Οι Έλληνες Αλλάζουν Ιδέες για την Ευρώπη και τον Κόσμο;

Transcript

1 Οι Έλληνες Αλλάζουν Ιδέες για την Ευρώπη και τον Κόσμο; Νίκος Μαραντζίδης Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Επιστημονικός υπεύθυνος της Έρευνας Μάρτιος 2017

2 2 Περιεχόμενα Α Β ΕΙΣΑΓΩΓΉ...3 Η ΕΥΡΏΠΗ ΚΑΙ ΕΜΕΊΣ: Η ΑΝΆΔΥΣΗ ΕΝΌΣ ΙΣΧΥΡΟΎ ΕΥΡΩΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΎ... 7 Β1. Aπό τη Δεκαετία του 70 μέχρι το Β2. Από το 2009 Μέχρι Σήμερα Β3. Το Ευρώ Β4. Συμπεράσματα Η OΙΚΟΝΟΜΊΑ ΚΑΙ ΕΜΕΊΣ: Η AΜΦΙΣΒΉΤΗΣΗ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΟΤΎΠΩΝ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΊΤΕΥΣΗΣ Γ1. Η Κρίση Οφείλεται στις Δικές μας Αδυναμίες Γ2. Λιγότερους Φόρους, Παρακαλώ! Γ3. Τι είδους Κράτος Χρειαζόμαστε; Μικρότερο! Γ4. Η Κοινωνία Αλλάζει Υπόδειγμα Σκέψης Δ Ε ΣΤ ΕΜΕΊΣ ΚΑΙ ΟΙ «ΆΛΛΟΙ»: ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΌ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΆΣΤΕΥΣΗ ΩΣ ΝΈΟ ΖΉΤΗΜΑ...33 Δ1. Πριν από την Προσφυγική κρίση Δ2. Το Προσφυγικό και Μεταναστευτικό Ζήτημα Μετά την Κρίση Δ3. Οι Πρόσφυγες ως Ισλαμική Απειλή; Δ4. Ένας Ευρωπαϊκού Τύπου Συντηρητισμός; ΕΜΕΊΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΉ: ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑ ΣΕ ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ ΚΥΝΙΣΜΟΎ Ε1. Τα Σημάδια της Κρίσης πριν από την Κρίση Ε2. Τα Χρόνια του ΣΥΡΙΖΑ ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ...50

3 3 ΟΙ ΈΛΛΗΝΕΣ ΑΛΛΆΖΟΥΝ ΙΔΈΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΏΠΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΌΣΜΟ Νίκος Μαραντζίδης Μάρτιος 2017 Εισαγωγή Α

4 4 Α. Εισαγωγή Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία των κοινωνιών που αποδεικνύονται καθοριστικές, όχι μόνο επειδή εξαιτίας του ενός ή του άλλου γεγονότος σημαδεύουν τη ζωή των ανθρώπων, αλλά και επειδή επιδρούν στην κοινωνική συνείδηση με τόσο βαθύ και καθοριστικό τρόπο, ώστε να κατορθώνουν να διαμορφώνουν τη συλλογική οπτική για πολύ καιρό. Πράγματι, όταν η συγκυρία είναι τόσο κρίσιμης σημασίας που να μπορεί να αγγίξει με τρόπο άμεσο το έθνος στο σύνολό του, όπως συμβαίνει με έναν πόλεμο ή με μια οικονομική χρεοκοπία, τότε καταγράφονται σοβαρές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους, το διεθνές περιβάλλον και τη θέση τους στον κόσμο. Στη χώρα μας, κατά τη διάρκεια του 20 ού αιώνα, μπορούμε να καταγράψουμε τρεις τέτοιες «στιγμές»: τον Εθνικό Διχασμό και στη συνέχεια τη Μικρασιατική Καταστροφή, τον Εμφύλιο Πόλεμο και τη δικτατορία των Συνταγματαρχών. Ο Εθνικός Διχασμός δίχασε βαθιά τη χώρα γύρω από την ποικιλόμορφη αντίθεση βενιζελικών-αντιβενιζελικών. Οι Έλληνες μέσω της υποστήριξής τους στο ένα ή στο άλλο στρατόπεδο εξέφραζαν ταυτόχρονα ένα συλλογικό πολιτικό σχέδιο. Στη συνέχεια η Μικρασιατική Καταστροφή, πέρα από τις τραγικές συνέπειές της στη ζωή των ανθρώπων, ιδιαίτερα των προσφύγων και σε όσων πολέμησαν στο μέτωπο, είχε καταλυτικό ρόλο στο τέλος της Μεγάλης Ιδέας ως εθνικού οράματος. Υπό αυτήν την έννοια, η ήττα στο μικρασιατικό μέτωπο ήταν κάτι πολύ περισσότερο από μια στρατιωτική ήττα ή το τέλος μιας εποχής. Ήταν η δραματική αλλαγή της αντίληψης για τη θέση της Ελλάδας στην ανατολική Μεσόγειο και στον κόσμο. Ο ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, ο πρώτος θερμός πόλεμος του Ψυχρού Πολέμου, έφερε την ελληνική κοινωνία σε επαφή με τη νέα, παγκόσμια διαίρεση. Ο Εμφύλιος παρήγαγε μια βαθιά κοινωνική διαίρεση ανάμεσα σε κομμουνιστές και αντικομμουνιστές, ή σύμφωνα με την ορολογία της εποχής ανάμεσα σε εθνικόφρονες και μη. Η πολιτική και ιδεολογική πρόσληψη της μεταπολεμικής εποχής περιστράφηκε γύρω από τη δυναμική της παραπάνω σύγκρουσης 1. Έτσι, από τη διαίρεση μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών και τις αντιθέσεις γύρω από το πολιτειακό ζήτημα, η ελληνική κοινωνία άρχισε να σκέφτεται τον κόσμο στη βάση των διαιρέσεων μεταξύ κομμουνισμού 1. Για το θέμα βλ. Γεράσιμος Μοσχονάς, «Η διαιρετική τομή δεξιάς-αντιδεξιάς στη μεταπολίτευση ( ). Περιεχόμενο της τομής και όψεις της στρατηγικής των κομμάτων του δεξιού υποσυστήματος», στο Νίκος Δεμερτζής (επιμ.), Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα, Αθήνα, Οδυσσέας, 1994, σελ Nikos Marantzidis, Lamprini Rori, Sinistra e destra in Grecia dal XX al XXI secolo (με Lamprini Rori), Memoria e Ricerca, 2012, 41:

5 5 και ελεύθερου κόσμου, δεξιάς-αριστεράς, ελευθερίας και ισότητας. Δεν ήταν βέβαια ο Εμφύλιος Πόλεμος που εισήγαγε τις παραπάνω έννοιες και αξίες αλλά ήταν αυτός που λειτούργησε ως καταλύτης, που τις πυροδότησε και επέβαλε την επανατοποθέτηση των ανθρώπων πάνω σε νέα βάση. Η δικτατορία είχε τη δική της συμβολή στη συλλογική μας συνείδηση, ιδιαιτέρως μάλιστα ο τρόπος με τον οποίο αυτή κατέρρευσε. Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου το 1973 και στη συνέχεια η τραγωδία της Κύπρου το 1974 είχαν κρίσιμη επίδραση στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας και συνέβαλαν με καθοριστικό τρόπο στον σχηματισμό αντιλήψεων που έμειναν για πολλά χρόνια κυρίαρχες. Η πτώση της δικτατορίας και η νέα δίψα για δημοκρατία κατά τη Μεταπολίτευση μπόλιασαν την ελληνική κοινωνία με τις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στη συνέχεια η πολιτική αλλαγή του 1981 υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη των πραγμάτων, καθώς η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία δεν σηματοδότησε απλώς μια κυβερνητική αλλαγή, αλλά μια σημαντική πολιτικο-ιδεολογική στροφή, που επηρέασε βαθιά την ελληνική κοινωνία. Η ελληνική κοινή γνώμη αγκαλιάζει σε αυτήν τη φάση «νέες αξίες», όπως ο αντιαμερικανισμός ή ο σοσιαλισμός, που ναι μεν δεν της ήταν άγνωστες αλλά τώρα γίνονται ηγεμονικές. Οι συνέπειες αυτής της ιδεολογικής μεταβολής υπήρξαν πραγματικά βαθιές και μακροχρόνιες. Υπό αυτήν την οπτική, η περίοδος αποτέλεσε την αφετηρία ευρύτερων μεταβολών στην ελληνική κοινωνία, τόσο στη σφαίρα της διακυβέρνησης όσο και στο επίπεδο της κοινωνικής κουλτούρας Για τη Μεταπολίτευση βλ. Γιάννης Βούλγαρης, Η μεταπολιτευτική Ελλάδα , Αθήνα, Θεμέλιο, Υπό αυτό το πρίσμα, είναι εύκολο να αντιληφθεί κάποιος γιατί το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης το 2009 και η προσφυγή της Ελλάδας στον μηχανισμό στήριξης Ε.Ε. ΔΝΤ ΕΚΤ, που ανακοίνωσε ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου την Παρασκευή 23 Απριλίου 2010 από το ακριτικό νησί Καστελόριζο με μια δραματική δήλωση, αποτελούν επίσης μία περίοδο-σταθμό για την εξέλιξη των αντιλήψεων της ελληνικής κοινωνίας. Η συζήτηση γύρω από το μνημόνιο και συνολικότερα τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας λειτούργησε ως μια νέα διαιρετική τομή, δίπλα στη διαίρεση Δεξιάς-Αριστεράς (ή Δεξιάς-Αντιδεξιάς, όπως γράφει ο Γ. Μοσχονάς). Ήταν η πρώτη φορά μετά την είσοδο της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση που το ζήτημα της θέσης μας στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα απασχόλησε τόσο πολύ τη δημόσια συζήτηση και τη δημόσια αντιπαράθεση μεταξύ των κομμάτων και των πολιτικών ηγεσιών. Μπορεί η οικονομική κρίση να μη συγκρίνεται με τη σημασία, το βάθος και τη δραματικότητα προγενέστερων συγκρούσεων, όπως αυτή του Εμφυλίου ή του Εθνικού Διχασμού, εντούτοις δεν πρέπει να υποτιμηθεί το γεγονός ότι μέσα στις συνθήκες της οικονομικής κρίσης γεννήθηκε μια νέα βαθιά κοινωνικο-πολιτική διαίρεση, που δεν υπήρχε μέχρι το 2010 και οι συνέπειες της οποίας φαίνονται σε πολλά επίπεδα. Ας σημειωθεί, για παράδειγμα, το πλέον προφανές: η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ δεν θα μπορούσε ποτέ να

6 6 σχηματιστεί, αν η διαίρεση γύρω από το μνημόνιο δεν είχε επιτρέψει να διαμορφωθούν αντιλήψεις και στάσεις που να την κάνουν αποδεκτή από τους ψηφοφόρους των δύο κομμάτων. Ένα ριζοσπαστικό αριστερό κόμμα συμμάχησε κυβερνητικά, όχι συγκυριακά αλλά σταθερά, με ένα πολύ συντηρητικό κόμμα, ουσιαστικά στη βάση μόνον αυτής της διαίρεσης. Αν αφαιρέσουμε το θέμα του μνημονίου, σε πόσα άλλα πράγματα συμφωνούν αυτά τα δύο κόμματα, άραγε; Αυτή η αλλαγή αντιλήψεων και στάσεων μέσα στα χρόνια της κρίσης βρίσκεται σε συνεχή διαμόρφωση, σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορούμε να πούμε ότι τώρα βρισκόμαστε σε μεταβατική φάση. Παρ όλα αυτά, η καταγραφή όψεων των αντιλήψεων της ελληνικής κοινωνίας, μέσα από πολλές έρευνες κοινής γνώμης που έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια, μας επιτρέπει να βγάλουμε αρκετά συμπεράσματα για το πού βρισκόμαστε και προς τα πού βαδίζουμε. Οι έρευνες κοινής γνώμης, ιδιαίτερα αυτές που έχει πραγματοποιήσει τα τελευταία χρόνια ο οργανισμός έρευνας και ανάλυσης διανεοσις υπό τον τίτλο «Τι πιστεύουν οι Έλληνες», δείχνουν ότι κάτι αλλάζει ως προς τις αντιλήψεις της ελληνικής κοινωνίας για τον κόσμο και αυτές οι μεταβολές δεν είναι επιφανειακές, αλλά ανατρέπουν παγιωμένες πεποιθήσεις ετών 3. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, σε δύο τομείς οι αλλαγές αυτές φαίνονται διά γυμνού οφθαλμού: πρώτον στο ζήτημα της στάσης των Ελλήνων έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης και δεύτερον στο ζήτημα της οικονομίας και της γενικότερης αντίληψης περί οικονομικής εμπλοκής του κράτους. 3. διανεοσις, Τι Πιστευύουν οι Έλληνες, Φεβρουάριος dianeosis.org/research/greek_values/ Αν κάτι έπρεπε να ειπωθεί εισαγωγικά, είναι ότι οι έρευνες αυτές δείχνουν πως «κάτι αλλάζει» στην ελληνική κοινωνία. Το τι ακριβώς θα φανεί στη συνέχεια.

7 7 ΟΙ ΈΛΛΗΝΕΣ ΑΛΛΆΖΟΥΝ ΙΔΈΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΏΠΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΌΣΜΟ Νίκος Μαραντζίδης Μάρτιος 2017 Η Ευρώπη και Εμείς: Η Ανάδυση ενός Ισχυρού Ευρωσκεπτικισμού Β

8 8 Β. Η Ευρώπη και Εμείς: Η Ανάδυση ενός Ισχυρού Ευρωσκεπτικισμού Β1. Aπό τη Δεκαετία του 70 μέχρι το 2009 Η σχέση της ελληνικής κοινωνίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση και γενικότερα η στάση της κοινής γνώμης απέναντι στο ζήτημα «Ευρώπη» είναι τόσο παλιά όσο και η συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας στα τέλη της δεκαετίας του 50 και η συμφωνία σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ το Πρόκειται, με άλλα λόγια, για μια σχέση σύνθετη και αντιφατική, εύθραυστη και όχι σταθερή, σε άμεση συνάρτηση με τις εγχώριες πολιτικές εξελίξεις, τη φυσιογνωμία των πολιτικών ηγεσιών, τον χαρακτήρα του κομματικού ανταγωνισμού και, τέλος, με τις διεθνείς εξελίξεις και κυρίως την κατανόηση των τελευταίων εκ μέρους της ελληνικής κοινωνίας. «Πώς θα ήτο δυνατόν να συλλάβωμεν μίαν ευρωπαϊκήν κοινότητα άνευ της Ελλάδος;» αναρωτήθηκε σε ομιλία του, στο πλαίσιο της συμφωνίας σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ το 1961, ο τότε αντικαγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας Λούντβιχ Έρχαρντ. Με την παραπάνω τοποθέτηση ταυτιζόταν απόλυτα βεβαίως ο Έλληνας πρωταγωνιστής αυτής της προσπάθειας, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, αλλά στη χώρα δεν είχαν όλοι την ίδια γνώμη. Οι αντιδράσεις στη σύνδεση με την ΕΟΚ ήταν ισχυρές. Προδικτατορικά, η ΕΔΑ υπήρξε η δύναμη που αντιστάθηκε σθεναρά στην προοπτική ένταξης της χώρας στην Ευρώπη. Η ΕΔΑ χαρακτήρισε «ξεπούλημα» τη συμφωνία σύνδεσης με την ΕΟΚ και ισχυρίστηκε ότι πρόκειται για «νέαν αντεθνικήν ενέργειαν της κυβερνήσεως της υποτελείας, ολεθρίαν διά το παρόν και το μέλλον του τόπου, ένα νέον βήμα υποδουλώσεως εις τους ξένους ιμπεριαλιστάς». Κάλεσε, μάλιστα, τους πολίτες να μην την αναγνωρίσουν και να την ανατρέψουν στην πράξη. Η ΕΔΑ βέβαια δεν αποτελούσε πλειοψηφική δύναμη, όμως η ιδεολογική της επίδραση ήταν σαφώς μεγαλύτερη των εκλογικών της ποσοστών. Εξάλλου στις εκλογές του 1958, τρία μόλις χρόνια πριν από τη σύνδεση, το κόμμα της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς είχε γίνει αξιωματική αντιπολίτευση. Έρευνες κοινής γνώμης της εποχής δείχνουν ότι στην ελληνική κοινωνία είχε διαμορφωθεί ένα ισχυρό ουδετερόφιλο ρεύμα που τασσόταν κατά των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, και όλα αυτά μάλιστα πριν τελειώσει μία δεκαετία από τη λήξη του Εμφυλίου Γ. Στεφανίδης, Εν ονόματι του έθνους. Πολιτική κουλτούρα, αλυτρωτισμός και αντιαμερικανισμός στη μεταπολεμική Ελλάδα, , Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2010.

9 9 Στη Μεταπολίτευση η ανάδυση του ΠΑΣΟΚ ως νέας ισχυρής πολιτικής δύναμης έφερε στο προσκήνιο το σύνθημα «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο», που ακουγόταν στις μεγάλες διαδηλώσεις της δεκαετίας του 70. Χαρακτηριστικά, ο Ανδρέας Παπανδρέου τόνιζε τον Σεπτέμβριο του 1976 πως με «την ΕΟΚ ανοίγουμε τα σύνορά μας στις πολυεθνικές εταιρείες και η πορεία της χώρας δεν θα κρίνεται πια από το Κοινοβούλιο και την κυβέρνηση. Θα κρίνεται από τα ξένα επιχειρηματικά κέντρα αποφάσεων [ ]. Αν ενταχθούμε στην ΕΟΚ, μετά από 15 χρόνια θα έχει καταληστευθεί ο εθνικός μας πλούτος [ ], θα μεταναστεύσουν τα νιάτα της χώρας, πράγμα που θα επηρεάσει τη δημογραφική δομή της χώρας». Γενικότερα, η αντιδυτική ρητορική του Α. Παπανδρέου, που αντιμετώπιζε την Ελλάδα ως μια χώρα-θύμα των διεθνών ανισοτήτων, λειτούργησε ως καταλύτης για να διαμορφωθεί στη χώρα μας ένα ισχυρό κύμα ριζοσπαστικού αντιευρωπαϊσμού. Βέβαια, δεν είναι μόνον (ή κυρίως) το ΠΑΣΟΚ και η κομμουνιστική Αριστερά που «ρίχνουν νερό στον μύλο» του αντιευρωπαϊσμού. Γενικότερα, παράγοντες που ενίσχυσαν στην πρώτη φάση της Μεταπολίτευσης τον αντιευρωπαϊσμό ήταν: α) η χρεοκοπία της δικτατορίας και των αντικομμουνιστικών ιδεολογικών αξιών της, β) η Κυπριακή τραγωδία και γ) ο «ελληνικός Μάης», δηλαδή η νεολαιίστικη ριζοσπαστικοποίηση προς μαρξιστικές και λενινιστικές ιδεολογίες. Όπως έδειξαν σφυγμομετρήσεις της περιόδου εκείνης, οι παραπάνω παράγοντες ενίσχυσαν την ανάπτυξη όλων των ειδών αντιδυτικών στάσεων και αξιών (αντιευρωπαϊσμός, αντιφιλελευθερισμός κ.λπ.) 5. Έτσι, ήδη από τη δεκαετία του 1960, αλλά ακόμη εντονότερα από τα μέσα της δεκαετίας του 70, όταν η Ελλάδα και επισήμως έκανε αίτηση ένταξης στην ΕΟΚ, γεννήθηκε η πολιτική αλλά και πολιτισμική αντίθεση μεταξύ ευρωπαϊστών και αντιευρωπαϊστών, με καταβολές στις ιστορικές τοποθετήσεις των ελληνικών πολιτικών κομμάτων απέναντι στο μεταπολεμικό δίπολο Ανατολής-Δύσης Π. Δημητράς, «Greek Public Attitudes: Continuity and Change», International Journal of Public Opinion Research (1990) 2 (2): Α. Πασσάς, Ε. Πετράκη, «Η Ελληνική διοίκηση στο Ενωσιακό θεσμικό και πολιτικό σύστημα», στο Α. Πασσάς, Θ. Τσέκος (επιμ.), Εθνική Διοίκηση και Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση. Η Ελληνική εμπειρία, Αθήνα, Παπαζήσης, Παρ όλα αυτά, ακόμη και στο ζενίθ της δύναμης του αντιευρωπαϊσμού και του αντιδυτικισμού που θα λέγαμε ότι είναι η περίοδος , δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί μια σαφής αντιευρωπαϊκή πλειοψηφία. Αντίθετα, σύμφωνα μάλιστα με τα στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου του 1980, ακόμη και σε εκείνο το εχθρικό για την ΕΟΚ πολιτικό περιβάλλον (άνοδος του ΠΑΣΟΚ και ισχυροποίηση του ΚΚΕ, με το άθροισμα της δύναμής τους να κινείται περί το 60%) καταγράφεται μια σχετική πλειοψηφία που τάσσεται υπέρ της ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ (38% υπέρ έναντι 21% κατά). Την ίδια στιγμή το 59% των Ελλήνων τασσόταν υπέρ της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, υπέρ της ένταξης τάσσονταν περισσότερο οι άνδρες (43%), οι ηλικίες μεταξύ (45%), και οι κάτοικοι των ημιαστικών κέντρων (41%). Με μεγάλη πλειοψηφία υπέρ της ένταξης ήταν όσοι δήλωναν δεξιοί. Οι πιο εχθρικοί σε αυτήν την προοπτική ήταν νέοι κάτω των 30 ετών και οι κάτοικοι της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης με

10 10 όχι χαμηλό εισόδημα. Με μεγάλη πλειοψηφία κατά της ένταξης ήταν, όπως εύκολα κάποιος μπορεί να φανταστεί, όσοι δήλωναν αριστεροί. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία λοιπόν ότι η επιθυμία για ένταξη στην ΕΟΚ και για πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, παρά τις ισχυρές ενστάσεις που αναπτύχθηκαν κατά τη Μεταπολίτευση, αποτελούσε ένα έστω οριακά πλειοψηφικό ρεύμα στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας, που θεωρούσε ότι για πολιτικούς, γεωστρατηγικούς, ακόμη και για ιστορικούς λόγους η Ελλάδα δεν θα έπρεπε να είναι έξω από την ευρωπαϊκή οικογένεια. Μάλιστα, ο ισχυρός αντιαμερικανισμός της πρώτης φάσης της Μεταπολίτευσης ενίσχυσε εμμέσως τη φιλοευρωπαϊκή στάση, καθώς αρκετοί Έλληνες (τόσο στη Δεξιά όσο και στην Αριστερά) αντιλαμβάνονταν την Ευρώπη ως εναλλακτική πολιτική και οικονομική δύναμη έναντι των δύο συνασπισμών 7. Πίνακας 1: Κατά τη Γνώμη σας η Ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ είναι: 7. «Η Ελλάδα, ξεκομμένη από τους λαούς της Δυτικής Ευρώπης, με την οποία τη δένουν ποικίλοι σημερινοί αντικειμενικοί πολιτικοί και οικονομικοί δεσμοί, ξεκομμένη από τις σοσιαλιστικές και αδέσμευτες χώρες, με τις οποίες τη συνδέουν πλήθος δεσμοί και κοινά συμφέροντα, θα έμενε έρμαιο στην κυριαρχία των Αμερικανών ιμπεριαλιστών και των ξένων μονοπωλίων. [ ] Οι Έλληνες εργαζόμενοι μπορούν, μέσα από τους κόλπους της ΕΟΚ, να συνενώσουν τις προσπάθειές τους μαζί μ όλους εκείνους που μάχονται για τη δημοκρατική και σοσιαλιστική προοπτική των χωρών της και να αντιπαλέψουν την επιβολή των ΗΠΑ και των μονοπωλίων». ΚΚΕ εσωτερικού, «Οι στόχοι του έθνους», Καλό 38% Κακό 21% Ούτε καλό ούτε κακό 28% Δ.Ξ. / Δ.Α. 13% Πηγή: Ευρωβαρόμετρο Από τα μέσα της δεκαετίας του 80 και έπειτα, η μεταστροφή της θέσης του ΠΑΣΟΚ έναντι της ΕΟΚ και η εισροή κοινοτικών πόρων ανέβασαν σταδιακά την αποδοχή της ΕΟΚ στην ελληνική κοινή γνώμη. Στα τέλη της δεκαετίας του 80 οι εσωτερικές εξελίξεις και το διεθνές περιβάλλον (κατάρρευση του κομμουνισμού και του διπολικού κόσμου) ενίσχυσαν το αίσθημα της ευρωπαϊκής ταυτότητας σε ένα σημαντικό τμήμα των Ελλήνων. Το 1990 περίπου το 75% των Ελλήνων αποτιμούσε θετικά την ένταξη. Επρόκειτο για ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ε.Ε. Η χώρα μας βρισκόταν περίπου στον μέσο όρο της Ευρώπης ως προς το ερώτημα για την ευρωπαϊκή ταυτότητα («Αντιλαμβάνεστε τον εαυτό σας όχι μόνον ως Έλληνα αλλά και ως Ευρωπαίο;»). Πίνακας 2: Αντιλαμβάνεστε τον Εαυτό σας όχι μόνο ως Έλληνα αλλά και ως Ευρωπαίο; (σε παρένθεση ο ευρωπαϊκός μέσος όρος σε %) Συχνά 19%(16) Κάποιες φορές 33%(37) Ποτέ 41%(44) Δ.Ξ. / Δ.Α. 7%(4) Πηγή: Ευρωβαρόμετρο, 1990.

11 11 Τα τέλη της δεκαετίας του 80 υπήρξαν λοιπόν το χρονικό εκείνο ορόσημο που εκτινάχθηκε ο φιλοευρωπαϊσμός στην ελληνική κοινή γνώμη 8. Η έννοια της οικονομικής ανάπτυξης και της ευημερίας στην Ελλάδα σχεδόν ταυτίστηκε σε αυτήν τη φάση με τον εξευρωπαϊσμό της χώρας (το «πακέτο Ντελόρ» στη συλλογική μας συνείδηση έγινε συνώνυμο της άφθονης ροής χρήματος από το εξωτερικό, ως μια νέα εκδοχή της «αμερικανικής βοήθειας» της δεκαετίας του 50). 8. G. Mavris, From Accession to the euro: the evolution of Greek attitudes toward European integration , στο D.G. Dimitrakopoulos, A.G. Passas (eds.), Greece in the EU, London, Routledge, 2004, σελ Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 90 τα πράγματα έδειξαν να αλλάζουν, καθώς εμφανίστηκε ένα νέο κύμα αντιευρωπαϊσμού - συντηρητικής προέλευσης αυτήν τη φορά. Η κρίσιμη συγκυρία υπήρξε η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και το νέο «μακεδονικό ζήτημα». Μία ουσιώδης διαφορά μεταξύ του συντηρητικού αντιευρωπαϊσμού και του αριστερού αντιευρωπαϊσμού είναι ότι, ενώ ο δεύτερος τροφοδοτούνταν από πολιτικές ελίτ και κόμματα, ο πρώτος στηριζόταν κυρίως σε κοινωνικές οργανώσεις: δηλαδή στην Εκκλησία. Αυτό τον έκανε περισσότερο βαθύ αλλά λιγότερο απειλητικό. Στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 90 η θετική εικόνα για την Ε.Ε. υποχώρησε σημαντικά. Συνέχισε όμως να εκφράζει την πλειοψηφία της κοινής γνώμης και να είναι πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Πίνακας 3: Εξέλιξη του Ποσοστού των Ελλήνων Πολιτών που Πιστεύουν πως η Ε.Ε. είναι κάτι καλό ( ): Πηγή: Ευρωβαρόμετρο,

12 12 Συνοπτικά λοιπόν, παρ όλη τη μετατόπιση στο επίπεδο των αξιών που προκάλεσαν μια σειρά από παράγοντες, όπως το Μακεδονικό, η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και η ανάδειξη στην ηγεσία της εκκλησίας του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, ενός θρησκευτικού ηγέτη με έντονη αντιδυτική στάση, η θετική αποτίμηση για την Ε.Ε. μέχρι τα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 21 ου αιώνα σταθεροποιήθηκε περίπου στο 60%. Β2. Από το 2009 Μέχρι Σήμερα Η οικονομική κρίση και το μνημόνιο επηρέασαν τα δεδομένα, συμβάλλοντας στην αλλαγή στάσεων έναντι της Ευρώπης και ειδικότερα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο αντιευρωπαϊσμός τροφοδοτήθηκε τόσο από τα δεξιά όσο και από τα αριστερά, ενισχύοντας παλαιότερες τάσεις αλλά και δημιουργώντας νέες. Η έρευνα του Ευρωβαρόμετρου το 2014 έδειξε ότι το 33% των πολιτών θεωρούσαν τη συμμετοχή της χώρας μας στην Ε.Ε. ως κάτι καλό, έναντι του 30%, που θεωρούσε πως ήταν κάτι κακό, και του 36%, που τη θεωρούσε ούτε καλό ούτε κακό. Οι τάσεις αυτές δείχνουν ένα είδος επιστροφής στη δεκαετία του 70 και στις αρχές του 80, όταν η κοινωνία έδειχνε σχεδόν να μοιράζεται στα δύο, ή και στα τρία, στο ζήτημα της Ευρώπης. Τα τελευταία δύο χρόνια τα ευρήματα της διανεοσις επιβεβαιώνουν αυτή την τάση. Η πλειοψηφία των Ελλήνων που αποτιμά ως θετική τη συμμετοχή της χώρας μας στην Ε.Ε. συνολικά περιορίστηκε από 69% τον Απρίλιο του 2015 σε 54% τον Δεκέμβριο του 2016, ενώ αντίθετα ενισχύθηκαν σημαντικά (από 30% σε 44% περίπου) όσοι αποτιμούν αρνητικά την παρουσία της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως έγραφε ο Γ. Μοσχονάς, η θετική αποτίμηση της συμμετοχής της χώρας στην Ε.Ε. παραμένει κυρίαρχη, αλλά οι ρωγμές στη στήριξη της ευρωπαϊκής πορείας της Ελλάδας είναι πλέον ορατές και σημαντικές Γ. Μοσχονάς, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες; Ένας αξιακός χάρτης της ελληνικής κοινωνίας», διανεοσις 2016, uploads/2016/02/ekthesi_moschona_ single_pages.pdf. Πίνακας 4: Η Ελλάδα Συμπληρώνει Περίπου 35 χρόνια από την Ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Θεωρείτε ότι η Συνολική Αποτίμηση από τη Συμμετοχή της Χώρας στην Ε.Ε. είναι (σε %): Απρίλιος 2015 Νοέμβριος 2015 Δεκέμβριος 2016 Θετική και μάλλον θετική 69 59,9 54,1 Αρνητική και μάλλον αρνητική 30,6 39,3 44,4 Δ.Ξ. / Δ.Α. 0,4 0,8 1,5 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες».

13 13 Στην πραγματικότητα, στις παραπάνω έρευνες δεν αποτυπώνεται απλώς μια διαφορετική στάση έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά μια γενικότερη αντίθεση, την οποία ο Νικηφόρος Διαμαντούρος ορίζει ως «πολιτισμικό δυϊσμό». Πρόκειται για τις «δύο Ελλάδες», στις οποίες αναλυτές έχουν αναφερθεί επανειλημμένα. Σύμφωνα με την παραπάνω θεώρηση, η ελληνική κοινωνία διαπερνάται από δύο διαφορετικές παραδόσεις: α) μία παραδοσιακή, που είναι φορέας της βαλκανικής-οθωμανικής κληρονομιάς, διαμορφωμένη σε σημαντικό βαθμό από την αντιδυτική οπτική της Ορθόδοξης Εκκλησίας, και έχει ροπή στον απομονωτισμό, ιδιαίτερα όταν αισθάνεται «απειλούμενη και αδικούμενη», και β) μία νεότερη κουλτούρα που αντλεί τις πνευματικές της ρίζες από τον Διαφωτισμό και την παράδοση του πολιτικού φιλελευθερισμού, η οποία είναι περισσότερο ανοιχτή στις καινοτομίες και στις μεταρρυθμίσεις και είναι επίσης σταθερότερα αφοσιωμένη στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία 10. Τα δύο παραπάνω ρεύματα διχάζουν οριζόντια το πολιτικό σύστημα και έχουν εκπροσώπους τόσο στη Δεξιά όσο και στην Αριστερά. 10. Ν. Διαμαντούρος: Πολιτισμικός δυϊσμός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης. Πλαίσιο ερμηνείας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Βλ. επίσης Π. Μπουκάλας «Οι δύο Ελλάδες και μαζί και χώρια», Η Καθημερινή, Ακριβώς αυτή η εικόνα της διχασμένης κοινωνίας αποτυπώνεται με τρόπο εντυπωσιακό στην τελευταία έρευνα της διανεοσις, στην οποία όσοι πιστεύουν πως η Ε.Ε. έχει δομές και εκφράζει συμφέροντα που δεν εξυπηρετούν την Ελλάδα αποτελούν το 47%, ενώ όσοι απαντούν ότι «η Ε.Ε. αποτελεί πρόοδο και είναι αναγκαία η παραμονή της Ελλάδας σε αυτήν» αποτελούν το 49%. Πράγματι, λοιπόν οι «δύο Ελλάδες» βλέπουν τελείως διαφορετικά τα αποτελέσματα της συμμετοχής της χώρας στην Ευρώπη. Η μία θεωρεί ότι είμαστε κερδισμένοι από τη συμμετοχή μας στην Ε.Ε. και η άλλη ότι είμαστε χαμένοι. Η μία θεωρεί ότι είναι η Ε.Ε. αυτή που κυρίως κέρδισε από τη συμμετοχή της Ελλάδας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ενώ η άλλη εκτιμά ότι η Ελλάδα είναι αυτή που κέρδισε, ή και οι δύο πλευρές ταυτοχρόνως. Με διεθνείς όρους, θα λέγαμε ότι παρατηρούμε την ανάδειξη ενός ισχυρού και δυνητικά απειλητικού ευρωσκεπτικισμού, ο οποίος αμφισβητεί τη θέση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο ευρωσκεπτικισμός αυτός είναι απειλητικός, γιατί δεν αφορά απλώς μια πολιτισμική αντιπαράθεση ή διαφοροποίηση (όπως ήταν, για παράδειγμα, το θέμα των ταυτοτήτων, ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία ή το βιβλίο Ιστορίας της Στ Δημοτικού στις δεκαετίες του 1990 και του 2000), αλλά επειδή αυτός «επιτίθεται» στον σκληρό πυρήνα της ευρωπαϊστικής ιδεολογίας, που είναι εν προκειμένω η οικονομία. Στην τελευταία έρευνα της διανεοσις (Δεκέμβριος 2016) περίπου ένας στους δύο (48,8%) πιστεύει ότι η Ελλάδα βγήκε ζημιωμένη από τη συμμετοχή στην Ε.Ε. στο ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης και της ευημερίας. Το ποσοστό αυτό, μάλιστα, ανέβηκε κατά 10 μονάδες μέσα σε ενάμιση χρόνο (κυρίως μετά το δημοψήφισμα, όπως φαίνεται στον Πίνακα 5). Μόλις

14 14 ένας στους τέσσερις πολίτες πιστεύει αυτή τη στιγμή ότι η Ελλάδα βγήκε ωφελημένη στον τομέα της οικονομικής ανάπτυξης. Βέβαια, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η κοινή γνώμη δεν αποδίδει τη σημερινή κρίση στην Ε.Ε. ούτε στους ξένους γενικότερα, αλλά κυρίως στις δικές μας αδυναμίες ως χώρας και ως πολιτικού συστήματος. Πίνακας 5: Σε ποιους Τομείς η Ελλάδα Βγαίνει έως Σήμερα Κερδισμένη ή Ζημιωμένη από τη Συμμετοχή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση; Στην Οικονομική Ανάπτυξη και Ευημερία (σε %) Απρίλιος 2015 Νοέμβριος 2015 Δεκέμβριος 2016 Κερδισμένη 36,3 28,1 26,6 Ούτε κερδισμένη ούτε ζημιωμένη 25,4 25,1 24,1 Ζημιωμένη 38,0 46,2 48,8 Δ.Ξ. / Δ.Α. 0,3 0,6 0,5 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες». Βεβαίως, δεν είναι μόνο στον τομέα της οικονομίας όπου παρατηρείται ισχυρός ευρωσκεπτικισμός και σε άλλους τομείς, όπως η οργάνωση του κράτους, η κοινωνική δικαιοσύνη αλλά και η προώθηση των «εθνικών θεμάτων», καταγράφεται μη θετικός απολογισμός εκ μέρους της κοινής γνώμης. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε προηγούμενη έρευνα της διανεοσις, για το προσφυγικό ζήτημα, το 92% των ερωτώμενων απάντησε ότι η Ε.Ε. δεν υποστηρίζει την Ελλάδα στο ζήτημα της υποδοχής των προσφύγων στα νησιά του Αιγαίου διανεοσις, «Το προσφυγικό πρόβλημα και οι Έλληνες», Φεβρουάριος 2016, org/wp-content/uploads/2016/02/ immigration_04.pdf Θετικά αποτιμούν οι Έλληνες τη συμμετοχή της χώρας στην Ε.Ε. στους τομείς του πολιτισμού και της προστασίας του περιβάλλοντος, καθώς και στη διεθνή θέση της χώρας μας. Θα μπορούσε να αναφερθεί, έστω κι αν ακούγεται ως μια υπερβολή, ότι για πολλούς Έλληνες η συμμετοχή στην Ε.Ε. είναι μια ζημιογόνα κατάσταση ή, στην καλύτερη περίπτωση, μια δευτερεύουσας σημασίας πολυτέλεια. Ποιες είναι όμως αυτές οι «δύο Ελλάδες»; Όσον αφορά τουλάχιστον τη στάση έναντι της Ε.Ε., υπάρχουν τρεις παράγοντες που δείχνουν να συσχετίζονται ισχυρά με αυτήν. Ο πρώτος δεν είναι άλλος από την πολιτική αυτοτοποθέτηση. Όσοι δηλώνουν αριστεροί είναι οι πλέον επικριτικοί, σε αντίθεση με τους κεντροδεξιούς, που εμφανίζονται ως οι πλέον θετικοί. Το στοιχείο αυτό δεν είναι βεβαίως νέο. Όπως είδαμε και παραπάνω, η αντίθεση της Αριστεράς απέναντι στην ΕΟΚ χρονολογείται ήδη από τη δεκαετία του 60. Τη δεκαετία του 70 και του 80 το ΠΑΣΟΚ (μέχρι το 1985) και το ΚΚΕ αποτέλεσαν πόλους ισχυρής κριτικής και καταδίκης της ελληνικής συμμετοχής στην Κοινή Αγορά. Στη συνέχεια η πορεία προς την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση κατά κόρον καταγγέλθηκε από το ΚΚΕ και αργότερα και από τον ΣΥΡΙΖΑ. Ο τελευταίος, παρ όλο που δεν μίλησε ποτέ ανοιχτά υπέρ

15 15 μιας ενδεχόμενης αποχώρησης από την Ε.Ε., στηλίτευσε συστηματικά τις πολιτικές της, καλώντας υπέρ «μιας άλλης Ευρώπης». Κατά τη διάρκεια της κρίσης, η Αριστερά (όπως και η Άκρα Δεξιά) επιτέθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση για τις πολιτικές που εφάρμοσε στο ελληνικό ζήτημα. Γενικότερα, όπως ορθά έχει επισημάνει ο Γ. Παγουλάτος, ο αριστερός ευρωσκεπτικισμός στηλιτεύει την εντεινόμενη ανισότητα και επιβάρυνση των μεσαίων και αδύναμων στρωμάτων και υποστηρίζει ότι θα έχουμε μεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη και εθνική οικονομική ανεξαρτησία με λιγότερη Ευρώπη Γ. Παγουλάτος, «Οι τρεις αυταπάτες των αντιευρωπαϊστών», Η Καθημερινή, Πίνακας 6: Η Ελλάδα Συμπληρώνει Περίπου 35 Χρόνια από την Ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Θεωρείτε ότι η Συνολική Αποτίμηση από τη Συμμετοχή της Χώρας στην Ε.Ε. είναι (σύμφωνα με την πολιτική αυτοτοποθέτηση): Αριστερά Κεντροαριστερά Κέντρο Κεντροδεξιά Δεξιά Θετική και Μάλλον θετική 35,3 48,3 66,2 75,3 64,8 Αρνητική και μάλλον αρνητική 63,8 49,1 33,1 23,9 32,3 Δ.Ξ. / Δ.Α. 0,9 2,5 0,8 2,9 2,9 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες», Δεκέμβριος Οι άλλοι δύο παράγοντες που φαίνεται ότι σχετίζονται με τη στάση έναντι της Ε.Ε. είναι κοινωνικοί: η μόρφωση και οικονομικο-κοινωνική θέση. Σε γενικές γραμμές, όσο περισσότερο εκπαιδευμένος είναι κανείς, τόσο περισσότερο θετικά αποτιμά τη συμμετοχή της χώρας μας στην Ε.Ε. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι υπάρχει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε όσους έχουν πανεπιστημιακή εκπαίδευση και σε εκείνους που δεν έχουν. Μάλιστα, όσοι είναι κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων είναι ακόμη περισσότερο θετικοί έναντι της Ε.Ε. Το εύρημα είναι απολύτως συμβατό με αυτό που γενικά γνωρίζουμε, ότι δηλαδή η εκπαίδευση συνδέεται πάντοτε με μεγαλύτερη εξωστρέφεια, κινητικότητα και διεύρυνση των οριζόντων. Επιπλέον, γνωρίζουμε επίσης ότι όλα αυτά τα χρόνια πολλοί φοιτητές ή απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ήρθαν σε επαφή με προγράμματα και θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης (π.χ. πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών Erasmus). Πίνακας 7: Η Ελλάδα Συμπληρώνει Περίπου 35 χρόνια από την Ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Θεωρείτε ότι η Συνολική Αποτίμηση από τη Συμμετοχή της Χώρας στην Ε.Ε. είναι (σύμφωνα με το μορφωτικό επίπεδο): Πρωτοβάθμια Δευτεροβάθμια Τριτοβάθμια Μεταπτυχιακά Θετική και Μάλλον θετική 47, ,9 68,2 Αρνητική και μάλλον αρνητική 49,8 51,8 39,4 28 Δ.Ξ. / Δ.Α. 2,6 2,2 0,7 0,9 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες», Δεκέμβριος 2016.

16 16 Η στάση έναντι της Ε.Ε. επηρεάζεται όμως σε μεγάλο βαθμό και από την οικονομική κατάσταση των ανθρώπων. Αυτοί που δηλώνουν ότι «δεν τα βγάζουν πέρα» αποτιμούν αρνητικά τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ε.Ε., σε ποσοστό 61%. Στην απέναντι όχθη, όσοι δηλώνουν ότι είναι άνετοι οικονομικά είναι θετικοί, σε ποσοστό 61,9%. Παρατηρείται δηλαδή ό,τι και σε ευρωπαϊκό επίπεδο: οι φτωχοί και γενικότερα όσοι αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα έχουν την τάση να επιρρίπτουν στην Ε.Ε. μεγάλο μέρος της ευθύνης για την κατάστασή τους, θεωρώντας πως στρατηγικές επανεθνικοποίησης δημόσιων πολιτικών (π.χ. αγροτική πολιτική) θα μπορούσαν να είχαν καλύτερα οικονομικά αποτελέσματα. Πίνακας 8: Η Ελλάδα Συμπληρώνει Περίπου 35 Χρόνια από την Ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Θεωρείτε ότι η Συνολική Αποτίμηση από τη Συμμετοχή της Χώρας στην Ε.Ε. είναι (σύμφωνα με την οικονομική κατάσταση): Δεν τα βγάζω πέρα Τα βγάζω πέρα με μεγάλες δυσκολίες Δεν μου μένουν πολλά στην άκρη Είμαι άνετος οικονομικά Θετική και Μάλλον θετική 37,1 48,6 61,7 68,9 Αρνητική και μάλλον αρνητική 61 40,3 36,4 29,5 Δ.Ξ. / Δ.Α. 2 1,2 1,8 1,6 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες», Δεκέμβριος Ο «ελληνικός ευρωσκεπτικισμός» ενισχύεται από τις διεθνείς εξελίξεις και, πιο συγκεκριμένα, από τη διεθνή ισχύ της Γερμανίας και από την αντίληψη περί «γερμανικής Ευρώπης». Είναι τέτοια η αρνητική εικόνα της Γερμανίας και των Γερμανών στην ελληνική κοινή γνώμη, που θα μπορούσαμε εύκολα να ισχυριστούμε ότι ο παραδοσιακός αντιαμερικανισμός αντικαταστάθηκε από τον αντιγερμανισμό. Σε πρόσφατη έρευνα του ΕΛΙΑΜΕΠ (Μάρτιος 2017) και της Μονάδας Ερευνών Κοινής Γνώμης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, οι ερωτώμενοι απαντούσαν κατά 56% ότι είχαν αρνητικά αισθήματα στο άκουσμα της λέξης «Γερμανία», ενώ όσοι δήλωναν ότι είχαν θετική γνώμη ήταν μόλις στο 18,5%. Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος, ας επισημανθεί ότι στην ίδια έρευνα η αρνητική διάθεση έναντι των ΗΠΑ περιορίζεται στο 34% του πληθυσμού 13. Η ίδια ακριβώς εικόνα αποτυπώνεται και στην πρόσφατη έρευνα της διανεοσις (Δεκέμβριος 2016). Με άλλα λόγια, οι Γερμανοί όχι μόνο συνιστούν για την ελληνική κοινή γνώμη έναν από τους πλέον αντιπαθητικούς λαούς, αλλά η αντιπάθεια προς αυτούς συσχετίζεται με τη στάση έναντι της Ε.Ε. και ενδεχομένως την επηρεάζει. Χαρακτηριστικά, το ποσοστό εκείνων που έχουν αρνητική γνώμη για τους Γερμανούς αυξάνει ραγδαία μεταξύ όσων δεν αποτιμούν θετικά τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ε.Ε. Μάλιστα, όσο περισσότερο κανείς τρέφει αισθήματα αντιπάθειας για τους Γερμανούς, τόσο περισσότερο προβαίνει σε αρνητική αποτίμηση για την Ε.Ε. 13. ΕΛΙΑΜΕΠ - Μονάδα Ερευνών Κοινής Γνώμης ΕΠΙ ΠΑΜΑΚ, «Έρευνα σχετικά με το μακεδονικό ζήτημα και την άποψη των Ελλήνων για την εξωτερική πολιτική της χώρας», 29/2-3/

17 17 Πίνακας 9: Θα Ήθελα να μου Πείτε εάν για Εσάς Προσωπικά Αντιπροσωπεύει κάτι «Καλό» ή κάτι «Κακό»: Γερμανοί Αμερικάνοι Εβραίοι Τούρκοι Ρώσοι Κάτι καλό 36,4 49,7 44,4 28,0 77,4 Κάτι κακό 52,7 37,6 37,9 62,3 10,7 Δ.Ξ. / Δ.Α. 10,8 12,7 17,7 9,7 11,9 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες» Δεκέμβριος Πίνακας 10: Σχέση Ανάμεσα στην Αποτίμηση της Συμμετοχής της Χώρας στην Ε.Ε. και την Εικόνα των Γερμανών. Καλό - κακό [Γερμανοί] Καλό Κακό Δ.Ξ. / Δ.Α Θετική 52,1% 34,9% 13% 1. (KO) Θεωρείτε ότι η συνολική αποτίμηση Μάλλον Θετική 41% 50,3% 8,7% από τη συμμετοχή Αρνητική 17,9% 72,3% 9,8% της χώρας στην Ε.Ε. Μάλλον Αρνητική 29,1% 59,7% 11,2% είναι Δ.Ξ. / Δ.Α. 21,1% 68,4% 10,5% Σύνολο 36,4% 52,7% 10,8% Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες», Δεκέμβριος Το ευρωσκεπτικιστικό ρεύμα έλκεται από ένα διεθνές πρότυπο, και αυτό είναι η Ρωσία, και πιθανώς και από έναν ηγέτη, τον Πούτιν, ή από ένα είδος ηγεσίας που θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε «βοναπαρτική» (άμεσα εκλεγμένος αυταρχικός ηγέτης). Η Ρωσία και οι Ρώσοι έχουν υψηλή δημοφιλία: περίπου το 80% της κοινής γνώμης θεωρεί πως εκφράζουν κάτι θετικό (που στις μέρες μας ξεπερνά αυτήν της Σερβίας και των Σέρβων, για τους οποίους η ελληνική κοινή γνώμη κατέγραφε υψηλά ποσοστά συμπάθειας). Επιπλέον, για το ένα τρίτο περίπου των Ελλήνων φαίνεται ότι η Ρωσία θα μπορούσε να θεωρηθεί μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση. Β3. Το Eυρώ Η πρόσληψη του ευρώ από την ελληνική κοινή γνώμη παρουσίασε διακυμάνσεις. Τον αρχικό ενθουσιασμό με την εισαγωγή του ως νομίσματος διαδέχτηκε, στα μέσα του 2000, ο σκεπτικισμός. Στη συνέχεια η οικονομική κρίση του 2009 και η υπογραφή του πρώτου μνημονίου το 2010, όχι μόνο δεν υπονόμευσαν τη δημοφιλία του ευρώ, αλλά αντίθετα φαίνεται πως την ενίσχυσαν ή, έστω, τη σταθεροποίησαν. Μπορεί να δείχνει αντιφατικό, αλλά δεν είναι. Με βάση τα στοιχεία της Public Issue, την άνοιξη του 2011, κι ενώ είχε ξεσπάσει η κρίση και υπογραφεί ήδη το πρώτο μνημόνιο, η αποδοχή του ευρώ κινούνταν λίγο κάτω από το 60%, με τους δύο στους τρεις ερωτώμενους (66%) να απορρίπτουν το ενδεχόμενο εγκατάλειψης του

18 18 ευρώ και επιστροφής στη δραχμή, εκτιμώντας ότι μια παρόμοια μεταβολή θα επιδείνωνε την κατάσταση της χώρας. Μάλιστα, υπέρ της επιστροφής στη δραχμή τασσόταν μόλις το 16% 14. Σύμφωνα με τα στοιχεία εκείνης της έρευνας, οι περισσότερο ευάλωτες κοινωνικά ομάδες του πληθυσμού έδειχναν να υποστηρίζουν το ενιαίο νόμισμα. Αυτό, όπως θα φανεί στη συνέχεια, θα μεταβληθεί, και μάλιστα σε σημαντικό βαθμό, καθώς μετά από κάποια χρόνια ύφεσης θα είναι κυρίως οι ευάλωτες ομάδες που θα αρχίσουν να σκέφτονται την αποχώρηση από το ευρώ. Η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ στη διακυβέρνηση και η αυξανόμενη ένταση ανάμεσα στην κυβέρνηση και στους Ευρωπαίους εταίρους δεν επηρέασαν -αρχικά τουλάχιστον- τη στάση των Ελλήνων έναντι του ευρώ. Στην πρώτη μάλιστα φάση, μπορεί να αναφερθεί ότι συνέβη σχεδόν το αντίθετο: ενισχύθηκαν τα αισθήματα υπέρ της παραμονής στο ευρώ. Τον Απρίλιο του 2015 η έρευνα της διανεοσις έδειξε ότι σχεδόν τρεις στους τέσσερις θεωρούσαν πως θα ήταν καλύτερα να παραμείνουμε στο ευρώ. Ακόμη και κατά τη διάρκεια των ημερών του δημοψηφίσματος η θέση υπέρ της παραμονής στο ευρώ υποστηριζόταν από ποσοστό κοντά στο 75% Γ. Μαυρής, «Μόνο το 16% επιθυμεί επιστροφή στη δραχμή», Η Καθημερινή, Μονάδα Ερευνών Κοινής Γνώμης του ΕΠΙ ΠΑΜΑΚ, έρευνες 30-6/5-7/2015. Οι δραματικές εξελίξεις μετά το δημοψήφισμα, η περαιτέρω επιδείνωση των οικονομικών μεγεθών της χώρας και του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων, καθώς και η συνακόλουθη ενίσχυση της απαισιοδοξίας και της αβεβαιότητας, μείωσαν σημαντικά το ποσοστό εκείνων των πολιτών που υποστηρίζουν το ενιαίο νόμισμα, έναντι της εναλλακτικής που είναι η επιστροφή στη δραχμή. Στην έρευνα της διανεοσις του Δεκεμβρίου 2016 το ποσοστό υπέρ του ευρώ, αν και συνέχισε να είναι πλειοψηφικό, έπεσε στο 59,7%. Σε μερικές μάλιστα κοινωνικές ομάδες, η προοπτική επιστροφής στη δραχμή αποτελεί πλέον πλειοψηφικό ρεύμα ή πολύ ισχυρή μειοψηφία. Ιδιαίτερα για τις ασθενείς κοινωνικά ομάδες, η προοπτική επιστροφής στη δραχμή δεν αποτελεί πλέον ανησυχητική εξέλιξη. Για παράδειγμα, αυτοί που δηλώνουν ότι δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα επιθυμούν την επιστροφή στο εθνικό νόμισμα σε ποσοστό 50% (έναντι 43%). Οι αγρότες επίσης επιθυμούν την επιστροφή στη δραχμή σε ποσοστό 43% (έναντι 52%, που επιθυμούν την παραμονή στο ευρώ). Όσον αφορά τη σχέση ανάμεσα στο ευρώ και στην ιδεολογικο-πολιτική τοποθέτηση, η επιστροφή στη δραχμή είναι πλειοψηφικό ρεύμα μόνον ανάμεσα σε όσους δηλώνουν αριστεροί (49,5% υπέρ της επιστροφής, έναντι 39% υπέρ της παραμονής). Όπως δείχνουν τα πράγματα, προς το παρόν το ευρώ παραμένει για την πλειοψηφία των Ελλήνων ένα σημείο αναφοράς, που σχετίζεται με τη σταθερότητα και την αποφυγή ακραίων οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων. Μάλιστα, η πλειοψηφία της κοινής γνώμης θεωρεί πως η ένταξή μας στην ευρωζώνη δεν ευθύνεται καθόλου -ή ευθύνεται λίγο- για τη σημερινή κρίση (24,4% και 32,7% αντίστοιχα). Επιπλέον, περίπου το 60% των Ελλήνων

19 19 πιστεύει πως και σε δέκα χρόνια από σήμερα ότι η Ελλάδα θα συνεχίσει να είναι μέλος της Ε.Ε. και να ανήκει στην ευρωζώνη, στοιχείο που καταδεικνύει την ηγεμονική θέση της φιλοευρωπαϊκής μερίδας στην ελληνική κοινωνία. Όμως, η σχέση των Ελλήνων με το ενιαίο νόμισμα απέχει πλέον πολύ από τα αισθήματα ενθουσιασμού της αρχικής περιόδου. Για πολλούς το ευρώ δείχνει να συνιστά κυρίως ένα είδος συνόρου, ένα πλαίσιο ασφάλειας που εμποδίζει την περαιτέρω επιδείνωση της θέσης τους ή την εγκατάλειψη της χώρας στην αβεβαιότητα. Πάντως, η εικόνα αυτή υπέρ του ευρώ και της θέσης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση που έχει διαμορφωθεί στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη για πάντα. Μπορεί να ανατραπεί στην πορεία, εφόσον επιδεινωθεί περαιτέρω η οικονομία και οι πολίτες χάσουν τις προσδοκίες τους για το μέλλον. Και σε αυτό το ζήτημα τα δεδομένα δεν είναι απολύτως αισιόδοξα σήμερα. Το 60% των πολιτών πιστεύει πως η χώρα δεν θα έχει βγει από την κρίση σε δέκα χρόνια από σήμερα, παρότι το ίδιο περίπου ποσοστό θεωρεί πως δεν θα είναι σε ισχύ τότε τα «capital controls». Πίνακας 11: Για εσάς Προσωπικά θα ήταν Καλύτερα (σε %) Απρίλιος 2015 Νοέμβριος 2015 Δεκέμβριος 2016 Να παραμείνουμε στο Ευρώ 73,9 65,3 59,7 Να επιστρέψουμε στη Δραχμή 20,7 28,5 32,6 Δ.Ξ. / Δ.Α. 5,4 6,2 7,7 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες». Β4. Συμπεράσματα Ποια είναι τα συμπεράσματα που προκύπτουν από όλα τα παραπάνω; Πιο συγκεκριμένα, ποια είναι τα καινούρια πράγματα που μαθαίνουμε από τις έρευνες της διανεοσις τα τελευταία δύο χρόνια; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχουν καλά και κακά νέα. Ας ξεκινήσουμε από τα καλά. Κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης, και ιδιαίτερα τα τελευταία 35 περίπου χρόνια, που είμαστε μέλη της ΕΟΚ και στη συνέχεια της Ε.Ε., ο ευρωπαϊσμός παραμένει πλειοψηφικό ρεύμα στην ελληνική κοινωνία. Ακόμη και στις πιο έντονες στιγμές της οικονομικής κρίσης, της κοινωνικής αναστάτωσης και της πολιτικής αβεβαιότητας, η ιδέα της αποχώρησης από την Ε.Ε. ήταν μειοψηφική στην ελληνική κοινωνία. Αυτό σε σημαντικό βαθμό οφείλεται και στο γεγονός ότι η συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτέλεσε και αποτελεί μια πηγή παραγωγής ισχυρής «εθνικής αυτοπεποίθησης» για τους

20 20 Έλληνες πολίτες, που μέχρι πρόσφατα αισθάνονταν πως αυτό τους διαφοροποιούσε από όλους τους Βαλκάνιους γείτονές τους, οι οποίοι πάσχιζαν να εισέλθουν και αυτοί στην Ε.Ε. Ο σταθερός φιλοευρωπαϊκός προσανατολισμός της ελληνικής κοινωνίας συνδέεται επίσης και με τη φυσιογνωμία της πολιτικής προσφοράς στη χώρα μας. Από τη δεκαετία του 80, οπότε το ΠΑΣΟΚ εγκατέλειψε τις θέσεις του περί αποχώρησης από την ΕΟΚ, καμία από τις κύριες πολιτικές δυνάμεις δεν αμφισβήτησε δομικά τη συμμετοχή της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακόμη και ο ΣΥΡΙΖΑ, που ανέπτυξε έναν ριζοσπαστικό «αντιμνημονιακό» λόγο, ουδέποτε τοποθετήθηκε υπέρ της αποχώρησης από την Ε.Ε. ή, ακόμη, και της εξόδου από το ευρώ, παρότι αρκετά στελέχη του ή ψηφοφόροι του είναι οπαδοί μιας τέτοιας εξέλιξης. Θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω τον όρο «ήπιος ή συγκρατημένος ευρωσκεπτικισμός» προκειμένου να περιγράψω τη στάση πολιτικών δυνάμεων όπως για παράδειγμα ο ΣΥΡΙΖΑ έναντι της Ε.Ε. Ο ανοικτός ευρωσκεπτικισμός της Άκρας Αριστεράς ή της Άκρας Δεξιάς δεν μπόρεσε ποτέ μέχρι σήμερα να εκφράσει περισσότερο από το ένα πέμπτο της ελληνικής κοινωνίας. Όπως έχει επισημανθεί και από τον Γ. Μοσχονά στην προηγούμενη έρευνα, το φιλοευρωπαϊκό ρεύμα στηρίζεται στην κοινωνική συμμαχία των μεσαίων και των ανώτερων οικονομικο-κοινωνικών στρωμάτων, χαρακτηριστικό που απαντά πάνω-κάτω σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται για πληθυσμούς κατά βάση μορφωμένους, εξωστρεφείς και δυναμικούς. Ουσιαστικά, δηλαδή, μιλάμε για ανθρώπους που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο είδαν την παρουσία της Ε.Ε. στη ζωή της χώρας και την αποτίμησαν θετικά, πιθανώς γιατί αντιλήφθηκαν ότι και η δική τους ζωή βελτιώθηκε, λόγω και της συμμετοχής της χώρας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Το γεγονός ότι οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ελίτ στη μεγάλη τους πλειονότητα υποστήριξαν με θέρμη το ευρωπαϊκό εγχείρημα ερμηνεύει γιατί είναι τόσο εμπεδωμένη η παρουσία της χώρας μας στην Ευρώπη στην ελληνική συλλογική συνείδηση. Τα καλά νέα όμως για το φιλοευρωπαϊκό ρεύμα δείχνουν να τελειώνουν κάπου εδώ. Ήδη από τα στοιχεία των ερευνών της διανεοσις του 2015, ο Γ. Μοσχονάς επεσήμανε ότι η διαμόρφωση ενός σημαντικού και ιδιαίτερα συνεκτικού πυρήνα «σκληρού» ευρωσκεπτικισμού συνιστά τη δεύτερη μεγάλη τομή στην εξέλιξη των προτιμήσεων και των αξιακών προτεραιοτήτων των Ελλήνων. Το εν λόγω ρεύμα στερείται προς το παρόν κομματικής εκπροσώπησης, υπό την έννοια της ισχυρής εκπροσώπησης, ωστόσο η παρουσία του καταγράφεται με τρόπο εναργή και κρυστάλλινο. Ως τέτοιο, εκπροσωπεί μια στροφή στην κατανομή των απόψεων και των ιδεών για την Ευρώπη 16. Μάλιστα, ο Μοσχονάς υπογραμμίζει, απολύτως ορθώς κατά τη γνώμη μου, ότι η άνοδος του ευρωσκεπτικισμού δεν πρέπει να θεωρηθεί πως είναι συγκυριακή. Πράγματι, λοιπόν, ο ευρωσκεπτικισμός αποτελεί ένα ανερχόμενο ιδεολογικό ρεύμα και στη χώρα μας, καθώς ολοένα και 16. Γ. Μοσχονάς, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες.», ό.π.

21 21 περισσότεροι Έλληνες αποτιμούν αρνητικά τη συμμετοχή της χώρας στην Ε.Ε., αλλά και την ίδια τη φυσιογνωμία της Ε.Ε. Η αρνητική στάση πολλών Ελλήνων έναντι της Ε.Ε. είναι αναμφίβολα συνδεδεμένη με την οικονομική κρίση, την αύξηση της ανεργίας και της φορολογίας καθώς και με τα μέτρα λιτότητας των τελευταίων χρόνων. Εξάλλου, μην αυταπατόμαστε, ο ευρωσκεπτικισμός, ο απομονωτισμός και η πολιτική των κλειστών αγορών συγκροτούν ένα ανερχόμενο ρεύμα διεθνώς θα ήταν παράξενο να μην έφτανε και στη χώρα μας. Ο ευρωσκεπτικισμός, που φαίνεται να κερδίζει συμπάθειες και στον χώρο του Κέντρου, συνδέεται σε σημαντικό βαθμό με τον φόβο της παγκοσμιοποίησης, ο οποίος στην ελληνική περίπτωση είναι ιδιαίτερα υψηλός, καθώς περίπου 60% των Ελλήνων θεωρούν ότι η παγκοσμιοποίηση αποτελεί κίνδυνο για τη χώρα μας και μόλις το 34% ευκαιρία. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως στην Ελλάδα συμβαίνει ό,τι και στην υπόλοιπη Ευρώπη, όπου ευρωσκεπτικισμός και αντι-παγκοσμιοποίηση συνιστούν συγκοινωνούντα ιδεολογικά ρεύματα, που εκπορεύονται από τις ίδιες ιδεολογικές πηγές και τα οποία σχετίζονται με τον ίδιο τύπο πολιτισμικών και οικονομικών ανησυχιών. Ο ευρωσκεπτικισμός και η αντι-παγκοσμιοποίηση υποστηρίζονται κοινωνικά από τα λιγότερο μορφωμένα και γενικότερα πιο αδύναμα οικονομικά στρώματα, που δείχνουν να ζητούν μια επιστροφή στις κλειστές αγορές και στο εθνικό κράτος του προηγούμενου αιώνα. Η ιδέα της εμβάθυνσης της Ε.Ε. και των ανοιχτών αγορών δείχνει ότι δεν ενθουσιάζει την πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας, η οποία φαίνεται να σημαδεύεται από αυτό που ο Ν. Μουζέλης παλιότερα ονόμασε «αμυντικός εθνικισμός» 17. Με άλλα λόγια, στα μάτια ενός τμήματος της ελληνικής κοινωνίας το ελληνικό έθνος είναι διαρκώς απειλούμενο και βάλλεται πανταχόθεν. Η βασική απειλή, βέβαια, θεωρείται ότι προέρχεται από τις δυτικές αξίες του κοσμοπολιτισμού και της πολυπολιτισμικότητας (τώρα τελευταία και από το Ισλάμ). Προκειμένου να αναχαιτισθούν οι απειλές εναντίον της πατρίδας και να αναδειχθεί ξανά η εθνική κληρονομιά μας, προκρίνεται από κάποιους ένας αγώνας για την εθνική εγρήγορση, μια πολιτισμική σταυροφορία προς το εσωτερικό και μια «ασυμβίβαστη» εξωτερική πολιτική. Κάπως έτσι τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας, η αναγραφή του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες και τα εξωτερικά θέματα ήρθαν στο κέντρο της πολιτικής αντιπαράθεσης κατά τις δεκαετίες του 90 και του Ν. Μουζέλης, Ο εθνικισμός στην ύστερη ανάπτυξη, Αθήνα, Θεμέλιο, Η κατάσταση όμως γίνεται πολύ περισσότερο πολύπλοκη και δυνητικά επικίνδυνη, όταν τα αισθήματα αδικίας στο συμβολικό επίπεδο διαπλέκονται με σοβαρά προβλήματα βιοτικού επιπέδου. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η συνύπαρξη των δύο παραπάνω στοιχείων αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα για την αποδυνάμωση της ευρωπαϊκής ιδέας και τη σταδιακή εγκατάλειψη του οράματος για μια ενωμένη Ευρώπη. Η οικονομική κρίση και η δυναμική παρουσία των «αγανακτισμένων» το 2011 συνέβαλαν σε μια ιδιότυπη χειραφέτηση και αντιευρωπαϊκή ριζοσπαστικοποίηση των συντη-

22 22 ρητικών ψηφοφόρων, υποβιβάζοντας τις διαφορές της φιλοευρωπαϊκής Δεξιάς με την Αριστερά προς όφελος του αντιευρωπαϊκού εθνολαϊκισμού. Υπάρχουν όμως και άλλοι κίνδυνοι στον ορίζοντα. Πέρα από το έλλειμμα θετικών προσδοκιών για τη ζωή, που ενισχύει τον ευρωσκεπτικισμό, τα πράγματα θα επιδεινωθούν ριζικά αν αλλάξει ο χαρακτήρας της πολιτικής προσφοράς. Μέχρι τώρα η απουσία ενός ισχυρού ευρωσκεπτικιστικού κόμματος λειτουργούσε ως δικλείδα ασφαλείας για τη θέση της Ελλάδας στην Ευρώπη ή/και στο ευρώ. Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι, αν μία από τις κύριες πολιτικές δυνάμεις παρουσίαζε μια πρόταση εξόδου από το ενιαίο νόμισμα και επιστροφή στο εθνικό νόμισμα, είναι εξαιρετικά πιθανό η στάση της ελληνικής κοινωνίας να άλλαζε.

23 23 ΟΙ ΈΛΛΗΝΕΣ ΑΛΛΆΖΟΥΝ ΙΔΈΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΏΠΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΌΣΜΟ Νίκος Μαραντζίδης Μάρτιος 2017 Η Oικονομία και «Εμείς»: Η Aμφισβήτηση των Στερεοτύπων της Μεταπολίτευσης Γ

24 24 Γ. Η Οικονομία και Εμείς: Η Αμφισβήτηση των Στερεοτύπων της Μεταπολίτευσης Γ1. Η Κρίση Οφείλεται στις Δικές μας Αδυναμίες Η Μεταπολίτευση χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως η πλέον ευτυχής περίοδος της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής ιστορίας. Από πολλές απόψεις, μπορεί κάποιος να συμφωνήσει με την παραπάνω διατύπωση. Κατ αρχάς, υπήρξε μια περίοδος ειρηνική. Ουδέποτε στην ιστορία του 20ού αιώνα η Ελλάδα έζησε τόσες συνεχόμενες ειρηνικές δεκαετίες. Επιπλέον, η Μεταπολίτευση αποτέλεσε μια περίοδο ευημερίας. Το πολιτικό σύστημα, που απέτυχε παταγωδώς σε πολλά άλλα, πέτυχε για τρεις δεκαετίες να διατηρήσει ένα υψηλό επίπεδο οικονομικής και κοινωνικής σταθερότητας. Με απλά λόγια, η Μεταπολίτευση ταυτίστηκε μέχρι το 2009 με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων και με την εντυπωσιακή μεγέθυνση του ΑΕΠ της χώρας. Στο χρονικό πλαίσιο της Μεταπολίτευσης, η κυρίαρχη αντίληψη για την οικονομική ανάπτυξη ήθελε αυτή να συνδέεται με δύο ισχυρούς παράγοντες: το μεγάλο κράτος και τους πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι δύο αυτοί παράγοντες τροφοδοτούσαν τη ζήτηση (δημιουργία υποδομών) και ενίσχυαν την αγορά. Το μεγάλο κράτος, ως θεμελιώδες αναπτυξιακό υπόδειγμα, εισήχθη στη Μεταπολίτευση ήδη από τις κυβερνήσεις του Κωνσταντίνου Καραμανλή και τις μεγάλες κρατικοποιήσεις της δεκαετίας του 70. Στη συνέχεια αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 80, τόσο με την πολιτική «των προβληματικών επιχειρήσεων», όταν περίπου 40 βιομηχανικές επιχειρήσεις κρατικοποιήθηκαν (με αρκετές χιλιάδες διορισμούς υπαλλήλων σε αυτές), όσο και με τη διόγκωση του αριθμού των κρατικών δομών και των δημοσίων υπαλλήλων. Στη συνέχεια η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε για δύο δεκαετίες, με το υπερδανεισμένο κράτος να συνιστά την «ατμομηχανή της ανάπτυξης», που εξασφάλιζε ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο σε μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας. Ακόμη και στα χρόνια της κρίσης και των μνημονίων, η Ελλάδα συνεχίζει να δαπανά μεγάλο μέρος των δημοσίων πόρων της για τη λειτουργία του δημοσίου τομέα. Σύμφωνα με έρευνα του Ελεγκτικού Συνεδρίου της Γαλλίας, που βασίζεται σε στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΟΟΣΑ για το έτος 2014, η Ελλάδα βρίσκεται στην έκτη θέση της

25 25 Ε.Ε. αναφορικά με το κόστος των δημοσίων υπαλλήλων, καθώς δαπανά το 12% του ΑΕΠ της για τη μισθοδοσία των δημοσίων λειτουργών της 18. Η όλη παραπάνω διαδικασία δεν εξελίχθηκε ερήμην των πολιτών, ούτε οι Έλληνες ήταν απαθείς μπροστά σε όλο αυτό. Το αντίθετο. Όπως σημειώνει ο Στ. Καλύβας, η ελληνική κοινωνία ασκούσε πίεση για την αύξηση της προστασίας, των παροχών και των υπηρεσιών εκ μέρους του κράτους, ενώ κάθε φοβισμένη προσπάθεια συμμαζέματος του δημοσιονομικού χάους καυτηριαζόταν ως νεοφιλελεύθερη αναλγησία 19. Οι ομάδες συμφερόντων διαμόρφωσαν ένα ισχυρό σώμα αντιλήψεων για το «συλλογικό εγώ», που οδηγούσε κάθε προσπάθεια περιορισμού του ρόλου του κράτους και των δαπανών του σε αποτυχία. Πέρα όμως από τον διογκωμένο ρόλο του κράτους, η ελληνική κοινωνία σε αγαστή συνεργασία με την πολιτική τάξη αντλούσε κρατικούς πόρους διαμέσου πρακτικών, όπως η φοροδιαφυγή «Οι δημόσιοι υπάλληλοι και πόσο κοστίζουν», The Huffington Post, , gr/2015/12/22/oikonomia-erevna- _n_ html 19. Στ. Καλύβας, Πού είμαστε και πού πάμε; Διατρέχοντας την κρίση ( ) και ατενίζοντας το μέλλον, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2016, σελ Καλύβας, ό.π. Παρά τις συστηματικές προσπάθειες όλα αυτά τα χρόνια, από διάφορες πλευρές του πολιτικού φάσματος, να υποβαθμιστούν οι ευθύνες του πολιτικού συστήματος, αλλά και της ελληνικής κοινωνίας, και να συνδεθεί η οικονομική κρίση που βιώνει η Ελλάδα κυρίως με ξένες δυνάμεις, που υποτίθεται ότι απειλούν και υπονομεύουν τη χώρα, η ελληνική κοινή γνώμη δείχνει να έχει πλέον πειστεί ότι είναι πρωτίστως οι δικές μας αδυναμίες ως πολιτικού συστήματος, οικονομίας, θεσμικού πλαισίου, αλλά και κοινωνικής νοοτροπίας και πρακτικής που ευθύνονται για τη δυσχερή οικονομική κατάσταση μας. Ακόμη και στο ζήτημα του ρόλου του ευρώ στην ελληνική κρίση, όπως είδαμε και παραπάνω, η πλειονότητα των πολιτών θεωρεί ότι η ευθύνη του είναι μικρή ή ανύπαρκτη. Βέβαια, υπάρχει σαφής διασύνδεση ανάμεσα στον ευρωσκεπτικισμό και στην απόδοση ευθυνών για την κρίση στο ευρώ, καθώς αυτοί που κάνουν αρνητική αποτίμηση για τη συμμετοχή της χώρας στην Ε.Ε. εκτιμούν σε ποσοστό 68% ότι η ένταξη της Ελλάδας στην ευρωζώνη ευθύνεται πολύ για την κρίση. Πίνακας 11: Η Ελλάδα Διέρχεται Εδώ και Κάποια Χρόνια μια Μεγάλη Οικονομική Κρίση. Θεωρείτε ότι η Κρίση κυρίως Οφείλεται στο Διεθνοποιημένο Οικονομικό Σύστημα και στους Ξένους ή στο Ελληνικό Σύστημα και σε Δικές μας Αδυναμίες (%) Απρίλιος 2015 Δεκέμβριος 2016 Στο διεθνοποιημένο σύστημα και στους ξένους 10,2 9,7 Στο ελληνικό σύστημα και σε δικές μας αδυναμίες 68,9 62,1 Και στα δύο (αυθόρμητα) 20,7 27,6 Δ.Ξ. / Δ.Α. 0,2 0,7 Πηγή: διανεοσις, «Τι πιστεύουν οι Έλληνες», Δεκέμβριος 2016.