ΣΗΜΑΣΙΟΣΥΝΤΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΚΛΙΤΗΣ ΜΕΤΟΧΗΣ ΣΕ -ΟΝΤΑΣ / -ΩΝΤΑΣ

Transcript

1 ΣΗΜΑΣΙΟΣΥΝΤΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΚΛΙΤΗΣ ΜΕΤΟΧΗΣ ΣΕ -ΟΝΤΑΣ / -ΩΝΤΑΣ Θανάσης Νάκας ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Résumé Il s agit de considérations sur la morphologie et le rôle sémantico-syntaxique en Grec Moderne du participe présent non décliné en -οντας / ώντας, faussement rapporté quelques fois comme gérondif. 1. Το εκκρεµές της µετοχής (ή για την ονοµατική και την επιρρηµατική µετοχή) Ας ξεκινήσουµε µε τα εξής τυπικά παραδείγµατα, που θα µπορούσαµε να συναντήσουµε σε κείµενα παλαιότερων περιόδων ή φάσεων της Ελληνικής απολύτως καταληπτά, σε συγχρονικό επίπεδο, και για ένα ευρύ φάσµα φυσικών οµιλητών µε µέση παιδεία και που θα µας βοηθήσουν στο να εντοπίσουµε, µε συντοµία και µε κάποιο διαχρονικό βάθος, τις σηµασιοσυντακτικές λειτουργίες των µετοχών: (1) (i) τους µαθητάς τους λύοντας ορθώς ασκήσεις οφείλει τις να επιβραβεύη / τους µαθητάς τους επιτυχόντας εις τας εξετάσεις συνεχάρη ο υπουργός (τους λύοντας οι οποίοι / που λύνουν, τους επιτυχόντας που πέτυχαν) (ii) τους µαθητάς, λύοντας ορθώς ασκήσεις, οφείλει τις να επιβραβεύη (λύοντας όταν / εφόσον / εάν / / επειδή λύνουν) Ως γνωστόν, στην πρώτη περίπτωση (<1i>) γίνεται λόγος, στο παραδοσιακό συντακτικό, για την ονοµ ατική µετοχή, που, ειδικότερα, µπορεί να είναι (θα διευκόλυνε η εικόνα ενός εκκρεµούς που, ανάλογα µε τα συµφραζόµενα, θα µπορούσε να βρίσκεται σε µία από τις εξής τέσσερις θέσεις): α) Αναφορική µετοχή (ισοδυναµεί / παραφράζεται µε δευτερεύουσα αναφορική πρόταση και συνοδεύεται, κατά κανόνα, από τις εξαρτήσεις του οικείου ρήµατος i ). β) Επιθετική µετοχή (η ονοµατική- επιθετική φύση τής µετοχής αναδεικνύεται καλύτερα, όταν η ρηµατική έννοια πραγµατώνεται καθεαυτήν στο λόγο, δηλαδή γυµνή, χωρίς εξαρτήσεις εννοείται ότι και πάλι η µετοχή ισοδυναµεί και µπορεί να αναλύεται µε δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, ένα γνώρισµα που το µοιράζεται µε πολλά επίθετα, τουλάχιστον τα λεγόµενα ποιοτικά / κατηγορηµατικά ii ). Η φράση της µετοχής / µετοχική φράση (ΜΦ), ακριβώς όπως και η επιθετική φράση (ΕΦ), άλλοτε επιτάσσεται, όπως στα συγκεκριµένα παραδείγµατα (<1i>): τους µαθητάς τους επιτυχόντας (πβ. τους µαθητάς τους καλούς), και άλλοτε προτάσσεται: τους επιτυχόντας µαθητάς (πβ. τους καλούς µαθητάς). Παραδείγµατα επιθετικής (ενεργητικής ενεστωτικής) µετοής ως λόγια κατάλοιπα στη σύγχρονη Νέα Ελληνική (ΝΕ): (ο) αύξων αριθµός / διευθύνων σύµβουλος / ιθύνων νους / επιβλέπων καθηγητής / µέλλων σύζυγος / υπερβάλλων ζήλος / ισχύων κανονισµός / διάττοντες αστέρες / οµιλών κινηµατογράφος / αναλογών 1

2 φόρος / αποχρών λόγος / ανιόντες συγγενείς (η) αύξουσα κλίµακα / άρχουσα τάξη / µέλλουσα σύζυγος / δευτερεύουσα πρόταση / εξέχουσα θέση / ισχύουσα νοµοθεσία / περιρρέουσα ατµόσφαιρα / δρώσα δύναµη / (οι) αποχρώσες ενδείξεις (το) αναβράζον δισκίο / ισχύον καθεστώς / τρέχον µέτρο / αντεπιστέλλον µέλος / κυβερνών κόµµα / δρων πρόσωπο / (τα) παραπλέοντα σκάφη / συγκοινωνούντα δοχεία και πλήθος άλλα όµοια iii. γ 1) Ουσιαστικοποιηµένη µετοχή ή γ 2) τέλειο ουσιαστικό (από µετοχή) iv (λ.χ. αίθουσα, διευθύνουσα, <προ-, παρα->λήγουσα, πρωτεύουσα, υποτείνουσα, διδάσκ<-ων -ουσα>, ενάγ<-ων - ουσα>, αντιφρονών, αιτ<-ών -ούσα>, βεβαι<-ών -ούσα>, δηλ<-ών -ούσα>, εγκυµονούσα, προλαλή<-σας - σασα>, επιλαχ<-ών -ούσα>, <επι- απο->τυχ<-ών -ούσα>, αποθαν<-ών -ούσα>, εκλιπ<-ών -ούσα>, λαβ<ών -ούσα>, ον, παρόν, µέλλον, παρελθόν, περιβάλλον, ενδιαφέρον, συµφέρον, δέον, πρέπον, καθήκον, γεγονός, ειωθότα, καθεστώς, συµβάν, ανακοινωθέν, προϊόν, ανιόν, κατιόν κ.ά.ό. ελάχιστα µεταπλασµένα κατά τα πρωτόκλιτα: άρχοντας, µέλλοντας, µεσάζοντας, ορίζοντας, παράγοντας, προύχοντας. Ένα επιπλέον συντακτικό κριτήριο της τέλειας ουσιαστικοποίησής τους αποτελεί και η δυνατότητα να δέχονται ατοµικό επιθετικό προσδιορισµό: φωτεινή αίθουσα, νέα πρωτεύουσα, πρώτος επιλαχών, πρόσφατο παρελθόν, επιτακτικό καθήκον, ιστορικό γεγονός, παλαιό καθεστώς, τραγικό συµβάν, πολεµικό ανακοινωθέν, εµπορικό προϊόν, κτλ. Θυµίζουµε ότι, εκτός από τις θηλυκές µετοχές που εξαρχής ακολουθούσαν τη µορφολογία των πρωτοκλίτων, οι αρσενικές και οι ουδέτερες διατηρούν σε µεγάλο βαθµό τη λογιότερη τρίτη κλίση. Το ακόλουθο κλιτικό υπόδειγµα φαίνεται ότι καθιερώθηκε ως ο σχετικός κανόνας: Ενικός Ονοµαστική διευθύνων ισχύον δευτερεύουσα Γενική διευθύνοντος ισχύοντος δευτερεύουσας Αιτιατική διευθύνοντα ισχύον δευτερεύουσα Κλητική διευθύνων ισχύον δευτερεύουσα Πληθυντικός Ονοµαστική διευθύνοντες ισχύοντα δευτερεύουσες Γενική διευθυνόντων ισχύοντος δευτερευουσών Αιτιατική διευθύνοντες ισχύοντα δευτερεύουσες Κλητική διευθύνοντες ισχύοντα δευτερεύουσες µε ελάχιστες αναπροσαρµογές ή υποχωρήσεις (της αιτιατικής του πληθυντικού µε βάση την ονοµαστική, τους διευθύνοντες αντί τους διευθύνοντας, όπως οι διευθύνοντες, ή δευτερεύουσα, δευτερεύουσας, δευτερεύουσες, δευτερευουσών όπως θάλασσα, θάλασσας, θάλασσες, θαλασσών, κτλ.) Ιδού και ένα χρηστικό παράδειγµα: ο διευθύνων σύµβουλος, του διευθύνοντος συµβούλου, τον διευθύνοντα σύµβουλο, οι διευθύνοντες σύµβουλοι, των διευθυνόντων συµβούλων, τους διευθύνοντες συµβούλους / η δευτερεύουσα πρόταση, της δευτερεύουσας πρότασης, τη δευτερεύουσα πρόταση, οι δευτερεύουσες προτάσεις, των δευτερευουσών προτάσεων, τις δευτερεύουσες προτάσεις / το ισχύον καθεστώς, του ισχύοντος καθεστώτος, το ισχύον καθεστώς, τα ισχύοντα καθεστώτα, των ισχυόντων καθεστώτων, τα ισχύοντα καθεστώτα κ.τ.ό. Αποτέλεσµα βίαιης προσαρµογής (λαϊκισµοί) θεωρούνται, σε συγχρονικό 2

3 τουλάχιστον επίπεδο, τα:?ο διδάσκοντας,?του διδάσκοντα (λ.χ. υπογραφή διδάσκοντα σε διοικητικό έγγραφο),?ο διευθύνοντας σύµβουλος,?του διευθύνοντα σύµβουλου, κ.τ.ό. Κάποια προσοχή απαιτείται και σε ό,τι αφορά τη σύνταξη των τύπων αυτών, που επηρεάζεται ακριβώς από το γεγονός ότι είναι ή κατάγονται από µετοχές: ποιοι είναι οι άλλοι διδάσκοντες το µάθηµ α ;, µάλλον, και όχι:? διδάσκοντες του µ αθήµ ατος; ή: ο διευθύνων το Κέντρο Συντάξεως του Λεξικού της Ακαδηµίας και όχι?ο διευθύνων του Κέντρου (πβ., όµως, ο δάσκαλος / καθηγητής του µαθήµατος ή ο διευθυντής του Κέντρου, δηλαδή κανονικά µε γενική προσδιοριστική, όταν πρόκειται για τα εκ φύσεως ουσιαστικά). Σ(ηµαντική) Π(αρατήρηση): Το ΛΚΝ v χαρακτηρίζει όλες αυτές τις µετοχές ως επίθετα στη σύγχρονη ΝΕ. Παρ όλα αυτά, στους «Πίνακες κλιτικών παραδειγµάτων» µε τους οποίους, όπως κάθε άξιο του ονόµατός του λεξικό, συµπληρώνεται στο τέλος, προβλέπει, ήδη µε τον τίτλο της σχετικής υποενότητας: Επίθετα και Μετοχές (σσ ) να διαχωρίσει, µέσα στο σύνολο των επιθετικών παραδειγµάτων κλίσης: Ε1 έως Ε17, εκείνα που αφορούν ειδικότερα τις «µ ετοχές»: Ε12 και Ε12α έως Ε12στ. Ενδεικτικά, επίσης, σηµειώνουµε ότι το ΛΚΝ στη µακροδοµή του περιλαµβάνει, ως τρία αυτόνοµα λήµµατα, τα: 1) µέλλον, το Ο53 [= κλιτικό παράδειγµα ουσιαστικών µε αριθµό 53, που, όµως, συµπίπτει απολύτως µε το ουδέτερο του Ε12. Παραθέτω απλώς την ετυµολογία του λεξικού: «λόγ. < αρχ. µέλλον, ουδ. µεε. του ρ. µέλλω (δες στο µέλλει)»] 2) µέλλοντας, ο Ο5 [το λήµµα αφορά αποκλειστικά τον σχετικό ρηµατικό χρόνο, παραθέτω και πάλι το ετυµολογικό µέρος: «λόγ. < ελνστ. µέλλων, αιτ. -οντα, αρχ. σηµ.: που πρόκειται να συµβεί, το µέλλον» ] 3) µέλλων µέλλουσα µέλλον [mélon] E12 : (λόγ.) 1α. µελλοντικός: Oι µέλλουσες γενεές. (εκκλ.): H µέλλουσα Kρίση, που θα γίνει για όλους τους ανθρώπους κατά τη ευτέρα Παρουσία του Xριστού στη γη. Mέλλουσα ζωή, που ακολουθεί το θάνατο. β. ιδίως για το άµεσο µέλλον: O ~ σύζυγος / γαµπρός / πεθερός. H µέλλουσα σύζυγος / νύφη / πεθερά. H µέλλουσα µητέρα, η γυναίκα που σύντοµα πρόκειται να γεννήσει. 2. (ως ουσ.) α. τα µέλλοντα, τα γεγονότα που θα συµβούν στο µέλλον τα µελλούµενα. β. (λόγ.) ο µέλλων, ο µέλλοντας. [λόγ. < αρχ. µέλλων (δες στο µέλλει) (2β: λόγ. ελνστ. σηµ.)] Ας υποσηµειωθεί ότι για τη σηµασία 2.β δεν γίνεται σαφής παραποµπή στο αµέσως προηγούµενο λήµµα., όπως λ.χ. γίνεται στο ΛΝΕΓ vi. Σ αυτό το τελευταίο, που προσθέτει απλώς κάποιες µορφολογικές πληροφορίες δίπλα στο λήµµα (εφόσον δεν διαθέτει πίνακες κλιτικών παραδειγµάτων στο τέλος), δεν γίνεται σε καµιά περίπτωση χαρακτηρισµός του λήµµατος ως προς τη γραµµατική κατηγορία / µέρος του λόγου, αλλά στο ετυµολογικό µέρος δίνεται για όλα η κοινή πληροφορία, µε διαφοροποιήσεις ως προς το γένος, «µ(ε)τ(ο)χ(ή) ενεστώτα του αρχ(αίου) ρ(ήµατος) µέλλω». Με εξαίρεση τα ρηµατικά λήµµατα, αποτελεί γενική αρχή για το ΛΝΕΓ να µην προσθέτει χαρακτηρισµούς ως προς το µέρος του λόγου, και µόνον από την προσθήκη του οικείου άρθρου ή των οικείων άρθρων, εφόσον η ληµµατική λέξη εµφανίζει περισσότερα γένη, συµπεραίνει κανείς τη γραµµατική κατηγορία, όταν δεν υπάρχει σχετική πληροφόρηση στο ετυµολογικό µέρος. 3

4 1.2. Και τώρα ορισµένα γενικά σχόλια για τη δεύτερη περίπτωση (<1ii>), όπου, στο παραδοσιακό συντακτικό, γίνεται λόγος για την επιρρηµ ατική µετοχή, που, µεταξύ άλλων, πιστοποιείται και µε βάση την ανάλυσή της µε κάποια από τις λεγόµενες δευτερεύουσες επιρρηµατικές προτάσεις : χρονικές, αιτιολογικές, υποθετικές, εναντιωµατικές, κτλ. (όπως θα δούµε αναλυτικότερα πιο κάτω). Θα πρέπει εξαρχής να επισηµάνουµε ότι η µετοχή στην περίπτωση αυτή δεν συνοδεύεται από άρθρο, ενώ ολόκληρη η µετοχική φράση / ΜΦ εκφέρεται µε διαφορετικό επιτονισµό (και, κατά κανόνα, περικλείεται µεταξύ δύο παύσεων, που, όπως και στο συγκεκριµένο παράδειγµα, σηµειώνονται στο γραπτό λόγο µε κόµµατα). Η ΜΦ δεν είναι το συντακτικό εξάρτηµα µιας ονοµατικής φράσης / ΟΦ µε πυρήνα ή κεφαλή ένα ουσιαστικό, όπως στην προηγούµενη περίπτωση, αλλά αποτελεί µέρος του κατηγορήµατος µαζί µε το ρήµα το οποίο κυρίως προσδιορίζει (ο προσδιορισµός αναφέρεται έµµεσα και στο ονοµατικό υποκείµενο της µετοχής χάρη στη γραµµατική συµφωνία και µόνο, και µε αυτή την έννοια ο προσδιορισµός τον οποίο κοµίζει στην πρόταση η επιρρηµατική µετοχή είναι πιο προσωπικός ή λιγότερο ουδέτερος από εκείνον που προσφέρει το κυρίως λεγόµενο επίρρηµα πβ. και τη διαφορά µεταξύ τού ο δικαστής έβγαλε την απόφαση ήρεµος και τού ο δικαστής έβγαλε την απόφαση ήρεµα, για την οποία βλ. Νάκα, Γλωσσοφιλολογικά, Β, σσ ). Όταν η µετοχή έγινε άκλιτη, η γραµµατική συµφωνία µε το υποκείµενο έπαψε να υφίσταται, η ΜΦ κατέληξε σε προσδιορισµό αποκλειστικά του ρήµατος, ενώ η αναφορά και η σύναψή της µε το οικείο υποκείµενο µετατράπηκε σε απλώς (σηµασιο-) λογική ή (σηµασιο-) συντακτική αλλά όχι και γραµµατική (µορφολογική). Μερικά από τα πρώτα σηµάδια µη µορφολογικής διαφοροποίησης της µετοχής ανάλογα µε το γένος ή τον αριθµό, που θα οδηγήσουν στην κατοπινή ακλισία, εντοπίζονται ήδη τον 4 ο έως 6 ο µ.χ. αι., και, πάντως, είναι συχνά σε συγγραφείς σαν τον Μαλάλα ή τον Λεόντιο Νεαπόλεως (κ.ά. vii ). Έχουµε, αφενός, «θηρίον πτερωτόν έχοντα (αντί: έχον) τρεις κεφαλάς» και, αφετέρου, «είδον γυναίκες ο µ νύοντας (αντί: γυναίκας οµνυούσας)». Εάν το µεταφέρουµε στο παράδειγµα του <1ii>, τότε έχουµε: τας µαθητρίας, λύοντας ορθώς ασκήσεις, οφείλει τις να επιβραβεύη αντί του κανονικού: τας µαθητρίας, λυούσας ορθώς ασκήσεις, οφείλει τις να επιβραβεύη. Η συστηµατικότητα αλλά και η διαχρονικότητα του λάθους ή της αντικανονικής χρήσης που έγκειται στην επιβολή του τύπου του αρσενικού επί του θηλυκού, ενπροκειµένω της µετοχής, είναι πράγµατι εκπληκτική, δεδοµένου ότι και σήµερα είναι συχνό φαινόµενο, ιδίως σε ό,τι αφορά τις (λόγιες) µετοχές που διασώζονται στο περιθώριο του συστήµατος: βεβαιωθέντων παραβάσεων, διαµαρτυρηθέντων συναλλαγµατικών, εκτελεσθέντων ασκήσεων / εργασιών (αντί: βεβαιωθεισών, διαµαρτυρηθεισών, εκτελεσθεισών ειδικά στη γενική ενικού / πληθυντικού, ο τύπος του αρσενικού ισχυροποιείται ακόµη περισσότερο από την πλήρη ταύτισή του µε τον τύπο του ουδετέρου), πίνακας επιτυχόντων γυναικών (σε ΦΕΚ, Ιούνιος του 2001) πολύ συχνή η γενίκευση της ενικής ονοµαστικής του αρσενικού: *γεννηθείς το 12 (λεγόµενο από γυναίκα), *η διδάξας το µάθηµα, *η επιβλέπων καθηγήτρια, *είµαστε παθών και οι δύο (µητέρα και κόρη σε τηλεοπτική εκποµπή), *ήµασταν όλοι παρών (όπου και το προηγούµενο), *θα µοιάζουν µε τα υπάρχον (ή µηπως υπάρχων;) ράφια (προφορικός λόγος επιπλοποιού), και πλήθος άλλα όµοια. 4

5 Οι ένσιγµοι άκλιτοι µετοχικοί τύποι λύνοντας (για τα βαρύτονα ή ρήµατα της α συζυγίας) και χτυπώντας (για τα συνηρηµένα ή ρήµατα β συζυγίας) είναι σήµερα οι επικρατέστεροι στη λεγόµενη Κοινή Νέα Ελληνική, ενώ οι άσιγµοι λύνοντα και χτυπώντα (αν υποτεθεί ότι έλκουν τη καταγωγή τους από τον άκλιτο πληθυντικό του ουδετέρου της µετοχής: Μπουµπουλίδης, όπου και στη σηµ. 7), είναι ιδιωµατικοί ή εµφανίζονται σε διαλεκτικές νησίδες (δες και Νάκα, Γλωσσοφιλολογικά, Β, κεφ. 7: Για τη µετοχή και το ρηµατικό επίθετο σε -τος, ιδίως σσ ) viii. 2. Ειδικότερα για την άκλιτη επιρρηµατική µετοχή σε στη σύγχρονη Νεοελληνική -οντας / -ώντας 2.1. Στη µορφή ή την ποικιλία της Νεοελληνικής που προέκυψε από συνεχή προφορική παράδοση και που ακούει στο όνοµα λαϊκή ή (πρώτη) δηµοτική, είναι γνωστόν ότι διασώθηκαν δύο µόνο (βασικοί) τύποι µετοχής: ένας άκλιτος για όλη την ενεργητική φωνή (λύνοντας / χτυπώντας) και ένας κλιτός για όλη τη µεσοπαθητική: λυµένος -η -ο / χτυπηµένος -η -ο. Με βάση την προηγούµενη ανάλυση, για την άκλιτη ενεργητική µετοχή προκύπτουν ήδη τα εξής που στοιχειοθετούν τον χρηστικό της κανόνα σε συγχρονικό επίπεδο: Εκτός που 1) είναι άκλιτη, 2) χρησιµοποιείται πάντοτε επιρρηµατικά, που θα πει ότι δεν επιδέχεται την αναφορική ανάλυση, και 3) που προκύπτει από το 2 δεν συνοδεύεται από το άρθρο. Ας προστεθεί ότι 4) η άρνηση στις µετοχές είναι πάντοτε το µη(ν) και 5) ότι σχηµατίζεται πάντοτε από το πρώτο θέµα του ρήµατος (το µη συνοπτικό ή αυτό που εκφράζει τη διάρκεια, την επανάληψη, την εξέλιξη κτλ.) από το οποίο σχηµατίζεται και ο ενεστώτας, ο παρατατικός και ο (επιτούτου λεγόµενος εξακολουθητικός ) µέλλοντας. Τύπους σε -οντας / -ώντας που δεν ανταποκρίνονται στο παραπάνω σχηµατιστικό και κανονιστικό πρότυπο δεν συναντούµε, παρά µόνον πολύ σπάνια, στα κείµενα της πρώτης δηµοτικής, όπως είναι τα δηµοτικά τραγούδια, τα λαϊκά παραµύθια και άλλα (οι περί του αντιθέτου εκτιµήσεις και απόψεις ορισµένων µελετητών δεν αλλοιώνουν την εικόνα). Στη σηµερινή συµπληρωµένη δηµοτική λέγονται και γράφονται, χωρίς να είναι ιδιαίτερα διαδεδοµένοι ix (ιδίως µεταξύ των φυσικών οµιλητών που ανήκουν στα λαϊκότερα στρώµατα), και τύποι άκλιτης περιφραστικής µετοχής, σα να λέµε ενεργητικού παρακειµένου (α : έχοντας λύσει / έχοντας χτυπήσει ή β : έχοντας λυµένο / έχοντας χτυπηµένο), αφενός, και µεσοπαθητικού (α : έχοντας λυθεί / έχοντας χτυπηθεί ή β : όντας λυµένος-η-ο / όντας χτυπηµένος-η-ο), αφετέρου. Μέχρις ότου υπάρξει η σχετική ειδική και εξαντλητική µελέτη, πιθανότερη φαίνεται η εκδοχή ότι, από τα τέλη του 19 ου αι., µέσω των συχνών µεταφράσεων από τα Γαλλικά, τα Ιταλικά, τα Αγγλικά κτλ. γλώσσες δηλαδή που διαθέτουν τέτοιους άκλιτους περιφραστικούς τύπους (πβ. τα γαλλικά ayant aimé, étant aimé, ayant été aimé / ιταλικά avendo portato, essendo portato, essendo stato portato / αγγλικά having written, being written, having been written), άρχισαν να εµφανίζονται ως µεταφραστικά δάνεια οι τύπoι αυτοί x. Ο Τζάρτζανος (Νεοελληνική Σύνταξις, τόµ. Α, σ. 339 σηµ.), χρησιµοποιώντας δύο σχετικά παραθέµατα από τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, το ένα από τα οποία είναι το εξής: ψηλά στην εκκλησιά ο παπάς, έχοντας τελειώσει τον εσπερινό, καθόταν [ ], σχολιάζει ως εξής: «η τέτοια 5

6 µετοχή όµως είναι εντελώς νέο κατασκεύασµα, ξένο προς τη γνήσια δηµοτική, που και στην περίπτωσι του προτερόχρονου [ ] χρησιµοποιεί µετοχή του ενεστώτα σε -οντας». Για να αιτιολογήσουµε και να επεκτείνουµε το σχόλιο του Τζάρτζανου, µετασχηµατίζοντας ελαφρώς το παράδειγµα, θα προσθέταµε τα εξής: (2) (i) τελειώνοντας ο παπάς τον εσπερινό, έτρεχε στην παπαδιά / έτρωγε ένα πρόσφορο (τελειώνοντας αφού / µόλις / όταν τελείωνε ) (ii) τελειώνοντας ο παπάς τον εσπερινό, έτρεξε στην παπαδιά / έφαγε ένα πρόσφορο (τελειώνοντας αφού / µόλις / όταν τελείωσε ). Είναι προφανές ότι η λαϊκή γλώσσα, τον µοναδικό εναποµείναντα και µορφολογικά κουτσουρεµένο µετοχικό τύπο της ενεργητικής φωνής, προίκισε µε την ικανότητα, εάν βρεθεί ως προσδιορισµός δίπλα σε κύριο ρήµα µε συνοπτικό ποιόν ενεργείας, να το απορροφά, κατά κάποιο τρόπο, και σηµασιολογικά, αφού δεν µπορεί µορφολογικά, να το εκφράζει. Στο <2ii> η ΑΕ θα χρησιµοποιούσε κάτι σαν το τελειώσας, που η ΝΕ δεν το έχει αλλά και δεν το χρειάζεται, όπως δεν είχε και δεν χρειάστηκε να δηµιουργήσει τις περιφραστικές µετοχές µε συνοπτικό ποιόν ενεργείας του ενεργητικού και µεσοπαθητικού παρακειµένου. Σ.Π. Στη γλώσσα της λογοτεχνίας εµφανίζονται (ή αναµένονται) αποκλίσεις σε ό,τι αφορά πότε το ένα και πότε το άλλο στοιχείο του χρηστικού κανόνα που µόλις διατυπώσαµε. Από µιαν ασύνειδη, µάλλον, επίδραση της αγγλικής γλώσσας από την οποία συχνά µετέφραζε, ο Σεφέρης χρησιµοποίησε και σε πεζά του την άκλιτη µετοχή ως αναφορική, λ.χ. «ήταν ένας Βορειοηπειρώτης µιλώντας πλέρια και καθαρά ελληνικά» (µιλώντας που µιλούσε) xi. Αλλά το ότι προσκρούει στο κοινό γλωσσικό αίσθηµα το ν αρχίσει ο καθένας από εµάς, µιµούµενος τον Σεφέρη, να λέει *έχω κι εγώ ένα φίλο µιλώντας τέλεια αγγλικά ή *είναι κανένας γνωρίζοντας από υδραυλικά για να διορθώσει τη βλάβη; καθιστά φανερή την απόκλιση στη συγκεκριµένη περίπτωση. Περισσότερο αντιληπτή γίνεται όταν χρησιµοποιείται παράλληλα και το άρθρο: «ο σκυλεύοντας την ηδονή / η δαµάζοντας το δαίµονα / τα ορτσάροντας µε κόντρα- φλόκο / ο νικήσαντας τον Άδη και τον Έρωτα σώσαντας αυτός ο πρίγκηπας των κρίνων είµαι» (Ελύτης στο τελευταίο παράθεµα έχουµε τριπλή παράβαση ως προς τα στοιχεία 2, 3 και 5 του πιο πάνω ορισµού), «ο προχωρώντας θεός / ο Γιάννης ο κουτσαίνοντας» (Σινόπουλος) xii. Άλλοι λογοτέχνες τη χρησιµοποιούν επιρρηµατικά, σύµφωνα µε τον κανόνα, αλλά τη σχηµατίζουν, παρά τον κανόνα, από το θέµα του α αορίστου: «Κοιτάξαντας απ το φιλιστρίνι [ ] έριξα στην καµαροτίνα ένα βλέµµα» (Σκαρίµπας) ή ακόµα και του β : «Ιδόντας ένας µακελλάρης τα πρόβατα του Γιώργου, που ήταν τετράπαχα, [ ] του γένηκε φόρτωµα καλά και σώνει να του τα πουλήσει» (Χρηστοβασίλης για παρόµοιους τύπους που, κάπως προγραµµατικά, χρησιµοποίησαν σε συνεργασία ο Θεοτόκης µε τον Μαβίλη, βλ. όπου στη σηµ. 7, σσ Εδώ ο Μπουµπουλίδης εκφράζει την άποψη ότι: «αν δεν συναντάµε τέτοιες µετοχές στα δηµοτικά τραγούδια, δεν θα πη ότι πρέπει και να τις αποφεύγουµε, τη στιγµή που άξια τις µεταχειρίζουνται ποιητές και λογοτέχνες και που µας δίνουν ένα πλούτο στη γλώσσα µας, ιδίως για απόδοση ξένων ή αρχαίων µετοχικών αόριστων»). 6

7 Ειδικός λόγος πρέπει να γίνει για τα αποθετικά ρήµατα, τη µετοχή των οποίων σχηµατίζει η λαϊκή γλώσσα µε τη (µόνη) κατάληξη ενεργητικής µετοχής που γνωρίζει, ίσως επειδή, παρά τον αποκλειστικά µεσοπαθητικό τους τύπο, η σηµασία των περισσότερων από αυτά γίνεται αισθητή ως ενεργητική (ή ουδέτερη), λ.χ. µάχοµαι (*µάχω) > µάχοντας (τ ς πήγαµι τ ς Γερµανοί µάχοντας ώς τη θάλασσα, από προφορική αφήγηση σε ιδιωµατικό λόγο) έτσι και στο δηµοτικό τραγούδι: να τα θωρείς θυµ ώντας µου, να καίουν την καρδιά σου ή φεύγω κλαίοντα, φεύγω παραπονιώντα και άλλα όµοια: έρχοντας, κάθοντας xiii, ονειρεύοντας, ρεύοντας, χειρίζοντας, κοιµώντα(ς), λυπώντα(ς), φοβώντας, κτλ xiv. Ο Σολωµός µεταχειρίστηκε το διηγώντας του Ύµνου ή τα στοχάζοντας και συλλογίζοντας της Γυναίκας της Ζάκυθος, όχι από επιδίωξη ορισµένου ύφους (όπως πιο πάνω ο Ελύτης λ.χ.), αλλά επειδή αναγνώριζε τον γνήσια λαϊκό τους χαρακτήρα (πβ. και το επίσης λαϊκό σκέφτοντας). Στη λαϊκή γλώσσα εµφανίζονται σπανιότερα και τύποι ενεργητικής µετοχής µε σηµασία µεσοπαθητική: κι η δόλια µου η γυναίκα νά την πόρχεται, µε δυο µαύρα λιθάρια στηθοδέρνοντας xv. Εννοείται ότι στην επίσηµη (και τη σχολική) Γραµµατική καταγράφονται οι α- ναµενόµενοι τύποι µετοχής για τα αποθετικά ρήµατα: στοχαζόµενος, διηγούµενος κτλ., αιτιολογείται, όµως, και η κανονικότητα των µετοχών στοχάζοντας, διηγώντας κτλ., τουλάχιστον για το συγκεκριµένο επίπεδο λόγου (που χρησιµοποιείται από εκατοντάδες φυσικών οµιλητών και όχι από µια ελάχιστη µειοψηφία λογοτεχνών), από τη στιγµή, µάλιστα, που οι λόγιες µετοχικές καταλήξεις του µεσοπαθητικού ενεστώτα (-όµενος, -ούµενος, -ώµενος κτλ.) απουσιάζουν εδώ xvi Σηµασίες Πολύ συνοπτικά, λόγω των χωρικών περιορισµών, και µε τη βοήθεια των ακόλουθων παραδειγµάτων θ αναφερθούµε στις σηµασίες της άκλιτης µετοχής σε -οντας / -ώντας (καλύτερα, της ΜΦ µε κεφαλή µιαν άκλιτη µετοχή) xvii : (3) (i) Α α. Ο Γιάννης ήρθε τρέχοντας (πβ. βιαστικά, τροχάδην, κ.τ.ό.) β. Πήγε κουτσαίνοντας (πβ. κούτσα- κούτσα) ως την άκρη του δρόµου γ. Της είπε ψιθυρίζοντας (πβ. ψιθυριστά, µε ψιθυριστή φωνή, µε ψίθυρο) πως σκόπευε να το σκάσει. Β α. Τα έξοδα για τις σπουδές του θα τα εξοικονοµήσει πουλώντας ( µ ε το να πουλάει) βιβλία β. Κατόρθωνε, κοιτάζοντάς την ( µ ε το να την κοιτάζει) στα µάτια, να µαντεύει τη σκέψη της γ. Ξεθύµαιναν τη λύσσα τους δαγκώνοντας το ένα το άλλο. (ii) α. Μαγειρεύει τραγουδώντας β. Άπλωνε τα χέρια κλαίγοντας γ. ιόρθωνε τα γραπτά ακούγοντας µουσική. (iii) Α α. Μπαίνοντας ( ενώ / καθώς έµπαινε) στο γραφείο του, άκουσε το τηλέφωνο να χτυπάει β. Βγαίνοντας ο Γιάννης από το σπίτι, σκέφτηκε πως είχε ξεχάσει τα κλειδιά 7

8 γ. Ξηµ ερώνοντας διαπίστωσε πως είχε κατασκηνώσει στην άκρη ενός γκρεµού δ. Νόµιζε ότι θα έφτανε σουρουπώνοντας. Β. Τελειώνοντας ( αφού / µόλις τελείωσε) τα µαθήµατά του, βγήκε στην αυλή να παίξει µε τ άλλα παιδιά. Γ. Τελειώνοντας τον εσπερινό, ο παπάς είχε κιόλας βγάλει τα ράσα ( προτού / πριν να τελειώσει). (iv) -α. Βλέποντας ( επειδή έβλεπε) πως δεν θα τα καταφέρει, εγκατέλειψε την προσπάθεια β. Μη µ πορώντας ( επειδή δεν µπορούσε) να ζήσει στη µεγαλούπολη, γύρισε στο χωριό του γ. Τον σκότωσε θέλοντας να τον εκδικηθεί δ. Επιθετική πολιτική ακολουθούν τους τελευταίους µήνες οι εµπορικές τράπεζες [ ], επιδιώκοντας να αντισταθµίσουν τις απώλειες αποδόσεων των πελατών τους, τις οποίες αναγκαστικά επιφέρει η σταδιακή αποκλιµάκωση των επιτοκίων. (v) (vi) Μελετώντας ( εάν / εφόσον µελετήσει) συστηµατικά, θα επιτύχει στις εξετάσεις. Μελετώντας ( αν και / µολονότι µελέτησε) µόλις µισή ώρα την ηµέρα, κατάφερε να επιτύχει στις εξετάσεις. Στα παραδείγµατα <3.iΑα-γ> η ΜΦ χαρακτηρίζεται συνήθως τροπική, εφόσον θεωρείται ότι εκφράζει µία από τις (πολλές) διαστάσεις που συναποτελούν την ευρεία σηµασιολογική κατηγορία του τρόπου (η αντιστοίχιση µε κάποια επιρρηµατική ή προθετική φράση όµοιας σηµασίας αποτελεί κριτήριο της επιρρηµατικής λειτουργίας της ΜΦ, που διδακτικά αξιοποιείται και γίνεται αντιληπτό ακόµη και από τους µικρής ηλικίας µαθητές). Σηµειώνουµε, παρενθετικά, ότι εάν το ρήµα της µετοχής και το κύριο ρήµα εµφανίζουν µεγάλη σηµασιολογική συνάφεια (λ.χ. ανήκουν στο ίδιο ή σε συγγενικά σηµασιολογικά πεδία), η µία από τις δύο συναφείς διαδικασίες (ή ενέργειες, συµπεριφορές, πράξεις κτλ.), την οποία συνήθως εκφράζει η ΜΦ, παρουσιάζεται ως ο τρόπος µε τον οποίο πραγµατώνεται η άλλη. Η ΜΦ στα παραθέµατα <3.iiα-γ> (όπου απουσιάζει η σηµασιολογική συνάφεια ανάµεσα στο ρήµα της µετοχής και το κύριο ρήµα) εκφράζει κάτι που εξελίσσεται παράλληλα και, εµφανώς, αποτελεί τις συνοδευτικές περιστάσεις (γαλλ. circonstance concomitante, αγγλ. attendant circumstances) αυτού που δηλώνεται µε το κύριο ρήµα. Η παράφραση, πάντως, του τύπου µαγείρευε και τραγουδούσε που ισχύει για τη συνοδευτική ΜΦ δεν µπορεί να εφαρµοστεί ή αποτελεί αρνητικό κριτήριο στην περίπτωση της τροπικής. Η παρασύνδεση και η αντιµετώπιση των δύο αυτών διαφορετικών περιπτώσεων ως ενιαίας σηµασιολογικής υποκατηγορίας οφείλεται στη θετική τους ανταπόκριση στο ερωτηµατικό πώς; (που, όµως, εάν δεν εξειδικεύεται µε τη βοήθεια και άλλων ερωτήσεων οδηγεί σε σύγχυση) xviii. Στα παραδείγµατα <3iΒα-γ>, το κύριο ρήµα που προσδιορίζεται από τη ΜΦ, δηλώνει µια κατά το µάλλον ή ήττον σκοπούµενη ενέργεια, της οποίας η ΜΦ εκφράζει το µέσον για την 8

9 επίτευξή της (π.χ. κοιτάζοντάς την µε το να την κοιτάζει). Πρόκειται για τη σηµασία που απέδιδε µε ακρίβεια στην Αρχαία Ελληνική ένα σύναρθρο απαρέµφατο σε πτώση δοτική του µέσου (λ.χ. νίκησαν οργήν τω λογίζεσθαι καλώς) ή στη Λατινική ένα γερούνδιο σε πτώση αφαιρετική οργανική (λ.χ. loquendi elegantia [ ] augetur legendo oratores et poetas > legendis oratoribus et poetis: µετά τη γερουνδιακή έλξη). Στη Νέα Ελληνική τη σηµασία του µέσου εκφράζει, µεταξύ άλλων, και η άκλιτη ενεργητική µετοχή σε -οντας / -ώντας xix. Αυτός, φυσικά, δεν είναι λόγος για να την ονοµάσουµε νεοελληνικό γερούνδιο, δεδοµένου ότι ο τύπος σε -οντας / -ώντας, χωρίς να έχει την ονοµ ατική χρήση που είχε το σύναρθρο απαρέµ φατο στην Αρχαία Ελληνική ή το γερούνδιο στη Λατινική (και, κατ επέκταση, σε κάποιες από τις νεότερες γλώσσες, λ.χ. την Αγγλική) εκφράζει και πολλές άλλες σηµασίες που εξέφραζε ήδη η αρχαία ενεργητική µετοχή του ενεστώτα (στην επιρρηµατική της χρήση). Η ΜΦ στα επόµενα παραθέµατα (<3iiiΑ-Γ>) χαρακτηρίζεται σηµασιολογικά ως χρονική (ανταποκρίνεται, εξάλλου, θετικά στο παραδοσιακό κριτήριο τού να δίνει απάντηση στο πότε;). Από την πρώτη οµάδα εκφράζεται η µία διάσταση, το ταυτόχρονο (το οποίο, όπως και οι συνοδευτικές περιστάσεις, είναι από τις συνηθέστερες σηµασίες που, χάρη και στο ποιόν ενέργειάς της, δηλώνει είναι πρόσφορη ή κατάλληλη να δηλώσει η άκλιτη µετοχή xx ). Ως ισοδύναµες παραφράσεις επιλέγονται σκόπιµα οι δευτερεύουσες προτάσεις που εισάγονται µε τους υποτακτικούς συνδέσµους ενώ ή καθώς, επειδή, σαφέστερα από ό,τι λ.χ. ο αµφίσηµος ή µεικτής σηµασίας όταν, µπορούν να εκφράσουν το ταυτόχρονο. Με το <3iiiΒ> προστίθεται (σε όσα είδαµε πιο πάνω) ένα ακόµη παράδειγµα όπου η ΜΦ δηλώνει το προτερόχρονο. Αντίθετα µε τις δύο προηγούµενες, η τρίτη διάσταση του υστερόχρονου δεν εκφράζεται συνήθως µε ΜΦ, ή χρειάζεται κανείς να προετοιµάσει επί τούτου τα συµφραζόµενα, ώστε να προκύψει (στο <3iiiΓ> µετασχηµατίσαµε προηγούµενο παράδειγµα, εκµεταλλευόµενοι τη σηµασία του υπερσυντέλικου αλλά και προσθέτοντας, επιβοηθητικά, έναν δείκτη στην κύρια πρόταση, όπως είναι το κιόλας, ή το λογιότερο ήδη, κ.τ.ό.). Τα <3ivα-δ> είναι παραδείγµατα αιτιολογικής ΜΦ (όπως µας δείχνουν και οι ισοδύναµες παραφράσεις µε τη βοήθεια των δευτερευουσών αιτιολογικών προτάσεων). Αλλά στα <3ivγ-δ> έχουµε τη γνωστή περίπτωση όπου το αναγκαστικό αίτιο συγχέεται µε το τελικό xxi. Μια µικρή τροποποίηση στα συµφραζόµενα µπορεί να µετασηµασιοδοτήσει µια υποθετική ΜΦ (<3v>) σε εναντιωµατική (<3vi>). Σ αυτή τη δεύτερη περίπτωση, η εµφάνιση και πάλι ενός δείκτη στην κύρια πρόταση (παρ όλα αυτά, εντούτοις, µολαταύτα) συµβάλλει σε µεγαλύτερη αποσαφήνιση του νοήµατος Σχετικά µε το υποκείµενο της µετοχής [Λόγω έλλειψης χώρου, αναβάλλεται η δηµοσίευση των σχετικών µε άλλες σηµασιοσυντακτικές πτυχές της άκλιτης µετοχής σε -οντας / -ώντας, όπως και των σχετικών µε το υποκείµενό της]._ 9

10 Σηµειώσεις i ες, σχετικά, και Θαν. Νάκα, Γλωσσοφιλολογικά,, κεφ. 2 ( 3: Σηµασιοσυντακτικά των µετοχών του µεσοπαθητικού ενεστώτα, σ. 54 κ.ε. και 3.2.1: Επιθετική- αναφορική µετοχή, σσ ). ii Βλ. και Γλωσσοφιλολογικά, Β, κεφ. 3, σσ iii Για ανάλογα παραδείγµατα µετοχής µεσοπαθητικού ενεστώτα δες όπου και στη σηµ. 1, : Μετοχή ως επίθετο, σσ iv Βλ. Θαβώρη, Α Ουσιαστικά από Επίθετα και Μετοχές στη Νέα Ελληνική, Θεσσαλονίκη επίσης, όπου και στη σηµ. 1, : Μετοχή ως ουσιαστικό, σσ v [ΛΚΝ=] 1998: Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο / Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών / Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη). vi [ΛΝΕΓ=] Μπαµπινιώτης, Γ. 1998: Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας). vii Μπουµπουλίδης, Φ Η Μετοχή στα Νεοελληνικά, Αθήνα, σσ viii Η επισήµανση, ιδίως όταν πρόκειται για διδασκαλία της µετοχής σε εκπαιδευτικούς, και µάλιστα της Α /θµιας Εκπαίδευσης, είναι σηµαντική, διότι στα κείµενα που ανθολογούνται στη σειρά των σχολικών εγχειριδίων Η Γλώσσα µου, έχουµε τη σποραδική εµφάνιση και ιδιωµατικών τύπων, λ.χ. σε ποίηµα του Γ. Αθάνα µε τον τίτλο Ο µικρός Χριστός (Β ηµοτικού, τεύχος δ, σ. 58, όπου και ο στίχος: µού πε φεύγοντα ο παπάς το φεύγοντα, όµως, διορθώνεται στο βιβλίο των Θρησκευτικών της Γ τάξης, σ. 18, όπου επαναλαµβάνεται το ποίηµα, σε φεύγοντας, προφανώς από άγνοια και παρά το γεγονός ότι παραβλάπτεται το µέτρο!). ix Για κάποια στατιστικά στοιχεία ως προς τη συχνότητα εµφάνισής τους βλ. Γλωσσοφιλολογικά, Β, κεφ. 7: σσ και σ. 184, το τέλος της σηµ. 15. x Στις 784 σελίδες της δίτοµης συλλογής ηµοτικά Τραγούδια της Θεσσαλίας, του Θ. Νηµά, ο Η/Υ δεν εντόπισε ούτε µία για δείγµα άκλιτη περιφραστική µετοχή του τύπου έχοντας λύσει, εκτός που δεν εντόπισε καθόλου ούτε και το ίδιο το έχοντας ως άκλιτη ενεστωτική µετοχή. Εξάλλου, στις 17 συνολικά εµφανίσεις του, το όντας δεν είναι παρά ένα λαϊκότερο όταν, και καθόλου µετοχή: νύφη µ, όντας σι πήραµι στα ολόχρυσα ντυµένη ή όντας πηγαίνουν για νερό, λουσµένες, χτενισµένες, κ.τ.ό. Στη γνωστή συλλογή Εκλογαί από τα Τραγούδια του Ελληνικού Λαού του Ν. Πολίτη, το έχοντας απουσιάζει παντελώς, ενώ, στις 15 συνολικά εµφανίσεις του, το όντας δεν είναι και πάλι παρά ένα λαϊκότερο όταν. Στα ποιητικά Άπαντα του Παλαµά, το έχοντας παρουσιάζεται δύο φορές, χωρίς να σχετίζεται µε τις περιφράσεις που συζητούµε, ενώ το όντας χρησιµοποιείται έξι φορές µε τη σηµασία του όταν. Αντίθετα, ο Σολωµός χρησιµοποίησε τέσσερις, τουλάχιστον, φορές το όντας σαν επιρρηµατική µετοχή του είµαι, συµπληρώνοντάς το τις τρεις από αυτές µε επίθετο ως κατηγορούµενο και τη µία µε ουσιαστικό (στη µία από τις περιπτώσεις το όντας είναι µετοχή συνηµµένη στο αντικείµενο του κύριου ρήµατος): 1) Αµέριµνον όντας / Τ Αράπη το στόµα / Σφυρίζει, περνώντας / Στου Μάρκου το χώµα 2) [ ] τα νερά της, / Που στα βάθη τους µέσα ολόστρωτα όντας / εν έδειχναν το θείον ανάστηµά της 3) Όντας φάσµατα ελαφρά 4) Αναθράφηκε ο γενναίος / Στων αρµάτων την κλαγγή / Τούτον έµπνευσε, όντας νέος, / Μία θεά µελωδική. xi Για το σύνολο των αποκλίσεων σε ό,τι αφορά τη µετοχή που κάνει ο Σεφέρης βλ. Γλωσσοφιλολογικά, Α, κεφ. ΙΧ: Μετοχικά (ή πώς χρησιµοποιούν τη µετοχή ο Σεφέρης, ο Μακρυγιάννης, ο Ελύτης κ.ά.). σσ και xii ες όπου και στη σηµ. 11. xiii Και κάθοντα, όπως στον ακόλουθο στίχο από Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα, που µάλιστα φιλοξενούνται σε σχολικό βιβλίο («Η Γλώσσα µου», ΣΤ Τάξη, β µέρος, σ. 105 δες οπωσδήποτε και σηµ. 8): κάθοντα πύργος φαίνεσαι κι ορθός σαν κυπαρίσσι. xiv Μερικά ακόµη παραδείγµατα προσθέτει και ο Ιωάννης Θ. Κακριδής, Αρχαία και νέα γλωσσικά παράλληλα (ανάτυπο από το περιοδικό Θαλλώ, τεύχος 3, Φθινόπωρο 1991, σσ xv ες όπου και στη σηµ. 11 για ορισµένα παραδείγµατα από τον Μακρυγιάννη. 10

11 xvi Για τους ίδιους λόγους (ενεργητική σηµασία, απουσία µεσοπαθητικής µετοχής) σχηµατίζουν ενεργητική µετοχή και τα αποθετικά ρήµατα της Λατινικής. xvii Για τη σχετική επεξεργασία ενός ευρύτατου σώµατος υλικού βλ. Νάκα Θαν., Μαθήµατα Νεοελληνικής Γραµµατικής και Σύνταξης. Ι. Οι Μετοχές (Θεωρία- Ασκήσεις) [σε προετοιµασία]. xviii Σχετικά µε αυτό δες, οπωσδήποτε, Θαν. Νάκα, 1987, Τα Επιρρηµατικά της Νέας Ελληνικής, Πανεπιστήµιο Αθηνών / Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, αρ. 50, σσ xix Όπως και η µετοχή του µεσοπαθητικού ενεστώτα, βλ. όπου και στη σηµ. 1 ( 3.1.2: Τρόπος, µέσον ). xx ες πάλι όπου και στη σηµ. 1 ( 3.1.1: Το ταυτόχρονο και οι συνοδευτικές περιστάσεις ). xxi Πβ. όπου και στην προηγ. σηµ. ( 3.1.3: Αιτιολογία, τελικότητα, αποτέλεσµα ). 11