Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΗΣ 3ΗΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1843

Transcript

1 Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΗΣ 3ΗΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1843 Το αίτηµα για συνταγµατικές ελευθερίες Σε µια χώρα µε βαθιά δηµοκρατική παράδοση και συνείδηση ήταν ευνόητο ο φιλελεύθερος ελληνικός λαός να διαµαρτυρηθεί και να αντιδράσει για τον αυταρχικό τρόπο διοίκησης του Όθωνα. Δέκα χρόνια µετά την άφιξη στο Ναύπλιο του νεαρού «µεσσία» βασιλιά και των Βαυαρών, οι ελπίδες των Ελλήνων είχαν πλέον διαψευστεί και είχε γίνει επιτακτική η ανάγκη για αλλαγή του πολιτικού, οικονοµικού και κοινωνικού σκηνικού. Τα συσσωρευµένα προβλήµατα, λόγω της οικονοµικής κρίσης καθώς και της πολιτικής και διοικητικής κακοδαιµονίας, είχαν εντείνει τη γενική δυσαρέσκεια, υπονοµεύοντας τη σταθερότητα του στέµµατος και οδηγώντας στην εξέγερση του 1843, εξαιτίας της οποίας ο Όθων εξωθήθηκε να παραχωρήσει στον ελληνικό λαό το Σύνταγµα του Οι όλο και εντονότερες αντιδράσεις και αντιθέσεις διοχετεύτηκαν στο αίτηµα της χορήγησης συντάγµατος, χωρίς ωστόσο αυτό να σηµαίνει ότι η πλειοψηφία του λαού είχε συνειδητοποιήσει την πλήρη σηµασία του συντάγµατος και της συνταγµατικής διακυβέρνησης. Ο όρος «σύνταγµα» και «συνταγµατικές ελευθερίες» ήταν για τους περισσότερους ένα αίτηµα-σύνθηµα µε αόριστο περιεχόµενο, που εξέφραζε περισσότερο την αγανάκτηση και την έντονη επιθυµία για µεταβολή της κατάστασης και όχι τόσο την εγκαθίδρυση συνταγµατικού πολιτεύµατος. Όπως υποστήριξε ο πρέσβης της Γαλλίας στην Ελλάδα, Πισκατόρυ (Piscatory), προς τον προϊστάµενό του υπουργό των Εξωτερικών, Φραγκίσκο Γκιζό ( ), την εποµένη της εξέγερσης, στις 4 Σεπτεµβρίου: Οι Έλληνες ζητούσαν σύνταγµα «χωρίς καλά-καλά να αντιλαµβάνωνται τι σηµαίνει η λέξις» και «εις όλα τα συνθήµατα, εις όλας τας κραυγάς δεν ετέθη ποτέ ζήτηµα περί (πολιτικών) ελευθεριών. Ζήτω το Σύνταγµα! δεν εσήµαινε πολιτικά δικαιώµατα, αλλά καλήν διοίκησιν». Η ίδια επισήµανση εντοπίζεται πολύ αργότερα (1856) σε αναφορά της γαλλικής πρεσβείας, όπου συνοψίζονται τα βαθύτερα αίτια της εξέγερσης: «Όταν ξέσπασε η επα- Χαλκογραφική αναπαράσταση της Αθήνας και των βασιλικών

2 νάσταση της 3ης Σεπτεµβρίου, η συνταγµατική ιδέα δεν ήταν παρά πρόσχηµα για τους περισσότερους από όσους συµµετείχαν. Οι πολιτικοί αρχηγοί, παραγκωνισµένοι από την ηµέρα της έλευσης του Βασιλιά, ήθελαν να κυβερνήσουν οι στρατιωτικοί δεν είχαν άλλο σκοπό από το να διώξουν τους Βαυαρούς αξιωµατικούς που ήταν ακόµη επικεφαλής του στρατεύµατος. Όλοι είχαν, ωστόσο, την ανάγκη µιας σηµαίας: διάλεξαν τη σηµαία του Συντάγµατος». Το καθολικό λοιπόν αίτηµα της αλλαγής, που εκφραζόταν µε το σύνθηµα «σύνταγµα», συγκινούσε όλο και περισσότερο τον λαό. Αυτοί που είχαν συνείδηση της έννοιας του συντάγµατος ήταν οι πολιτικοί αρχηγοί και οι λόγιοι και διανοούµενοι της εποχής, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι όλοι επιθυµούσαν πραγµατικά τη συνταγµατική διακυβέρνηση, όπως επισηµαίνει ο καθηγητής John Petropoulos. Υπήρχαν µετριοπαθείς πολιτικοί που, αν και επιθυµούσαν τη χορήγηση συνταγµατικών ελευθεριών, θεωρούσαν τον λαό ανώριµο ακόµη γι αυτό. Έχοντας αυτή την πατερναλιστική στάση, πίστευαν ότι ο λαός ήταν ανέτοιµος και άπειρος για τέτοιους θεσµούς και αµφέβαλλαν για τη σωστή λειτουργία και εφαρµογή τους. Σε περίπτωση χορήγησης συντάγµατος θα προτιµούσαν αυτό να γίνει εκ των άνω και όχι από τον λαό. Με τη θέση αυτή συντάσσονταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ( ), ο Ιωάννης Κωλέττης ( ), ο Γεώργιος Κουντουριώτης ( ), ο Ανδρέας Ζαΐµης ( ), οι οποίοι από παλιά υπήρξαν «συνταγµατικοί». Ο Μαυροκορδάτος, για παράδειγµα, ο οποίος το 1831 ως επικεφαλής της αντικαποδιστριακής αντιπολίτευσης είχε προβάλει το σύνθηµα της χορήγησης συντάγµατος, το 1837 εξακολουθούσε να υποστηρίζει τη συνταγµατική διακυβέρνηση, αλλά υπό κάποιες αναγκαίες προϋποθέσεις, όπως για παράδειγµα τη βελτίωση του δηµοτικού συστήµατος, την ελευθερία του Τύπου, την επέκταση των δικαιωµάτων του Συµβουλίου της Επικρατείας. Ο Μαυροκορδάτος και ο Κωλέττης, ευρισκόµενοι στο εξωτερικό, όπου τους είχε αποµακρύνει ο Όθων (τοποθετώντας τους ως πρεσβευτές), προσπαθούσαν να επηρεάσουν τους πολιτικούς τους φίλους και οπαδούς για υποχώρηση στο αίτηµα της χορήγησης συντάγµατος, αλλά δεν έβρισκαν µεγάλη ανταπόκριση. Επίσης, στους µετριοπαθείς ανήκαν οι Ναπαίοι (του Ρωσικού Κόµµατος) Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ( ) και Ανδρέας Μεταξάς ( ). Για την άποψη του Κολοκοτρώνη σχετικά µε αυτό το θέµα ο Φαναριώτης λόγιος Νικόλαος Δραγούµης ( ) στα αποµνηµονεύµατά του γνωστά ως Ιστορικαί Αναµνήσεις που δηµο- Ο πολιτικός Γεώργιος Κουντουριώτης υπήρξε ένας από τους

3 σιεύτηκαν το 1879 µεταφέρει µία οξυδερκή παρατήρηση του «πεπειραµένου γέροντος» λίγο πριν από τον θάνατό του (1843): «ηξεύρεις τι θα ειπή σύνταγµα; εγώ το ηξεύρω καλύτερά σου, ας είσαι και πλέον προκοµµένος από εµέ. Σύνταγµα θα ειπή να καθήσετε εσείς οι γραµµατισµένοι, οι καλαναθρεµµένοι εις µίαν αγκωνήν, καταφρονηµένοι και αδύναµοι, και να εβγώ εγώ ο βλάχος και οι όµοιοί µου εις την µέσην. Ηξεύροµεν όµως ηµείς να διοικήσωµεν;». Ο παλιός αγωνιστής πίστευε ότι λόγω της έλλειψης συνταγµατικών θεσµών και πολιτικής παιδείας ο ελληνικός λαός δεν διέθετε την πολιτική ωριµότητα για συνταγµατική διακυβέρνηση και διέβλεπε κινδύνους. Και κατέληγε: «Μην τρέχετε παραπολύ, παιδία δεν αµφιβάλλω ότι διάθεσιν να χαλάσετε τον τόπον δεν έχετε, αλλά η καλή διάθεσις δεν φθάνει, χρειάζεται και γνώσις». Από την άλλη πλευρά, στους ριζοσπαστικούς ανήκαν παλιοί οπλαρχηγοί, πολιτικοί και διανοούµενοι, οι οποίοι έκριναν κατάλληλες τις συνθήκες για συνταγµατική διακυβέρνηση. Αγράµµατοι οπλαρχηγοί, όπως ο Γιάννης Μακρυγιάννης, µπορεί να µην κατανοούσαν τη σηµασία του συντάγµατος, αλλά πίστευαν ότι οι συνταγµατικές ελευθερίες θα εξασφάλιζαν τη δίκαιη διακυβέρνηση του κράτους και θα έδιναν τέλος στην κακοδιοίκηση. Αυτό εννοούσε προφανώς ο Μακρυγιάννης, όταν έγραφε στα αποµνηµονεύµατά του ότι έπρεπε η πατρίδα «να µην κυβερνιέται µε το έτζι θέλω». Ο Μεσολογγίτης πολιτικός Σπυρίδων Τρικούπης ( ) ήταν επηρεασµένος από το φιλελεύθερο αγγλικό σύστηµα. Ένθερµος θιασώτης του φιλελευθερισµού, πίστευε ότι το σύνταγµα θα ήταν ο µόνος τρόπος να αναλάβουν οι Έλληνες τη διαχείριση των υποθέσεών τους και η µόνη προϋπόθεση για την εθνική τους ανεξαρτησία. Υποστηρικτές του συντάγµατος ήταν επίσης διανοούµενοι µε δυτική κουλτούρα, όπως οι Φαναριώτες λόγιοι αδελφοί Αλέξανδρος Σούτσος ( ) και Παναγιώτης Σούτσος ( ) καθώς και ο Κρητικός εκδότης και δηµοσιογράφος Εµµανουήλ Αντωνιάδης (1794/6-1863). Δηµοκράτες εκ πεποιθήσεως, διακήρυσσαν, από τα πρώτα χρόνια της βαυαρικής αντιβασιλείας, τις συνταγµατικές ιδέες µέσα από τις εφηµερίδες τους. Ο µεν πρώτος µε τα αντικαθεστωτικά του κείµενα αλλά και µαζί µε τον αδελφό του, ως συντάκτες της βραχύβιας εφηµερίδας Ήλιος (1833), ο δε Αντωνιάδης ως εκδότης της εφηµερίδας µε φιλοδυτικό προσανατολισµό της Αθηνάς, που είχε πρότυπο τον βρετανικό κοινοβουλευτισµό. Στις παραµονές, λοιπόν, του 1843 οι συνταγµατικές ελευθερίες στη συνείδηση των Ο αγωνιστής Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πίστευε βαθιά πως

4 πολλών ταυτίζονταν µε τις προσδοκίες τους για αλλαγή, για αποτελεσµατικότερη και δικαιότερη διοίκηση και, στην καλύτερη περίπτωση, για αυτοδιοίκηση και αυτοδιαχείριση των ελληνικών υποθέσεων. Το πολιτικό σκηνικό στις παραµονές της εξέγερσης Στο µεταξύ, όσο ο βασιλιάς παρέµενε απρόθυµος να προχωρήσει σε µεταρρυθµίσεις και ήταν ανυποχώρητος σε αυτή του τη στάση, το Γαλλικό Κόµµα, που στην ύστερη περίοδο της οθωνικής απολυταρχίας είχε την πολιτική υπεροχή, δεν ανέπτυσσε πρωτοβουλίες προς αυτήν την κατεύθυνση. Για την κατάσταση που επικρατούσε στο πολιτικό προσκήνιο δίνει µία συνοπτική εικόνα ο Άγγλος πρέσβης στην Αθήνα, Λάιονς (Lyons), σε έκθεσή του προς τον υπουργό Εξωτερικών της χώρας του, Τζορτζ Άµπερντην (Aberdeen, ), στις 12 Σεπτεµβρίου 1841: «Η καµαρίλα υπάρχει ακό- µη έχει τεθεί τέλος στην ουσιαστική πρωτοκαθεδρία του υπουργικού συµβουλίου ο βασιλιάς αρνείται να αποδεχθεί την παραίτηση των βαυαρών αξιωµατικών». Με τη λέξη «καµαρίλα» (ισπανική λέξη διεθνούς χρήσης) ο Λάιονς εννοούσε το ανακτοβούλιο (βασιλικό συµβούλιο ή, όπως µετονοµάστηκε αργότερα, ιδιαίτερο βασιλικό γραφείο) που λειτούργησε ως βασικός θεσµός της απολυταρχίας του Όθωνα. Η καµαρίλα περιλάµβανε όλους εκείνους, οι οποίοι ήταν αφοσιωµένοι αποκλειστικά στον βασιλιά, απολάµβαναν την εύνοιά του, δρούσαν ανεύθυνα και ανεπίσηµα στο παρασκήνιο και επηρέαζαν τη διακυβέρνηση της χώρας, ασκώντας αυτοί τον έλεγχο και την εποπτεία σε όλα τα θέµατα, υποκαθιστώντας έτσι το υπουργικό συµβούλιο, το οποίο είχε µειωµένη ισχύ και αδυνατούσε να αναλάβει πρωτοβουλίες. Αυτό λοιπόν το σκηνικό ήταν φυσικό να προκαλεί έντονη δυσφορία εναντίον του Όθωνα, η οποία είχε αρχίσει σταδιακά να παρουσιάζεται στις εφηµερίδες Αθηνά του Εµµανουήλ Αντωνιάδη και Αιών του Ιωάννη Φιλήµονα. Αυτές οι εφηµερίδες, δηµοσιογραφικά όργανα του Αγγλικού και του Ρωσικού ή Ναπικού Κόµµατος αντίστοιχα, εµφάνιζαν πλέον τον βασιλιά ως υπεύθυνο της κακοδαιµονίας της χώρας. Η σύµπλευση των δύο εφηµερίδων υποδήλωνε µία συνεργασία ανάµεσα στο Αγγλικό και το Ναπικό Κόµµα, µία «αγγλορωσική» συµµαχία όπως τη χαρακτηρίζει ο καθηγητής John Petropoulos. Οι Ναπαίοι έδιναν ιδιαίτερη βαρύτητα στην υπεράσπιση της ορθοδοξίας, ανησυχούσαν για το µη ορθόδοξο δόγµα του Όθωνα και διακρίνονταν από καχυποψία Ο Σπυρίδων Τρικούπης, ως πρεσβευτής της Ελλάδας στην

5 απέναντι στο δυτικό πνεύµα. Πίστευαν επίσης ότι η συνταγµατική διακυβέρνηση θα εγγυάτο την προστασία της ορθοδοξίας και θα λειτουργούσε ως ανάχωµα στην ξένη επέµβαση. Οι αγγλόφιλοι, από την άλλη πλευρά, ανησυχούσαν για την υπερβολική επέµβαση των ξένων, για την καµαρίλα και το καθεστώς της απόλυτης µοναρχίας και θεωρούσαν απαραίτητη τη χορήγηση συνταγµατικών ελευθεριών. Αρχηγοί του Ρωσικού και του Αγγλικού Κόµµατος ήταν οι Ανδρέας Μεταξάς ( ) και Ανδρέας Λόντος ( ) αντίστοιχα. Κατά τον Επαµεινώνδα Κυριακίδη, υπό την ηγεσία των δύο αυτών ανδρών σχηµατίστηκε προς στιγµήν «µέγα συνταγµατικόν κόµµα, ενώ εξαφανίσθηκαν όλες οι άλλες κοµµατικές διακρίσεις» και στις τάξεις τους συγκαταλέγονταν «οι διαπρεπέστατοι των ανδρών», όπως οι Κωνσταντίνος Κανάρης ( ), Κωνσταντίνος Ζωγράφος ( ), Δηµήτριος Μάρκου Μπότσαρης ( ), Δηµήτρης Καλλέργης ( ), Γιάννης Μακρυγιάννης ( ). Ο Κυριακίδης µνηµονεύει τους «αµεσώτερον συµµετασχόντας», ενώ υπήρχαν και πολλοί άλλοι υποστηρικτές του συντάγµατος. Σηµειώνει δε ότι «εκτός εξαιρέσεων τινών όλοι οι πολιτευταί των χρόνων εκείνων ήσαν συνταγµατικοί». Ο δε Πισκατόρυ ανέφερε σχετικά στον Γκιζό: «Μολονότι αµφιβάλλω αν όλοι οι αρχηγοί της εξεγέρσεως είναι οπαδοί του Συντάγµατος, η εξέγερσις είναι πάντως συνταγµατική». Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, µετά τη γνωστή «πολιτική περιπέτειά» του που τον οδήγησε σε παραίτηση από τη θέση του προέδρου του υπουργικού συµβουλίου το 1841, παρέµενε αµέτοχος και συνεπώς ο Λόντος είχε την «ευθύνη» του Αγγλικού Κόµµατος. Όσο για τον Ανδρέα Μεταξά, είχε διαδεχθεί τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη στην ηγεσία του Ρωσικού Κόµµατος, µετά τον θάνατο του δεύτερου, στις αρχές του Η αντιπολίτευση και ο αντιπολιτευόµενος Τύπος στόχευαν στη διάσπαση του Γαλλικού Κόµµατος και στην αποµόνωση του αρχηγού του, Δηµήτριου Χρηστίδη ( ), ο οποίος συµµετείχε στο υπουργικό συµβούλιο ως Γραµµατέας επί των Εσωτερικών (κατέχοντας ένα πολύ σηµαντικό υπουργείο). Ο Χρηστίδης ηγείτο εκείνη την εποχή του Γαλλικού Κόµµατος, τα µέλη του οποίου δεν είχαν ισχυρό σύνδεσµο µεταξύ τους µετά την αποµάκρυνση του Κωλέττη (το 1835 είχε διοριστεί πρέσβης στο Παρίσι). Η αντιπολίτευση προσπαθούσε να προκαλέσει εσωκοµµατικές διενέξεις στο Γαλλικό Κόµµα και χρέωνε στον Χρηστίδη Οι Προστάτιδες Δυνάµεις της Ελλάδας φρόντιζαν, µέσω των Ο Ανδρέας Μεταξάς, αρχηγός του Ρωσικού Κόµµατος µετά

6 Ανδρέας Μεταξάς (Αργοστόλι 1790 Αθήνα 1860) Πολιτικός και αγωνιστής του Εικοσιένα. Γόνος του κοµητικού κλάδου των Αναστασάτων της οικογένειας Μεταξά. Αρχικά ήταν δικηγόρος στα κατώτερα δικαστήρια της Κεφαλονιάς. Το 1819 µυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και έκτοτε εργάστηκε για την προετοιµασία της επανάστασης. Κατά την περίοδο του απελευθερωτικού αγώνα αναµείχθηκε στην πολιτική και έλαβε σηµαντικές θέσεις. Μετά τη Β Εθνοσυνέλευση του Άστρους (1823) διορίστηκε µέλος του Εκτελεστικού Σώµατος και τον Ιούνιο του 1825 υπουργός του Πολέµου. Κατά τον εµφύλιο πόλεµο υποστήριξε τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, ενώ κατά τη Γ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας (1827) συνέβαλε στην εκλογή του Ιωάννη Καποδίστρια ως Κυβερνήτη. Στην καποδιστριακή περίοδο ήταν µέλος του «Πανελληνίου». Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια και την αποµάκρυνση του αδελφού του Αυγουστίνου, ο Μεταξάς διορίστηκε µέλος της πενταµελούς Διοικητικής Επιτροπής, η οποία παρέδωσε την εξουσία στον Όθωνα τον Ιανουάριο του Κατά την οθωνική περίοδο εξακολούθησε να είναι µε το ρωσικό κόµµα προξενώντας την προσοχή της αντιβασιλείας. Το 1835 απο- µακρύνθηκε από την Ελλάδα µε την τοποθέτησή του ως πρεσβευτή στη Μαδρίτη (όπως και ο αρχηγός του Γαλλικού Κόµµατος, Ιωάννης Κωλέττης, στο Παρίσι), όπου παρέµεινε µέχρι το Επιστρέφοντας διορίστηκε µέλος του Συµβουλίου της Επικρατείας και το 1841 υπουργός των Στρατιωτικών στην κυβέρνηση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Μετά την παραίτηση του τελευταίου, παραιτήθηκε και ο ίδιος και ασχολήθηκε µε την προετοιµασία της επανάστασης της 3ης Σεπτεµβρίου. Μέχρι τον θάνατό του υπήρξε σταθερός στις πολιτικές του αρχές. Επικίνδυνος για το οθωνικό καθεστώς, το 1850 αποµακρύνθηκε µε τον διορισµό του ως πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη (καθώς και των Μαυροκορδάτου και Σπ. Τρικούπη στο Παρίσι και στο Λονδίνο αντίστοιχα), όπου παρέµεινε µέχρι το Αναστ. Γούδας, «Βίοι Παράλληλοι», τ. Ζ, Αθήναι 1875 και Ηλ. Τσιτσέλης, «Ανδρέας Μεταξάς», «Κεφαλληνιακά Σύµµικτα», τ. Α (1904).

7 αδράνεια στο θέµα των ζητούµενων µεταρρυθµίσεων, αναγκαίων για την εγκαθίδρυση των συνταγµατικών θεσµών. Το γεγονός ότι διατηρούσε το υπουργικό του αξίωµα τον έκανε συµµέτοχο και συνένοχο στη διαιώνιση αυτής της νοσηρής πολιτικής κατάστασης. Παράλληλα, επιχειρείτο η προσέλκυση των µελών του Γαλλικού Κόµµατος στους κόλπους της αντιπολίτευσης. Τελικά, αυτή η διάσπαση πραγµατοποιήθηκε και η οµάδα του Χρηστίδη αποδυναµώθηκε µέσα στο κόµµα του. Ο Ρήγας Παλαµήδης ( ), ο κύριος αντίπαλός του, καθώς και ο Γιάννης Μακρυγιάννης προσχώρησαν στην αντιπολίτευση, ενώ ο Κωλέττης από το Παρίσι επέκρινε έµµεσα τον Χρηστίδη για τη στάση του. Ο τελευταίος, από το καλοκαίρι του 1843, δεν είχε πλέον την υποστήριξη της Γαλλίας. Συνεπώς, στις παραµονές της εξέγερσης, τα τρία κόµµατα εµφανίζονταν συνασπισµένα για τον κοινό στόχο, για την επιτυχία του οποίου πίστευαν ότι έπρεπε να χρησι- µοποιηθεί βία. Ο Petropoulos κάνει λόγο για µία «τρικοµµατική συνωµοσία» η οποία είχε οργανωθεί το φθινόπωρο του Η στάση των Μεγάλων Δυνάµεων Γνωρίζοντας το ενδιαφέρον των τριών «προστάτιδων» Δυνάµεων για τις εξελίξεις στο ελληνικό βασίλειο, προκύπτει εύλογο το ερώτηµα ποια ήταν η στάση και η ενδεχόµενη συµβολή τους στα γεγονότα της 3ης Σεπτεµβρίου. Το ερώτηµα αυτό απασχολούσε και τον Γάλλο υπουργό Εξωτερικών, Γκιζό, όπως διαπιστώνεται από την αλληλογραφία του µε τον πρεσβευτή του στην Αθήνα, Πισκατόρυ (δηµοσιεύεται από τον Ιωάννη Πούλο): «Ποίαν γνώµην έχετε; Πρόκειται περί µιας κινήσεως αυθορµήτου, φυσικής, εθνικής, καθαρώς ελληνικής;» ρωτούσε ο Γκιζό τον Κωλέττη, τον πρεσβευτή της Αθήνας στο Παρίσι, µερικές ηµέρες µετά την εξέγερση, για να πάρει την απάντηση: «Η επανάστασις δεν είναι µία κίνησις καθαρώς αυθόρµητος και εθνική. Είναι µία υπόθεσις ρωσική. Η Ρωσία ουδέν άλλο επεθύµησε παρά να καταστήση την Ελλάδα ένα κράτος ως η Βλαχία και η Μολδαβία µίαν ηγεµονίαν µε ένα πρίγκιπα Έλληνα κατά το ήµισυ Ρώσον [ ] Η Ρωσία δεν επιθυµεί να διατηρηθή επ άπειρον το Ελληνικόν Βασίλειον, ούτε ο Βασιλεύς Όθων, ούτε άλλος τις». Όµως, η εκτίµηση αυτή του Κωλέττη, που αγνοούσε ή έστω παρέβλεπε την ελληνική συµµετοχή, υπήρξε µονοµερής και υπερβολική. Όπως προκύπτει από τη µελέτη των

8 πηγών της εποχής, ο πρέσβης της Πετρούπολης, Κατακάζυ (Catacasy), πράγµατι έπαιξε σηµαντικό ρόλο στα γεγονότα της 3ης Σεπτεµβρίου, η δε στάση του προξένησε τις υποψίες του Γάλλου συναδέλφου του. Ο Ρώσος πρέσβης επιδίωκε την εκθρόνιση του Όθωνα υπέρ άλλου ρωσόφιλου ηγεµόνα, όπως υποστηρίζουν στα αποµνηµονεύµατά τους ο Νικόλαος Δραγούµης και ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής. Το καθολικό δόγµα του Βαυαρού βασιλιά ενίσχυε τις ρωσικές ανησυχίες για τα φιλοδυτικά του αισθήµατα και κυρίως για τη συµπάθειά του προς τη Γαλλία. Ο Κατακάζυ πίστευε ότι ο Όθων ποτέ δεν θα συναινούσε στη χορήγηση συντάγµατος και θα προτιµούσε να παραιτηθεί. Συνεπώς, η άνοδος στον θρόνο ενός ορθόδοξου πρίγκιπα θα ενίσχυε τη ρωσική επιρροή στην Ελλάδα. Έτσι, η στάση του Κατακάζυ στα γεγονότα της 3ης Σεπτεµβρίου, όπως θα διαπιστωθεί και στη συνέχεια, στόχευε στην παραίτηση και στην αποµάκρυνση του βασιλιά. Από την πλευρά της η Αγγλία θεωρούσε πολύ σηµαντική υπόθεση για την Ελλάδα την απόκτηση συντάγµατος, πιστεύοντας ότι έτσι θα περιοριζόταν η ισχύς του βασιλιά. Σε καµία περίπτωση δεν επιθυµούσε την εκθρόνιση του Όθωνα, φοβούµενη ότι ο διάδοχός του θα µπορούσε να είναι υπό τη ρωσική επιρροή. Όσο για τη Γαλλία, θεωρούσε βέβαια αναπότρεπτη τη συνταγµατική µοναρχία στην Ελλάδα, επιθυµούσε όµως την υποστήριξη του Όθωνα και τη διατήρησή του στον θρόνο. Η στάση του Γάλλου πρέσβη στο σεπτεµβριανό κίνηµα υπήρξε καθοριστική και ευεργετική για τον Όθωνα. Τόσο η Γαλλία όσο και η Αγγλία, µετά την 3η Σεπτεµβρίου, εργάστηκαν για την οµαλή µετάβαση της χώρας στο νέο καθεστώς. Έτσι, και οι τρεις Δυνάµεις ενθάρρυναν και ενίσχυαν το σεπτεµβριανό κίνηµα, αποδεχόµενες τη µεταβολή του πολιτεύµατος και την αποποµπή των Βαυαρών, κινούµενες όµως από διαφορετικά κίνητρα. Από την άλλη πλευρά, στο εσωτερικό της Ελλάδας οι συνθήκες ήταν πλέον ώριµες για την επικείµενη αλλαγή. Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής υποστήριξε στα αποµνηµονεύ- Οι αρχηγοί της συνωµοσίας Στις παραµονές της εξέγερσης ο Όθων είχε καταφέρει να ενώσει και τα τρία κόµµατα εναντίον του. Αυτή η «τρικοµµατική συνωµοσία» είχε αρχηγούς από το Αγγλικό Κόµµα τον Ανδρέα Λόντο, από το Ρωσικό τους Ανδρέα Μεταξά, Κωνσταντίνο Ζωγράφο και Μιχαήλ Σούτσο ( ) και από το Γαλλικό τους Γιάννη Μακρυγιάννη και Ρήγα

9 Παλαµήδη. Παράλληλα, ο Ν. Δραγούµης τόνιζε τη µετριοπάθεια που κράτησε ο Λόντος, όταν αργότερα στην Εθνοσυνέλευση ανέκυψε το γνωστό θέµα των αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, επιδιώκοντας την «αναχαίτισιν του προς τους ετερόχθονας µίσους». Η στάση του Λόντου στο θέµα αυτό δεν θα µπορούσε να αφήσει ασυγκίνητο τον Φαναριώτη λόγιο. Από την ίδια πηγή (αποµνηµονεύµατα Δραγούµη) πληροφορούµαστε για τον επίσης «πρωτουργόν της µεταβολής και σύµβουλον και συνεργόν», Κωνσταντίνο Ζωγράφο, ο οποίος ήταν «κατώτερος µεν το αξίωµα [από τους Λόντο και Μεταξά], βαθύτερος δε τον νουν, οξύς το βλέµµα, κάτοχος παιδείας και δραστήριος επαναστάτης». Το πραγµατικό του όνοµα ήταν Μαυρονικόλας, αλλά µετονοµάστηκε σε Ζωγράφος λόγω του επαγγέλµατος του πατέρα του ο οποίος ήταν αγιογράφος. Για τον προσηλυτισµό των πολιτικών στη συνωµοσία, γράφει στα αποµνηµονεύµατά του και ο Μακρυγιάννης, προβάλλοντας σε υπερβολικό βαθµό την ανάµειξή του και τη συµβολή του στην προετοιµασία της. Στη συνέχεια αναφέρει ότι στράφηκε στον Μεταξά, ο οποίος µε τη σειρά του µύησε τον Ανδρέα Λόντο. Αντίθετα µε τον Μακρυγιάννη, ο οπλαρχηγός από τη Λιβαδειά, Αντώνιος Γεωργαντάς ( ), υποστηρίζει στα αποµνηµονεύµατά του, που δη- µοσιεύθηκαν το 1881 στο περιοδικό Παρνασσός, ότι τον Σεπτέµβριο του 1842 είχε ο ίδιος µυηθεί από τον Μακρυγιάννη και τον Ανδρέα Λόντο. Στη συνέχεια, οι τρεις Ο Όθωνας είχε επιτύχει να στρέψει εναντίον του και τα τρία Ιδιαίτερα για τη συµβολή του Ανδρέα Λόντου, είναι χρήσιµα όσα επισηµαίνει ο σύγχρονος των γεγονότων, Νικόλαος Δραγούµης, στο περιοδικό «Πανδώρα» το 1865 και στα αποµνηµονεύµατά του. Ο οξυδερκής αυτός λόγιος, µε τη διεισδυτική του µατιά, θεωρούσε τον Λόντο ως έναν «εκ των δραστηριοτέρων µοχλών» του κινήµατος και εξήρε τις προσπάθειές του για τη διατήρηση της τάξης και την αποφυγή της αναρχίας: «Αλλ ενώ επεζητείτο των Βαυαρών η αποποµπή και η µετάστασις του πολιτεύµατος, επεζητείτο συγχρόνως και η τήρησις της τάξεως και της στρατιωτικής πειθαρχίας, η ενίσχυσις των νόµων και της εξουσίας, η στερεότης του θρόνου και η ασφάλεια ενί λόγω επεζητείτο µόνη των σαθρών µερών του οικοδοµήµατος η επισκευή».

10 τους έκριναν σκόπιµο να απευθυνθούν στον Ανδρέα Μεταξά, ο οποίος όµως αρχικά ήταν σκεπτικός, επειδή θεωρούσε «το ζήτηµα αυτό πολύ σπουδαίον και επικίνδυ- Κωνσταντίνος Ζωγράφος (Σολοί Καλαβρύτων 1796 Μπελλβύ Γαλλίας 1856) Γιατρός, πολιτικός και διπλωµάτης. Γιος του αγιογράφου Μαυρονικόλα-Ζωγράφου. Σπούδασε ιατρική στο πανεπιστήµιο της Πίζας, όπου γνωρίστηκε φιλικά µε τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Επέστρεψε στην πατρίδα του στις αρχές του 1822, προσφέροντας τις υπηρεσίες του ως γιατρός. Δεν άργησε όµως να αναµειχθεί στην πολιτική µε την παράταξη των Ανδρέα Ζαΐµη και Ανδρέα Λόντου. Παραστάτης Καλαβρύτων στη Γ βουλευτική περίοδο (1824) και στη Γ Εθνοσυνέλευση ( ). Τον Δεκέµβριο του 1825, ως εκπρόσωπος του Βουλευτικού Σώµατος, µαζί µε τον Μαυροκορδάτο, ως εκπρόσωπο του Εκτελεστικού, συµµετείχε στη µυστική συνάντηση στην Ύδρα µε τον Άγγλο πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, Στράτφορντ Κάνινγκ, που αφορούσε τη µεσολάβηση της Αγγλίας για τη λήξη των πολεµικών επιχειρήσεων µε την Τουρκία. Επί Καποδίστρια διετέλεσε γραµµατέας και µέλος του Πανελληνίου. Μετά την άφιξη του Όθωνα, διορίστηκε στις αρχές του 1834 πρώτος πρέσβης της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη, αλλά ο διορισµός του αναγνωρίστηκε από τους Τούρκους µόλις το Τον Δεκέµβριο του ίδιου έτους διορίστηκε Γραµµατέας των Εξωτερικών και στο πλαίσιο της νέας του θέσης διαπραγµατεύτηκε την ελληνοτουρκική συνθήκη της 3ης Μαΐου 1840, χάρη στην οποία αναγνωριζόταν οριστικά από την Οθωµανική αυτοκρατορία η ελληνική ανεξαρτησία. Το 1841 αποµακρύνθηκε από το υπουργείο ως ρωσόφιλος και στη συνέχεια δραστηριοποιήθηκε ενεργά στην αντιπολίτευση εναντίον του Όθωνα. Διαδραµάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξέγερση της 3ης Σεπτεµβρίου και στην Α Εθνοσυνέλευση του 1843 εκλέχθηκε πληρεξούσιος Καλαβρύτων. Το 1848 διορίστηκε πρέσβης στην Πετρούπολη, όπου παρέµεινε µέχρι τον θάνατό του. Τώνης Σπητέρης, «Ζωγράφος», «Παγκόσµιο Βιογραφικό Λεξικό», Εκδοτική Αθηνών, τ. 4.

11 νον». Τελικά, ο Μεταξάς πείστηκε, οπότε και οι τέσσερις, σε µία νέα συνάντησή τους στο σπίτι του Μακρυγιάννη, και συµφώνησαν στην ανάληψη δράσης για την πολιτική µεταβολή. Σύµφωνα µε το σχέδιό τους, εάν ο Όθων αποδεχόταν την αλλαγή, δεν θα εκθρονιζόταν, ενώ εάν αντιδρούσε, θα επενέβαινε ένοπλη δύναµη για «να φέρη το αποτέλεσµα». Στα σχέδια των συνωµοτών δεν περιλαµβάνονταν η παραίτηση και η αποµάκρυνση του βασιλιά. Όπως πολύ χαρακτηριστικά επισηµαίνει ο Δραγούµης: «οι του 1843 συνωµόται εζήτουν σύνταγµα µετά βασιλέως». Και αυτό είναι εύλογο, αφού στην Ευρώπη ο κανόνας ήταν η µοναρχία και όχι η αβασίλευτη δηµοκρατία. Σύµφωνα επίσης µε τον Γεωργαντά, ορίστηκε ως ηµέρα «εκτελέσεως της µεταβολής η 25η Μαρτίου 1844». Η εθνική αυτή επέτειος είχε, όπως είναι φυσικό, ιδιαίτερη σηµασία για τους παλιούς αγωνιστές του Εικοσιένα και ασκούσε µεγάλη επιρροή στη συνείδηση του λαού. Ήλπιζαν ότι τότε, ύστερα από περίπου είκοσι χρόνια, θα εκπλήρωναν επιτέλους τους σκοπούς της Επανάστασης του 1821 και θα αποκτούσαν το πολυπόθητο σύνταγµα και τις συνταγµατικές ελευθερίες. Για να αντιµετωπίσουν την αντίδραση της βαυαρικής εξουσίας, οι πολιτικοί αρχηγοί της συνωµοσίας µύησαν και στρατιωτικούς. Τον Αύγουστο του 1843 µυήθηκε ο Δηµήτρης Καλλέργης, διοικητής της µονάδας του ιππικού της Αθήνας, τολµηρός και φιλόδοξος αξιωµατικός. Οι συνωµότες είχαν καταφέρει να τον µεταθέσουν από το Άργος στην Αθήνα. Όπως διηγείται ο Δραγούµης, στον Καλλέργη «δια το ευτράπελον του χαρακτήρος του» δεν του αποκαλύφθηκαν όλα τα σχέδια της συνωµοσίας, παρά µόνο ότι ο λαός ετοιµαζόταν να ζητήσει από τον βασιλιά την αποποµπή των Βαυαρών και τα δικαιώµατα του Η έντονη ανησυχία του Ιωάννη Μακρυγιάννη για την πολιτική Ο Μακρυγιάννης, µε υποβλητικό και δραµατικό τρόπο, τονίζει την ανησυχία του για τα πολιτικά πράγµατα µετά την παραίτηση του Μαυροκορδάτου από την πρωθυπουργία (1841), που τον οδήγησε να αναλάβει πρωτοβουλία για να σώσει την πατρίδα: «Είδα ότι η κυβέρνησή µας έφυγε όλως διόλου από τη δικαιοσύνη. Τότε έπρεπε ο κάθε αγωνιστής να προσέχη δια την πατρίδα, και του λόγου του να µην κυβερνιέται µε το έτζι θέλω. Αφού κατήχησα όλο το κράτος µε τις υπογραφές, έκρινα εύλογον να βάλω και πολιτικούς εις την πρωτεύουσα». Ο λόγιος και πολιτικός Νικόλαος Δραγούµης ( )

12 έθνους και ότι αυτός αναλαµβάνοντας την αρχηγία του στρατού θα δόξαζε το όνοµά του. Ο Δραγούµης, αµφισβητώντας τα ανιδιοτελή κίνητρα του Καλλέργη, υποστηρίζει ότι δέχθηκε «ανενδοιάστως» την πρόταση, τόσο γιατί συντηρούσε και κολάκευε την «υπερφιλαυτίαν» του όσο και γιατί υποστηριζόταν από τον Ρώσο πρέσβη, «προς ον ην οικειότατος». Μυήθηκαν επίσης ο «γενναίος και αγαθός» κατά τον Μακρυγιάννη συνταγµατάρχης Σκαρβέλης, διοικητής του πεζικού της Αθήνας και παλαιότερα αξιωµατικός υπό τον Φαβιέρο, καθώς και ο γνωστός αγωνιστής του 1821, Σπυροµήλιος ( ), διοικητής της Σχολής Ευελπίδων, η οποία τότε βρισκόταν στον Πειραιά. Όλοι αυτοί οι στρατιωτικοί ανήκαν στο Ρωσικό Κόµµα. Ακόµη κρίθηκε σκόπιµη η µύηση και του Σχινά, διοικητή του πυροβολικού, ο οποίος αρχικά παρέµενε αναποφάσιστος. Ο Σχινάς, κατά τον Δραγούµη, «ανήκεν εις την εκλεκτήν πλειάδα των πρώτων Ευελπίδων, των σκληραγωγηθέντων εις την πειθαρχίαν υπό του Γάλλου Πωζιέ». Η οικονοµική κρίση έδωσε τη χαριστική βολή Στις παραµονές του κινήµατος, της αναίµακτης επανάστασης, όπως έχει χαρακτηριστεί η 3η Σεπτεµβρίου, η χώρα αντιµετώπιζε σοβαρότατη οικονοµική κρίση. Η άρνηση των τριών Δυνάµεων να διευκολύνουν την κυβέρνηση στην κρίσιµη αυτή κατάσταση επέσπευσε τις εξελίξεις. Τον Ιανουάριο του 1843, ο Γραµµατέας των Εξωτερικών, ο Φαναριώτης συγγραφέας Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός ( ), ενηµέρωνε τις τρεις «εγγυήτριες» Δυνάµεις, Ρωσία, Αγγλία και Γαλλία, για την αδυναµία της Ελλάδας να καταβάλει τα τοκοχρεολύσια του δανείου που είχε λάβει από αυτές, για το εξάµηνο που έληγε την 1η Μαρτίου Για την αντιµετώπιση των οικονοµικών υποχρεώσεων της χώρας του, ο Ρίζος- Νερουλός ζητούσε την εγγύηση των Δυνάµεων, προκειµένου να συναφθεί νέο δάνειο. Η Ρωσία αρχικά ανταποκρίθηκε στο ελληνικό αίτηµα και κατέβαλε το δικό της µερίδιο, αλλά σύντοµα ανακάλεσε την απόφασή της εξαιτίας µιας αναφοράς του Ρώσου πρεσβευτή στην Αθήνα, Κατακάζυ. Η Πετρούπολη, αλλάζοντας τελείως τη στάση της, ζητούσε την εξόφληση του τελευταίου δανείου µέχρι την 1η Ιουνίου, προτείνοντας γι αυτόν τον σκοπό περικοπές στον κρατικό προϋπολογισµό. Η Ρωσία που θεωρούσε απαραίτητες τις περικοπές αυτές, γιατί, όπως υποστήριζε, η Ελλάδα είχε οδηγηθεί σε αυτό το αδιέξοδο εξαιτίας της κακής οικονοµικής διαχείρισης, επικοινώνησε παράλ-

13 Δηµήτρης Καλλέργης (Κρήτη 1803 Αθήνα 1867) Στρατιωτικός και πολιτικός, γόνος εύπορης αρχοντικής οικογένειας. Ορφανός από πατέρα από παιδί, στάλθηκε στη Ρωσία κοντά στον θείο του Νεσσελρόντε, τότε υπουργό Εξωτερικών του τσάρου Αλέξανδρου Α. Στη συνέχεια πήγε στη Βιέννη για να σπουδάσει ιατρική, αλλά διέκοψε λόγω της έκρηξης της Ελληνικής Επανάστασης, οπότε ήλθε στην Ελλάδα και έλαβε µέρος στον Αγώνα. Υπηρέτησε ως υπασπιστής του Φαβιέρου και αργότερα του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Τοποθετήθηκε στο ιππικό και έλαβε τον βαθµό του συνταγµατάρχη. Χάρη στον πρωταγωνιστικό του ρόλο στην εξέγερση της 3ης Σεπτεµβρίου απέκτησε πανελλήνια φήµη και εκτίµηση. Προάχθηκε σε στρατηγό, αναδείχθηκε πληρεξούσιος της Εθνικής Συνέλευσης, από την οποία ανακηρύχθηκε δηµότης όλων των δήµων της χώρας και ανέλαβε καθήκοντα υπασπιστή του βασιλιά Όθωνα. Λόγω της συµµετοχής του στο σεπτεµβριανό κίνηµα, ο Όθων δεν τον συµπαθούσε και το 1845 τον αποµάκρυνε από την Αυλή, γεγονός που οδήγησε τον Καλλέργη σε παραίτηση από τον στρατό. Φιλόδοξος και εριστικός χαρακτήρας, αρκετά ιδιόρρυθµος, είχε αντιφατική συµπεριφορά στις εκάστοτε πολιτικές του θέσεις. Στη διετία έµεινε στο Λονδίνο, όπου χάρη στη γνωριµία του µε τον πρίγκιπα Λουδοβίκο-Ναπολέοντα (Γ ) Βοναπάρτη έγινε θερµός οπαδός της γαλλικής πολιτικής, ενώ το 1843 ήταν φανατικός εχθρός της. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκε αρχικά στη Ζάκυνθο και αργότερα στο Άργος. Στη διάρκεια του Κριµαϊκού πολέµου ( ) υποστήριξε σθεναρά τη γαλλική πολιτική και διορίστηκε από τον αγγλογαλλικό κατοχικό στρατό υπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Στην περίοδο αυτή υπήρξε αντίθετος στις αλυτρωτικές εξεγέρσεις του ελληνισµού. Το 1861 διορίστηκε πρέσβης στο Παρίσι και το 1863, µετά την έξωση του Όθωνα, υπασπιστής του νέου βασιλιά Γεώργιου Α. Πορτραίτο του Δηµητρίου Καλλέργη, στρατηγού και πολιτικού Όθων Τσουνάκος, «Δηµήτρης Καλλέργης», «Παγκόσµιο Βιογραφικό Λεξικό», Εκδοτική Αθηνών, τ. 4.

14 Σχολή Ευελπίδων Στρατιωτική Σχολή για την εκπαίδευση αξιωµατικών των διαφόρων όπλων του στρατεύµατος. Οι απόφοιτοι έχουν τον βαθµό του ανθυπολοχαγού. Οι µαθητές ονοµάζονται ευέλπιδες. Ο πρώτος Κυβερνήτης, Ιωάννης Καποδίστριας, στην προσπάθεια δηµιουργίας τακτικού και πειθαρχηµένου στρατού, ίδρυσε το 1828 τον «Λόχο των Ευελπίδων» στο Ναύπλιο, όπου κατατάσσονταν οι γιοι των αρχηγών της Επανάστασης. Ένας τακτικός στρατός χρειάζεται µορφωµένους αξιωµατικούς, όπως οι απόφοιτοι της Σχολής. Η ονοµασία «ευέλπιδες», που οφείλεται στον Καποδίστρια, δηλώνει τις ελπίδες που είχε στηρίξει ο ίδιος στο έργο και στον σκοπό της Σχολής. Η έναρξη της λειτουργίας έγινε την 1η Ιουλίου Η Σχολή εγκαταστάθηκε σε παλαιό τουρκικό στρατώνα στην πλατεία των Τριών Ναυάρχων, όπου σήµερα στεγάζεται το Παράρτηµα του Πολεµικού Μουσείου. Πρώτος διοικητής ο Ιταλός λοχαγός Σαλτέλι και µετά από λίγο ο Γάλλος λοχαγός του πυροβολικού Πωζιέ, που προήχθη σε αντισυνταγµατάρχη και συνέταξε τον πρώτο πλήρη οργανισµό της Σχολής. Σε αυτόν οφείλεται η συγχώνευση του Λόχου των Ευελπίδων µε τη Σχολή Πυροβολικού σε µία, που ονοµάστηκε «Κεντρικόν Πολεµικόν Σχολείον». Το 1829 έγιναν οι πρώτες προαγωγικές εξετάσεις και το 1831 αποφοίτησαν οι πρώτοι οκτώ ανθυπολοχαγοί που κατατάχθηκαν στο πυροβολικό. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, τη διοίκηση ανέλαβε ο φον Ράινεκ. Το 1834 εκδόθηκε νέος οργανισµός, σύµφωνα µε τον οποίο η Σχολή µετονοµάστηκε σε «Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων», ονοµασία που διατηρεί µέχρι σήµερα. Επίσης, η Σχολή µεταφέρθηκε στην Αίγινα, όπου οργανώθηκε και τµήµα ευελπίδων ναυτικού για τον καταρτισµό των αξιωµατικών του ναυτικού, µε πρώτο εύελπι ναυτικό τον γιο του Υδραίου πυρπολητή Ανδρέα Πιπίνου. Το 1837 η Σχολή µεταφέρθηκε στον Πειραιά. Το 1889 θεµελιώθηκε το Αβερώφειο µέγαρο της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων στο Πεδίο του Άρεως, όπου και εγκαταστάθηκε η Σχολή από την 1η Σεπτεµβρίου Α. Εδιπίδης, «Ευελπίδων Σχολή», Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», τ. 8, σ Ο Εδουάρδος φον Ράινεκ ανέλαβε διοικητής της Σχολής Η Σχολή Ευελπίδων ιδρύθηκε στο Ναύπλιο την 1η Ιουλίου

15 ληλα µε τις κυβερνήσεις του Λονδίνου και του Παρισιού προκειµένου να συσκεφθούν για τα µέτρα που επρόκειτο να υιοθετήσουν. Η σκλήρυνση της στάσης των χωρών αυτών οδήγησε στην επέµβαση των ξένων στα οικονοµικά της χώρας, γεγονός που είχε δυσµενείς επιπτώσεις και στις πολιτικές εξελίξεις. Μέχρι τότε ο Όθων κατάφερνε να αντιµετωπίζει τις οικονοµικές κρίσεις συνάπτοντας δάνειο µε τη χώρα εκείνη που επηρέαζε το εκάστοτε ισχυρό κόµµα στην Ελλάδα. Δεδοµένου ότι το Γαλλικό Κόµµα είχε τότε τη µεγαλύτερη πολιτική ισχύ, θα έπρεπε η Γαλλία να υποστηρίξει τον Όθωνα και να τον διευκολύνει στη νέα κρίση που αντιµετώπιζε η χώρα του. Αντίθετα, όµως, ο Γκιζό συνασπίστηκε µε τις άλλες δύο Δυνάµεις, αρνούµενος κάθε βοήθεια και αποτρέποντας τη σύναψη νέου δανείου. Η πολιτική του Όθωνα των τελευταίων ετών (τάσεις αλυτρωτισµού και ανεξαρτητοποίησης) τον είχε αποµακρύνει από τους «φυσικούς» του προστάτες, συνενώνοντάς τους εναντίον του. Οι διαπραγµατεύσεις στη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, τον Μάιο του 1843, κατέληξαν στην υπογραφή του Πρωτοκόλλου της 5ης Ιουλίου, βάσει του οποίου η ετήσια δόση για τοκοχρεολύσια αυξανόταν κατά τρόπο δυσβάσταχτο για τον κρατικό προϋπολογισµό. Για τη συγκέντρωση και την καταβολή του ποσού το ελληνικό κράτος εξαναγκαζόταν σε δραστικές περικοπές των δηµόσιων δαπανών (µειώσεις µισθών, διακοπή έργων, καθορισµός δασµών και φόρου χαρτοσήµου και ιδιοκτησίας κ.ά.). Στις 2 Σεπτεµβρίου, την παραµονή της εξέγερσης, υπογράφηκε η ταπεινωτική αυτή συµφωνία µεταξύ των τριών «εγγυητριών» Δυνάµεων και της Ελλάδας. Οι πρεσβευτές των τριών Δυνάµεων στην Αθήνα θα ήταν υπεύθυνοι για την τήρηση της συµφωνίας, ενώ εκπρόσωπος του Οίκου Ρότσιλντ (Rothschild) θα παρακολουθούσε από την Αθήνα την καταβολή των οφειλόµενων ποσών στους πιστωτές. Η συµφωνία, που κατέλυε την οικονοµική αυτονοµία του ελληνικού κράτους, προκάλεσε την αγανάκτηση της κοινής γνώµης. Η εθνική αυτή ταπείνωση χρεώθηκε στην αποτυχία της πολιτικής του Όθωνα. Σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του Πισκατόρυ, η γνωστοποίηση αυτής της συµφωνίας επιτάχυνε τις εξελίξεις, καθώς έγινε φανερό ότι «αργά ή γρήγορα θα ανελαµβάνετο απευθείας αγών µεταξύ του Βασιλέως και της χώρας». Η σκληρή στάση των Δυνάµεων µε αφορµή τα τοκοχρεολύσια πετύχαινε σε τελική ανάλυση τον πολιτικό έλεγχο της Ελλάδας στο Ανατολικό Ζήτηµα, έναν έλεγχο που Ο Φραγκίσκος Γκιζό, ιστορικός και υπουργός Εξωτερικών της

16 συνεχίστηκε και στο µέλλον και ιδιαίτερα στον Κριµαϊκό πόλεµο. Η δυσµενής οικονοµική εξέλιξη συνέβαλε, όπως ήταν φυσικό, στην αύξηση της λαϊκής δυσαρέσκειας και στην αποδυνάµωση του στέµµατος, ενώ παράλληλα ενίσχυσε τις αντιµοναρχικές δυνάµεις. Οι δηµόσιοι υπάλληλοι και οι στρατιωτικοί θίχτηκαν άµεσα λόγω των περικοπών των µισθών τους, µε αποτέλεσµα να ευνοηθεί η στρατολόγηση περισσότερων συνωµοτών. Οι στρατιωτικοί είχαν προφανείς λόγους να είναι δυσαρεστηµένοι από τα σκληρά οικονοµικά µέτρα, γιατί ενώ έµπαιναν σε διαθεσιµότητα και µειώνονταν οι αποδοχές τους, οι µισθοί των Βαυαρών αξιωµατικών διατηρούνταν ακέραιοι. Στην αφοσίωση όµως των Βαυαρών υπολόγιζε πολύ ο αποµονωµένος βασιλιάς. Η ευνοιοκρατία αυτή ήταν αναµενόµενο να αυξήσει την αντιπάθεια προς τους Βαυαρούς και να προκαλέσει συγχρόνως την οργή και την ανασφάλεια των Ελλήνων αξιωµατικών. Δεν είναι επίσης τυχαίο το γεγονός ότι το ιππικό, όπου οι περικοπές των µισθών έγιναν µε άνισο τρόπο, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στα γεγονότα της 3ης Σεπτεµβρίου. Συνεπώς, στις παραµονές της εξέγερσης ο δυσαρεστηµένος στρατός ήταν πολύ χαλαρός για να αντιµετωπίσει την κατάσταση και να περιφρουρήσει τη βασιλική εξουσία. Αποξενωµένος ο Όθων, και µε τις τρεις Δυνάµεις να έχουν συνενωθεί εναντίον του, είχε καταφέρει να µην έχει κανένα πολιτικό στήριγµα. Η αντιδηµοτικότητά του ήταν πολύ µεγάλη και η κοινή γνώµη έντονα δυσαρεστηµένη από την αναποφασιστικότητά του, την αδράνειά του, την παθητική στάση του στα προβλήµατα της χώρας και την αντίθεσή του σε οποιαδήποτε απόπειρα µεταρρύθµισης. Το στέµµα ήταν υπεύθυνο για την κρίση, για τη συσπείρωση των «προστάτιδων» Δυνάµεων εναντίον του θρόνου και της ελληνικής οικονοµίας και κατά συνέπεια για την αποµόνωση της χώρας. Η προοπτική της συνταγµατικής διακυβέρνησης φαινόταν ως η µοναδική λύση για την αντιµετώπιση αυτού του αδιέξοδου. Η προσφυγή στη βία θα έδινε τη διέξοδο. Οι συνθήκες πλέον είχαν ωριµάσει για την εξέγερση την οποία ο βασιλιάς επρόκειτο να αντιµετωπίσει ολότελα «αφοπλισµένος» και µε µειωµένο το κύρος του. Ο Όθων, µπροστά στο αδιέξοδο αυτό, είχε αρχίσει να σκέφτεται τη χορήγηση συντάγ- µατος, όπως ο ίδιος ισχυρίστηκε αργότερα στον Άγγλο πρέσβη Λάιονς. Την πληροφορία αυτή µετέφερε ο ίδιος ο Λάιονς σε απόρρητη και εµπιστευτική αναφορά του προς τον υπουργό Εξωτερικών της χώρας του, Άµπερντην, στις 15 Σεπτεµβρίου Ο Το ιππικό, µε τον άνισο τρόπο που εφαρµόστηκαν οι περικο-

17 αναποφάσιστος όµως και αναβλητικός βασιλιάς δεν φρόντισε να υλοποιήσει την απόφασή του εγκαίρως, µε αποτέλεσµα να τον προλάβουν οι ραγδαίες εξελίξεις. Παράλληλα µε τον Λάιονς, έκανε αντίστοιχες προσπάθειες και ο Γάλλος συνάδελφός του, Πισκατόρυ. Πιστεύοντας ότι υπήρχαν ακόµη περιθώρια, την παραµονή της εξέγερσης, έκανε ένα ατελέσφορο διάβηµα προς τον βασιλιά, ελπίζοντας ότι θα επιβράδυνε έτσι τις εξελίξεις: «Το παν παρέµεινεν άνευ αποτελέσµατος εις τα ανάκτορα εκυριάρχουν αι κακαί επιρροαί, αι καλαί ήσαν ύποπτοι». Στο σηµείο αυτό είναι χρήσιµο να αναφερθεί πώς χαρακτήρισε ο Κωλέττης τον Όθωνα στον Γάλλο υπουργό Γκιζό: «ο Βασιλεύς αυτός θα είναι πάντοτε ένα πρόσκοµµα για την ιδίαν του την σωτηρίαν». Αυτός ο χαρακτηρισµός (που µεταφέρεται από τον Ιωάννη Πούλο) διατυπώθηκε µετά τα γεγονότα της 3ης Σεπτεµβρίου και θα µπορούσε να θεωρηθεί προφητικός για τη µετέπειτα στάση του Όθωνα. Επίσης, η ίδια πηγή µας πληροφορεί για τους φόβους του Γάλλου πρέσβη στην Αθήνα, Πισκατόρυ, ότι ο Όθων δεν επρόκειτο να κυβερνήσει για µεγάλο ακόµη διάστηµα. Πάντως, όπως θα φανεί και στη συνέχεια, οι δύο πρέσβεις της Γαλλίας και της Αγγλίας υποστήριξαν αποτελεσµατικά τον βασιλιά κατά τις δύσκολες και κρίσιµες περιστάσεις που αντιµετώπισε τη νύχτα της 3ης Σεπτεµβρίου. Με τις πρωτοβουλίες και τις παρεµβάσεις τους απέτρεψαν την παραίτηση και την αποµάκρυνσή του από τον θρόνο. Η «έξαψις των πνευµάτων» και η επίσπευση της εξέγερσης Ενώ αρχικά οι αρχηγοί της συνωµοσίας σκόπευαν να εξεγερθούν στις 25 Μαρτίου 1844, αναγκάστηκαν να κινηθούν νωρίτερα φοβούµενοι ότι το µυστικό τους είχε γίνει γνωστό. Πράγµατι, κυκλοφορούσαν διάφορες φήµες περί συνωµοσίας και µάλιστα οι πρωταίτιοι κινδύνεψαν να προδοθούν. Όπως αφηγείται ο Μακρυγιάννης, ο αφοσιωµένος υπασπιστής του Όθωνα, Γενναίος (Ιωάννης) Κολοκοτρώνης ( ), γνώριζε Όπως σηµειώνει στα αποµνηµονεύµατά του ο Φαναριώτης λόγιος και πολιτικός Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής ( ): «Περί συντάγµατος ο Βασιλεύς πάντοτε εσκέπτετο, αλλά πάντοτε δεν απεφάσιζε, και εις τους ενίοτε αυτώ τούτο υπενθυµίζοντας, απήντα ότι το αντικείµενον απαιτεί εµβριθή µελέτην».

18 Ο βασιλιάς Όθων και η βασίλισσα Αµαλία, όπως τους είδε ο φιλελεύθερος Γάλλος αρχαιολόγος Εντµόντ Αµπού* «Το µυαλό του [βασιλιά], όπως λένε όσοι συνεργάστηκαν µαζί του, είναι άτολµο, διστακτικό και σχολαστικό. Όταν θέλει να µελετήσει µιαν υπόθεση, ζητάει να του δοθούν όλα τα έγγραφα, τα διαβάζει επιµελώς απ την αρχή ως το τέλος, χωρίς να ξεχνά τίποτα. Διορθώνει τα ορθογραφικά λάθη, αλλάζει τη στίξη, επικρίνει τη διατύπωση. Και όταν τα έχει εξετάσει όλα, δεν έχει µάθει τίποτα. Και κάτι παραπάνω. Δεν έχει αποφασίσει τίποτα. Σε κάθε υπόθεση ο τελευταίος του λόγος είναι πάντα: Θα δούµε. Η βασίλισσα προτιµά τις γρήγορες αποφάσεις: έχει αρετές στρατηγού. Δεν ξαίρω αν σκέφτεται πολύ πριν αποφασίσει, οπωσδήποτε όµως δεν σκέφτεται για πολύ. Κάθε χρόνο οι υποθέσεις θα εκκρεµούσαν αν ο βασιλιάς ήταν ο µόνος που βασίλευε [ ] Όταν η Διάσκεψη του Λονδίνου έδινε στην Ελλάδα ένα νεαρό βασιλιά, σχεδόν παιδί, έλπιζε αναµφίβολα ότι θα ταυτίζονταν µε το λαό του [ ] Ο βασιλιάς και η βασίλισσα µιλούν τα ελληνικά και µάλιστα άψογα. Αλλά οι καρδιές τους έµειναν γερµανικές και η Ελλάδα το ξαίρει καλά. Η βασίλισσα ευχαριστιέται στην Αθήνα. Αλλά εκείνα που της άρεσαν είναι το παλάτι τους, ο κήπος της, τα άλογά της, το κτήµα της και οι καπελλαδούρες που δέχεται µέσα στους δρόµους. Ο βασιλιάς αγαπά τη βασιλική του κορώνα. Θα αγαπούσε µια κορώνα αυτοκρατορική. Αλλά δεν αγαπά διόλου το λαό του. Η καλύτερη απόδειξη αυτού που υποστηρίζω είναι ότι η διακυβέρνηση αυτή [ ] δεν δούλεψε παρά για να διατηρηθεί εκεί και να φυτοζωεί ειρηνικά. Όλα τα µεγάλα έργα έγιναν από ιδιώτες µε την έγκριση της κυβέρνησης [ ] Ο βασιλιάς λένε παραχώρησε στους υπηκόους του έναν συνταγ- µατικό χάρτη. Θάταν πιο σωστό να ειπωθεί ότι τους άφησε να τον πάρουν. Γιατί δεν υποχώρησε παρά µπροστά σε µια εξέγερση. Το σύνταγµα δεν ήταν ένα δώρο του Όθωνα παρά µια κατάκτηση του Καλλέργη». Ο βασιλιάς Όθων και η βασίλισσα Αµαλία, σε λιθογραφία Εντµόντ Αµπού, Η Ελλάδα του Όθωνος. «Η σύγχρονη Ελλάδα» 1854, µτφρ. Α. Σπήλιος, πρόλογος-επιµ. Τάσος Βουρνάς, Αθήνα (Αφοί Τολίδη), σ. 224, * Ο Εντµόντ Αµπού έµεινε στην Ελλάδα τη διετία , ως εταίρος της Γαλλικής

19 Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Στο βιβλίο του «Η Σύγχρονη Ελλάδα» σκιαγραφεί µε οξυδέρκεια και καυστική διάθεση την πολιτική και κοινωνική κατάσταση της οθωνικής εποχής. για τη συνωµοσία και µάλιστα ρώτησε τον φίλο του Ανδρέα Μεταξά αν είχε σχέση µε αυτήν. Ο Μεταξάς ψύχραιµα προσποιήθηκε άγνοια και τον έπεισε να µη µεταφέρει τίποτα στον βασιλιά, έως ότου καταφέρει να συγκεντρώσει σχετικές πληροφορίες. Αυτό το περιστατικό είχε παρακινήσει τους αρχηγούς της συνωµοσίας να δράσουν πιο γρήγορα και έτσι µύησαν τους προαναφερθέντες στρατιωτικούς. Από την άλλη πλευρά, η οικονοµική κρίση που αντιµετώπιζε η χώρα και οι δυσάρεστες εξελίξεις της, επέσπευσαν κατά πολύ το κίνηµα. Οι αρχηγοί της συνωµοσίας πίστευαν ότι ο οικονοµικός έλεγχος που θα επέβαλλαν οι Ευρωπαϊκές Δυνάµεις, και κατ επέκταση η πολιτική επιρροή τους, θα ενίσχυε το ήδη αποδυναµωµένο Στέµµα και την απολυταρχική του διακυβέρνηση, καθώς οι Δυνάµεις είχαν ανάγκη από έναν ισχυρό βασιλιά για να εφαρµόσουν τις αποφάσεις τους. Παράλληλα, τα µέτρα που έλαβαν τα ανάκτορα, επιτάχυναν τις εξελίξεις. Όπως διηγείται ο Μακρυγιάννης, είχαν αποφασίσει ο ίδιος, ο Μεταξάς και ο Καλλέργης να δράσουν τη νύχτα της 1ης προς 2 Σεπτεµβρίου. Το σχέδιο προέβλεπε να συγκεντρώσει ο Μακρυγιάννης τους άνδρες του στο σπίτι του και να αρχίσουν τους πυροβολισµούς. Στη συνέχεια, ο Καλλέργης µε το ιππικό και ο Σκαρβέλης µε το πεζικό θα έβγαιναν προς καταδίωξη του Μακρυγιάννη και θα περικύκλωναν τα ανάκτορα. Επειδή όµως το παλάτι είχε πληροφορηθεί για τη συνωµοσία, οι δύο αξιωµατικοί δεν προχώρησαν στην εφαρµογή του σχεδίου εκείνη τη νύχτα. Το επόµενο πρωί το σπίτι του Μακρυγιάννη είχε περικυκλωθεί από τον µοίραρχο της χωροφυλακής, Μιχαήλ Τζήνο, και τους άνδρες του. Σύµφωνα µε µυστικό υπόµνηµα της Αυλής, γνωστό ως Αυλικό Υπόµνηµα, που υποβλήθηκε προς ενηµέρωση του Λουδοβίκου Α ( ), βασιλιά της Βαυαρίας και πατέρα του Όθωνα (δηµοσιεύεται από τον Πετρακάκο), ο βασιλιάς ήταν ενηµερωµένος για την εξέγερση που θα λάβαινε χώρα µπροστά από τα ανάκτορα, ενώ αρχηγός της φρουράς θα ήταν αξιωµατικός «οµόφρων» µε τους διαδηλωτές. Γι αυτό, στις 2 Σεπτεµβρίου, ο Όθων αποφάσισε τον διπλασιασµό της φρουράς των ανακτόρων Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης υπήρξε αφοσιωµένος υπασπι-

20 και κήρυξε σε επιφυλακή τους στρατώνες. Η απόφαση για τη συγκρότηση έκτακτου στρατοδικείου, το οποίο θα δίκαζε 83 επιφανή πολιτικά και στρατιωτικά πρόσωπα, χωρίς σηµειωτέον να έχουν συλληφθεί, µε σκοπό την αποτροπή της λαϊκής εξέγερσης, οδήγησε τους επικεφαλής της συνωµοσίας να δράσουν χωρίς άλλη χρονοτριβή. Στην προαναφερθείσα έκθεση του Πισκατόρυ σηµειώνεται σχετικά: «το Στρατοδικείον συνεκροτήθη χωρίς να συλληφθούν οι ύποπτοι. Οιοσδήποτε εις την αντιπολίτευσιν κατείχε θέσιν τινά αξιόλογον, εθεώρησεν εαυτόν απειλούµενον, και µία εξέγερσις αποφασισµένη ήδη, αλλά της οποίας ο χρόνος δεν είχεν ακόµη ορισθή, επεταχύνθη [ ] Η έξαψις των πνευµάτων ήτο προφανής». Ο βασιλιάς, µολονότι γνώριζε για τη συνωµοσία, είχε καθυστερήσει τις συλλήψεις. Είναι πολύ πιθανό ότι φοβόταν τη λαϊκή αντίδραση σε περίπτωση σύλληψης και δίκης επιφανών προσώπων, που προέρχονταν και από τα τρία κόµµατα. Θεωρούσε ότι κάθε προσπάθεια καταστολής θα προξενούσε λαϊκή εξέγερση και τα γεγονότα που ακολούθησαν, δικαίωσαν τους φόβους και τις ανησυχίες του. Η κυβέρνηση φάνηκε διστακτική στη συγκεκριµένη περίσταση και έχασε πολύτιµο χρόνο, παρακολουθώντας τους αρχηγούς της συνωµοσίας και πιστεύοντας ότι η σύσταση του έκτακτου στρατοδικείου και ο διορισµός των δικαστών επαρκούσε για να αποθαρρύνει τους συνωµότες και να σταµατήσει τις ενέργειές τους. Αντίθετα, οι τελευταίοι αντέδρασαν πολύ µεθοδικά και κινήθηκαν γρήγορα. Το σχέδιο των συνωµοτών προέβλεπε την εικονική κατα- Η νύχτα της 3ης Σεπτεµβρίου Τα ξηµερώµατα της 2ας Σεπτεµβρίου βρήκαν τον Μακρυγιάννη περικυκλωµένο στο σπίτι του από τη χωροφυλακή, ενισχυµένη από δύο τάγµατα Σπαρτιατών µε αρχηγό τον Πιερράκο. Ο Ρουµελιώτης στρατηγός στα αποµνηµονεύµατά του σηµειώνει ότι είχε µυήσει τον Πιερράκο: «Είχα ορκισµένον τον αρχηγόν των Σπαρτιατών τον Πιερράκο, κι αυτός την αρετή την είχε εις τα παπούτζα του τύχη θέλουν αυτείνοι κι όχι πατρίδα». Στο προαναφερθέν Αυλικό Υπόµνηµα καθώς και σε επιστολή του Όθωνα προς τον πατέρα του Λουδοβίκο, στις 3/15 Σεπτεµβρίου, η ενίσχυση των δυνάµεων της χωροφυλακής ερµηνεύεται από το γεγονός ότι το Παλάτι γνώριζε για τη συνάντηση των συνωµοτών στο σπίτι του στρατηγού καθώς και για την πρόθεσή τους να εξαναγκάσουν τον βασιλιά να υπογράψει ένα έγγραφο.

21 Ο Μακρυγιάννης τότε προσποιήθηκε τον άρρωστο και δύο φίλοι του, ο Ανδρέας Ζυγο- µαλάς και ο Αλέξανδρος Παλαιολόγου Βενιζέλος, ως γιατροί ειδοποίησαν τον Μεταξά και τον Καλλέργη για τη δυσχερή θέση του Μακρυγιάννη. Η κατάσταση φαινόταν πλέον πολύ κρίσιµη και οι συνωµότες κινδύνευαν να συλληφθούν. Έτσι, η ήδη αποφασισµένη εξέγερση επιταχύνθηκε µπροστά στον κίνδυνο των συλλήψεων. Ανάµεσα στους αξιωµατικούς παρευρισκόταν ο διοικητής της Σχολής Ευελπίδων, Σπυροµήλιος. Ο Καλλέργης εξέθεσε την κρισιµότητα της κατάστασης στην οποία βρισκόταν το έθνος, τόνισε ότι έπρεπε να τον ακολουθήσουν όλοι στο κίνηµα, για το οποίο ήταν ενηµερωµένοι οι αξιωµατικοί του στρατού, και ότι θα έπρεπε ή να πετύχουν ή να πεθάνουν. Με το σύνθηµα «Ζήτω το Σύνταγµα» ενθουσίασε τους αξιωµατικούς, υπαξιωµατικούς και στρατιώτες, οι οποίοι αµέσως το ενστερνίστηκαν. Ο Σκαρβέλης είχε παρατάξει το τάγµα των ακροβολιστών και περίµενε, ο δε Σχινάς ανέµενε επι- Η νύχτα της 3ης Σεπτεµβρίου 1843, αποτυπωµένη σε λαϊκή Ο Δηµήτρης Καλλέργης, στον οποίο είχε ανατεθεί η ανώτατη στρατιωτική διεύθυνση των επαναστατικών δυνάµεων, αφηγείτο αργότερα στον Δραγούµη, µε αρκετό χιούµορ αλλά και κάποια δόση ειρωνείας, τη δική του, διαφορετική εκδοχή για το τι συνέβη εκείνη τη νύκτα. Σηµειωτέον ότι δεν ήταν πλέον φίλος µε τον Μακρυγιάννη. Για να παραπλανήσει τους κατασκόπους της κυβέρνησης, είχε πάει στο θέατρο για να παρακολουθήσει µία παράσταση της «Λουκρητίας Βοργία» και κατόπιν πήγε στα σπίτια του Μεταξά και του Λόντου, αλλά δεν βρήκε κανέναν, γιατί είχαν θεωρήσει ασφαλέστερο να διανυκτερεύσουν αλλού. «Αποτυχών δε, επορεύθην εις του Μακρυγιάννη, όστις καθ α µε είχον βεβαιώσει, έµελλεν άγων υπερηφάνως πυκνάς φάλαγγας πολιτών, να περικυκλώση εν θριάµβω το παλάτιον. Αλλά τι είδον; Είδον αυτόν µεν φορούντα αντί περικεφαλαίας νυκτικήν σκούφιαν, τόπον δε πολιτών επέχοντα τα κούρβουλα της αµπέλου αυτού». Μολονότι το σπίτι του Μακρυγιάννη ήταν περικυκλωµένο από τη χωροφυλακή, ο Καλλέργης δεν έκανε την παραµικρή µνεία γι αυτό. «Αποτυχών δε και ενταύθα, περιήλθον την πόλιν και, πλην χωροφυλάκων, ουδέ ψυχήν γεννητήν απήντησα». Τότε ο Καλλέργης, ευρισκόµενος σε αµηχανία για το τι θα έκανε, αποφάσισε να πάει στον στρατώνα, στο Μοναστηράκι, για να ξεσηκώσει τους στρατιώτες. Αν και αβέβαιος αρχικά για τις κινήσεις του, «επί τέλους, χωρίς να πολυσυλλογισθώ, ετραύλισα ασυναρτήτους τινάς λέξεις και ανασπάσας το ξίφος ανεφώνησα: Ζήτω το σύνταγµα!».

22 κεφαλής του πυροβολικού. Το σύνθηµα της εκκίνησης ήταν δύο πυροβολισµοί, µετά τους οποίους όλα τα στρατιωτικά σώµατα θα ξεκινούσαν από διάφορα σηµεία, κατευθυνόµενα προς τα ανάκτορα, όπου κατοικούσαν οι βασιλείς από τα τέλη Ιουλίου του Στη µία µετά τα µεσάνυχτα ο Καλλέργης έδωσε το σύνθηµα και ξεκίνησε συνοδευόµενος από µουσική, τύµπανα και σάλπιγγες. Στο µεταξύ, είχε διατάξει να ανοίξουν τη φυλακή του Μεντρεσέ και να απελευθερώσουν τους κρατούµενους και παράλληλα είχε στείλει αποσπάσµατα στρατιωτών για να καταλάβουν τα Υπουργεία, την Εθνική Τράπεζα, το Δηµόσιο Ταµείο, το Νοµισµατοκοπείο και ένα σώµα του ιππικού για να ελευθερώσει τον αποκλεισµένο στο σπίτι του, Μακρυγιάννη. Ο στρατηγός, περικυκλωµένος από τη χωροφυλακή, ήταν αρχικά απελπισµένος µε αυτή την εξέλιξη: «κι ο Μακρυγιάννης κι όλη του η οικογένεια ήταν εις τον χαµόν», όπως σηµειώνει ο ίδιος στα αποµνηµονεύµατά του. Παρά τον στενό αποκλεισµό, όµως, κάποιοι φίλοι του κατάφεραν να εισχωρήσουν στο σπίτι του και να επικοινωνήσουν µαζί του. Αργότερα, µία άλλη οµάδα 25 ανδρών, προσπαθώντας να διασπάσει τον κλοιό, έγινε αντιληπτή και η χωροφυλακή άνοιξε πυρ. Η οµάδα ανταπέδωσε τους πυροβολισµούς και κατά την ανταλλαγή των πυρών σκοτώθηκε ένας ενωµατάρχης, ο µόνος νεκρός κατά τη διάρκεια της «επανάστασης». Οι πυροβολισµοί ήταν όπως ισχυρίζεται ο Μακρυγιάννης το σύνθηµα για την έναρξη της εξέγερσης. Όταν όµως έφθασε ο στρατός, οι χωροφύλακες υποχώρησαν και ο Μακρυγιάννης µπόρεσε να βγει έξω µε τους δικούς του. Στην πλατεία, µπροστά από τα ανάκτορα, είχε συγκεντρωθεί πλήθος λαού φωνάζοντας συνθήµατα. Ο Όθων εργαζόταν ακόµη στο γραφείο του, όταν άκουσε τον θόρυβο από το ιππικό και το πεζικό που κατευθύνονταν προς τα ανάκτορα. Συνήθως αποσυρόταν νωρίς το βράδυ και πολύ νωρίς το πρωί ήταν στο γραφείο του, αλλά εκείνη τη νύχτα, παρά τη συνήθειά του, παρέµενε άγρυπνος. Συνοµιλούσε µε κάποιον αξιωµατικό της υπηρεσίας, όταν ακούστηκε θόρυβος στους διαδρόµους του παλατιού και πυροβολισµός από την πλευρά της Ακρόπολης. Σύµφωνα µε την περιγραφή του Μαρίνου Βρετού (εκδότη του Εθνικού Ηµερολογίου), στηριγµένου σε αυτόπτη µάρτυρα, ο βασιλιάς δεν έδωσε σηµασία και καθησύχασε τον συνοµιλητή του: «Δεν είναι τίποτε». Μετά από λίγο, όµως, ένας υπηρέτης µπήκε στο γραφείο και ανήγγειλε στα γερµανικά έναν αξιωµατικό, ο οποίος πολύ ταραγµένος πληροφόρησε τον βασιλιά για την επανάσταση Προσωπογραφία του διοικητή της Σχολής Ευελπίδων Σπύρου

23 του στρατού. Αρχικά, ο Όθων «δυσπιστεί», αλλά ο θόρυβος, «το ποδοκρότηµα των ίππων», οι πυροβολισµοί στον αέρα, οι ζητωκραυγές του πλήθους που πλησίαζε, δεν άφηναν αµφιβολία για την έκρηξη της επανάστασης. Τότε µπήκε στο γραφείο και η βασίλισσα Αµαλία, «ηµίγυµνος και εν λελυµένη κόµη και οφθαλµοίς εκτεθαµβωµένοις και περίτροµος». Στο µεταξύ, η πλατεία είχε καταληφθεί από τον στρατό και τον λαό, τα τηλεβόλα ήταν στραµµένα κατά των ανακτόρων και οι κραυγές «Ζήτω το Σύνταγµα» αντηχούσαν από παντού. Στο πλαίσιο της συνωµοτικής εξέγερσης της 3ης Σεπτεµβρίου, Μία παραστατική εικόνα της νύκτας εκείνης, αποκαλυπτική της συµµετοχής και των πανηγυρισµών του λαού της πρωτεύουσας, διασώζει στα αποµνηµονεύµατά του ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής: «Εξώρας δε την νύκτα εκείνην είχοµεν ήδη κατακλιθή, ότε ηκούσαµεν ταραχήν ασυνήθη εις τας οδούς, πολλών ανθρώπων ταχέως διερχοµένων. Ανοίξαντες δε το παράθυρον, είδοµεν µεταξύ άλλων σπεύδοντα τον εν τω υπουργείω των Εσωτερικών συνεργάτην µου Ηλίαν Καλαµογδάρτην, και τον ηρωτήσαµεν τι συµβαίνει. Αναβάς δ εκείνος προς ηµάς, µας είπεν ότι ο λαός και ο στρατός είχον συνέλθει υπό τα ανάκτορα και εζήτουν σύνταγµα [ ] Και ο µεν Καλαµογδάρτης αµέσως µας αφήκεν, επειγόµενος να φθάση εις την σκηνήν του δράµατος, ου µοι ωµολόγησεν ότι δεν ην ουδ αυτός αµέτοχος. Επανελθών δε ο υπηρέτης µου, όστις επίσης εξήλθεν εις τας οδούς όπως πληροφορηθή περί των συµβαινόντων, µοι είπεν ότι προ των Ανακτόρων συνηγµέναι χιλιάδες λαού εκραύγαζον ζήτω το σύνταγµα, ως τω όντι αι κραυγαί των αντήχουν µέχρι της οικίας ηµών περιίστατο δε και ο στρατός όλος, χωρίς ουδέν να επιχειρή κατά του λαού, περιοριζόµενος δε µόνον εις το να κράζη Ζήτω ο Βασιλεύς. Η διαγωγή αυτή του στρατού, ως ο υπηρέτης µοί την ανήγγειλε, µεγάλως µ εχαροποίησε, διότι απεδείκνυε παρ αυτώ ακριβή εκτίµησιν του καθήκοντος [ ] Ελθών δ εις την πλατείαν εύρον τα πράγµατα κατά τι διαφέροντα αφ ό,τι ο υπηρέτης µου µοί τα είχεν ειπεί δηλαδή ο στρατός παρασυρθείς υπό των αρχηγών του εις παραγνώρισιν της θέσεώς του ως οργάνου της εκτελεστικής δυνάµεως, ου µόνον δεν έκραζε Ζήτω ο Βασιλεύς, αλλ ήν ο πρωταγωνιστής του επαναστατικού τούτου δράµατος. Ησυχία όµως και ηµερότης πολλή επεκράτει µεταξύ όλων των χιλιάδων αίτινες επλήρουν την πλατείαν, και περιέµενον την απόφασιν του Βασιλέως, εν ω η στρατιωτική µουσική επαιάνιζε διασκεδάζουσα τον λαόν».

24 Ο Όθων, αδυνατώντας να εκτιµήσει την κατάσταση, έδωσε εντολή στη φρουρά των ανακτόρων να διαλύσει τον στρατό που είχε περικυκλώσει τα ανάκτορα, αλλά δεν εισακούστηκε. Προσπάθησε να επικοινωνήσει µε τον στρατό και το πυροβολικό µέσω του Γραµµατέα των Στρατιωτικών Αλεξάκη Βλαχόπουλου (αγράµµατου στρατιωτικού) και του υπασπιστή του Γαρδικιώτη (Αλέξη) Γρίβα (της γνωστής στρατιωτικής οικογένειας), αλλά χωρίς αποτέλεσµα. Όταν ο Βλαχόπουλος πλησίασε τον Καλλέργη και τους στρατιώτες προσπαθώντας να τους πείσει να διαλυθούν, συνελήφθη και φυλακίστηκε µαζί µε τον Γαρδικιώτη Γρίβα ( ), κατόπιν διαταγής του Καλλέργη. Ο Όθων, αποφασισµένος να επέµβει ο ίδιος, εµφανίστηκε τότε µαζί µε τον Βαυαρό συνταγµατάρχη του πυροβολικού, Ες (Hess), µέλος της καµαρίλας, σε ένα παράθυρο του πρώτου ορόφου που έβλεπε προς την πλατεία. Ο Ες δεν ήταν καθόλου συµπαθές πρόσωπο, εκπροσωπούσε τη µισητή βαυαροκρατία και σύµφωνα µε τον A. Prokesch- Osten, «έκαστος Έλλην τον θεωρούσε προσωπικόν του εχθρόν. Όταν ετόλµησε να εµφανισθή παρά τον Βασιλέα, επί του εξώστου, την κρίσιµον ώραν, επηκολούθησεν αγρία έκρηξις µανίας και ύβρεων. Η παρουσία του, άνευ οιασδήποτε ωφελείας, είναι Την εικόνα συµπληρώνει και η περιγραφή που διασώζει η εφηµερίδα «Αθηνά» ( ): «Ο λόχος των ακροβολιστών, φωνάζων ζήτω το Σύνταγµα ηνώθη µε τον άλλον λόχον εις την πλατείαν των ανακτόρων [ ] Ενώ ταύτα συνέβαινον οι πολίται εγερθέντες του ύπνου, εξήρχοντο οι µεν οπλισµένοι οι δε άοπλοι άλλοι δε στρατιώται άτακτοι, µεταξύ των οποίων οι Κρήτες διεκρίνοντο από τα µακρά τουφέκια, έσπευδον διευθυνόµενοι άπαντες προς την πλατείαν. Κατ αρχάς οι πολίται ήσαν ολίγοι και έτρεχον σκορπισµένοι, αγνοούντες οι πολλοί το πρακτέον και ολίγον διακρινόµενοι µεταξύ των εις το σκότος ήτο η νυξ νεφελώδης. Ολίγοι χωροφύλακες έτρεχον εις την οδόν Ερµού όπου συνέπιπτον οι εξερχόµενοι πολίται και ούτως η οδός αύτη από Καπνικαρέας µέχρι των ανακτόρων, ήτο σκηνή συγχύσεως και σιγανού θορύβου ανθρώπων σπευδόντων [ ] Ο Σχινάς φέρει τα πυροβόλα, τέσσερα τον αριθµόν εις την πλατείαν και παραταχθείς µεταξύ των δύο γραµµών του πεζικού φωνάζει µετά των λοιπών «Ζήτω το Σύνταγµα», ούτως όλα τα σώµατα της φρουράς συνηνώθησαν εις το κίνηµα. Τότε άρχισε να συρρέη το πλήθος του λαού».

25 πηγή κινδύνου. Εφ όσον ίσταται παρά τω Βασιλεί, µόλις θα ηδύνατό τις να εγγυηθή δια την ζωήν του Ηγεµόνος». Ο βασιλιάς ρώτησε τότε τον επικεφαλής Καλλέργη τι ζητούσε. Ο τελευταίος πάντοτε έφιππος πλησίασε και του απάντησε: «Μεγαλειότατε, ο λαός θέλει σύνταγµα». Ο Όθων ζήτησε οργισµένος να διαλυθούν, λέγοντας ότι θα µεριµνούσε για το αίτηµά τους, απάντηση που ήταν φυσικά αδύνατο να γίνει δεκτή και που συγχρόνως δείχνει τον τρόπο µε τον οποίο προσέγγιζε την κατάσταση καθώς και την αδυναµία του να συνειδητοποιήσει την έκταση του προβλήµατος. Οι συγκεντρωµένοι ήταν αποφασισµένοι να λάβουν την απάντηση µέσα στην ίδια νύχτα και οι διοικητές των στρατιωτικών δυνάµεων αρνήθηκαν να αποµακρυνθούν. Ο Καλλέργης απάντησε: «Μεγαλειότατε, δεν θέλουν διαλυθή, έως ου η Υ.Μ. δεν αποφασίση µετά του Συµβουλίου της Επικρατείας». Τότε παρενέβη ο Ες που προξένησε την οργή του Ανάκτορα Το κτήριο στο οποίο σήµερα στεγάζεται η Βουλή των Ελλήνων, στην πλατεία Συντάγ- µατος, ανεγέρθηκε στην περίοδο ως ανάκτορο του πρώτου βασιλιά της Ελλάδας, Όθωνα. Το 1835, ένα χρόνο µετά τη µεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους από το Ναύπλιο στην Αθήνα, ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α και πατέρας του Όθωνα επισκέφθηκε την πόλη µαζί µε τον Βαυαρό αρχιτέκτονα Φρίντριχ φον Γκέρτνερ, διευθυντή της Ακαδηµίας Καλών Τεχνών του Μονάχου, για να βρεθεί ο κατάλληλος τόπος για την ανέγερση ανακτόρου του Όθωνα. Μέχρι τότε είχαν απορριφθεί τρεις θέσεις: η πλατεία Όθωνος (σηµ. Οµονοίας), ο λόφος του Αγίου Αθανασίου στο Θησείο και η Ακρόπολη. Ο φον Γκέρτνερ πρότεινε το λόφο της Μπουµπουνίστρας. Ο Λουδοβίκος δέχθηκε και του ανέθεσε την εκπόνηση των αρχιτεκτονικών σχεδίων. Ο θεµέλιος λίθος τέθηκε στις 25 Ιανουαρίου Στις 25 Ιουλίου 1843, µετά την ολοκλήρωση των εργασιών σε ορισµένους χώρους, εγκαταστάθηκαν οι βασιλείς και οι υπηρεσίες της αυλής. Η ανέγερση του κτηρίου ολοκληρώθηκε το 1847, ενώ η ζωγραφική και γλυπτική διακόσµησή του το Από τις τοιχογραφίες σήµερα σώζονται αυτές της Αίθουσας Τροπαίων (σηµ. Αίθουσας Ελευθέριου Βενιζέλου), που αναπαριστούν κατά χρονολογική σειρά εξαιρετικά γεγονότα από την κήρυξη της Ελληνικής

26 Επανάστασης µέχρι την άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο ( ). Τα Παλαιά Ανάκτορα, συνολικής έκτασης τ.µ., έχουν παραλληλόγραµµο σχήµα, τέσσερις πτέρυγες (δυτική, βορινή, ανατολική, µεσηµβρινή) µε τρεις ορόφους η καθε- µία, µία µεσαία πτέρυγα µε δύο ορόφους. Στο ισόγειο υπήρχε και ο καθολικός ναός των ανακτόρων. Μετά την έξωση του Όθωνα και της Αµαλίας (1862), εκεί εγκαταστάθηκε ο νέος βασιλιάς Γεώργιος Α. Επί των ηµερών του έγιναν µερικές εσωτερικές επεµβάσεις, όπως η δηµιουργία του ορθόδοξου παρεκκλησίου του Αγίου Γεωργίου στο δεύτερο όροφο της ανατολικής πτέρυγας. Επίσης ξέσπασαν δύο µεγάλες πυρκαγιές, στις 14 Ιουλίου 1884 και στις 24 Δεκεµβρίου 1909, που επέφεραν πολύ σηµαντικές ζηµιές. Μετά τη δολοφονία του Γεωργίου (1913), ο νέος βασιλιάς Κωνσταντίνος συνέχισε να διαµένει στη µέχρι τότε κατοικία του στο Μέγαρο της Ηρώδου Αττικού (σηµ. Προεδρικό Μέγαρο), ενώ στα ανάκτορα εξακολουθούσε να διαµένει η βασιλοµήτωρ Όλγα. Κατά τη διάρκεια της πρώτης εξορίας της βασιλικής οικογένειας ( ) το µεγαλύτερο µέρος των ανακτόρων φιλοξενούσε νοσοκοµείο. Μετά την επάνοδο της οικογένειας, η Όλγα διέ- µεινε εκεί µέχρι το Έκτοτε εγκαταστάθηκαν υπηρεσίες για την περίθαλψη των προσφύγων της µικρασιατικής καταστροφής και κρατικές υπηρεσίες. Το 1925, στο ΒΑ τµήµα του περιβόλου, ανεγέρθηκε το «παλατάκι» για τη στέγαση του πωλητηρίου των Εργαστηρίων του Μουσείου Μπενάκη. Από το Νοέµβριο του 1927 µέχρι το 1930 στα βασιλικά διαµερίσµατα λειτούργησε το «Μουσείον Ενθυµίων του Γεωργίου Α». Το 1928 ανεγέρθηκε στην πλατεία των παλαιών Ανακτόρων και µε σχέδια του αρχιτέκτονα Αδριανού Λαζαρίδη το Μνηµείο Αγνώστου Στρατιώτου. Το 1929 η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου αποφάσισε τη διαρρύθµιση του κτηρίου µε σχέδια του αρχιτέκτονα Ανδρέα Κριεζή για τη στέγαση του Ελληνικού Κοινοβουλίου. Το 1934 εγκαταστάθηκαν η Γερουσία, η Βιβλιοθήκη και το Συµβούλιο της Επικρατείας και το 1935 η Βουλή. Το 1993 το Συµβούλιο της Επικρατείας µεταφέρθηκε στο ανακαινισµένο κτήριο του Αρσακείου. Αικατερίνη Φλεριανού, «Το κτήριο της Βουλής», έκδ. Βουλής των Ελλήνων. Άποψη του Μνηµείου του Αγνώστου Στρατιώτη, το οποίο

27 Ο Μαρίνος Βρετός γράφει για τη δύσκολη θέση στην οποία είχε περιέλθει ο βασιλιάς: «Η ταραχή του βασιλέως ην αληθώς απερίγραπτος. Επανελθών εις το γραφείον αυτού κάτωχρος και καταβεβληµένος, διελογίζετο την επιβουλήν, εις ην περιέπεσεν, ουδέν ακούων, και προς ουδένα αποκρινόµενος. Η βασίλισσα κλαίουσα εκάθητο παρά τους πόδας αυτού, ικετεύουσα αυτόν ν αποδεχθή τας αιτήσεις των επαναστατών. Ήδη δε η νυξ προέκοπτεν, η δε ηµέρα ήγγιζε και ο βασιλεύς ουδέν απεφαίνετο. Αλλά πυροβολισµός τις µακρόθεν ακουσθείς προς το µέρος όπου κείται ο ναός του Ολυµπίου Διός [προερχόµενος από αντίσταση αποσπάσµατος της αφοσιωµένης στον βασιλιά χωροφυλακής], εφάνη εγείρας τον βασιλέα από της ναρκώσεως, εις ην επί τέλους ην καταβεβληµένος. Απροσδοκήτως απεφάσισεν εξαίφνης ν αποδεχθή πάντα των επαναστατών τα ζητήµατα και τα περί τούτων διατάγµατα υπογραφέντα απεστάλησαν προς τον στρατηγόν Καλλέργην». Ο συνταγµατάρχης Δηµήτριος Καλλέργης, ως αρχηγός της Καλλέργη, ο οποίος, σύµφωνα µε τον αυτόπτη µάρτυρα Βαυαρό Χριστόφορο Νέεζερ, τον κατηγόρησε ως υπεύθυνο και συνένοχο για τη δεινή θέση στην οποία είχαν οδηγήσει τον βασιλιά οι αυλικοί: «Κύριε ταγµατάρχα Ες, µην αναµιγνύεσαι! Προς χάριν σου καπνίζει εις τον Πειραιά το ατµόπλοιον, θα λυπηθώ δε πολύ αν και αι Α. Μεγαλειότητες δεν επωφεληθούν του ιδίου ατµοπλοίου». Ο Ες και ο βασιλιάς αποσύρθηκαν µέσα στο παλάτι. Ο Όθων, µπροστά στην αδιαλλαξία και την ανυποχώρητη στάση των επαναστατών, διατηρούσε µία τελευταία µάταιη, όπως αποδείχθηκε, ελπίδα ότι θα επικοινωνούσε µε τους ξένους πρέσβεις. Ο Όθων αργότερα σε επιστολή προς τον πατέρα του Λουδοβίκο περιγράφει τα γεγονότα εκείνης της νύχτας. Αρχικά, γράφει ότι από το βράδυ της 1ης Σεπτεµβρίου γνώριζε για την επικείµενη εξέγερση µε αίτηµα τη χορήγηση συντάγµατος, που θα λάµβανε χώρα εντός του προσεχούς διηµέρου, και γι αυτό είχε διατάξει τους αξιωµατικούς να βρίσκονται σε επιφυλακή στους στρατώνες. Στη συνέχεια της επιστολής του προχωρούσε σε λεπτοµέρειες: «Την 11ην ή 12ην ώραν ήκουσα επαναλαµβανόµενους πυροβολισµούς εις το υποδειχθέν µέρος και ο υπασπιστής, ο οποίος ήτο µαζί µου, υπέθεσεν ότι όλοι οι συνωµόται θα είχον συλληφθή. Αιφνιδίως ηκούσαµεν κραυγάς εξ άλλης κατευθύνσεως, από το κέντρον της πόλεως και δεν εβράδυνεν όλον το ιππικόν

28 και το πεζικόν, αντί να παραταχθή προ των Ανακτόρων, µε το άκουσµα του πρώτου πυροβολισµού, ως είχε διαταχθή, να βαδίση εναντίον αυτών µε την κραυγήν: Ζήτω το Σύνταγµα. Ευθύς αµέσως έφθασεν και το πυροβολικόν. Εν πυροβόλον ετοποθετήθη προ της κυρίας πύλης και εγεµίσθη. Μόνον η ανακτορική φρουρά, διπλασιασµένη κατά τας διαταγάς µου, µου παρεστάθη νοµιµόφρων. Η πίστις της µε συνεκίνησε µέχρι δακρύων [ ] Η αγάπη µου δια τον λαόν θα µε υποστηρίξη εις τούτο». Στις 3 η ώρα το πρωί συγκλήθηκε το Συµβούλιο της Επικρατείας, για να επικυρώσει και να νοµιµοποιήσει τις επαναστατικές πράξεις. Ο στρατός έθεσε υπό επιτήρηση τα σπίτια των υπουργών και κάλεσε τους συµβούλους της Επικρατείας να εισέλθουν στην αίθουσα συνεδριάσεων, όπου είχαν ήδη προσέλθει οι Ανδρέας Μεταξάς, Κωνσταντίνος Ζωγράφος, Ρήγας Παλαµήδης και Γεώργιος Ψύλλας ( ). Κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης, ο στρατός φρουρούσε το κτίριο, ενώ µέσα παρευρίσκονταν οι Μακρυγιάννης, Σπυροµήλιος και άλλοι αξιωµατικοί. Απέκλειε έτσι κάθε εισβολή απ έξω και εµπόδιζε πιθανή αποχώρηση συµβούλων. Στο τέλος της συνεδρίασης συντάχθηκε προκήρυξη η οποία αναγνώριζε το κίνηµα, καθιστούσε το Συµβούλιο συνυπεύθυνο και καθησύχαζε τον λαό και τον στρατό, που διέθεταν πλέον την πολυπόθητη «νο- µιµότητα». Την εγγυήθηκε ένα µη αντιπροσωπευτικό νοµοθετικό σώµα, το οποίο σε εκείνη την Ο Αλέξανδρος Σούτσος για την 3η Σεπτεµβρίου «Μη µολύνετε την Τρίτην Σεπτεµβρίου η Τρίτη Σεπτεµβρίου δεν είναι κτήµα ολίγων εµείς οι γράφοντες την προετοιµάσαµεν ο στρατός της πρωτευούσης την ενήργησεν ο εν αυτή λαός τη συνέδραµε το έθνος όλον την εστήριξε [ ] Μη µολύνετε την Τρίτην Σεπτεµβρίου είναι το αξιολογώτερον συµβάν του δεκάτου ενάτου αιώνος. Η Γαλλία, η Νεάπολις, η Άνω Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλλία και αυτή η Πολωνία εις τας επαναστάσεις των δεν δύνανται µετά της Ελλάδος κατά την καθαρότητα του κοινού φρονήµατος Ανακτήσαντες αναιµωτί τα εθνικά ηµών δίκαια, εδώκαµεν εις όλον τον κόσµον το παράδειγµα γαληνίου αξιοπρεπείας και κοινωνικής κοµψότητος». Αλέξανδρος Σούτσος, «Η µεταβολή της Τρίτης Σεπτεµβρίου», Αθήναι 1844, σ. 56. Λιθογραφική αναπαράσταση των γεγονότων της 3ης Σεπτεµ-

29 κρίσιµη εθνικά περίσταση ανέλαβε τη διαχείριση της κατάστασης και την εξασφάλιση της οµαλότητας. Εκτός από την προκήρυξη, το Συµβούλιο συνέταξε και µία αναφορά προς τον βασιλιά µε την οποία ζητούσε την παραχώρηση συντάγµατος. Επίσης, το Συµβούλιο ψήφισε ορισµένα διατάγµατα µε τα οποία καθοριζόταν η σύγκληση της Εθνοσυνέλευσης σε διάστηµα ενός µηνός, η σύνθεση του προσωρινού υπουργικού συµβουλίου, η εξουσιοδότηση του υπουργικού συµβουλίου να συγκαλέσει την Εθνοσυνέλευση, η παύση των µελών του προηγούµενου υπουργικού συµβουλίου, ο καθορισµός του όρκου του στρατού και των πολιτικών αρχών καθώς και η απόλυση από τις δηµόσιες υπηρεσίες όλων των ξένων («εκτός των αρχαίων φιλελλήνων»). Το Συµβούλιο της Επικρατείας, ύστερα από πρόταση του Κων. Ζωγράφου, εξέλεξε επιτροπή που την αποτελούσαν οι Γ. Κουντουριώτης, Λ. Μαυροµιχάλης, Γ. Αινιάν, Γ. Ψύλλας, Α. Λόντος και ο γραµµατέας του Συµβουλίου, Κ. Προβελέγγιος. Η επιτροπή θα παρουσίαζε τις αποφάσεις στον βασιλιά, ο οποίος µε τη σειρά του θα τις επικύρωνε και θα τις υπέγραφε. Όταν η επιτροπή παρουσίασε τις αποφάσεις του Συµβουλίου στον Όθωνα, ο µονάρχης ζήτησε να συµβουλευτεί, πριν απαντήσει, τους ξένους πρέσβεις. Το αίτηµα αυτό, όπως ήταν αναµενόµενο, δεν έγινε δεκτό. Αντίθετα, απαιτήθηκε από τον βασιλιά να απαντήσει το συντοµότερο δυνατό και να υπογράψει το διάταγµα για τη σύγκληση Εθνικής Συνέλευσης, η οποία θα συνέτασσε το σύνταγµα του ελληνικού κράτους. Όταν αργότερα οι πρέσβεις ζήτησαν να µπουν στα ανάκτορα και να επικοινωνήσουν µε τον βασιλιά (γεγονός που προκάλεσε µεγάλη αναστάτωση στο παρευρισκόµενο πλήθος), ο Καλλέργης τους απαγόρευσε την είσοδο, φοβούµενος ότι θα επηρέαζαν αρνητικά τον Όθωνα. Τους τόνισε ότι δεν µπορούσε να επιτρέψει την είσοδο σε κανέναν, αν πρώτα δεν αποφάσιζε το Συµβούλιο της Επικρατείας µε τον βασιλιά, ενώ παράλληλα τους διαβεβαίωσε ότι ο βασιλιάς δεν διέτρεχε κανέναν κίνδυνο. Ο Όθων είχε πλέον πειστεί ότι είχε αποδυναµωθεί από κάθε πολιτική και στρατιωτική δύναµη και συνεπώς είχε µόνο δύο επιλογές: είτε παραίτηση και αποµάκρυνση από τον θρόνο είτε υποχώρηση. Από την άλλη πλευρά, το γόητρο του Στέµµατος που είχε ήδη υποστεί βαρύ πλήγµα, δεν διασφαλιζόταν µε το συγκεκριµένο διάταγµα. Ο βασιλιάς, όπως ο ίδιος υποστήριξε αργότερα, προτιµούσε την παραίτηση, αλλά φοβήθηκε ότι η αναχώρησή του θα οδηγούσε σε αναρχία. Έγγραφο του Συµβουλίου της Επικρατείας, υπογεγραµµένο

30 Χαρακτηριστική για τον τρόπο σκέψης του Όθωνα είναι η αντίδρασή του, όπως την περιγράφει ο Πισκατόρυ προς τον Γκιζό: «Παρητήθην όλων των προνοµίων µου δεν είµαι πλέον Βασιλεύς, και εφ όσον µου επέβαλον τους Υπουργούς, Εθνικήν Συνέλευσιν, Σύνταγµα, εφ όσον ο στρατός έπαυσε να µε υπακούη, ώφειλον να διερωτηθώ αν έπρεπε να διατηρήσω το στέµµα ή να παραιτηθώ. Ως άνθρωπον η τελευταία αυτή απόφασις ήτο εκείνη η οποία µε συνέφερε ως Βασιλεύς εσκέφθην την αναρχίαν, η Συµβούλιο της Επικρατείας Η ίδρυσή του ως συµβουλευτικού οργάνου του βασιλιά αναγγέλθηκε µε το βασιλικό διάταγµα της 3ης/15ης Απριλίου 1833 «περί της διαιρέσεως του βασιλείου και της διοικήσεώς του». Οργανώθηκε µε το βασιλικό διάταγµα της 18ης/30ής Σεπτεµβρίου 1835 «Οργανικόν Διάταγµα περί συστάσεως Συµβουλίου της Επικρατείας» και στις 30 Νοεµβρίου/12 Δεκεµβρίου 1835 εκδόθηκε ο Εσωτερικός Κανονισµός λειτουργίας του. Το Συµβούλιο της Επικρατείας στην πρώτη περίοδο της λειτουργίας του ήταν ανώτατο συµβουλευτικό σώµα, που κυρίως γνωµοδοτούσε στο βασιλιά για πολύ σηµαντικά κυβερνητικά θέµατα, και συγχρόνως ανώτατο διοικητικό δικαστήριο του βασιλείου. Ως µέλη του Συµβουλίου ο Όθων διόριζε εξέχοντα πρόσωπα της πολιτικής καθώς και επιφανείς παλιούς αγωνιστές, που έπρεπε όµως να διαµένουν στην πρωτεύουσα. Δεδοµένου ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε νοµοθετικό σώµα ή κάποια άλλη λαϊκή αντιπροσωπεία, το Συµβούλιο, ως υποκατάστατο αυτών και ταυτόχρονα ανίσχυρο σώµα, θα λειτουργούσε κατευναστικά στη δυσφορία της κοινής γνώµης. Από την άλλη πλευρά έθετε υπό την επιτήρηση του βασιλιά σηµαντικούς ανθρώπους του τόπου. Με το σύνταγµα του 1844 το Συµβούλιο της Επικρατείας καταργήθηκε λόγω της λανθασµένης αντίληψης ότι η ύπαρξή του ήταν ασυµβίβαστη µε το συνταγµατικό πολίτευµα. Επανιδρύθηκε από την Εθνική Συνέλευση του 1862, αλλά καταργήθηκε τρία χρόνια αργότερα. Η ίδρυσή του προβλέφθηκε µε το αναθεωρηµένο σύνταγµα του Με τη σηµερινή του µορφή λειτουργεί από το Μάιο του John Petropoulos, «Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο ελληνικό βασίλειο ( )», τ. Α, Αθήνα (ΜΙΕΤ), 1985, σ

31 οποία θα επηκολούθει αναποφεύκτως την παραίτησίν µου. Υπέκυψα εις τα γεγονότα». Αυτές ήταν οι πρώτες φράσεις που είπε δακρυσµένος και οργισµένος συγχρόνως όταν συνάντησε τους πρέσβεις των ξένων Δυνάµεων. Ο Λάιονς µετέφερε επίσης στον Άµπερντην ότι ο Όθων θεωρούσε το σύνταγµα «λεηλασία». Παρά την άποψή του αυτή όµως ο Όθων, έπειτα από παρέµβαση της βασίλισσας Αµαλίας, δέχθηκε να υπογράψει το διάταγµα για τη σύγκληση της Εθνικής Συνέλευσης, έπαυσε τους υπουργούς της τελευταίας υπό καθεστώς απόλυτης µοναρχίας κυβέρνησης και ανέθεσε τον σχηµατισµό νέας κυβέρνησης στον Ανδρέα Μεταξά. Το νέο υπουργικό συµβούλιο, στο οποίο συµµετείχαν κορυφαία στελέχη της εξέγερσης και στο οποίο εκπροσωπούνταν και τα τρία κόµµατα, είχε την εξής σύνθεση: πρόεδρος και υπουργός των Εξωτερικών ο Ανδρέας Μεταξάς, υπουργός των Στρατιωτικών ο Ανδρέας Λόντος, των Ναυτικών ο Κωνσταντίνος Κανάρης, της Δικαιοσύνης ο Λέων Μελάς, των Εκκλησιαστικών και Παιδείας ο Μιχαήλ Σχινάς, των Οικονοµικών ο Δρόσος Μανσόλας και των Εσωτερικών ο Ρήγας Παλαµήδης. Ο Καλλέργης δεν συµµετείχε στο κυβερνητικό σχήµα, αλλά ανέλαβε την ανώτατη διοίκηση της φρουράς. Μετά την ορκωµοσία των νέων υπουργών, ζητήθηκε από τον Όθωνα η υπογραφή δύο νέων διαταγµάτων, τα οποία θα καθιέρωναν την 3η Σεπτεµβρίου ως εθνική γιορτή Ο Όθων στην επιστολή προς τον πατέρα του περιγράφει τα διλήµµατα που είχε να αντιµετωπίσει: «Εγνώριζα ότι η παραίτησίς µου θα ωδήγει εις αναρχίαν, αν και αυτή η πορεία θα ήτο εις εµέ περισσότερον ευχάριστος. Ακόµη τα στρατεύµατα δεν απεχώρησαν. Επεθύµουν να περιµένουν µέχρι της εµφανίσεως των νέων υπουργών µαζί µου. Μετ αρκετόν χρόνον προσήλθον. Τώρα νέα προέκυψε δυσχέρεια, όταν ηρνήθην να υπογράψω διατάγµατα, δια των οποίων οι ηγέται της επαναστάσεως θα εβραβεύοντο, διότι ετήρησαν την τάξιν, και θα εκόπτετο µετάλλιον και θα ωρίζετο ετήσιος εορτασµός της επετείου». Εν τω µεταξύ οι απεσταλµένοι των δυνάµεων έφθασαν και τον έπεισαν ότι η µόνη δυνατή λύση ήταν η υποχώρησή του. Στη µεταστροφή του βασιλιά συνέβαλε πολύ και η επιµονή της Αµαλίας, που τον βοήθησε να ξεπεράσει την αρχικά κακή ψυχολογική κατάστασή του. Αναµνηστικό µετάλλιο της 3ης Σεπτεµβρίου 1843.

32 και θα απένειµαν στους συνωµότες σιδηρό αριστείο, στη µία όψη του οποίου θα αναγραφόταν η επιγραφή «3 Σεπτεµβρίου 1843» και στην άλλη «Συνταγµατικός Θρόνος» και θα κρεµόταν µε πορφυρή ταινία. Με το δεύτερο διάταγµα ο Όθων απένεµε τη βασιλική ευχαρίστηση στον διοικητή της φρουράς συνταγµατάρχη Δηµήτρη Καλλέργη, στον πρόεδρο του δηµοτικού συµβουλίου της Αθήνας Γιάννη Μακρυγιάννη καθώς και σε άλλους ανώτερους και κατώτερους αξιωµατικούς. Ο βασιλιάς αρνήθηκε την υπογραφή αυτών των τόσο «προσβλητικών» κατά την εκτί- µησή του διαταγµάτων και ζήτησε τη γνώµη των πρέσβεων, τονίζοντας ότι προτιµούσε να παραιτηθεί υπέρ του αδελφού του. Οι πρεσβευτές, θεωρώντας ότι τα περιµάχητα διατάγµατα ταπείνωναν τον Όθωνα, επιχείρησαν, χωρίς αποτέλεσµα, να πείσουν τους υπουργούς να τα αποσύρουν. Τελικά, ύστερα από την επιµονή του Καλλέργη, κατάφεραν να µεταπείσουν τον βασιλιά, ενώ παράλληλα πληροφορούνταν ότι οι συνταγµατικοί είχαν επικρατήσει στο Ναύπλιο, στο Μεσολόγγι και στη Χαλκίδα. Το πλήθος του λαού που ήταν συγκεντρωµένο από το πρωί στην πλατεία, ζητούσε επίµονα να βγει ο βασιλιάς µε τους υπουργούς του στον εξώστη, γιατί διαφορετικά απειλούσε ότι θα παραβιάσει τις πόρτες των ανακτόρων. Ο Όθων τότε υποχώρησε και περιστοιχιζόµενος από τους υπουργούς του εµφανίστηκε στον εξώστη, όπου επίσης τον συνόδευσαν οι ξένοι πρεσβευτές. Έγινε δεκτός από τον λαό µε πολύ ενθουσιασµό και µε τα συνθήµατα: «Ζήτω ο Βασιλεύς! Ζήτω το Σύνταγµα!». Στη συνέχεια, οι υπουργοί αποχώρησαν από τα ανάκτορα. Στην πλατεία καθησύχασαν τον λαό ότι όλα τα αιτήµατά του είχαν γίνει αποδεκτά και µετά το πλήθος άρχισε να αποχωρεί ήρε- µο. Το µεσηµέρι διαλύθηκε και ο στρατός υπό τις ζητωκραυγές του συγκεντρωµένου λαού. Για την τελευταία αυτή πράξη, πριν πέσει η αυλαία, ο Όθων γράφει στον πατέρα του Λουδοβίκο: «Συνεµορφώθην προς τας επιθυµίας των και ενεφανίσθην µε τους Πρέσβεις και Υπουργούς εις τον εξώστην, αλλά µόνον µε δισταγµόν. Έµεινα εκεί µόνον µίαν στιγµήν, του πλήθους επευφηµούντος, και ευθύς αµέσως αποχωρήσαντος. Διαρκούσης της τελευταίας συσκέψεως εγένετο απειλή ανατινάξεως της θύρας δια δυναµίτιδος, και ειδοποίησεν ο Καλλέργης ότι βραδύνοµεν πολύ και ότι πλέον παραχωρεί διορίαν µόνον ενός τετάρτου ακόµη [ ] Είθε ο Θεός να έλθη ταχέως αρωγός εις την Χώραν. Εις ουδεµίαν περίπτωσιν έρχεται βοήθεια εις κυβέρνησιν στερουµένην Το συγκεντρωµένο πλήθος του λαού στη µετέπειτα ονοµαζό-

33 Πώς είδε την 3η Σεπτεµβρίου µια Δανέζα της οθωνικής Αυλής, η Χριστιάνα Λυτ* «3 Σεπτεµβρίου Τη νύχτα ξυπνήσαµε όλοι από φοβερούς αλαλαγµούς χιλιάδων ανθρώπων. Στην αρχή νοµίσαµε ότι έρχονταν από το γερµανικό σύλλογο «Φιλαδέλφεια», γιατί οι θαµώνες του διασκέδαζαν πάντα κάνοντας πολλή φασαρία. Όταν όµως κοιτάξαµε καλύτερα, είδαµε στο φως του φεγγαριού, ότι όλη η πλατεία του παλατιού ήταν γεµάτη στρατιώτες και πολίτες που κραύγαζαν Ζήτω το Σύνταγµα. Δεν ήταν καθόλου ευχάριστα όλ αυτά. Είχαµε βέβαια ακούσει κάτι ψιθύρους για στρατιωτική επανάσταση, αλλά είπαµε ότι θα ταν απλές διαδόσεις. Φαίνεται όµως ότι τα πράγµατα ήταν πολύ σοβαρά, γιατί τα κανόνια είχαν µεταφερθεί ως το παλάτι, µε γυρισµένη την µπούκα τους προς την είσοδό του και τα φιτίλια έτοιµα για άναµµα. Κανένας µας δεν έπρεπε να βγει έξω. Ο λαός ήταν έξαλλος κι απαιτούσε να φύγουν όλοι οι Γερµανοί από τις δηµόσιες θέσεις και να δοθεί Σύνταγµα. Αν ο βασιλιάς δεν δεχόταν, θα τους έσφαζαν όλους µέσα στο παλάτι. Ο βασιλιάς ήταν πολύ αναποφάσιστος και δίσταζε µέχρι το µεσηµέρι στις 12, οπότε αποφάσισε επιτέλους να υπογράψει, αναγκαστικά βέβαια. Έτσι η Ελλάδα απόχτησε Σύνταγµα. Ο κόσµος ζητωκραύγαζε τώρα το ίδιο όσο και πριν. Το βράδυ που καθόµαστε έξω στην αυλή, τα βόλια σφύριζαν στ αυτιά µας και καταλάβαµε ότι ο κόσµος ήταν οπλισµένος, τη φορά όµως τούτη πυροβολούσε από χαρά και ενθουσιασµό. Χωθήκαµε µέσα, κλείσαµε και την πόρτα, δεν µπορούσαµε όµως να ησυχάσουµε. 7 Σεπτεµβρίου Μας ήρθαν πολλοί Γερµανοί από αυτούς που είχαν απολυθεί. Όλοι ήθελαν χρήµατα για το ταξίδι τους. 10 Σεπτεµβρίου [ ] Ο Καλλέργης ορίστηκε διοικητής της Αθήνας κι υπασπιστής του βασιλιά. Αυτός ο ίδιος, ο υποκινητής του κινήµατος, τώρα θα είναι υπεύθυνος για την ασφάλεια! Δεν ξέρω πώς γίνονται αυτά. Αρχίζω όµως να ενδιαφέροµαι τόσο πολύ για την πολιτική, που µόλις και σκέφτοµαι το νοικοκυριό µου. 15 Σεπτεµβρίου [ ] Λένε ότι όλοι οι ξένοι κρατικοί υπάλληλοι που χάνουν τη θέση του, παίρνουν 400

34 δραχµές για το ταξίδι τους. Δεν είναι πολλά µετά από σχεδόν δέκα χρόνια υπηρεσία, όταν µάλιστα σε πετούν στο δρόµο χωρίς δουλειά και πόρους για να ζήσεις». Χριστιάνα Λυτ, «Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα» (Μαρτυρία της εποχής. Σηµειωµατάριο, Ηµερολόγιο, Γράµµατα), µτφρ.-επιµ-σχόλια Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Αθήνα (Ερµής) 1988, σ * Η Χριστιάνα Λυτ ήταν σύζυγος του Γερµανού θεολόγου Άσµους Χάινριχ Φρήντριχ Λυτ, που είχε διοριστεί προσωπικός ιερέας της προτεστάντισσας βασίλισσας Αµαλίας και έµειναν στην Ελλάδα από το 1839 µέχρι το Στο διάστηµα αυτό η Λυτ κρατούσε σηµειώσεις και ηµερολόγιο που αποτελούν αρκετά ενδιαφέρουσες πηγές, αφού απηχούν την ιδεολογική θέση ενός ανθρώπου της Αυλής. χρηµάτων». Ο Όθων στο τέλος της επιστολής του διατηρούσε επιφυλάξεις για την αποκατάσταση της ειρήνης και οµαλότητας, φοβούµενος ότι οι στρατιώτες δεν θα επανέρχονταν στην τάξη και ότι θα επικρατούσε αναρχία. Η στάση των ξένων πρέσβεων «Μολονότι ο στρατός έλαβε µέγα µέρος εις την εξέγερσιν, η επανάστασις αυτή δεν είχε καθόλου στρατιωτικόν χαρακτήρα. Κατευθυνοµένη παρ ανδρών κατά το πλείστον ξένων προς τον στρατόν, υπήρξεν η έκφρασις της ιδίας σκέψεως, της ιδίας ανάγκης, ενός αισθήµατος καθολικού. Λαός και στρατός επεθύµουν τα ίδια πράγµατα και δια να τα επιτύχουν ο λαός ευρίσκετο εν εξεγέρσει, εκραύγαζεν, ενώ ο στρατός επετήρει την τάξιν και συνεκράτει τον λαόν επιδιώκων τον αυτόν σκοπόν», παρατηρεί ο Πισκατόρυ στην έκθεσή του προς τον Γκιζό. Στην άποψη αυτή συνέκλιναν και οι πρεσβευτές της Αγγλίας και της Ρωσίας. Γράφουν στην κοινή έκθεσή τους προς τη συνδιάσκεψη του Λονδίνου στις 3/15 Σεπτεµβρίου: «Η κίνησις ήτο οµόθυµος και η στάσις, στρατιωτική και πολιτική συγχρόνως, έφθασε µέχρι των Ανακτόρων, χωρίς να συναντήση καµίαν αντίστασιν». Το διπλωµατικό σώµα στην Αθήνα, µόλις πληροφορήθηκε την εξέγερση, έσπευσε να

35 συµπαρασταθεί στον βασιλιά. Μόλις έφθασαν οι πρεσβευτές στην πλατεία των ανακτόρων, εµποδίστηκε η είσοδός τους στο παλάτι, καθώς και η επικοινωνία τους µε τον βασιλιά. Επειδή ο Αυστριακός πρεσβευτής Πρόκες-Όστεν απουσίαζε, ο Πισκατόρυ θεωρούσε απαραίτητη την παρουσία του και ζήτησε να τον ειδοποιήσουν, υπολογίζοντας πολύ στη βοήθειά του για ένα διάβηµα από κοινού µε τους πρέσβεις της Αγγλίας και της Ρωσίας. Κατά τον Πισκατόρυ, τόσο ο Άγγλος όσο και ο Ρώσος ήταν ελάχιστα διατεθειµένοι να το κάνουν, φοβούµενοι ότι ο βασιλιάς θα ζητούσε τη συµβουλή τους. Παρ όλα αυτά, ο Πισκατόρυ έκρινε ότι ένα τέτοιο επίσηµο διάβηµα θα ωφελούσε τη δύσκολη θέση του Όθωνα και θα αποδείκνυε ότι «υπήρχεν ένα όριον, το οποίον πάση θυσία δεν θα επιτρέποµεν να υπερβούν» οι επαναστάτες. Σε περίπτωση δηλαδή κινδύνου εκθρόνισης του βασιλιά, οι πρέσβεις θα δήλωναν την ισχυρή αντίθεσή τους. Οι πρέσβεις συγκεντρώθηκαν στο σπίτι του Κατακάζυ, προκειµένου να καταστρώσουν ένα κοινό σχέδιο δράσης. Ο Πισκατόρυ επέµενε τόσο πολύ στη θέση του, που δήλωσε ότι εάν το διάβηµα δεν γινόταν από κοινού, ήταν αποφασισµένος να παρέµβει µόνος του. Νέα προσπάθεια των πρέσβεων να εισέλθουν στα ανάκτορα απορρίφθηκε κατηγορη- µατικά. Ανέµεναν έτσι στο σπίτι του Κατακάζυ «συνεχώς αποστέλλοντες άνθρωπον ζητούντες όπως [τους] επιτραπή η είσοδος εις τα ανάκτορα». Για τις αντιδράσεις των πρέσβεων στη διάρκεια αυτής της αναµονής ενδιαφέρουσες είναι οι περιγραφές του Πισκατόρυ: ο Κατακάζυ «κατείχετο υπό χαρακτηριστικής αθυµίας [προφανώς φοβούµενος ότι ο Όθων δεν επρόκειτο να παραιτηθεί], ο Λάιονς «εδικαιολόγει το παν», ο (Πρώσος) Μπρασιέ (Brassier) «κατηγόρει το παν», ο (Αυστριακός) Πρόκες- Όστεν (Prokesch-Osten) «κατηγόρει τας πράξεις και εδικαιολόγει τα πρόσωπα», ο (Βαυαρός) ντε Γκασσέ (de Gasser) «άνευ διακοπής επανελάµβανεν ότι το γενόµενον ήτο αναπόφευκτον», τέλος ο ελληνικής καταγωγής Τούρκος Μουσούρος «εξεπλήσσετο ότι µετά πάροδον µιας µόλις εικοσαετίας επέτυχον εις τας Αθήνας την ανακήρυξιν συντάγµατος». Οι πρέσβεις των «προστάτιδων» Δυνάµεων, σύµφωνα µε τον Μακρυγιάννη, γνώριζαν για τη συνωµοσία και περίµεναν και ήλπιζαν ότι η συνωµοσία θα προωθούσε τελικά τις επιδιώξεις των κυβερνήσεών τους. Πάντως, οι περισσότεροι υποψιάζονταν ανά- µειξη του Κατακάζυ, πιστεύοντας ότι επιθυµούσε την αντικατάσταση του Όθωνα µε Προσωπογραφία του Γάλλου πρέσβη στην Ελλάδα, Πισκα-

36 ορθόδοξο πρίγκιπα. Ο δε Δραγούµης µνηµονεύει ότι την επόµενη ηµέρα ο Ρώσος πρεσβευτής συµβούλευσε τον Όθωνα µέσω του Βαυαρού πρεσβευτή να διορίσει αντιβασιλέα και να φύγει στο εξωτερικό, µε αποτέλεσµα να προκληθεί αναρχία και αργότερα οι Έλληνες µετανοηµένοι να τον ικετέψουν να επιστρέψει. Κατά τον Δραγούµη, το γεγονός αυτό δείχνει πόσο πολύ ήθελε ο Κατακάζυ να αποµακρυνθεί ο Όθων από τον θρόνο και την Ελλάδα. Ο Όθων όµως αντιλήφθηκε το τέχνασµα του Κατακάζυ και την ύστατη προσπάθειά του να τον εξωθήσει σε παραίτηση «οικειοθελώς», αφού είχε αποτύχει να τον εξαναγκάσει να παραιτηθεί. Ορισµένοι επίσης υποψιάζονταν ανάµειξη του Λάιονς και, κατά τον αγγλόφιλο Δραγούµη, ο Καλλέργης απαγόρευσε την είσοδο των πρέσβεων στα ανάκτορα έπειτα από υπόδειξη του ελληνοµαθούς γραµµατέα της αγγλικής πρεσβείας Γκρίφιθς (Griffiths), για να µην εξωθηθεί σε παραίτηση ο βασιλιάς και για να υπογράψει το σύνταγµα. Η Αγγλία δεν επιθυµούσε την πτώση του Όθωνα και ο Λάιονς, αντιλαµβανόµενος τον κίνδυνο, ειδοποίησε τον Ανδρέα Λόντο «να προσέξη καλώς να µη πειραχθή µηδέ θριξ της κεφαλής του βασιλέως». Η αυστριακή διπλωµατία διατύπωσε κατηγορίες κατά του «υπεράνω υποψίας» Πισκατόρυ. Το γεγονός όµως ότι οι πρέσβεις δεν διαµαρτυρήθηκαν, ισοδυναµεί µε ηθική υποστήριξη προς την επανάσταση. Τα γεγονότα της 3ης Σεπτεµβρίου είχαν διαφορετική απήχηση στις ξένες Δυνάµεις, ανάλογα µε τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής της καθεµίας. Η πολιτειακή µεταβολή της Ελλάδας είχε θετική αποδοχή από την Αγγλία, κατά την οποία το σύνταγµα ήταν µεγάλη τιµή για το ελληνικό έθνος, όπως και η διαγωγή του βασιλιά του. Ο δε υπουργός Εξωτερικών Άµπερντην θεωρούσε τη µεταβολή αναγκαία και δικαιολογηµένη λόγω των παρεκτροπών της αρχής, ενώ ήταν εντυπωσιασµένος για τη φρόνηση µε την οποία αυτή πραγµατοποιήθηκε, για την οµοφωνία µε την οποία «όλον το έθνος εδέχθη αυτήν». Η αντίδραση αυτή της αγγλικής κυβέρνησης δηλώνει τον ενθουσιασµό της για τη νίκη της αγγλικής διπλωµατίας έναντι των ρωσικών συµφερόντων. Πράγµατι, ο Ρώσος πρέσβης Κατακάζυ µε τη συµπεριφορά του και την παρότρυνσή του στον βασιλιά για παραίτηση, προκάλεσε τη δυσαρέσκεια του Όθωνα προς το Ρωσικό Κόµµα. Η ρωσική πολιτική είχε πλέον χάσει πολύτιµο έδαφος και έβγαινε ζηµιωµένη από το κίνηµα της 3ης Σεπτεµβρίου. Γι αυτό λοιπόν η Ρωσία έσπευσε να Ο Άγγλος πρεσβευτής Έντµουντ Λάιονς θεωρήθηκε από πολ-

37 δηλώσει την αντίθεσή της στη στάση του πρέσβη της και να καταδικάσει τις πρωτοβουλίες του. Μετά από λίγο ο τσάρος Νικόλαος Α, αγανακτισµένος και αφήνοντας ακάλυπτο τον Κατακάζυ, τον ανακάλεσε στη Ρωσία. «Διώκω από της υπηρεσίας µου τοιούτον προδότην, άξιον θανάτου. Πώς είναι δυνατόν ο ιδικός µου πρέσβης να συµβουλεύση εις τον Βασιλέα Όθωνα να υπογράψη την ατίµωσιν αυτού;». Για µεγάλο διάστηµα η ρωσική πρεσβεία στην Αθήνα έµεινε χωρίς πρέσβη και στη θέση του είχε επιτετραµµένο. Η Γαλλία, µέσω του υπουργού της των Εξωτερικών Γκιζό, δεν πίστευε ότι ο τσάρος ενθάρρυνε την εξέγερση της 3ης Σεπτεµβρίου και αυτό γιατί τον θεωρούσε άτολµο και άνθρωπο που δεν προκαλούσε τα γεγονότα, αλλά τα δεχόταν όπως έρχονταν και εκ των υστέρων προσπαθούσε να τα εκµεταλλευτεί ανάλογα µε τα συµφέροντα της χώρας του. Η Γαλλία, συνεπώς, η οποία υποστήριζε τη συνταγµατική µοναρχία, δεν µπορούσε παρά να είναι ικανοποιηµένη µε τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Όπως διαπιστώνεται από την αλληλογραφία του υπουργού Εξωτερικών Γκιζό µε τον πρέσβη στην Αθήνα Πισκατόρυ, κρίθηκε ότι ο ελληνικός θρόνος έπρεπε να στηριχθεί µε κάθε τρόπο. Ο Γκιζό, θιασώτης του συνταγµατικού πολιτεύµατος, ζητούσε από τον Πισκατόρυ να συγκεντρώσει γύρω από τον βασιλιά αφοσιωµένους στη χώρα τους Έλληνες και να συµβάλει στη σταθεροποίηση του βασιλικού κύρους. Θεωρούσε τον βασιλικό θεσµό βάθρο του κοινωνικού οικοδοµήµατος, κεντρικό, ελατήριο της κυβέρνησης και πρωταρχική εγγύηση των δηµόσιων ελευθεριών. Συνεπώς, η Γαλλία όφειλε να υποστηρίξει µε κάθε τρόπο τον Όθωνα. Έναν Όθωνα όµως που δεν µπορούσε να ανταποκριθεί στις περιστάσεις, όπως τουλάχιστον έδειξε ο τρόπος µε τον οποίο αντιµετώπισε το σεπτεµβριανό κίνηµα. Τις επιφυλάξεις του για την επάρκεια του βασιλιά διατύπωνε ο Πισκατόρυ προς τον Γκιζό στην προαναφερθείσα έκθεσή του της 4ης Σεπτεµβρίου, λίγες µόλις ώρες µετά τα γεγονότα. «Είµαι περισσότερον πεπεισµένος παρά ποτέ, ότι δεν είναι προωρισµένος να κυβερνήση επί µακρόν την Ελλάδα. Πώς να φαντασθή τις ότι είναι δυνατόν να κατευθύνη µίαν Εθνικήν Συνέλευσιν, να εφαρµόση ένα Σύνταγµα το οποίον θα είναι προφανώς πολύ ελλιπές. Δεν επήρκεσεν εν τη προσπαθεία, τόσον εύκολον εις την Ελλάδα, υπό το καθεστώς της απολύτου µοναρχίας είναι αδύνατον να φέρη εις πέρας την προσπάθειαν η οποία αρχίζει τώρα δι αυτόν ή αντιθέτως η καλή θέλησις, η ευφυΐα της χώρας Γκραβούρα εποχής, στην οποία απεικονίζεται η «αναίµακτη»

38 θα πληρώσουν τα έξοδα της µεγάλης αυτής δυσκολίας. Γνωρίζω βεβαίως ότι πρέπει να τον βοηθήση τις δια των καλυτέρων συµβουλών, δια της πλέον αποφασιστικής υποστηρίξεως». Παράλληλα, ο Γάλλος πρέσβης δεν απέκλειε «εν πιθανόν γεγονός» και επεσήµαινε στην κυβέρνησή του ότι θα έπρεπε να είναι προετοιµασµένη. Κατά τη γνώµη του, επίσης, επιβαλλόταν µεγαλύτερη προσοχή στους διπλωµατικούς χειρισµούς, γιατί πλέον αµφέβαλλε εάν το κοινό µέτωπο Γαλλίας, Αγγλίας και Ρωσίας σχετικά µε τη νέα κατάσταση που διαµορφωνόταν στην Ελλάδα, θα διατηρείτο στο µέλλον. Ο Πισκατόρυ ανησυχούσε γιατί, κατά τις εκτιµήσεις του, το Ρωσικό Κόµµα δεν επιθυµούσε τον Όθωνα: «οι πραγµατικοί Ναπαίοι [ρωσόφιλοι] ήθελον και θέλουν ακόµη την έκπτωσίν του». Αντίθετη µε την Αγγλία και τη Γαλλία ήταν η θέση του Αυστριακού καγκελάριου Μέττερνιχ, ο οποίος θεωρούσε ότι ο ελληνικός θρόνος δεν υφίστατο πλέον: «Βασιλεύς εξαναγκασθείς να δώση όρκον εις νόµον θεµελιώδη του κράτους, το οποίον µόλις ιδρύθη, δεν βασιλεύει πλέον και η κυβέρνησις αντ αυτού είναι φατρία υποτεταγµένη εις την αυτή τύχην την των φατριών όλων του παρελθόντος, του παρόντος και του µέλλοντος». Επίσης ενηµέρωνε τον πρέσβη του Πρόκες-Όστεν ότι η Αυστρία δεν επρόκειτο να αναµειχθεί στις ελληνικές υποθέσεις, αλλά όφειλε να επαγρυπνεί για πιθανές επιπτώσεις στις γειτονικές βαλκανικές χώρες. Παρόµοια ήταν και η θέση της Πρωσίας. Όσο για τη Βαυαρία, ο Λουδοβίκος θεωρούσε το Σύνταγµα «ολέθριον» για την Ελλάδα Ο Αυστριακός καγκελάριος Μέττερνιχ, αρνούµενος να αναµει- Χαρακτηριστικά είναι όσα τόνιζε στις 4/16 Σεπτεµβρίου ο Ανδρέας Μεταξάς (ως πρόεδρος του επαναστατικού υπουργικού συµβουλίου) σε επίσηµη έκθεσή του προς τους πρεσβευτές των ευρωπαϊκών Δυνάµεων (φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών): «Το κίνηµα είναι εκδήλωσις των αισθηµάτων και πόθων συσσώµου του Έθνους. Η σύµπραξις του στρατού ησφάλισε την τάξιν και η επέµβασις του Συµβουλίου της Επικρατείας περιβληθέντος εξουσίας εκτάκτους, αλλ αναποφεύκτους εκ της των περιστάσεων επιβολής και της ανάγκης της σωτηρίας του θρόνου και της πολιτείας, εχρησίµευσεν προς επιτάχυνσιν του κινήµατος. Ούτω ετερµατίσθη εν γαλήνη και τάξει τελεία, διαδήλωσις απηχήσασα τους πόθους του Έθνους όλου». Ζωγραφική σύνθεση εµπνευσµένη από την επανάσταση της

39 και πίστευε ότι λόγω της ύπαρξης πολλών πολιτικών κοµµάτων και πολλών πολιτικών ανδρών η νέα πολιτική κατάσταση θα τροφοδοτούσε φιλοδοξίες και ιδιοτέλειες. Ο πατέρας του Όθωνα δεν παρέλειπε επίσης να επαινέσει τη «µεγαλόφρονα» συ- µπεριφορά του γιου του που θυσίασε το αίσθηµα της βασιλικής αξιοπρέπειας για το καλό του λαού του. Ενόψει δε του συντάγµατος που θα ψήφιζε η Εθνοσυνέλευση, εξακολουθούσε να θεωρεί τον ελληνικό λαό ανώριµο και εφιστούσε την προσοχή του γιου του στην ψήφιση συντάγµατος µοναρχικού, αποκλείοντας παράλληλα κάθε ενδεχόµενη διάθεση για αντεπανάσταση. Η οθωµανική Πύλη ανησυχούσε ότι η 3η Σεπτεµβρίου θα πυροδοτούσε τις εθνικές αναζητήσεις των υπόδουλων ελληνικών πληθυσµών της αυτοκρατορίας. Όπως γινόταν κάθε φορά σε παρόµοιες περιπτώσεις, η µονίµως δύσπιστη και καχύποπτη Πύλη φοβόταν για ενδεχόµενη εξέγερση των «ραγιάδων» χριστιανών και γι αυτό έλαβε προληπτικά στρατιωτικά µέτρα στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία, περιοχές που συνόρευαν µε το ελληνικό βασίλειο. Το λάβαρο των επαναστατών της 3ης Σεπτεµβρίου, στο Αποτιµήσεις Η εξέγερση της 3ης Σεπτεµβρίου 1843 ήταν µια ιδιότυπη αναίµακτη εξέγερση, στην οποία συµµετείχαν ενωµένοι στρατός και λαός. Η ειρηνική και ήπια εξέλιξή της ήταν αποτέλεσµα τύχης, όπως υποστηρίζει ο Μιχαήλ Στασινόπουλος, ενώ δεν ήταν δύσκολο τα πράγµατα να ξεφύγουν από κάθε έλεγχο. Η εφηµερίδα Αθηνά εξήρε τη σηµασία του κινήµατος, χάρη στο οποίο οι Έλληνες αποδείκνυαν την αγάπη για την πολιτική τους ανεξαρτησία και ελευθερία, για την απόκτηση των δικαιωµάτων τους και µάλιστα µε πολιτισµένο και αναίµακτο τρόπο, «χωρίς ν αφήσωσιν ουδεµίαν κηλίδα εις την ιστορίαν [ ] Δέκα έτη τους εσυκοφάντησαν ως ανθρώπους πλήρεις παθών και µίσους και δόλου, τους εξηυτέλισαν, ως υποµένοντας την δουλείαν και την διαφθοράν, και εις µίαν ηµέραν έδειξαν ούτοι πόσον είναι ζηλότυποι της ελευθερίας των, πόσον είναι επιεικείς µετά την νίκην, πόσον είναι γενναίοι προς τους προξένους της δυστυχίας των». Η ηρεµία και η τάξη που επικράτησε κατά το κίνηµα προξένησαν ζωηρή εντύπωση και στους πρέσβεις της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Αυτό επισηµαίνει ο Γάλλος Πισκατόρυ σε σχετική έκθεσή του προς τον Γκιζό, στις 7/19 Σεπτεµβρίου: «Είναι