυσμένες έννοιες καταλήγοντας στο γεγονός πως πρέπει να αναζητήσουν τα όρια και τις δυνατότητες της γνώσης. Τότε παρουσίασε τα κείμενα Intellectus humanus cum cogitionis certitudine et assensus firmitate και Essay concerning the understanding, knowledge, opinion and assent. Την επόμενη χρονιά η ενασχόληση του Locke με την πολιτική γίνεται εντονότερη, όταν ο πρώτος κόμης του Shaftesbury, Anthony Ashley Cooper, διορίζεται Λόρδος Καγκελάριος. Συγκεκριμένα, διορίζεται Γραμματέας Παραστάσεως και ασχολείται με εκκλησιαστικά θέματα, ενώ το 1973 του προτείνεται η θέση του Γραμματέα και του ταμία στο Συμβούλιο Εμπορίου και Αποικιών. «Το ενδιαφέρον του Locke για τις αποικίες δεν ήταν μόνο θεωρητικό και γραφειοκρατικό. Θα επενδύσει 200 χρυσές λίρες και αργότερα θα πουλήσει το μετοχικό του κεφάλαιο για την εξασφάλιση κέρδους» 5. Μετά τη διάλυση του συμβουλίου, αλλά και την πολιτική πτώση του πάτρωνά του κατά το 1675, ο Locke μετέβη στη Γαλλία, όπου και έμεινε για περίπου τέσσερα χρόνια. Εκεί, μέσω προσωπικών του ημερολογίων εξέφραζε σημαντικές απόψεις σχετικά με 5 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ

8 φιλοσοφικά ζητήματα, δίχως να σταματήσει τη μελέτη και δίνοντας μεγάλη προσοχή στα έργα των Descartes, Francois Bernier και Gilles de Launay. Κατά την επιστροφή του στην Αγγλία, το 1679, ο Locke επανασυνδέθηκε με τον Shaftesbury και βρέθηκε αντιμέτωπος με μία έντονη πολιτική κρίση στην οποία θα έπαιρνε μέρος. Ήταν η λεγόμενη κρίση του Αποκλεισμού (Exclusion Bill), κατά τη διάρκεια των ετών Αυτή η κρίση χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του κόμματος των Ουίγων, αλλά και του Shaftesbury να αποκλείσουν με θεσμικά μέσα από τον θρόνο, τον Ιάκωβο, Δούκα της Υόρκης και τον αδερφό του Κάρολο Β λόγω άκρατου Καθολικισμού. Η προσπάθειά τους, ωστόσο, δεν καρποφόρησε με αποτέλεσμα ο Shaftesbury να κατηγορηθεί για εσχάτη προδοσία, να δικαστεί και με τη βοήθεια των Ουίγων υποψήφιων ενόρκων να αθωωθεί. Ο ίδιος αποφασίζει μετά από αυτά τα γεγονότα να καταφύγει στην Ολλανδία, όπου και πέθανε τον Ιανουάριο του Ο θάνατος του ηγέτη του κόμματος, δεν αποδυνάμωσε το κόμμα των Ουίγων, αλλά αντίθετα τους ενδυνάμωσε ακόμη περισσότερο, σχεδιάζοντας τη δολοφονία του Καρόλου καθώς και του Ιακώβου. Οι προσπάθειές τους δεν είχαν αποτέλεσμα, με φυσικό επακόλουθο την σύλληψη των ενόχων. Ο ακριβής ρόλος του Locke σε αυτή τη κατάσταση δεν είναι γνωστός, αλλά αρκεί για να διαφύγει στην Ολλανδία ως εξόριστος. Μετά από μελέτες χρόνων, είναι γενικά αποδεκτό πως ο Locke έγραψε το έργο του The two treatises of Government πριν αυτοεξοριστεί στην Ολλανδία. «Σύμφωνα με τις έρευνες του Laslett, η αρχική σύνθεση του έργου πρέπει να τοποθετήθηκε μια δεκαετία νωρίτερα, στην περίοδο ». Φαίνεται πως η σύνθεση της πρώτης πραγματείας άρχισε, αφού ο Locke πήρε στα χέρια του το έργο Patriarcha του Sir Robert Filmer, το οποίο γράφτηκε για να ενισχυθεί η διεκδίκηση του Αγγλικού θρόνου από τον Ιάκωβο, υποστηρίζοντας την ελέω θεού μοναρχία. Για τη σύνθεση της δεύτερης πραγματείας έχουν εκφραστεί αρκετές απόψεις, όπως του Peter Laslett, o οποίος θεωρεί πως η πραγματεία συντάχθηκε κατά τη διάρκεια της Κρίσης του Αποκλεισμού, ή άλλες, οι οποίες υποστηρίζουν πως άρχισε να συντάσσεται πριν το Κατά τη διαμονή του στην Ολλανδία, ο Locke συνδέθηκε με διαπρεπείς Άγγλους πολιτικούς εξόριστους, με φιλελεύθερους κύκλους και ειδικότεραμε τους Philippus van Limborch και Jean Leclerc. Στο περιοδικό του Leclerc Biblioteque Universelle, o Locke θα δημοσιεύσει άρθρα, κριτικές και μια επιστολή του με τίτλο «Δοκίμιο για την - 5 -

9 Ανθρώπινη Νόηση» 6. Αν και ασχολήθηκε εντόνως με την Ιατρική, το κύριο ενδιαφέρον του παρέμενε η φιλοσοφία. Το χειμώνα του θα γράψει το έργο Epistola de Tolerantia στα Λατινικά, ώστε να μπορεί να διαβαστεί από όλους τους Ευρωπαίους. Το πολύ σημαντικό αυτό έργο προήλθε από τους σοβαρούς προβληματισμούς του φιλοσόφου σχετικά με την πολιτική, θρησκευτική και κοινωνική ανοχή στην κοινωνία της Αγγλίας. Άλλωστε «η συμβολή του Locke στην καθιέρωση της ανοχής και της ελευθερίας ως αυτόνομων αξιών στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Βρετανίας θεωρείτο σχεδόν αυτονόητη». Ο ίδιος βασίζεται σε δυο αρχές, στην αρχή της διάκρισης της Εκκλησίας από το κράτος και στην αρχή της ελευθερίας της σκέψης. «Η θέση του Locke για τη διάκριση της Εκκλησίας από το κράτος βασιζόταν στην πεποίθησή του, ότι μια αληθινή θρησκεία, μια αληθινή Εκκλησία, δε μπορεί να καταφεύγει στην πρακτική της χρήσης βίας για την επιβολή των απόψεων της στους διαφωνούντες, καθώς αυτό θα ήταν, σύμφωνα με την άποψή του, αντίθετο με τη Χριστιανική ηθική. Σύμφωνη με τη Χριστιανική ηθική, την ηθική του Ευαγγελίου, αλλά και τις απαιτήσεις του ορθού λόγου θα ήταν, πάντα κατά την άποψή του, η ανεκτικότητα έναντι των διαφωνούντων» 7. Όσο για την αρχή της ελευθερίας της σκέψης, ως θεμέλιο της θρησκευτικής πίστης και σε αυτό είναι κατηγορηματικός. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως «Οποιαδήποτε ομολογία κι αν κάνεις, οποιαδήποτε εξωτερική λατρεία κι αν δεχθείς, αν δεν έχεις πειστεί απόλυτα από το πνεύμα σου ότι αυτό που κάνεις είναι και αληθινό και αρεστό στον Θεό, όχι μόνο δε θα βοηθήσει σε τίποτε, αλλά αντίθετα θα είναι εμπόδιο για τη σωτηρία σου» 8. Τον Φεβρουάριο του 1689, ύστερα από την πτώση του Ιακώβου Β και τη άνοδο του Γουλιέλμου της Οράγγης, ο Locke θεώρησε ασφαλή την επιστροφή του στη Αγγλία. Σχεδόν αμέσως μετά την επιστροφή του γνώρισε τον Newton, όταν αυτός βρέθηκε στο Λονδίνο για υποθέσεις του κοινοβουλίου. Οι δύο άντρες ανέπτυξαν φιλικές σχέσεις, διατηρώντας συχνή αλληλογραφία σχετικά με διάφορα θέματα με κοινό ενδιαφέρον τις φυσικές επιστήμες και την ερμηνεία της Βίβλου. Ο Locke υπήρξε από τους πρώτους αναγνώστες του σημαντικού έργου του Newton, Principia. Στους μήνες που ακολούθησαν, ο Locke ασχολήθηκε με την δημοσίευση των διάφορων πραγματειών του, όπως The two treatises of government, Essay καθώς και με άλλες, οι οποίες απαντούσαν σε διάφορες κριτικές. Το ενδιαφέρον του 6 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ Όπ. π., σελ Γ. Πλάγγεσης, Νεοτερη Ευρωπαική Φιλοσοφία, εκδ. Κριτική, σελ

10 περιελάμβανε επίσης, οικονομικά θέματα που προέκυψαν εκείνη την περίοδο, όπως η υποτίμηση του ασημένιου νομίσματος βάσει νομοσχεδίου, υποστηρίζοντας μια νομισματοκοπή χωρίς υποτίμηση. Προς υπεράσπιση των απόψεών του έγραψε το Some considerations of the Consequences of the Lowering of Interest and Raising the Value of the Money και το 1695 το Further Considerations concerning the Value of Money. Μέχρι και το τέλος της ζωής του ασχολείται με την έρευνα, τη συγγραφή και τη δημοσίευση των έργων του. Το 1693 εκδίδεται το έργο του Some Thoughts concerning Education, μετά από επιστολές που έστελνε με τον φίλο του Edward Clark, με θέμα την εκπαίδευση των παιδιών. Ο ίδιος χρησιμοποιώντας τόνο φιλικό και οικείο στο έργο του προτείνει στους γονείς να παρατηρήσουν τα έμφυτα ταλέντα και χαρακτηριστικά των παιδιών τους και να τους προτρέψουν να αναπτύξουν τις ικανότητές τους. Προτεραιότητα θεωρεί πως πρέπει να δίνεται στη σωματική υγεία και το χαρακτήρα των παιδιών. Ο Locke φαίνεται πως υποστηρίζει και συνάμα προτείνει τη χρήση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος, αποκομμένο από τις παραδοσιακές και καταπιεστικές μεθόδους που χρησιμοποιούσαν γονείς και δάσκαλοι. Φανερώνεται, ως υπέρμαχος ενός προγράμματος, το οποίο ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας. Το συγκεκριμένο έργο του, είναι από τα πρώτα που δημοσιεύτηκαν με το όνομά του, γεγονός που τον βοήθησε να ενισχύσει τη φήμη του. Η παλινόρθωση και ο 18 ος αιώνας, έφεραν τεράστιες αλλαγές αλλά και ραγδαία ανάπτυξη στη Αγγλία ή Μεγάλη Βρετανία, όπως ονομάστηκε μετά το 1707 που συνενωθήκαν με τη Σκωτία και την Ουαλία. Τότε η Μεγάλη Βρετανία μετατράπηκε σε υπερδύναμη. Πριν από αυτές τις αλλαγές, η Αγγλία ήταν ένα έθνος που αποτελούνταν κυρίως από αγρότες. Η αύξηση του πληθυσμού άλλαξε τις ισορροπίες μεταφέροντας τη δύναμη στις πόλεις, οι οποίες έγιναν πυρήνας του εμπορίου και της βιομηχανίας. Συνεπώς, άρχισε να διαφαίνεται η εξασθένιση της φεουδαρχίας με την παράλληλη συσσώρευση κεφαλαίου στα χέρια της νέας αστικής τάξης, δείχνοντας τα πρώτα σημάδια καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, η Μεγάλη Βρετανία μετατράπηκε σε ένα εγγράμματο έθνος, ένα έθνος από διψασμένους αναγνώστες. Τεράστιο ενδιαφέρον δημιουργήθηκε για την ανάγνωση διαφόρων νέων περιοδικών και νουβελών. Έτσι, η νέα κατάσταση πραγμάτων με κύριο χαρακτηριστικό της την ανάπτυξη της τεχνολογίας - 7 -

11 και του ορθολογισμού, έδωσε τη δυνατότητα για νέες μορφές στοχασμού και για έρευνα σε καινούρια επιστημονικά πεδία. 9 Η περίοδος αυτή, πέρα από την τεράστια οικονομική ανάπτυξη, θα χαρακτηριστεί και από την εγκαθίδρυση της πρώτης κοινοβουλευτικής (ή συνταγματικής) μοναρχίας στον κόσμο. Αυτό φυσικά είχε τεράστιο αντίκτυπο στην Αγγλία και σε όλη την Ηπειρωτική Ευρώπη. Η μοναρχία που ασκούνταν χρόνια από βασιλείς της δυναστείας των Στιούαρτ συγκρούστηκε με το κοινοβούλιο, το οποίο εξέφραζε τις απόψεις και υποστήριζε τα συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης. Τη μοναρχία συντηρούσαν οι αυλικοί, επίσκοποι, ευγενείς, γαιοκτήμονες και όσοι απολάμβαναν τα προνόμια που τους παρείχε ο βασιλιάς. Πέρα από την αστική τάξη, το κοινοβούλιο υποστήριζαν οι Diggers, μία ομάδα προτεσταντών, οι οποίοι ασχολούνταν με την καλλιέργεια της γης και πίστευαν στην οικονομική ισότητα, καθώς και οι Levellers ή αλλιώς Ισοπεδωτές, ένα αντιμοναρχικό πολιτικό κίνημα με απόψεις της λαϊκής κυριαρχίας, της ισονομίας και της ανεξιθρησκίας. Η φιλοκαθολική και αυταρχική στάση του Κάρολου Β ( ) όσο και του αδελφού του Ιακώβου Β ( ) οδήγησαν στη ΕΝΔΟΞΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, η οποία αποτέλεσε μια αναίμακτη και σημαντική, στην ιστορία της Αγγλίας και της Ευρώπης, ενέργεια του κοινοβουλίου. Η ΕΝΔΟΞΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ πραγματοποιήθηκε το Νοέμβριο του 1688, με αποτέλεσμα την ανατροπή του Βασιλιά Ιακώβου Β της Αγγλίας και την άνοδο του Γουλιέλμου της Οράγγης, γιο της αδερφής του Ιακώβου, Μαίρης, ο οποίος ανήλθε στο θρόνο ως Γουλιέλμος Γ της Αγγλίας. Το 1689 οι νέοι ηγεμόνες διακήρυξαν τον χάρτη των δικαιωμάτων. Με αυτήν τους την πράξη, κατοχυρώθηκαν οι ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών στην Αγγλία. Παράλληλα, εξισορροπήθηκαν οι εξουσίες του θρόνου με τα δικαιώματα του Κοινοβουλίου και περιορίστηκαν τα περιθώρια αυθαιρεσίας του μονάρχη. Η εγκαθίδρυση της κοινοβουλευτικής μοναρχίας σήμανε το τέλος της απόλυτης μοναρχίας στην Αγγλία. Τα δικαιώματα και η εξουσία του βασιλιά περιορίστηκαν, δίνοντας τον μεγαλύτερο λόγο στη θέληση του λαού, που εκφράζονταν μέσω του κοινοβουλίου. Το κοινοβούλιο κατέχει τον πρώτο λόγο σχετικά με τη σύνταξη και την επιβολή των νόμων, την επιβολή φόρων και τον έλεγχο της κυβερνήσεως. Επίσης, η 9 Abrams, M. H.; Greenblatt, Stephen The Norton Anthology: English Literature, εκδ. Norton & Company, σελ

12 δικαστική εξουσία ανεξαρτητοποιείται από τον βασιλιά, αποβλέποντας στην, όσο δυνατόν πιο αμερόληπτη επιβολή της δικαιοσύνης. Το νέο πολιτικό καθεστώς προκάλεσε το θαυμασμό των φιλοσόφων και των διαφωτιστών και ενθάρρυνε τους αντιπάλους της απολυταρχίας στην ηπειρωτική Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των γεγονότων, και προς το τέλος της ζωής του, θα εκδοθεί ο κύριος όγκος των έργων του φιλοσόφου. Όπως έχει προαναφερθεί, θα εκδοθούν τα έργα An Essay Concerning Human Understanding, Two Treatises of Government, A Letter Concerning Toleration, Epistola de Tolerantia, Some Thoughts Concerning Education και The Reasonabless of Christianity. Παράλληλα, δημοσιεύονται κι άλλα έργα του, όπως A paraphrase and Notes on the Epistles of Paul, The Discourse of Miracles και The Conduct of the Understanding. O Locke παρά το βάρος που ρίχνει στο συγγραφικό του έργο, δε σταματά να ασχολείται με τη πολιτική ζωή της Αγγλίας. Το 1689, με την επιστροφή του δηλαδή από την Ολλανδία, αναλαμβάνει τη θέση του Επιτρόπου Εμπορίου των Εκκλησιών και συμμετέχει στο νεοσυσταθέν συμβούλιο Εμπορίου καταλαμβάνοντας τη θέση του Επιτρόπου Εμπορίου και Αποικιών. Θα τον απασχολήσει αρκετά αυτή η θέση για τα επόμενα τέσσερα χρόνια, με θέματα όπως η επαιτεία, η καταστολή της πειρατείας, οι αποικίες και η φτώχεια. «Στο πλαίσιο των καθηκόντων του αυτών, ο Locke θα ετοιμάσει ένα σχέδιο για την αντιμετώπιση του προβλήματος της ανεργίας και της Φτώχειας (1697)» 10. Στο έργο του Draft of a representation Containing a Scheme of Methods for the Employment of the Poor, παρατηρούμε μια ακόμη πολύ σημαντική πτυχή της σκέψης του φιλοσόφου. Ο ίδιος πιστεύει πως πρέπει να υπάρχει κάποιος λόγος για την αύξηση του ποσοστού των φτωχών και το αποδίδει στην έλλειψη πειθαρχίας και τη διαφθορά των ηθών, με αποτέλεσμα να γίνονται βάρος στην κοινωνία. Ο Locke κατηγοριοποιεί τους φτωχούς, δημιουργώντας ταξικές διαφορές και αδικίες. Πρόκειται για ένα πολύ σκληρό κείμενο, το οποίο μας βοηθά να κατανοήσουμε τη σημασία που είχε η ταξικά διαχωρισμένη κοινωνική διαστρωμάτωση για τον Locke. Τον Ιούνιο του 1700, θα παραιτηθεί από το συμβούλιο Εμπορίου λόγω της κακής υγείας του. Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων χρόνων, βρίσκεται απομονωμένος περιμένοντας πιθανή βελτίωση της υγείας του. Τον Απρίλιο του 1704, έκανε τη διαθήκη του αφήνοντας το μεγαλύτερο μέρος της περιουσία του, στον δεύτερο 10 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ

13 εξάδελφό του, Peter King. Λίγο πριν φύγει από τη ζωή, προσέθεσε έναν κωδίκελο στη διαθήκη του, αναγνωρίζοντας τον εαυτό του, ως τον συγγραφέα του έργου Two Treatises of Government. Πέθανε στις 28 Οκτωβρίου του 1704, στο σπουδαστήριο του. Η τελευταία του κατοικία βρίσκεται στην εκκλησία στην περιοχή High Laver, στο Essex της Αγγλίας, όπου υπάρχει ο τάφος του μέχρι και σήμερα. O John Locke θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπρόσωπους του Διαφωτισμού και έχει αφήσει το στίγμα του στην παγκόσμια ιστορία ως πατέρας του σύγχρονου Φιλελευθερισμού. Υπήρξε ένας από τους κορυφαίους Βρετανούς Εμπειριστές, μαζί με τους David Hume και George Berkley. Είναι αυτός που θα συστηματοποιήσει την γνωσιολογία του Εμπειρισμού και θα θέσει στο κέντρο της φιλοσοφικής του θεώρησης, την εξίσωση της γνώσης με την εμπειρία. Ο Locke θα αναγνωρισθεί δημιουργός μιας αρκετά δημοφιλούς θεωρίας της γνώσης. Απορρίπτοντας το καρτεσιανό δόγμα των έμφυτων ιδεών, υποστήριξε ότι η γνώση προέρχεται από τη λειτουργία των αισθήσεων. Η θεωρία αυτή είχε υποστηριχθεί από τον Tomas Hobbes, ο Locke ωστόσο τη συστηματοποίησε και την επέκτεινε. «Η απόρριψη της θεωρίας των έμφυτων ιδεών, ενταγμένη στην ανάγκη για κριτική υπέρβαση της αυθεντίας της παράδοσης, καθόλου δεν σημαίνει ότι ο Locke υιοθετεί έναν άκριτο εμπειρισμό. Στην πραγματικότητα ο Locke προτείνει μια εξαιρετικά ανεπτυγμένη και σύνθετη θεωρία για τη γνώση. Η γνώση είναι το αποτέλεσμα μιας εξαιρετικά περίπλοκης διαδικασίας στην οποία η συνεργασία και η αλληλεπίδραση εμπειρίας και λόγου είναι βασικές προϋποθέσεις. Η εμπειρία λειτουργεί ως θεμέλιο της γνώσης, ενώ ο λόγος είναι εκείνος που αποφαίνεται εντέλει για την αλήθεια των προτάσεων» 11. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, ο Locke επηρεάζεται από τη θεωρία του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συμβολαίου, η οποίες επικρατούσαν στην Αγγλία του 17 ου αιώνα. Σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρίες, ο Locke αναγνωρίζει τη δυνατότητα των ανθρώπων, να γνωρίσουν το φυσικό νόμο μέσω του Λόγου, που δείχνει τον καλύτερο δυνατό τρόπο, σύμφωνα με τον οποίο οι άνθρωποι πρέπει να ζουν. Πρόκειται για έναν δεσμευτικό νόμο σύμφωνα με τον φιλόσοφο. «Αυτό γίνεται φανερό, εάν δούμε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο Θεό, το φυσικό νόμο και την ανθρώπινη Φύση» 12. Στη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου υπάρχει η διάκριση σε προ-πολιτική κοινωνία, δηλαδή στη 11 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία, εκδ. Κριτική, σελ Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ

14 φυσική κατάσταση, όπου οι άνθρωποι είναι ίσοι, με τα ίδια φυσικά δικαιώματα και σε πολιτική κοινωνία, στην οποία οι άνθρωποι εισέρχονται μέσω του κοινωνικού συμβολαίου, με το οποίο αφενός συναινούν στη δημιουργία κράτους και αφετέρου υποτάσσονται στην πολιτική εξουσία. Μπορεί εύκολα να παρατηρηθεί, πως ανάμεσα στις θεωρίες του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συμβολαίου, τόσο ως έννοιες, όσο και ως θεωρίες στη φιλοσοφική σκέψη, έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως η δύναμη του Λόγου σε ζητήματα ηθικής, ο ρόλος της συναίνεσης για την ανάληψη οποιασδήποτε υποχρέωσης και η ύπαρξη της έννοιας της εξουσίας. Ωστόσο, είναι εύκολο να παρατηρήσουμε σημαντικές διαφοροποιήσεις αναφορικά με το περιεχόμενο των φυσικών νόμων και των δικαιωμάτων, που μεταβιβάζονται ή παραχωρούνται στην πολιτική εξουσία μέσω του κοινωνικού συμβολαίου, καθώς και των όρων με τους οποίους γίνεται αυτή η μεταβίβαση. Η πολιτική φιλοσοφία του Locke, είναι σαφώς επηρεασμένη από την κοινωνική, πολιτική και οικονομική κατάσταση της Αγγλίας την εποχή, κατά τη διάρκεια της οποίας ζούσε ο φιλόσοφος. Η άνοδος της αστικής τάξης στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης επέφερε τον κλονισμό της ελέω θεού μοναρχίας, με αποτέλεσμα να οδηγήσει στην ανάγκη νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας σε άλλη βάση. Ο Locke διατύπωσε μια πολιτική φιλοσοφία βασισμένη στις προαναφερόμενες θεωρίες του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συμβολαίου καθώς και στη θεωρία περί γνώσης, όπου εκφράζει την άποψη πως η πολιτική βρίσκεται στη βαθμίδα της πιθανής γνώσης. «Για τα πολιτικά πράγματα δεν μπορούμε, κατά την άποψή του, να έχουμε μια βέβαιη γνώση, παρά μονάχα μια πιθανή γνώση» 13. Η πολιτική του φιλοσοφία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την Αμερικανική Επανάσταση, το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, την Γαλλική Επανάσταση καθώς και το πρώτο Σύνταγμα της Γαλλίας, και με αυτόν τον τρόπο τα Συντάγματα των περισσότερων φιλελεύθερων κρατών. Η θεωρία του Locke για την ιδιοκτησία αποτελεί το ουσιαστικότερο μέρος της διδασκαλίας του, αναφορικά με την πολιτική κοινωνία και τη διακυβέρνηση, και θεωρείται η βάση της κλασικής παράδοσης της πολιτικής οικονομίας. Τον 17 ο αιώνα η έννοια της ιδιοκτησίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία στην πολιτική σκέψη και επηρεάζει έντονα τις κορυφαίες έννοιες της ελευθερίας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο της πολιτικής του σκέψης είναι η προσπάθεια θεμελίωσης 13 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ

15 μίας συνταγματικής διακυβέρνησης, προς δικαιολόγηση της οποίας, διαχωρίζει τις τρεις εξουσίες: τη νομοθετική, την εκτελεστική και την ομοσπονδιακή, θεωρώντας την νομοθετική ανώτερη από τις άλλες, διότι εκφράζει την θέληση του λαού. Παράλληλα, ο Locke δε διστάζει να ταχθεί υπέρ της επαναστάσεως σε ακραίες περιπτώσεις δυσαρμονίας λαϊκού αισθήματος και Κυβερνήσεως, όταν η τελευταία δεν είναι σε θέση να προστατεύσει τα φυσικά αγαθά της κοινωνίας, δηλαδή να τηρήσει τις δεσμεύσεις της εκ του κοινωνικού συμβολαίου. Ακόμη, ο λαός οφείλει να αντιδράσει όταν διαισθάνεται ότι συντελείται σφετερισμός της εξουσίας. Όσον αναφορά τη θρησκεία, ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως πρέπει να υπάρχει ανεξιθρησκία και ανεκτικότητα μεταξύ των πολιτών, αλλά και της πολιτικής εξουσίας προς τους πολίτες. Η πολιτική φιλοσοφία του Locke ξεδιπλώνεται, με καταπληκτική συνοχή, στο έργο του Two Treatises of Government. Η πρώτη πραγματεία της κυβερνήσεως αποτελεί ένα πολεμικό έργο με στόχο να αμφισβητηθεί η πατριαρχική άποψη που επικρατούσε επί του δόγματος περί Ελέω Θεού, το οποίο διατυπώνεται από τον Sir Robert Filmer στο έργο Patriarcha. O Locke διακρίνει τον ισχυρισμό του Filmer, ότι οι άνδρες δεν είναι «ελεύθεροι εκ φύσεως» ως βασικό ζήτημα καθώς αυτό είναι το θεμέλιο επί του οποίου ο Filmer στηρίζει το επιχείρημά του για τον ισχυρισμό ότι η μόνη νόμιμη κυβέρνηση είναι η απόλυτη μοναρχία. Με τον όρο απόλυτη μοναρχία εννοεί πως μοναδικό δικαίωμα κυβερνήσεως έχουν οι Βασιλείς που κατάγονταν από τον πρώτο άνθρωπο, τον Αδάμ. Από την αρχή της πρώτης πραγματείας, ο Locke αναφέρει ότι, ούτε κάποια γραφή, ούτε κάποιος συγκεκριμένος λόγος στηρίζει ή δικαιολογεί τα επιχειρήματα του Filmer. Κατά τη διάρκεια του έργου, ο Locke εξετάζει λεπτομερώς βιβλικά εδάφια, ώστε να μπορέσει να αντιστρέψει τα επιχειρήματα του Filmer. Ο Locke εισηγείται της πολιτικής του θεωρίας, η οποία έρχεται σε ιδεολογική σύγκρουση με την απόλυτη μοναρχία, όπως έχει προαναφερθεί. Στη «Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως» παρουσιάζεται μια θετική θεωρία περί κυβερνήσεως. Η θεωρία του στηρίζεται στα φυσικά δικαιώματα του κάθε ανθρώπου, αλλά και στη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου. Τα φυσικά δικαιώματα, πρέπει να θεωρούνται/αντιλαμβάνονται/εκτιμώνται/εκλαμβάνονται ως ανθρώπινα όντα, προτού δημιουργηθούν οι κυβερνήσεις. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει πως, οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να παλέψουν για την επιβίωσή τους, όπως ακριβώς και τα άλλα ζώα. Οι αρχέγονοι άνθρωποι του Locke είναι ίσοι μεταξύ τους, έχουν ιδιοκτησία και ζουν

16 ειρηνικά σύμφωνα με τον έμφυτο φυσικό νόμο, τον νόμο του Θεού. Η ζωή του κάθε ανθρώπου, λοιπόν, στη φυσική τάξη είναι ένα φυσικό αγαθό, που πρέπει να διατηρηθεί. Η εκτελεστική εξουσία, φαίνεται πως είναι στη διάθεση του κάθε ατόμου και τίθεται σε εφαρμογή, όταν παρατηρείται μια αδικία, η οποία προξενεί βλάβη. Έτσι, ο κάθε άνθρωπος φέρει το δικαίωμα της τιμωρίας, όταν συμβεί εις βάρος του, κάποιου είδους αδικίας ή βλάβης βάσει του φυσικού νόμου, του οποίου βασικός άξονας είναι η ισότητα. Για να εξηγήσει τις απαρχές της κυβερνήσεως, ο Locke χρησιμοποιεί την ιδέα, πως οι άνθρωποι συμφώνησαν ότι ο τρόπος ζωή τους στη φυσική κατάσταση δεν ήταν ικανοποιητικός, με αποτέλεσμα να εκχωρήσουν κάποια δικαιώματα σε μια κεντρική κυβέρνηση, διατηρώντας παράλληλα κάποια άλλα. Αυτή η κατάσταση δημιουργείται λόγω της ανάπτυξης των κοινωνιών, η οποία οδηγεί στην εμφάνιση πιο σύνθετων προβλημάτων και στην παρακμή της φυσικής κατάστασης. Γεγονός ιδιαίτερης σημασίας, που επιταχύνει αυτή την εξέλιξη, αποτελεί η εισαγωγή του νομίσματος, η οποία με τη σειρά της δημιουργεί έναν μεγάλο ανταγωνισμό και πολλαπλές συγκρούσεις. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι οδηγούνται στη συνομολόγηση του κοινωνικού συμβολαίου και στη θέσπιση γραπτών νόμων, ώστε να διασφαλιστούν τα βασικά τους δικαιώματα, όπως αυτό της ελευθερίας, της ζωής και της ιδιοκτησίας. Στο επίκεντρο της πολιτικής φιλοσοφίας του Locke βρίσκεται το ζήτημα της ιδιοκτησίας. O φιλόσοφος υποστηρίζει πως η γη δόθηκε από τον Θεό σε όλους τους ανθρώπους, άρα στη λοκιανή φυσική κατάσταση, όλοι οι άνθρωποι έχουν ίσα φυσικά δικαιώματα, αν και υπάρχουν διαφορετικές δυνατότητες για την κτήση αυτών των φυσικών δικαιωμάτων. Ο κάθε άνθρωπος μεμονωμένα είναι κύριος του εαυτού του.πέραν τούτων, ο κάθε ανθρωπος είναι υπεύθυνος για την προσπάθεια και τον κόπο που θα επιδείξει.. Η εργασία ως μηχανισμός δημιουργίας υλικών αξιών θεωρείται ως έντιμο και δίκαιο μέσο για την ατομική ιδιοποίηση αγαθών και την απόκτηση περιουσιακών στοιχείων από τη φύση. Δικαιούται, λοιπόν, να ιδιοποιηθεί από την φύση ό,τι μπορεί να αναμείξει με τον κόπο του, χωρίς να πάρει την άδεια κάποιου άλλου (ανθρώπου). Ο Locke αναφέρει χαρακτηριστικά πως «το χορτάρι που έφαγε το άλογό μου, η χλόη που έκοψε ο υπηρέτης μου και το κοίτασμα μετάλλου που έχω ανασκάψει σε οποιοδήποτε μέρος, πάνω στο οποίο διαθέτω δικαιώματα από κοινού με άλλους,

17 μεταβάλλονται σε ιδιοκτησία μου χωρίς την εκχώρηση ή τη συναίνεση οποιουδήποτε» 14. Πρόκειται για τον νόμο της φυσικής ιδιοποιήσεως, ο οποίος μπορεί να ισχύσει μόνο υπό την προϋπόθεση ότι ο κάθε άνθρωπος θα απολαμβάνει όσα αρκούν στον ίδιο και την οικογένειά του και όχι εις βάρος των άλλων. Η εισαγωγή, όμως, του χρήματος δημιουργεί περιπλοκές στα ιδιοκτησιακά θέματα. Για αυτό χρειάζεται να υπάρχει το κράτος, ως κριτής των αναφυόμενων διαφορών και ως προστάτης των δικαιωμάτων στην ζωή, την ιδιοκτησία, αλλά και την ελευθερία των πολιτών, τα οποία διασφαλίζονται μέσω του κοινωνικού συμβολαίου. Η έννοια της ιδιοκτησίας στον Λοκ σχετίζεται με την έννοια της «ιδιοκτησίας εαυτού», που συνδέεται με την πρωτότυπη θεωρία του σχετικά με την προσωπική ταυτότητα και την αυτοσυνειδησία. Σύμφωνα με τον θεωρητικό, η ανθρώπινη ταυτότητα είναι διαφορετική από την προσωπική ταυτότητα. Ο Locke υποστηρίζει πως η συνείδηση μπορεί να μεταφερθεί από μία ουσία στην άλλη, και έτσι, ενώ η ψυχή έχει αλλάξει, η συνείδηση παραμένει η ίδια, διατηρώντας έτσι την προσωπική ταυτότητα μέσα από την αλλαγή. Από την άλλη πλευρά, η συνείδηση μπορεί να χαθεί ενώ η ψυχή παραμένει η ίδια. Υπό αυτές τις συνθήκες, υπάρχει η ίδια η ψυχή, αλλά ένα διαφορετικό πρόσωπο. Κατά τον Locke, o φυσικός νόμος αποτελείται από ένα κανονιστικό περιεχόμενο. Ταυτόχρονα, η έννοια του δικαιώματος εκτείνεται μέχρι τα όρια της δύναμης των ανθρώπων να επιβάλουν τη θέλησή τους. Όπως προειπώθηκε, η φυσική κατάσταση είναι δοσμένη στους ανθρώπους από τον Θεό, οι οποίοι έχουν δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις. Διαπιστώνουμε με ιδιαίτερη ευκολία πως η προ-πολιτική κοινωνία του θεωρητικού, είναι φιλειρηνική και ανταλλακτική. Αυτό συμβαίνει λόγω της επικράτησης και της τήρησης του φυσικού νόμου και της ανθρώπινης κοινωνικότητας. Οι συγκρούσεις που αποτελούν απόρροια της πολυπλοκότητας της κοινωνικής ζωής, αλλά και της εισαγωγής του χρήματος, δεν καταλήγουν ποτέ σε ακραίες καταστάσεις. Η αποκωδικοποίηση των επιταγών του φυσικού νόμου γίνεται μέσω της ατομικής κρίσης. Βέβαια, στη φυσική κατάσταση, σε περίπτωση συνεχούς διαφωνίας, δεν υπάρχει τρόπος επίλυσης, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία πολιτικής κοινωνίας με κοινούς νόμους και κανόνες, οι οποίοι θα διασφαλίζουν το δίκαιο, αποφεύγοντας την αυτοδικία. Η πολιτική κοινωνία, λοιπόν, λειτουργεί με βάση την αρχή της πλειοψηφίας 14 Π. Μ. Κιτρομηλίδης, John Locke, Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, εκδ. Πόλις, σελ

18 και αναθέτει σε μια κυβέρνηση τη διασφάλιση των προϋπαρχόντων φυσικών δικαιωμάτων. Η κυβέρνηση, στην πολιτική θεωρία του Locke, δεν έχει ταυτόσημη έννοια με την κοινωνία. Ρόλος της κυβέρνησης είναι να παρέχει προστασία στα ήδη θεμελιωμένα από το φυσικό νόμο δικαιώματα και όχι στη δημιουργία νέων. Πρόκειται για ένα ρόλο αρκετά περιορισμένο, καθώς τα προϋπάρχοντα φυσικά δικαιώματα υπερισχύουν έναντι των νόμων της κυβερνήσεως. Η εμπιστοσύνη μεταξύ των κυβερνωμένων και των κυβερνώντων, φαίνεται πως αποτελεί για τον φιλόσοφο, τον κεντρικό άξονα περί κυβερνήσεως, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει την έλλειψη δυνατότητας εξέγερσης, σε περίπτωση μη τήρησης των υποχρεώσεων της κυβερνήσεως. Η δυνατότητα όμως αυτή, σύμφωνα με τον Locke, δεν οδηγεί στην αποσύνθεση της κοινωνίας, αλλά στην προσφυγή στον ουρανό, δηλαδή, στην επίκληση του Θεού εκ μέρους της κοινωνίας, ώστε να ενεργοποιηθεί το φυσικό δίκαιο απέναντι στον τύραννο. Η τυραννική διακυβέρνηση και η καταπάτηση των δικαιωμάτων είναι αντικειμενικά γεγονότα και απόδειξή τους αποτελεί ότι τα αισθάνεται ο λαός, όταν τα βιώνει. Για τον Locke, ο λαός είναι φιλήσυχος και επιδίωξη του είναι πάντα η ευημερία μέσω ειρηνικών ενασχολήσεων. Κατά συνέπεια, η επίθεση επέρχεται πάντοτε από την πλευρά της κυβερνήσεως. Ο Θεός, είναι ο μόνος, στον οποίο ο λαός μπορεί να αποφανθεί, ως ύψιστος κριτής. Ο Locke, διατυπώνει και την άποψη περί διαχωρισμού των λειτουργιών της κυβερνήσεως στη νομοθετική, την εκτελεστική και την ομοσπονδιακή, κάνοντας σαφή την ανωτερότητα της νομοθετικής έναντι των άλλων δυο και την αναθέτει στα χέρια του λαού. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «αν και σε μια συγκροτημένη πολιτική κοινότητα, που στέκει πάνω στις δικές της βάσεις και ενεργεί σύμφωνα με τη φύση της, δηλαδή ενεργεί για τη συντήρηση της κοινότητας, δε μπορεί να υπάρξει παρά μία ανώτερη εξουσία, δηλαδή η νομοθετική εξουσία, στην οποία όλες οι άλλες εξουσίες οφείλουν να υποτάσσονται ωστόσο επειδή η νομοθετική δεν είναι παρά καταπιστευματική εξουσία και οφείλει να ενεργεί για την επίτευξη ορισμένων στόχων, παραμένει ακόμη στο λαό η υπέρτατη εξουσία να μετακινεί ή να αλλάζει τη νομοθετική εξουσία, όταν κρίνει ότι η τελευταία ενεργεί αντίθετα με το καταπίστευμα που της ανατέθηκε» 15. «Ο John Locke αποτελεί τον φιλόσοφο με τη μεγαλύτερη επιρροή στη σύγχρονη εποχή. Το Δοκίμιο του ξεκίνησε την έντονη και διαρκή φιλοσοφική παράδοση που είναι γνωστή 15 Π. Μ. Κιτρομηλίδης, John Locke, Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, εκδ. Πόλις, σελ

19 ως Βρετανικός εμπειρισμός, αλλά η σημασία του Locke φτάνει πολύ πέρα από τα όρια του τι είναι αναγνωρισμένο από την εποχή του, ως επαγγελματική πειθαρχία της φιλοσοφίας. Η επιρροή του στην ιστορία της σκέψης, στον τρόπο που σκεφτόμαστε για τους εαυτούς μας και τις σχέσεις μας με τον κόσμο στον οποίο ζούμε, το Θεό, τη φύση και την κοινωνία, υπήρξε τεράστια. Το μεγάλο μήνυμα του ήταν να μας ελευθερώσει από το βάρος της παράδοσης και της αρχής, τόσο στη θεολογία και τη γνώση, δείχνοντας ότι τα θεμέλια της σωστής συμπεριφορά μας στον κόσμο μπορούν να εξασφαλιστούν μέσως της εμπειρίας που μπορούμε να κερδίσουμε από τις έμφυτες ικανότητες και τις δυνάμεις με τις οποίες γεννιόμαστε» V. Chappell, Τhe Cambridge Companion to Locke (by H. Aarsleff, Locke s influence), εκδ. Cambridge University Press, σελ 252 (μετάφραση της γράφουσας)

20 ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Τη φυσική κατάσταση όλων των ανθρώπων περιγράφει ο Locke στην αρχή της «Δεύτερης Πραγματείας περί Κυβερνήσεως», ώστε να μπορέσει να διασαφηνίσει την έννοια της πολιτικής εξουσίας. Η φυσική κατάσταση, στην οποία βρίσκονται όλοι οι άνθρωποι πριν την οργάνωση τους σε μια πολιτική κοινωνία, συνδέεται στενά με τη θεωρία του φυσικού δικαίου, δεδομένου ότι η τελευταία καθορίζει τα δικαιώματα των ατόμων και το καθεστώς τους, ως ελεύθερων και ίσων ατόμων. Σύμφωνα με τον φυσικό νόμο, ο οποίος αποτελεί διακήρυξη της βούλησης του Θεού, ο άνθρωπος θα πρέπει να λατρεύει το Θεό, να πράττει τα καθήκοντά του προς εκείνον, αλλά και προς τον εαυτό του και να μπορεί να συνυπάρχει σε μία κοινωνία με άλλους ανθρώπους. «Ο φυσικός νόμος είναι μια διακήρυξη του θελήματος του Θεού και ένα πρότυπο του σωστού και του λάθους. Είναι ένας νόμος που διέπει ήδη τη φυσική κατάσταση, δηλαδή μια προ-πολιτική κατάσταση, στην οποία όλοι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι και ίσοι και στην οποία ζουν όλοι μαζί ειρηνικά. Αν οι άνθρωποι δίνουν υποσχέσεις ο ένας στον άλλον, ενώ βρίσκονται στη φυσική κατάσταση, θα πρέπει να θεωρούν ότι δεσμεύονται από αυτές, "γιατί η αλήθεια και η διατήρηση της πίστης ανήκουν στους ανθρώπους, ως ανθρώπους, και όχι ως μέλη της κοινωνίας"» 17. Ο φυσικός νόμος χαρακτηρίζεται από μια δεσμευτική δύναμη που στηρίζεται στην έλλογη ικανότητα του ανθρώπου, που πηγάζει από τη θέληση του Θεού. Επίσης, ο φυσικός νόμος είναι σύμφωνος με την ανθρώπινη φύση και επικρατεί στη φυσική κατάσταση, στην οποία ζούσαν οι άνθρωποι πριν συγκροτήσουν πολιτικές κοινωνίες. «Έτσι, υπάρχουν τόσο ηθικές υποχρεώσεις, που είναι δεσμευτικές, γιατί πηγάζουν από τις προσταγές μιας υπέρτατης βούλησης και αποτελούν την τυπική αιτία κάθε υποχρέωσης, όσο και φυσικές υποχρεώσεις που είναι δεσμευτικές, γιατί πηγάζουν από την ανθρώπινη φύση, η οποία, θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως είναι η υλική αιτία της υποχρέωσης» R. Ashcraft, John Locke, Critical Assessments, vol.ii (by W.won Leyden, John Locke and Natural Law), εκδ. Routledge, σελ.5 (μετάφραση της γράφουσας). 18 Γ. Πλάγγεσης, Νεότερη Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. University Studio Press, σελ

21 Η λοκιανή φυσική κατάσταση, λοιπόν, είναι ειρηνική και διέπεται από το φυσικό νόμο, καθώς προϋποθέτει μια διαφορετική άποψη για τον άνθρωπο, θεωρώντας τον, ως ένα έλλογο και νοήμον ον. Όπως υποστηρίζει και ο φιλόσοφος, «η φυσική κατάσταση διευθύνεται από το φυσικό νόμο, που δεσμεύει τους πάντες και ο Λόγος που ταυτίζεται με αυτό τον νόμο, διδάσκει κάθε άνθρωπο, εφόσον θελήσει να τον συμβουλευτεί, ότι αφού είναι όλοι ίσοι και ανεξάρτητοι κανείς δεν πρέπει να προξενεί βλάβη στη ζωή, στην υγεία, στην ελευθερία και στα υπάρχοντα του άλλου» 19. Ο Locke δεν αντιλαμβάνεται την ανθρώπινη φύση ως ιδιαίτερα ιδιοτελή ή ατελή, αλλά πιστεύει ότι η συνύπαρξη των ανθρώπων είναι ομαλότερη και ποιοτικά ανώτερη, όταν τα άτομα συμφωνούν να εντάξουν τις δραστηριότητές τους σε μια ανώτερη καθοδήγηση και σε έναν κοινωνικό έλεγχο. Υποστηρίζει, πως οι άνθρωποι εκ φύσεως αποτελούν έλλογα και κοινωνικά όντα, τα οποία είναι ικανά να καρπώνονται ισότιμα τα δικαιώματα μαζί με τους συνανθρώπους τους. Αναφέρει πως δεν υπάρχει σχέση υποταγής μεταξύ τους και πως ο κάθε άνθρωπος εφόσον έχει τα απαραίτητα για τη συντήρησή του, οφείλει να βοηθήσει τον συνάνθρωπό του, ο οποίος δεν τα κατέχει. Όπως έχει προαναφερθεί, ο Locke, χαρακτηρίζει τη φυσική κατάσταση ως μια κατάσταση απόλυτης ελευθερίας και η οποία χαρακτηρίζεται από τη δυνατότητα που προσφέρει στους ανθρώπους να καθορίζουν τις πράξεις τους. Αυτός φαίνεται πως είναι ο θετικός προσδιορισμός της ελευθερίας, ενώ δύναται να διακρίνουμε και έναν αρνητικό, που μπορεί να οριστεί ως η απουσία κάθε εξάρτησης ενός ανθρώπου από την επιθυμία κάποιου άλλου. Σύμφωνα με τα παραπάνω, προκύπτει το συμπέρασμα πως ο Locke, δεν αναφέρεται στην πραγματικότητα στο να πράττει κανείς ότι βούλεται, καθώς όπως αναφέρει και ο ίδιος αυτό θα αποτελούσε ασυδοσία. Αντιθέτως, αναφέρεται στην ελευθερία του κάθε ανθρώπου να καθορίζει τι θέλει να πράξει και να βιώνει ο ίδιος ως έλλογο ον. Η ελευθερία, αποτελεί σύμφωνα με τον Locke, φυσικό χαρακτηριστικό και διακριτικό γνώρισμα του ανθρώπινου είδους και επομένως ισχύει για κάθε άνθρωπο ανεξαιρέτως. Άρα πρόκειται για μια ανθρωπολογική ικανότητα του είδους να διαθέτει βούληση. Όπως η ελευθερία, έτσι και η ισότητα στη φυσική κατάσταση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως κοινή φυσική προδιάθεση των ανθρώπων ως έλλογων όντων, που 19 Π. Μ. Κιτρομηλίδης, John Locke, Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, εκδ. Πόλις, σελ

22 διαθέτουν εκ φύσεως τα ίδια χαρακτηριστικά. Η ερμηνεία αυτή μπορεί να επιβεβαιωθεί και από το γεγονός πως ο Locke, τοποθετεί στο ίδιο επίπεδο των φυσικών μεταβολών του ανθρώπινου είδους» και τον αρνητικό προσδιορισμό της ελευθερίας, αναφέροντας πως δεν υπάρχουν «σχέσεις υποταγής και υποδούλωσης». Συμπερασματικά, δεν εξηγείται ούτε η πραγματική ελευθερία, ούτε η πραγματική ισότητα, αλλά θεμελιώνεται ως κανονιστική αρχή κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, η ισότητα στο δικαίωμα του ελεύθερου καθορισμού των πράξεων κάθε ανθρώπου. Η έννοια της ισότητας φαίνεται πως αποτελεί ένα βασικό θεμέλιο της φυσικής κατάστασης του Locke. Απορρίπτοντας εξ αρχής την υπεροχή ευγενών, άποψη επικρατούσα στις μέρες του, θεσπίζει την αρχή της «τέλειας ισότητας» ισχύουσας σε όλους τους ανθρώπους, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά. Παράλληλα, η έννοια της ισότητας, παρουσιάζεται και ως βασικό θεμέλιο της πολιτικής κοινωνίας του Locke, αφού αποτελεί κίνητρο για την εισαγωγή των ανθρώπων σε αυτή. Ο «Locke αναγνωρίζει την βασική ισότητα ως το ισχυρότερο θεμέλιο, που θα μπορούσε να προσδιορίζει μια αρχή ήταν ένα αξίωμα της θεολογίας, που νοείται ως η σημαντικότερη ίσως αλήθεια για την συμπεριφορά του Θεού απέναντι στον κόσμο σε σχέση με τις κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις της δημιουργίας του από τον άνθρωπο» 20. Εν συνεχεία της περιγραφής της φυσικής κατάστασης των ανθρώπων, ο Locke αναφέρεται στη δικαιοσύνη, που μπορεί να αποδοθεί από τον καθένα. Αναθέτει, ουσιαστικά, την εκτελεστική εξουσία στα χέρια του κάθε ανθρώπου. Σαφώς, η εκτελεστική εξουσία, που περιγράφεται στα πλαίσια της φυσικής κατάστασης, εκτελείται σύμφωνα με τις επιταγές του φυσικού νόμου. Σε αυτό το σημείο, αναγνωρίζει ο φιλόσοφος, τη δυσκολία που ενδεχομένως να προκύψει κατά την εφαρμογή του νόμου μέσω της εκτελεστικής εξουσίας, καθώς μπορεί ο καθένας να μεροληπτήσει υπέρ του εαυτού του. Έτσι, δε θα μπορεί να υποστηριχθεί το γεγονός πως η οποιαδήποτε ποινή ήταν δίκαιη ή σωστή. Ο Locke, ως «επιβεβλημένη θεραπεία», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, προτείνει τη συγκρότηση πολιτικής κοινωνίας, αλλά τονίζει την υπεροχή της φυσικής κατάστασης, εάν στη κοινωνία στην οποία θα περιέλθουν οι άνθρωποι, επιβλήθηκε μοναρχία. 20 J. Waldron, God, Locke and Equality, Christian Foundations of John Locke s Political Thought, εκδ. Cambridge Press, σελ 6 (μετάφραση γράφουσας). 19

23 Τέλος, ο Locke απαντά στην αντίρρηση, που πολλές φορές έχει εκφραστεί σχετικά με το εάν ή που υπάρχουν άνθρωποι σε τέτοιου είδους φυσική κατάσταση. Ο φιλόσοφος απαντώντας ρητά, υποστηρίζει πως λαοί, των οποίων η διακυβέρνηση είναι στα χέρια ανεξάρτητων ηγεμόνων, βρίσκονται σε αυτή τη φυσική κατάσταση. Ως εξήγηση αυτού, δηλώνει πως τους προαναφερθέντες λαούς δεν τους δεσμεύει καμία αμοιβαία συμφωνία συγκρότησης της κοινότητας και κανένα πολιτικό σώμα. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι παραμένουν στη φυσική κατάσταση, όσο οι ίδιοι επιθυμούν, με δυνατότητα αλλαγής και εισχώρησης ως μέλη σε μια πολιτική κοινωνία. 20

24 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ Εν αντιθέσει με την φιλειρηνική φυσική κατάσταση, ο Locke, περιγράφει την κατάσταση πολέμου, η οποία αποτελεί την ακριβώς αντίθετη ανθρώπινη δραστηριότητα. «Η κατάσταση πολέμου είναι κατάσταση εχθρότητας και καταστροφής ως εκ τούτου η εκδήλωση, με λόγο ή έργο, όχι παράφορης ή οξύθυμης, αλλά σοβαρής και κατασταλαγμένης επιβουλής κατά της ζωής ενός άλλου ανθρώπου, θέτει τον φορέα της σε εμπόλεμη κατάσταση προς εκείνον, εναντίον του οποίου έχει εκδηλώσει αυτή την πρόθεση και έτσι δίνει στον άλλον την εξουσία να του αφαιρέσει τη ζωή, είτε ο ίδιος, είτε οποιοσδήποτε άλλος συμμαχεί μαζί του για την άμυνα του και συμμερίζεται τη διένεξή του εφόσον είναι λογικό και δίκαιο ότι θα έχω το δικαίωμα να εξολοθρεύσω οτιδήποτε με απειλεί με καταστροφή» 21. Γίνεται αντιληπτό πως ο νόμος της αυτοσυντήρησης, ο οποίος αποτελεί μέρος του φυσικού νόμου, υπαγορεύει ότι ένας άνθρωπος μπορεί να σκοτώσει έναν άλλον σε κατάσταση αυτοάμυνας. Ο ισχυρισμός αυτός στηρίζεται στην υπόθεση ότι κάθε επίθεση από έναν άνθρωπο εναντίον του άλλου, αποτελεί μια πρόκληση για την ελευθερία αυτού του ανθρώπου, κάνοντάς τον να τον θεωρεί εχθρό του μέσα σε μια εμπόλεμη κατάσταση. Επομένως, σε μια πολιτική κοινωνία, που θεμέλιο έχει την ελευθερία, οποιοσδήποτε θελήσει να καταπατήσει την ελευθερία των μελών της κοινωνίας, λογίζεται πως βρίσκεται σε κατάσταση πολέμου με αυτούς τους ανθρώπους. Ο φυσικός νόμος δεν εγκρίνει κανενός είδους αδικίας εις βάρος κάποιου άλλου, καθώς η κατάσταση πολέμου δεν ανταποκρίνεται στις διατάξεις του. Ο Locke τονίζει πως η κατάσταση πολέμου προέρχεται από το γεγονός πως δεν υπάρχει κανείς επίγειος δικαστής, ώστε να μπορεί να διευθετήσει τις διάφορες αδικίες και να επιβάλλει ποινές. Η διαφορά μεταξύ φυσικής κατάστασης και κατάστασης πολέμου είναι εμφανής. Από τη μία πλευρά, στη φυσική κατάσταση οι άνθρωποι ζουν σύμφωνα με τους κανόνες που επιβάλλει το φυσικό δίκαιο, χωρίς να υπάρχει κάποιος επίγειος δικαστής. Από την άλλη, στην κατάσταση πολέμου ένας άνθρωπος ασκεί βία πάνω σε έναν άλλο με την έλλειψη κάποιου κοινού κριτή, στον οποίο θα 21 Π. Μ. Κιτρομηλίδης, John Locke, Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, εκδ. Πόλις, σελ ). 21

25 μπορούσε να καταφεύγει και να ζητήσει βοήθεια. Διαφαίνεται λοιπόν, πως στην θεωρία του Locke για τον πόλεμο, από τη μια πλευρά υπάρχει πάντα ένα αθώο θύμα και από την άλλη ένα άδικα επιτιθέμενο. Ο φιλόσοφος, επισημαίνει πως με τη λήξη της βίας τερματίζεται και η κατάσταση πολέμου μεταξύ των ανθρώπων και συνεχίζεται η επιβολή του φυσικού νόμου. Παρόλο που ο ίδιος πιστεύει στην ύπαρξη της φυσικής κατάστασης, η πιθανότητα συνεχών διαταραχών μεταξύ των ανθρώπων, οι οποίες στηρίζονται και ενισχύονται από την έλλειψη ενός επίγειου κριτή, οδηγεί στη διαπίστωση πως ο Locke θεωρεί μονόδρομο τη συγκρότηση μίας πολιτικής κοινωνίας. Η διαπίστωση αυτή ενισχύεται από το γεγονός πως ο φιλόσοφος, ρίχνει την ευθύνη της μη τήρησης του φυσικού νόμου στους ανθρώπους, οι οποίοι οδηγούμενοι από τα πάθη και τις αδυναμίες τους, προκαλούν την κατάσταση πολέμου. Συνεπώς, μετά την κατάσταση πολέμου ακολουθεί η δημιουργία της πολιτικής κοινωνίας. «Διότι όπου υπάρχει εξουσία, μια επίγεια αρχή, στην οποία είναι δυνατόν να προσφύγει κανείς για να βρει ανακούφιση [των δεινών του], εκεί η συνέχιση της εμπόλεμης καταστάσεως αποκλείεται και η αντιδικία επιλύεται από την εξουσία» 22. Προχωρώντας, ο Locke, προσεγγίζει το θέμα της δουλείας και διατυπώνει την σχετική του άποψη. Αναφέρει, λοιπόν, πως η δουλεία είναι μια κατάσταση, στην οποία κανείς βρίσκεται υπό την απόλυτη ή αυθαίρετη εξουσία κάποιου άλλου. Παράλληλα, θεωρεί αδύνατο κάποιος άνθρωπος να θέσει τον εαυτό του υπό την εξουσία κάποιου καθώς «κανείς δεν μπορεί να παραχωρήσει περισσότερη εξουσία απ όση διαθέτει ο ίδιος» 23. Σύμφωνα με την παραπάνω παρατήρηση, ο φιλόσοφος διακρίνει μόνο έναν αξιόλογο τρόπο νόμιμης δουλείας, κάποιος, δηλαδή, άδικα επιτιθέμενος από κάποιον άλλο, να νικήσει κατά την έκβαση της σύγκρουσης. Τότε, τίθεται στην ευχέρεια του νικητή να του χαρίσει τη ζωή και να υποταχθεί στην εξουσία του. Ο Lockeκαταλήγει πως η κατάσταση δουλείας συνιστά την συνέχεια της κατάστασης πολέμου, η οποία ενυπάρχει μεταξύ ενός νόμιμου κατακτητή και ενός αιχμαλώτου, όπου ο κατακτητής καθυστερεί να σκοτώσει τον αιχμάλωτο ή τον υποδουλώνει. Η κατάσταση αυτή είναι ένας συνεχής πόλεμος, διότι εάν ο κατακτητής και ο αιχμάλωτος συνάψουν κάποια σύμβαση που θα απαιτεί υπακοή 22 Π. Μ. Κιτρομηλίδης, John Locke, Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, εκδ. Πόλις, σελ Όπ. π., σελ

26 από τη μία και απουσία εξουσίας από την άλλη, τότε η κατάσταση δουλείας παύει να ισχύει. Η νόμιμη και δικαιολογημένη δουλεία αποτελεί μια σημαντική έννοια στην πολιτική φιλοσοφία του Locke, καθώς τονίζει ποια είναι η νόμιμη δεσποτική εξουσία, εν αντιθέσει με την παράνομη φύση της δουλείας. Ο φιλόσοφος ορίζει την παράνομη δουλεία ως μια κατάσταση στην οποία κάποιος έχει απόλυτη ή δεσποτική εξουσία εις βάρος κάποιου άλλου, χωρίς νόμιμη αιτία. Ακόμη, ο Locke υποστηρίζει πως αυτή είναι η κατάσταση, την οποία επιθυμούν να επιβάλουν οι μονάρχες στους υπηκόους τους. 23