ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ «ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΣΥΝΟΔΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΑΠΟ ΤΗΣ ΣΥΣΤΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΣΥΝΟΔΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΑΠΟ ΤΗΣ ΣΥΣΤΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ» Μεταπτυχιακός Φοιτητής Σύμβουλος Καθηγητής π. Παναγιώτης Κουρούπης π. Κωνσταντῖνος Καραϊσαρίδης Α.Μ.: 1043 Θεσσαλονίκη 2016

2 ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΣΥΝΟΔΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΑΠΟ ΤΗΣ ΣΥΣΤΑΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ

3 2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στήν παροῦσα ἐργασία μέ θέμα: «Τό ἔργο τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀπό τῆς συστάσεώς της μέχρι καί σήμερα» ἐπιχειρεῖται, ἀφενός, νά παρουσιαστεῖ ἀναλυτικά τό ἔργο τῆς Εἰδικῆς αὐτῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς, ἡ ὁποία συνεστήθη μέ σκοπό (ὅπως αὐτό καταγράφεται στόν ὑπ ἀριθμ. 139/1999 Κανονισμό Σύστασης, ὀργάνωσης καί λειτουργίας τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως) 1 τήν «ἐπί τῇ βάσει τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως καί τῶν συγχρόνων πνευματικῶν ἀναγκῶν τῆς Ἐκκλησίας μελέτη καί προώθηση τῶν κατά περίπτωσιν ληπτέων μέτρων, ἅτινα θά συντελέσουν εἰς τήν "ἐν Πνεύματι καί ἀληθείᾳ" 2 τέλεσιν τῆς Θείας Λατρείας καί εἰς τήν συνειδητήν εἰς αὐτήν συμμετοχήν τῶν πιστῶν σήμερα» καί, ἀφετέρου, μέσα ἀπό τήν παρουσίαση τοῦ συνόλου τῶν ἐργασιῶν τῆς Ἐπιτροπῆς νά καταδειχθεῖ τό πῶς αὐτή ἐπετέλεσε τό ἔργο πού τῆς ἀνατέθηκε καί τό πόσο ἀνταποκρίθηκε στόν ὡς ἄνω σκοπό συστάσεώς της. Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ὡς τό μοναδικό ἁρμόδιο διοικητικό ὄργανο τῆς Ἐκκλησίας, γνωρίζοντας τήν τεράστια σημασία πού «κατέχει ἡ Θεία Λατρεία εἰς τήν πνευματικήν ζωήν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας» 3, προέβη στήν σύσταση μίας Εἰδικῆς «Συμβουλευτικῆς Ἐπιτροπῆς ἀποτελούμενης ὑπό κληρικῶν καί λαϊκῶν ἐξειδικευμένων εἰς τά θέματα Θείας Λατρείας, προκειμένου νά ἔχῃ ὑπευθύνους καί τεκμηριωμένας εἰσηγήσεις κατά τήν λῆψιν τῶν ἀπαιτουμένων διά πᾶσαν περίπτωσιν μέτρων» 4. Αὐτό σημαίνει ὅτι τό ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς ἦταν ἀπό τήν ἀρχή τῆς συστάσεώς της νά μελετᾶ καί νά προτείνει λύσεις στά θέματα ἁρμοδιότητός της μέσα στά ὁριζόμενα ἀπό τήν Ἱερά Σύνοδο πλαίσια. Παρά τό γεγονός, ὅμως, τῆς συνοδικῆς καί, ἑπομένως, καί ἐκκλησιολογικής καί κανονικῆς λειτουργίας τῆς Ἐπιτροπῆς, πολλές φορές ἡ σημασία τοῦ ἐπιτελούμενου ἔργου της ἔγινε ἀντικείμενο μεμονωμένων, κυρίως, ἀμφισβητήσεων καί ἄλλων συζητήσεων καί ἀναλύσεων, πιθανότατα ἐξαιτίας τῆς προσπάθειας ν ἀναλυθεῖ καί ὁρισθεῖ μέ ἀκρίβεια ὁ ὅρος «λειτουργική ἀναγέννηση». 1 Ὁ Κανονισμός αὐτός εἶναι δημοσιευμένος στό ὑπ ἀριθμ. 236, τεῦχ. Α'/ ΦΕΚ. 2 Ἰωάν. 4, Ὑπ ἀριθμ. 139/1999 Κανονισμός Σύστασης, ὀργάνωσης καί λειτουργίας τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως. 4 Ὑπ ἀριθμ. 139/1999 Κανονισμός Σύστασης, ὀργάνωσης καί λειτουργίας τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως.

4 3 Ἔχει δέ τόσο ἀναλυθεῖ ὁ σχετικός ὅρος 5, ὥστε νά θεωρεῖται περιττό στήν παροῦσα ἐργασία νά ὑπεισέλθουμε σέ νέα παράθεση ἐπιχειρημάτων γιά τήν ἀποσαφήνιση τοῦ ὅρου. Ἐκεῖνο στό ὁποῖο ἀξίζει νά σταθοῦμε εἶναι στό ὅτι ἡ Ἐπιτροπή ἐκλήθη ν ἀνταποκριθεῖ στό «πολλαχόθεν διατυπούμενον αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως, μέ τήν ἔννοιαν τῆς ἀνάγκης ὑπευθύνου ἀντιμετωπίσεως τῶν πολλῶν προβλημάτων, ἅτινα ἐμφανίζονται εἰς τόν χῶρον τῆς θείας Λατρείας σήμερον καί τῆς λήψεως παντός ἐνδεικνυομένου μέτρου, τό ὁποῖον θά συντελέσῃ γενικῶς εἰς τήν ἀναζωπύρωσιν τῆς λειτουργικῆς ζωῆς» 6. Σ αὐτήν τήν ἀναζωπύρωση τῆς λειτουργικῆς ζωῆς στοχεύουν τά προτεινόμενα ὑπό τῆς Ἐπιτροπῆς μέτρα, τά ὁποῖα αἰσθάνομαι τήν ὑποχρέωση ν ἀναφέρω ὅτι στήν ἐνορία στήν ὁποία ὑπηρετῶ ὡς ἐφημέριος ἱερέας, τήν Ἁγία Μαρίνα Ἄνω Ἰλισίων τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν, χάρη στίς πρωτοβουλίες καί τήν ἐμπνευσμένη καθοδήγηση τοῦ προϊσταμένου τοῦ Ναοῦ, μέλους τῆς Ἐπιτροπῆς, Ἐπιβλέποντος Καθηγητοῦ καί πνευματικοῦ μου πατέρα, Αἰδεσιμολογιωτάτου Πρωτοπρεσβυτέρου Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, τά βιώνουμε στήν καθημερινή λειτουργική μας πράξη. Ὡς παράδειγμα ἐφαρμογῆς τῶν λειτουργικῶν προτάσεων τῆς Ἐπιτροπῆς θ ἀναφέρω μόνο τήν εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ ἀνάγνωσιν τῶν εὐχῶν τῆς θείας λειτουργίας καί τήν κατά τήν ὥρα τοῦ καθαγιασμοῦ στά καθαγιαστικά λόγια τοῦ ἱερέως ἀπάντηση τοῦ λαοῦ διά τοῦ «ἀμήν». Ἐκφράζω, λοιπόν, εὐγνωμοσύνη γιά τό ἀνατεθέν θέμα, ἐκτός τοῦ ἐπιβλέποντος Καθηγητοῦ, στόν ὁποῖο τόσα πολλά ὀφείλω «ὧν οὔκ ἔστιν ἀριθμός», ἰδιαιτέρως καί στούς σεβαστούς Καθηγητές κ. Συμεών Πασχαλίδη καί Αἰδεσιμολογιώτατο Πρωτοπρ. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου, πρός τούς ὁποίους ἐκφράζω τόν ἀπεριόριστο σεβασμό μου γιά τό πλούσιο ἀκαδημαϊκό ἔργο τους καί τήν ἀγάπη μέ τήν ὁποία μέ περιέβαλαν ἀπό τήν πρώτη στιγμή τῆς ἐγγραφῆς μου στό Τμῆμα Μεταπτυχιακῶν Σπουδῶν τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ. 5 Γιά περισσότερα περί τοῦ ὅρου «λειτουργική ἀναγέννηση» ἐνδεικτικά βλ. στά: α) Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, Προσφώνηση στό Β Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο: «Λατρεύσωμεν εὐαρέστως τῷ Θεῷ - Τό αἴτημα τῆς Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία», Πρακτικά Β Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, σ β) Φουντούλη Ἰωάννου, Περί μίαν μεταρρύθμισιν τῆς θείας λειτουργίας, Θεσσαλονίκη 1961, γ) Φίλια Γεωργίου, Παράδοση καί Ἐξέλιξη στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2006, σ , δ) Διονυσίου Λ. Ψαριανοῦ (Μητρ. Σερβίων καί Κοζάνης), Ὑπόμνημα περί τῆς Θείας Λατρείας, περιοδ. Σύναξη, τεῦχ. 73 (2000), σ , ε) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Τά ἰδιάζοντα Λειτουργικά Στοιχεῖα στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ρουμανίας, ἐκδ. Ἐπέκταση, Κατερίνη 1995, σ , στ) Εὐαγγέλου Θεοδώρου, Μαθήματα Λειτουργικῆς Α', Ἀθήνα 1975, σ. 358 κ. ἑξ., 6 Ὑπ ἀριθμ. 139/1999 Κανονισμός Σύστασης, ὀργάνωσης καί λειτουργίας τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως.

5 4 Ἐκφράζω, ἐπίσης, θερμές εὐχαριστίες πρός τά σεβαστά Μέλη τῆς Ἐξεταστικῆς Ἐπιτροπῆς γιά τόν κόπο πού κατέβαλαν, ὥστε ἡ παροῦσα Μεταπτυχιακή Ἐργασία νά ἔχει ὅσο τό δυνατόν πληρέστερη καί καλύτερη μορφή. Ἀθήνα, 15 Σεπτεμβρίου 2016

6 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...σ. 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...σ. 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : Ἡ ἐναρξη τοῦ ἔργου τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως... σ. 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : Πανελλήνια Λειτουργικά Συμπόσια Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων...σ Α Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Ἐξ ὕδατος καί πνεύματος. Τό μυστήριον τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος, χθές καί σήμερα»...σ Β Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Λατρεύσωμεν εὐαρέστως τῷ Θεῷ». Τό αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία σήμερα...σ Γ' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας»...σ Δ' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Τό μυστήριον τοῦ γάμου στήν ὀρθόδοξη Ἐκκλησία»...σ Ε' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Ἱερουργεῖν τό εὐαγγέλιον - ἡ Ἁγία Γραφή στήν ὀρθόδοξη λατρεία...σ Στ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Χριστιανική λατρεία καί εἰδωλολατρία»...σ Ζ' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Τό μυστήριον τῆς ἱερωσύνης»...σ Η' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Τό χριστιανικόν ἑορτολόγιον Κεφάλαιον ἑορτῆς μνήμη Θεοῦ»...σ Θ' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Τὸ μυστήριον τοῦ θανάτου εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας - Κηδεύσωμεν τούς ἀπελθόντας ὡς καί ἡμῖν καί αὐτοῖς συμφέρει πρός δόξαν Θεοῦ»...σ Ι Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων

7 6 Θέμα: «Ἡ ὑγεία καί ἡ ἀσθένεια στή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας - Εἰς ἴασιν ψυχῆς καί σώματος»...σ ΙΑ' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Λειτουργική ἀγωγή - "Μυσταγωγῶν Σου, Κύριε, τούς μαθητάς ἐδίδασκες λέγων"»...σ ΙΒ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων Θέμα: «Πρόσωπα καί σταθμοί,ὁροσημα στή διαμόρφωση τῆς θείας λατρείας»...σ ΙΓ' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπολεων Θέμα: «Ὁ λειτουργικός λόγος τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σήμερα»...σ ΙΔ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπολεων Θέμα: «Οἱ λειτουργικές τέχνες»...σ ΙΕ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπολεων Θέμα: «Οἱ ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου»...σ. 102 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ : Οἱ ἐπιμεληθεῖσες ὑπό τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἐκδόσεις... σ Ἡ ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν τῶν Πανελληνίων Λειτουργικῶν Συμποσίων...σ Ἄλλες ἐκδόσεις μέ τήν ἐπιμέλεια τῆς Ἐπιτροπῆς...σ. 125 I. Εκλογάδιον:...σ. 125 II. Σύστημα Τυπικοῦ τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ...σ. 127 ΙΙI. Προφητολόγιον...σ Ἐγκύκλιοι λειτουργικοῦ περιεχομένου...σ. 132 α) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2683: «Λειτουργική ἀκρίβεια, εὐταξία καί ἑνότης»... σ. 133 β) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2712: «Περί τοῦ ἀπό κανονικῆς ἐπόψεως ἐπιτρεπτοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς κηδεύσεως τῶν αὐτοχείρων»... σ. 135 γ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2716/ : «Περί ταφῆς ἀβαπτίστου τέκνου»... σ. 138 δ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΝ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ὑπ ἀριθμ. Πρωτ. 4263/2017/ : «Περί τῆς δυνατότητος εὐρυτέρας συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ εἰς τήν ψαλμωδίαν»...σ. 139 ε) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2734: «Περί τῆς καύσεως τῶν νεκρῶν»... σ. 142

8 7 στ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2735: «Πνευματικαί προϋποθέσεις εἰσόδου εἰς τήν Ἱερωσύνην»... σ. 143 ζ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2742: «Περί τῆς μεταδόσεως τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας»... σ. 145 η) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2784: «Περὶ τοῦ τρόπου ἀναγνώσεως τῶν εὐχῶν τῆς Θείας Λειτουργίας»... σ. 148 θ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2785: «Περί τῆς συμμετοχῆς τῶν πιστῶν εἰς τήν Θείαν Εὐχαριστίαν»...σ. 151 ι) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2786: «Ὁ καιρός τῆς Θείας Λειτουργίας καί ἡ δυνατότης τελέσεώς της τό Ἑσπέρας»... σ. 154 ια) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2791: «Τά Ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα καί τό κήρυγμα εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν»... σ. 156 ιβ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2792: «Ἡ Μυστηριακή ζωή τῆς Ἐκκλησίας καί τά Ραδιοτηλεοπτικά Μέσα Ἐνημερώσεως (Ρ.Μ.Ε.)»... σ. 159 ιγ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2793: «Ἐκφωνητική σημειογραφία ἐν τῇ πράξει τῆς Ορθοδόξου Λατρείας»... σ. 162 ιδ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2794: «Ἐπαναφορά τῆς Τάξεως τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου εἰς τήν κανονικήν αὐτοῦ θέσιν»... σ. 165 ιε) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2825/ : «Περί λιτότητος καί ἁπλότητος εἰς τήν συμπεριφοράν καί τήν ἀμφίεσιν Ἐπισκόπων, Πρεσβυτέρων καί Διακόνων»... σ. 167 ιστ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2843: «Εὐχαί Ἐξορκισμῶν»... σ. 169 ιζ) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2850: «Περί τῆς τελέσεως Ἱερῶν Μυστηρίων εἰς ἰδιωτικά Παρεκκλήσια καί ὑπαιθρίους χώρους»... σ. 173 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ : Περί τῆς μεταφορᾶς τῶν ιδεῶν, τῶν λειτουργικῶν πραγμάτων ὡς ἀποτέλεσμα τοῦ ἔργου τῆς εἰδικῆς συνοδικῆς ἐπιτροπῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως...σ. 175 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε : Ἀντιδράσεις - ἀρνητική στάση ἀπέναντι στό ἔργο τῆς ἐπιτροπῆς...σ. 239 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...σ. 250 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...σ. 253

9 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τό 1999 συστάθηκε μία Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή στήν ὁποία ἀνατέθηκε τό ἰδιαίτερα σοβαρό ἀλλά ταυτόχρονα δυσχερές ἔργο τῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως. Τό ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς αὐτῆς ἦταν ἰδιαζόντως σοβαρό, γιατί τό ἀντικείμενό της ἀφοροῦσε τά θέματα τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας, γιά τά ὁποῖα πρέπει νά ἀναγνωρίσουμε τήν τεράστια σημασία πού διαδραματίζουν στήν πνευματική ζωή τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, καί ἦταν ἐπίσης δυσχερές, ὄχι μόνο γιατί ἦταν δεδομένο ὅτι ὁποιαδήποτε προσπάθεια λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως θά προκαλοῦσε τίς ἀντιδράσεις ὁρισμένων, ἀλλά κυρίως ἀπό τή δυσκολία τοῦ ἴδιου τοῦ ἀντικειμένου τῆς Ἐπιτροπῆς, καθώς εἶναι πολύ δύσκολο νά ἐπιτύχει κανείς αὐτό πού ἡ Ἐπιτροπή ἔθετε ὡς βασικό στόχο της, δηλαδή τήν οὐσιαστική καί αὐθεντική τήρηση τῆς παραδοσιακῆς λειτουργικῆς τάξεως καί τήν δι αὐτῆς διευκόλυνση τῆς οὐσιαστικῆς, τῆς ἐνεργοῦ συμμετοχῆς τῶν πιστῶν στή θεία λατρεία. Στήν παροῦσα ἐργασία θά ἐπιχειρήσουμε, λοιπόν, νά παρουσιάσουμε αὐτό τό ἔργο τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀπό τῆς συστάσεώς της μέχρι καί σήμερα. Ἀρχικά, στό Κεφάλαιο Α θά ἀναφερθοῦμε στόν Κανονισμό Συστάσεως, ὀργάνωσης καί λειτουργίας τῆς Ἐπιτροπῆς, γιά νά καταδειχθεῖ πόσο σημαντικό ἦταν τό γεγονός ὅτι τό συντελούμενο ἔργο ὑπηρετοῦσε συνεχῶς τήν διά τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀνατεθεῖσα σ Αὐτήν ἀποστολή. Ὅλες οἱ δραστηριότητες, δηλαδή, τῆς Ἐπιτροπῆς εἶχαν ὡς ἀναφορά τούς σκοπούς λειτουργίας της καί ἦταν πλήρως ἐνταγμένες στίς Καταστατικές της ἁρμοδιότητες, πρᾶγμα τό ὁποῖο συνειδητά ἤ ἀσυνείδητα ἔδειχναν ὁρισμένοι «ἀντιδρῶντες» νά τό ξεχνοῦν ἤ νά τό παραβλέπουν. Στό Κεφάλαιο Β θά παρουσιάσουμε τά ὑπό τῆς Ἐπιτροπῆς διοργανωθέντα Πανελλήνια Λειτουργικά Συμπόσια στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, στά ὁποῖα ἀποκρυσταλλώνεται μέ τόν καλύτερο τρόπο καί ἀνάλογα μέ τό διαπραγματευόμενο ἑκάστοτε θέμα τοῦ Συμποσίου ὁ τρόπος ἐργασίας τῆς Ἐπιτροπῆς, μέ τόν ὁποῖο ἐπιτυγχανόταν κάθε φορά ἡ διατύπωση ἀναλυτικῶν Πορισμάτων καί ἀντίστοιχων Προτάσεων. Μέ τήν ἐντρύφηση στά Πορίσματα αὐτά ἀποκτᾶ κανείς πλήρη ἀντίληψη τοῦ θέματος, τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξής του μέσα στό χρόνο ἀλλά καί τῆς σύγχρονης πραγματικότητας, ἔτσι ὥστε οἱ ἀντίστοιχες Προτάσεις νά ὠθοῦν τό ζήτημα σέ μία καλύτερη καί σωστότερη κατεύθυνση, ἐπιτυγχάνοντας μάλιστα διά τῶν συμμετεχόντων στελεχῶν τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τή διάδοση τῶν ἰδεῶν καί ἀποφάσεων τοῦ Συμποσίου ἀλλά

10 9 καί τῶν προτεινομένων μέτρων σέ ὅλες τίς Ἱερές Μητροπόλεις τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Στό Κεφάλαιο Γ ἐπιδιώκεται ἡ παρουσίαση τῶν ἐκδόσεων τῆς Ἐπιτροπῆς. Πρῶτα παρουσιάζεται ἡ ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν τῶν προαναφερθέντων Πανελληνίων Λειτουργικῶν Συμποσίων. Ἡ ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν σέ εἰδικό κάθε φορά τόμο ἦταν εἰσήγηση τῆς Ἐπιτροπῆς πού κατέστη ἀπόφαση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Μέ τόν τρόπο αὐτό ἡ Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως θέλησε, ἀφενός, νά καταστήσει κοινωνούς τῶν Συμποσίων ὅλους τούς κληρικούς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, στούς ὁποίους σημειωτέον ἀποστελλόταν κάθε τόμος δωρεάν (μέ ἀπόφαση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου) καί, ἀφετέρου, νά δώσει τή δυνατότητα σέ κάθε ἐνδιαφερόμενο νά ἔλθει σέ ἐπαφή μέ τά λειτουργικά δρώμενα στήν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, καθώς διά τῶν Συμποσίων δέν ἔπρεπε νά μιλᾶμε πιά μόνο γιά τό ὑπαρκτό αἴτημα λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως, ἀλλά γιά τίς ἀναληφθεῖσες συγκεκριμένες δράσεις πρός ἱκανοποίηση τοῦ ἐν λόγῳ ἐκκλησιαστικοῦ αἰτήματος. Στό ἴδιο Κεφάλαιο ἐντάξαμε καί τήν ἀναφορά στίς ἄλλες ἐκδόσεις λειτουργικοῦ περιεχομένου, οἱ ὁποῖες πραγματοποιήθηκαν μέ τήν εἰσήγηση ἤ τήν ἐπιμέλεια τῆς Ἐπιτροπῆς. Ἡ ἐπιμέλεια τῶν ἐκδόσεων λειτουργικῶν βιβλίων ὑπό τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἔχει ἀνατεθεῖ ἐξ ὁλοκλήρου στήν Ἐπιτροπή καί σύν τῷ χρόνῳ θά ὁλοληρωθοῦν καί ἄλλες ἐκδόσεις, ὅπως τοῦ νέου Ἀρχιερατικοῦ καί τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου. Ἐπίσης, θεωρήθηκε σκόπιμο νά γίνει ἐδῶ ἀναφορά καί στίς Ἐγκυκλίους Λειτουργικοῦ περιεχομένου πού ἐκδόθηκαν ἀπό τήν Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος κατά τό διάστημα λειτουργίας τῆς Ἐπιτροπῆς ( σήμερα), ὥστε νά φανεῖ καί δι αὐτῶν τό ἐπιτελούμενο ἔργο. Στίς Ἐγκυκλίους αὐτές φαίνεται μέσα ἀπό τή σύνδεσή τους μέ κάποιο ἀπό τά ἐπιτελεσθέντα Λειτουργικά Συμπόσια ἤ ἀπό αὐτή καθαυτή τή θεματολογία τους ὅτι συνιστοῦν οὐσιαστικά ὑλοποίηση τοῦ ἔργου τῆς Ἐπιτροπῆς, τό ὁποῖο ἐν εἴδει εἰσηγήσεως ὑποβλήθηκε στήν Ἀνωτάτη Ἐκκλησιαστική Ἀρχή, τήν Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Στό Κεφάλαιο Δ, θέλοντας νά προβοῦμε σέ μία νύξη γιά τίς λειτουργικές ζυμώσεις καί τήν ἐν γένει ἀνακίνηση γιά μία ἐπί τά βελτίω πορεία τῶν λειτουργικῶν πραγμάτων πού προκαλοῦνταν στίς Ἱερές Μητροπόλεις τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπό τή μεταφορά τῶν ἰδεῶν τῆς Ἐπιτροπῆς, παρουσιάζουμε καί σχολιάζουμε ὁρισμένες ἀπό τίς Ἐγκυκλίους πού ἐκδόθηκαν κατά τό ἴδιο προαναφερθέν διάστημα στήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἀθηνῶν, πρᾶγμα εὔλογο ἀφοῦ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν ἐν ταὐτῷ εἶναι καί ὁ Πρόεδρος τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί ἐπιπλέον γιά τόν λόγο ὅτι ἀπό τοῦ ἔτους 1990

11 10 πού ὑπηρετῶ ὡς κληρικός τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν, ὅπως εἶναι φυσικό, ἔχω κληθεῖ νά ἐφαρμόσω τίς σχετικές ἀποφάσεις πού ὑλοποιοῦνταν διά τῶν ὡς ἄνω Ἀρχιεπισκοπικῶν Ἐγκυκλίων. Στίς Ἐγκυκλίους αὐτές, καί ἰδιαίτερα σέ μία εἰδική Σειρά Ἐγκυκλίων γιά Λειτουργικά καί Τελετουργικά Θέματα, γίνεται φανερό πῶς ἡ μελέτη τῶν λειτουργικῶν θεμάτων γίνεται λειτουργική πράξη μέσα ἀπό προτεινόμενες τελετουργικές πράξεις. Εἶναι βέβαιο ὅτι παρόμοια λειτουργική ἐργασία, ἐμπνευσμένη ἀπό τίς Εἰσηγήσεις τῆς Ἐπιτροπῆς, καταβάλλεται καί σέ ἄλλες Ἱερές Μητροπόλεις τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί ἡ παράθεση τοῦ σχετικοῦ ὑλικοῦ θά καθιστοῦσε πληρέστερη τήν ἐργασία μας. Ξεκινῶντας, ὅμως, τή συγκέντρωση τῶν πρώτων πληροφοριῶν διεπίστωσα ὅτι παραθέτοντας μόνο τό ὑλικό, ἀλλά χωρίς νά βιώνω τήν ὑλοποιούμενη λειτουργική πράξη σέ μία ἄλλη Ἱερά Μητρόπολη, δέ θά ἦταν ὁλοκληρωμένη καί ἀκριβής ἡ ἀναφορά μας σ αὐτήν. Στό Κεφάλαιο Ε γίνεται ἀναφορά σέ ὁρισμένες ἀντιδράσεις μέ τίς ὁποῖες ἐκφράστηκε κάποια ἀρνητική στάση ἀπέναντι στό ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς. Δέν μιλᾶμε γιά προσωπικές ἀπόψεις πού μπορεῖ ὁ καθένας νά διατυπώσει ὁπουδήποτε, ἀλλά γιά τήν προσπάθεια ὁρισμένων νά ὀργανώσουν «ἀντισυμπόσια» ὡς ἀντίβαρο στό ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς. Παρά τό γεγονός, δηλαδή, ὅτι ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή λειτούργησε καί λειτουργεῖ μέσα στά ἐκκλησιολογικά πλαίσια τῶν ἁρμοδιοτήτων της, αὐτό δέν ἐμπόδισε κάποιους νά διατυπώσουν διαφορετικά «Πορίσματα» ἀπό ἐκεῖνα τῆς Ἐπιτροπῆς. Ἡ μελέτη τῶν ἀντιδράσεων αὐτῶν θεωρήθηκε σκόπιμη καί γιά λόγους δεοντολογίας καί ἀντικειμενικότητας τῆς παρουσίασης τοῦ ἔργου τῆς Ἐπιτροπῆς στήν παροῦσα ἐργασία. Στά Συμπεράσματα μέ τά ὁποῖα ὁλοκληρώνουμε τήν πραγμάτευσή μας αὐτή ἔγινε προσπάθεια νά διατυπωθοῦν ἐπιγραμματικά ὅλα ὅσα ἀναλυτικά παρουσιάσαμε προηγουμένως καί τά ὁποῖα ἀποτυπώνουν τήν προσπάθεια γιά συμβολή τῆς ἐργασίας μας στήν παρουσίαση καί ἀποτίμηση τοῦ ἔργου τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀπό τῆς συστάσεώς της μέχρι καί σήμερα.

12 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΣΥΝΟΔΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ Σύμφωνα μέ τόν Καταστατικό Χάρτη τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 7 καί συγκεκριμένα στό Κεφάλαιο Δ : «Περί τῶν Συνοδικῶν Ἐπιτροπῶν», ἄρθρο ὑπ ἀριθμ. 10 καί παράγραφος 5, ὅπου χαρακτηριστικά ἀναφέρεται: «Δι ἀποφάσεως τῆς Ι.Σ.Ι. δύνανται νὰ συνιστῶνται καὶ ἕτεραι εἰδικαὶ Συνοδικαὶ Ἐπιτροπαὶ πλὴν τῶν ἐν παρ. 1 8 τοῦ παρόντος ἄρθρου ὁριζομένων, πρὸς μελέτην καὶ διερεύνησιν συγκεκριμένων θεμάτων», ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἔχει τή δυνατότητα, μέσα στά πλαίσια τῆς πνευματικῆς καί διοικητικῆς εὐθύνης της, νά συστήνει Εἰδικές Ἐπιτροπές καί νά τούς ἀναθέτει συγκεκριμένο γνωμοδοτικό ἔργο. Γιά τίς Εἰδικές δέ αὐτές Ἐπιτροπές προβλέπεται τό ἑξῆς: «Τὰ τῆς συγκροτήσεως καὶ τῶν ἀρμοδιοτήτων τῶν Συνοδικῶν Ἐπιτροπῶν, τὰ τῆς ὀργανώσεως καὶ λειτουργίας τῶν γραφείων καὶ τὰ προσωπικοῦ αὐτῶν ῥυθμίζονται δι ἀποφάσεων τῆς Δ.Ι.Σ., δημοσιευομένων διὰ τῆς Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως» 9. Ἔτσι, λοιπόν, ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐφαρμόζοντας τά ὑπό τοῦ Καταστατικοῦ Χάρτου προβλεπόμενα προέβη στήν «Σύσταση, ὀργάνωση καί λειτουργία τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως» καταρτίζοντας γιά τό σκοπό αὐτό τόν ὑπ ἀριθμ. 139/1999 Κανονισμό 10. Τό σκεπτικό μέ βάση τό ὁποῖο συνεστάθη ἡ Ἐπιτροπή περιγράφεται στήν ἀρχή τοῦ ὡς ἄνω Κανονισμοῦ ὡς ἑξῆς: «Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἔχουσα ὑπ' ὄψη: 1. Τάς διατάξεις τῶν ἄρθρων 4 ἐδαφ. ε' καί η', καί 10, παραγρ. 5 τοῦ Νόμου 590/1977 "Περί Καταστατικοῦ Χάρτου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος", 2. Τήν κεντρικήν θέσιν τήν ὁποίαν κατέχει ἡ Θεία Λατρεία εἰς τήν πνευματικήν ζωήν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. 7 Νόμος 590/ Στήν παράγραφο αὐτή προβλέπεται ἡ λειτουργία δώδεκα (12) Συνοδικῶν Ἐπιτροπῶν ὡς ἑξῆς: «Πρὸς μελέτην καὶ ἐπεξεργασίαν τῶν θεμάτων τῆς ἡμερησίας διατάξεως τῶν συνελεύσεων τῆς Ι.Σ.Ι., ὡς καὶ πρὸς ὑποβοήθησιν τοῦ ἐν γένει ἔργου τῆς Δ.Ι.Σ. καὶ ἐκτέλεσιν τῶν ἀποφάσεων αὐτῶν, συνιστῶνται αἱ ἀκόλουθοι Συνοδικαὶ Ἐπιτροπαὶ (Σ. Ε.), ἔχουσαι γνωμοδοτικὴν ἀρμοδιότητα: α) ἡ ἐπὶ τῆς Ἀρχιγραμματείας, β) ἡ ἐπὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς τέχνης καὶ μουσικῆς, γ) ἡ ἐπὶ τῶν δογματικῶν καὶ νομοκανονικῶν ζητημάτων, δ) ἡ ἐπὶ τῆς θείας λατρείας καὶ τοῦ ποιμαντικοῦ ἔργου, ε) ἡ ἐπὶ τοῦ μοναχικοῦ βίου, στ) ἡ ἐπὶ τῆς χριστιανικῆς ἀγωγῆς τῆς νεότητος, ζ) ἡ ἐπὶ τῶν διορθοδόξων καὶ διαχριστιανικῶν σχέσεων, η) ἡ ἐπὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐκπαιδεύσεως καὶ τῆς ἐπιμορφώσεως τοῦ ἐφημεριακοῦ κλήρου, θ) ἡ ἐπὶ τοῦ τύπου, τῶν δημοσίων σχέσεων καὶ τῆς διαφωτίσεως, ι) ἡ ἐπὶ τῶν αἱρέσεων, ια) ἡ ἐπὶ τῆς κοινωνικῆς προνοίας καὶ εὐποιΐας καὶ ιβ) ἡ ἐπὶ τῶν οἰκονομικῶν τῆς Ἐκκλησίας». 9 Ἄρθρο 10, παρ ΦΕΚ ὐπ ἀριθμ. 236, τεῦχ. Α/

13 12 3. Τό πολλαχόθεν διατυπούμενον αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως..., 4. Τήν ἐν τῷ πλαισίῳ τῆς λειτουργικῆς μορφώσεως καί ἀγωγῆς τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου καί τοῦ πιστοῦ Λαοῦ ἀνάγκην μελέτης, προβολῆς καί ἀξιοποιήσεως τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας..., 5. Τήν ἀνάγκην ὅπως συσταθῇ Συμβουλευτική Ἐπιτροπή ἀποτελούμενη ὑπό κληρικῶν καί λαϊκῶν ἐξειδικευμένων εἰς τά θέματα Θείας Λατρείας, προκειμένου νά ἔχῃ ἡ Ἱερά Σύνοδος ὑπευθύνους καί τεκμηριωμένας εἰσηγήσεις κατά τήν λῆψιν τῶν ἀπαιτουμένων διά πᾶσαν περίπτωσιν μέτρων...». Μέ ἄλλα λόγια εἶχε γίνει κοινή διαπίστωση ὅτι τά θέματα τῆς λατρείας ἔπρεπε νά τύχουν μεγαλύτερης καί καλύτερης προσοχῆς ἀπό τή διοικοῦσα Ἐκκλησία, καθώς ἀπό τή μιά ἐκφραζόταν ἀπό πολλές πλευρές ἡ ἀνάγκη αὐτή τῆς «λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως» καί ἀπό τήν ἄλλη μέ τήν ἐκλογή τοῦ νέου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος, μόλις τόν προηγούμενο χρόνο (1998), εἶχε ἐμπεδωθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι σέ πολλά πράγματα θά ἐπέρχονταν ἀνανεωτικές ἀλλαγές, οἱ ὁποῖες, κατά κάποιον τρόπο, θεωροῦνταν ἀναγκαῖες. Ἡ τελευταῖα αὐτή ἄποψη ἐνισχύθηκε ἀκόμη περισσότερο μετά τήν ἔκδοση τῆς ὑπ ἀριθμ. 9/2292/ Ἐγκυκλίου τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου ( ) μέ θέμα: «Περί Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως», τήν ὁποία ἀπηύθυνε πρός τόν ἱερό κλῆρο καί τόν λαό τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν. Στήν Ἐγκύκλιο αὐτή, ἀφοῦ πρῶτα τονιζόταν διαπιστωτικά ὅτι: «ἡ ἀνάγκη λειτουργικῆς ἀνανεώσεως ἔχει ἀπό καιρό ἐπισημανθῆ καί προβληματίζει ἤδη τούς ἁρμόδιους, πού μελετοῦν τρόπους βιωματικῆς συμμετοχῆς τῶν πιστῶν στή δημόσια λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, ὥστε νά ἐκλείψει βαθμηδόν τό θλιβερό ἐκεῖνο φαινόμενο κατά τό ὁποῖον πολλοί πιστοί μας ἀγνοοῦν βασικά στοιχεῖα λειτουργικῆς ἀγωγῆς, καί οἱ ὁποῖοι ὡς ἐκ τούτου ἁπλῶς παρακολουθοῦν ἀλλά δέν συμμετέχουν ὀρθῶς στά λειτουργικά δρώμενα», στή συνέχεια προαναγγελόταν οὐσιαστικά ἡ διά τῆς Ἱερᾶς Συνόδου προώθηση τῶν σχετικῶν θεμάτων: «Καί βέβαια κάθε τέτοια σοβαρή προσπάθεια ἐπιβάλλεται νά ἔχει τήν ἔγκριση τῆς ἀνώτατης ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς, δηλαδή τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας, πού θά ζυγίσει μέ σωφροσύνη τά πράγματα καί θά προχωρήσει μέ συνετά βήματα στήν καθιέρωση ἀνανεωμένων τρόπων προσφορᾶς τῆς θείας λατρείας μας, ἀποβλέπουσα στή διευκόλυνση τῆς συμμετοχῆς σ αὐτήν ὅλων τῶν πιστῶν καί μάλιστα τῶν νέων». Ἐξαιρετικό ἐνδιαφέρον ἔχει καί ἡ διά τῆς Ἐγκυκλίου αὐτῆς πρώτη ἐπίσημη ἀποσαφήνιση τοῦ ὅρου «λειτουργική ἀνανέωση»: «Γιατί, ὅταν λέμε λειτουργική ἀνανέωση, ἐννοοῦμε δύο τινά. Πρῶτον μέν τήν οὐσιαστική καί αὐθεντική τήρηση τῆς

14 13 παραδοσιακῆς μας λειτουργικῆς τάξεως καί δεύτερον τήν διευκόλυνση τῆς οὐσιαστικῆς συμμετοχῆς στή θεία λατρεία μας περισσοτέρων πιστῶν». Γιά νά γίνει δέ ἀκόμη πιό κατανοητή ἡ στόχευση αὐτῆς τῆς ἀνανεωτικῆς λειτουργικῆς πρωτοβουλίας ἔγινε καί ἐπισήμανση μίας πρώτης δέσμης μέτρων: «1. Πρῶτος καί βασικός συντελεστής τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως εἶναι, ὅπως εἶναι φυσικόν, ὁ λειτουργός ἱερεύς. 2. Ὁ τρόπος ἐκφορᾶς τῶν εὐχῶν τῆς θείας λειτουργίας. 3. Ἡ ἀπό κοινοῦ ὑφ ὅλων ἀπαγγελία τοῦ «Συμβόλου τῆς Πίστεως» καί τοῦ «Πάτερ ἡμῶν». 4. Ἡ ὀρθή ἀπαγγελία τοῦ ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος. 5. Ἡ ἐκφώνηση τῶν Κατηχουμένων. 6. Ὁ τρόπος Μεταλήψεως τῶν πιστῶν ἀπό τῆς Ὡραίας Πύλης. 7. Ἡ προμήθεια εἰς τους ἐκκλησιαζομένους Ἐγκολπίων τῆς θείας λειτουργίας. 8. Ἡ ἀκριβής τήρηση τοῦ ὡρολογίου προγράμματος τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν. 9. Ἡ προσεκτική χρήση τῶν μικροφώνων. 10. Τό ἄναμμα τῶν κανδηλίων μέ ἔλαιο καί ὄχι μέ τή χρήση ἠλεκτρικοῦ ρεύματος. 11. Ἡ βυζαντινή χορωδία ἀντί τῆς μονωδιακῆς ψαλμωδίας. 12. Ἡ εὐταξία κατά τή διάρκεια τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν». Βέβαια, τά μέτρα αὐτά δέν ἀπαιτοῦσαν ὅλα βαθιά μελέτη καί ἐπεξεργασία ἀπό εἰδικούς, φαίνονταν ἁπλοϊκά, ἐξέφραζαν ὅμως μία τάση ἐνασχόλησης ἀκόμη καί μέ τίς λεπτομέρειες, ἀρκεῖ νά ἐπιτευχθεῖ τό μεγάλο ζητούμενο τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως, τό ὁποῖο ἐκφραζόταν καλύτερα ὡς αὐθεντική τήρηση τῆς παραδόσεως καί καλύτερης συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή λατρεία. Ἀπό ὅλα τά παραπάνω ἀποδεικνύεται ὅτι ὑπῆρξε σαφής στόχευση μέ τή σύσταση τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς νά ἀναληφθεῖ τό πολύ σημαντικό ἔργο τῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως ἤ ἀνανεώσεως 11, γιά τήν ὁποία εἶχε ἤδη ἐμπεδωθεῖ ἡ αἴσθηση τῆς ἀναγκαιότητός της. 11 Γιά περισσότερα περί τῶν ὅρων «ἀναγέννηση» καί «ἀνανέωση» βλ. Φίλια Γεωργίου, Παράδοση καί Ἐξέλιξη στή Λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 2006, σ καί Πέτρου Βασιλειάδη τά ἑξῆς: «Προτιμῶ τόν ὅρο "ἀναγέννηση" ἀπό τούς συναφεῖς "μεταρρύθμιση", ἀκόμη καί τόν ὅρο "ἀνανέωση", χωρίς βέβαια νά τούς ἀπορρίπτω, γιατί ὁ ὅρος "ἀναγέννηση" ἐκφράζει περισσότερο τή ζωντάνια, τό θεολογικό προβληματισμό καί τή συνειδητοποίηση τῆς ταυτότητας τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος καί λιγότερο τίς ὅποιες ἐπαναρρυθμίσεις τῆς λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας».

15 14 Κατόπιν τούτου, λοιπόν, ἡ Ἱερά Σύνοδος, σύμφωνα μέ τό ἀρθρο 3 τοῦ Κανονισμοῦ: «Συγκρότησις τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς» 12 καί διά τῆς ὑπ ἀριθμ. πρωτ. 695/330/ ἀποφάσεως τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου διόρισε τά πρῶτα μέλη 13 αὐτῆς, δηλαδή τούς: - Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, στόν ὁποῖον ἀνέθεσε καί τά καθήκοντα τοῦ Προέδρου τῆς Ἐπιτροπῆς. - Μέλη: - Πανοσιολογιώτατον Ἀρχιμ. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλον, - Αἰδεσιμολογιώτατον Πρωτοπρ. Ἐλευθέριον Χαβάτζαν, - Αἰδεσιμολογιώτατον Πρωτοπρ. Κωνσταντῖνον Καραϊσαρίδην, - Αἰδεσιμολογιώτατον Πρωτοπρ. Νικόλαον Ἰωαννίδην, - Αἰδεσιμολογιώτατον Πρωτοπρ. Θεόδωρον Κουμαριανόν, - Ἐλλογιμώτατον κ. Ἰωάννην Φουντούλην, - Ἐλλογιμώτατον κ. Πέτρον Βασιλειάδην, - Ἐλλογιμώτατον κ. Γεώργιον Φίλιαν, - Ἐλλογιμώτατον κ. Γρηγόριον Στάθην, - Ἐλλογιμώτατον κ. Παναγιώτην Σκαλτσῆν, - Ἐντιμότατον κ. Ἀριστείδην Πανώτην. - Γραμματέας 14 ὁρίσθηκε ὁ Αἰδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρ. Δημήτριος Τζέρπος. Στό ἄρθρο 4 τοῦ Κανονισμοῦ ὁρίζονταν οἱ ἀρμοδιότητες τῆς Ἐπιτροπῆς ὡς ἑξῆς: «Ἡ Ἐπιτροπή ἔχει τάς κατωτέρω ἁρμοδιότητας: α. Προσδιορίζει καί μελετᾶ συγκεκριμένα προβλήματα τῆς λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας σήμερον καί γνωματεύει ἐπ' αὐτῶν, ὥστε νά ἔχῃ ἡ Ἱερά Σύνοδος ὑπεύθυνον καί τεκμηριωμένην ἐνημέρωσιν κατά τήν λῆψιν τῶν ἐνδεικνυομένων ἀποφάσεων. 12 Ἄρθρον 3, Συγκρότησις τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς: «α. Ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή ἀποτελεῖται ἀπό ἐννέα (9) μέλη καί συγκροτεῖται: ἀπό ἕναν ἐν ἐνεργείᾳ Μητροπολίτην, ὁ ὁποῖος καί προεδρεύει, καί ὀκτώ (8) μέλη, διαθέτοντα ἀνάλογον γνῶσιν καί πείραν. β. Ὁ Πρόεδρος καί τά μέλη διορίζονται ὑπό τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐπί τριετεῖ θητείᾳ, δυναμένη ἴνα ἀνανεωθῇ. Μέ τήν αὐτήν Πρᾶξιν διορισμοῦ τῶν τακτικῶν μελῶν ὁρίζονται καί τρία ἀναπληρωματικά μέλη, ὥστε νά ἀναπληροῦν τά τακτικά μέλη εἰς περίπτωσιν κωλύματος...». 13 Ἡ σημερινή σύνθεση τῆς Ἐπιτροπῆς εἶναι: Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ (Πρόεδρος), Πρωτοπρ. Κωνσταντῖνος Καραϊσαρίδης, Πρωτοπρ. Βασίλειος Καλλιακμάνης, Πρωτοπρ. Ἰωάννης Σκιαδαρέσης, Πρωτοπρ. Θεόδωρος Κουμαριανός, Πρωτοπρ. Στέφανος Ἀλεξόπουλος, κ. Ἀθανάσιος Βουρλῆς, κ. Γεώργιος Φίλιας, κ. Παναγιώτης Σκαλτσῆς (Τακτικά Μέλη) καί Ἀρχιμ. Νικόλαος Ἰωαννίδης, Πρωτοπρ. Θεμιστοκλῆς Χριστοδούλου, κ. Σωτήριος Δεσπότης (Ἀναπληρωματικά Μέλη). 14 Διατελέσαντες Γραμματεῖς τῆς Ἐπιτροπῆς: ( ) Πρωτοπρ. Δημήτριος Τζέρπος, ( ) Ἀρχιμ. Σεραφείμ Καλογερόπουλος (μετέπειτα Ἐπίσκοπος Ρεντίνης). Σήμερα στή θέση αὐτή ὑπηρετεῖ ὁ Πανοσιολογιώτατος Ἀρχιμ. Βαρνάβας Θεοχάρης.

16 15 β. Μέ ἔγκρισιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί ἐν συνεργασίᾳ μέ τάς λοιπάς Συνοδικάς Ἐπιτροπάς, τάς Ἱεράς Μητροπόλεις, τάς Ἱεράς Μονάς καί πάντα ἄλλον φορέα, διοργανώνει διαφόρους ἐκδηλώσεις, ὅπως: Συνέδρια, Ἡμερίδας, Σεμινάρια κ.λπ., ἤ προβαίνει εἰς θεολογικάς ἐκδόσεις, ἐκλαϊκευτικά δημοσιεύματα, παραγωγή ὀπτικοακουστικῶν μέσων, ραδιοτηλεοπτικῶν ἐκπομπῶν, ἀξιοποίησιν τῶν δυνατοτήτων τοῦ διαδικτύου (internet) κ.λπ., τόσον διά τήν ἐκπαίδευσιν καί ἐπιμόρφωσιν τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου ἐπί λειτουργικῶν θεμάτων, ὅσον καί διά τήν καλλιέργειαν τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς τῶν πιστῶν. γ. Μέ ἔγκρισιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί ἐν συνεργασίᾳ ἰδιαιτέρως μέ τάς Ὀρθοδόξους Θεολογικάς Σχολάς, προγραμματίζει ἐπιστημονικάς ἔρευνας, προτείνει τήν χορήγησιν ὑποτροφιῶν λειτουργικῶν σπουδῶν ἐν Ἑλλάδι καί ἐν τῷ Ἐξωτερικῷ, ἀποστέλλει ἐκπροσώπους αὐτῆς εἰς λειτουργικά καί ἀλλά παρεμφερῆ συνέδρια καί γενικῶς ἀναλαμβάνει πᾶσαν πρωτοβουλίαν, ἥτις θά συντελέσῃ εἰς τήν ἀνάπτυξιν τοῦ ἐνδιαφέροντος διά τήν σπουδήν τῆς λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν καί τήν ἀνάδειξιν καί προβολήν τοῦ γνησίου ὀρθοδόξου λειτουργικοῦ ἤθους» 15. Συμπερασματικά, λοιπόν, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὑπῆρχε σαφῶς ἐκπεφρασμένο τό αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως, ἀφοῦ ἦταν ἤδη γνωστά τά προβλήματα πού ἐπισημαίνονταν ἀπό εἰδικούς στά θέματα λατρείας, καί, ἑπομένως, ἡ καλύτερη διαχείρισή του θά ἐπιτυγχανόταν μέσῳ τῆς ἁρμόδιας γιά τή λήψη ὁποιασδήποτε ἀποφάσεως στά θέματα αὐτά, δηλαδή τῆς Ἱερᾶς Συνόδου. Καί αὐτό θά ἐπιτυγχανόταν μέ τόν πιό ἄρτιο τρόπο μέ τή σύσταση τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως. Ἔτσι, ἀποκτᾶ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον νά ἐξετάσουμε τό μέχρι σήμερα συντελούμενο ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς, ὥστε νά διακριβωθεῖ τό ἄν καί κατά πόσο ἐπιβεβαίωσε τίς προσδοκίες πού ὁδήγησαν στή σύστασή της καί σέ ποιό βαθμό συνέβαλε θετικά στή βελτίωση τῆς σύχρονης λειτουργικῆς πραγματικότητας. 15 Ὅ.π., ΦΕΚ ὐπ ἀριθμ. 236, τεῦχ. Α/

17 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΑ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ Μία κορυφαία πτυχή τοῦ ἔργου τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀπετέλεσε ἀπό τῆς ἀρχῆς τῆς συστάσεώς της μέχρι καί σήμερα ἡ διοργάνωση Πανελληνίων Λειτουργικῶν Συμποσίων γιά τά στελέχη τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων. Θά λέγαμε δέ ὅτι «μέ τόν τρόπο αὐτό ἐγκαινιάστηκε καί στόν χῶρο τῆς Ἑλλαδικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μία νέα συστηματική καί ὑπεύθυνη προσπάθεια μελέτης τῶν συγχρόνων λειτουργικῶν προβλημάτων, μέ ἀπώτερο σκοπό τήν καλλιέργεια τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ καί τήν ἐνεργό καί συνειδητή συμμετοχή του στή Θεία Λατρεία» 16. Ἕνας ἀπό τούς πιό σημαντικούς καρπούς τῆς νέας αὐτῆς συστηματικῆς καί ὑπεύθυνης προσπάθειας μελέτης τῶν συγχρόνων λειτουργικῶν προβλημάτων εἶναι τά μέχρι σήμερα δεκαέξι (Α - ΙΣΤ ) πραγματοποιηθέντα Πανελλήνια Λειτουργικά Συμπόσια. Ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἔχουσα τήν ὅλη εὐθύνη διοργάνωσης τῶν Συμποσίων αὐτῶν 17, κατέδειξε τήν ὑπευθυνότητα μέ τήν ὁποία λειτούργησε στήν ἀνάληψη τῆς ὑψηλῆς αὐτῆς εὐθύνης, δηλαδή τῆς συμβολῆς της στήν ἀντιμετώπιση τῶν προβλημάτων στά θέματα λατρείας τῆς Ἐκκλησίας. Ἀνέθεσε σέ εἰδικούς μελετητές τῆς θείας λατρείας τή διαπραγμάτευση, παρουσίαση καί μελέτη τῆς σύγχρονης πραγματικότητας τῶν θεμάτων, ζήτησε τή γνώμη ὅλων τῶν ἐμπλεκομένων προσώπων (ποιμένων, θεολόγων, ἐρευνητῶν κ.λπ.) καί παρέδωσε γιά κάθε θέμα ὑπεύθυνες Προτάσεις - Πορίσματα στήν Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὥστε αὐτά νά πάρουν, ὅπου αὐτό θά κρινόταν σωστό, τή μορφή Συνοδικῶν Ἀποφάσεων. Γιά τό λόγο αὐτό θεωροῦμε σημαντικό νά παρουσιαστεῖ ἐκτενῶς τό περιεχόμενο τῶν Συμποσίων αὐτῶν, ἀφοῦ δι αὐτῶν θ ἀναδειχθεῖ εὐκρινέστερα τό ἔργο τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς πού μελετοῦμε καί ἰδιαίτερα τό πῶς ἐπιχειρήθηκε ἀπό αὐτήν ἡ 16 Βλ. Εὐλογητικό Προλόγημα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου στόν τόμο: «Τό Ἅγιον Βάπτισμα - Πρακτικά Α Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 6), ἔκδ. τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2003, σ Τήν εὐθύνη διοργάνωσης τοῦ Α Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων (8-10 Ὀκτωβρίου 1999), πού πραγματοποιήθηκε στήν Ἱερά Μονή Πεντέλης, εἶχε ἡ Συνοδική Ἐπιτροπή Θείας Λατρείας καί Ποιμαντικοῦ Ἔργου, ἐνῶ ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀνέλαβε μόνο τήν ἐπιμέλεια ἐκδόσεως τῶν Πρακτικῶν (βλ. σημ. 1). Σημειωτέον, ὅμως, καί ἴσως ἐνδεικτικό τοῦ προϋπάρχοντος προβληματισμοῦ γιά τήν ἀνάγκη ἐνδελεχοῦς μελέτης τῶν λειτουργικῶν θεμάτων ἀλλά καί τῆς ἀπόλυτης συνάφειας τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συμποσίου μέ τό ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς εἶναι τό γεγονός ὅτι ἡ ἡμερομηνία τῆς ἀποφάσεως τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος γιά τήν σύστασή της εἶναι ἡ ἑπομένη ἡμέρα τῆς λήξεως τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συμποσίου (11 Ὀκτωβρίου 1999).

18 17 ἀντιμετώπιση τῶν προβλημάτων στή θεία λατρεία μέ σκοπό αὐτή πάντοτε νά ἐκφράζει τήν πίστη καί τό βίωμα τῆς Ἐκκλησίας καί νά τελεῖται σύμφωνα μέ τή μακραίωνα παράδοση Αὐτῆς. 1. Α ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ 18 (8-10 Ὀκτωβρίου Ἱερά Μονή Πεντέλης) Θέμα: «Ἐξ ὕδατος καί πνεύματος. Τό μυστήριον τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος, χθές καί σήμερα» Στήν ἐναρκτήρια συνεδρίαση τοῦ Συμποσίου ὁ Πρόεδρος τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Θείας Λατρείας καί Ποιμαντικοῦ Ἔργου, Σεβ. Μητροπολίτης Βεροίας καί Ναούσης κ. Παντελεήμων, κατά τήν Προσφώνησή του, ἀνέφερε χαρακτηριστικά γιά τήν ἐπιλογή τοῦ θέματος τοῦ Συμποσίου τά ἑξῆς: «Ἡ ἐξ ὕδατος καί πνεύματος ἀναγέννηση τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία συντελεῖται ἐν τῷ μυστηρίῳ καί διά τοῦ μυστηρίου τοῦ Βαπτίσματος, κατά τή θεοδίδακτο παράδοση τῆς κατ Ἀνατολάς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἐπελέγη ὡς θέμα τοῦ Α Λειτουργικοῦ Συμποσίου, ἐφ ὅσον δέν νοεῖται πιστός χωρίς συμμετοχή στό μυστήριο τοῦ Βαπτίσματος, οὔτε καί ὑφίσταται λειτουργική ζωή χωρίς αὐτό» 19. Μετά τό πέρας τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συμποσίου ἡ Συνοδική Ἐπιτροπή Θείας Λατρείας καί Ποιμαντικοῦ Ἔργου, διά τοῦ Προέδρου αὐτῆς Σεβ. Μητρ. Βεροίας καί Ναούσης κ. Παντελεήμονος, ὑπέβαλε ἁρμοδίως στήν Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος τά ἑξῆς Πορίσματα - Συμπεράσματα 20, ὅπου ἀποτυπώνονται ξεκάθαρα καί ὁ 18 Εἰσηγήσεις - Ὁμιλητές: α) Σεβ. Μητρ. Περγάμου κ. Ἰωάννου, Ἅγιον Βάπτισμα καί Θεία Λειτουργία, β) Σεβ. Μητρ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου, Ἡ δυναμική τοῦ μυστηρίου τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος στό σύγχρονο κόσμο, γ) Ἀρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου, Οἱ προβαπτισματικές ἀκολουθίες. Τελετουργική θεώρηση, δ) Πρωτοπρ. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, Ἐξ ὕδατος καί Πνεύματος. Ἡ θεολογία τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος, ε) Πρωτοπρ. Μιχαήλ Καρδαμάκη, Ἡ βαπτισματική ἀγωγή τῶν πιστῶν καί ἡ ὀρθόδοξη πνευματικότητα, στ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Τό Ἅγιο Βάπτισμα στή σύγχρονη ἐνοριακή πράξη. Διαπιστώσεις καί προτάσεις, ζ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Στρατηγόπουλου, Βάπτισμα καί ἐξωτερική ἱεραποστολή, η) Ἰωάννου Φουντούλη, Τό βάπτισμα τῶν ἐνηλίκων, ὁ Νηπιοβαπτισμός, τό Βάπτισμα τῆς ἀνάγκης. Τελετουργική θεώρηση, θ) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Ἱστορική διαμόρφωση τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος, ι) Θεοδώρου Γιάγκου, Τό Βάπτισμα καί ἡ ἀποδοχή τῶν αἱρετικῶν καί σχισματικῶν, ια) Γεωργίου Φίλια, Τό μυστήριο τοῦ Ἁγίου Χρίσματος. 19 «Τό Ἅγιον Βάπτισμα - Πρακτικά Α Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 6), ὅ.π., σ «Τό Ἅγιον Βάπτισμα - Πρακτικά Α Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 6), ὅ.π., σ

19 18 σκοπός τοῦ Συμποσίου ἀλλά καί οἱ προτάσεις πού προέκυψαν τά ὁποῖα καί παραθέτουμε αὐτούσια 21 : «Κύριος σκοπός τοῦ Συνεδρίου ὑπῆρξεν ἡ ἐπί τῇ βάσει τῆς Ἱστορίας καί τῆς Θεολογίας τῆς Λατρείας μελέτη τῶν προβλημάτων, τά ὁποῖα ἀναφύονται σήμερον κατά τήν τέλεσιν τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος καί ὁ προσδιορισμός τῶν ἐξ ἐπόψεως ποιμαντικῆς καί τελετουργικῆς ληπτέων μέτρων διά τήν ἀνάδειξιν τῆς σημασίας τοῦ μυστηρίου τούτου, ὡς ἀπαρχῆς τῆς ἐν Χριστῷ ἀναγεννήσεως τοῦ ἀνθρώπου καί ἐνσωματώσεώς του εἰς τήν κοινωνίαν τῆς Ἐκλησίας. Μετά τό πέρας τοῦ Συμποσίου ἡ ἀνωτέρω ἐξονομασθεῖσα διοργανωτική ἐπιτροπή τοῦ Συμποσίου ἐπεξηργάσθη τά ἐξ αὐτοῦ προκύψαντα Πορίσματα, τά ὁποῖα καί συνοψίζονται εἰς τά ἑξῆς: 1. Κατ' ἀρχήν ἐξήρθη, τόσον ὑπό τῶν εἰσηγητῶν, ὅσον καί ὑφ' ὅλων τῶν λαβόντων τόν λόγον συνέδρων, ἡ σημασία τῆς ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί διά τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Θείας Λατρείας καί Ποιμαντικοῦ Ἔργου ἀναληφθείσης πρωτοβουλίας διά τήν σύγκλησιν τοῦ 1ου Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων. Ἐξεφράσθη δέ ἡ εὐχή ὅπως ἡ σύγκλησις τοῦ τοιούτου Συνεδρίου καθιερωθῇ ὡς ἐτήσιος θεσμός καί μέ σκοπόν τήν προοδευτικήν καί εἰς βάθος μελέτην ὅλων τῶν λειτουργικῶν προβλημάτων, τά ὁποῖα ἀπασχολοῦν τήν Ἁγίαν ἡμῶν Ἐκκλησίαν σήμερον. Δεδομένου δέ τοῦ γεγονότος ὅτι ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἀπεφασίσθη ἡ σύστασις Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως, προτείνεται ὅπως εἰς τό ἑξῆς ἡ διοργάνωσις τοῦ ἐν λόγῳ Συνεδρίου ἀποτελέσῃ ἁρμοδιότητα καί εὐθύνην τῆς νέας αὐτῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Ὑπό τῶν συνέδρων ἐκρίθη ἐπίσης ὡς ἀπολύτως ἐπιτυχής ἡ ἐπιλογή τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος ὡς θέματος προβληματισμοῦ τοῦ 1ου αὐτοῦ Λειτουργικοῦ Συμποσίου, ἀφενός μέν διότι τό μυστήριον τοῦτο ἀποτελεῖ τήν ἀπαρχήν τῆς ἐν Χριστῷ ἀναγεννήσεως τοῦ ἀνθρώπου καί τήν θύραν διά τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος εἰσέρχεται εἰς τήν κοινωνίαν τῆς Ἐκκλησίας, καί ἀφ' ἑτέρου διότι ἡ φύσις τῶν προβλημάτων τά ὁποῖα ἐμφανίζονται κατά τήν τέλεσίν του ἀπαιτεῖ τήν ἄμεσον λῆψιν μέτρων, διά τήν ἄμεσον ἀποκατάστασιν τῆς φθορᾶς τήν ὁποίαν ὑπέστη εἰς τήν λειτουργικοποιμαντικήν πρᾶξιν. Ἄκρως ἐπ' αὐτοῦ ἐνδεικτική ὑπῆρξεν ἡ ὑπό τῶν ἐκροσωπησάντων τάς Ἱεράς Μητροπόλεις διαδηλωθεῖσα διάθεσις, ὅπως κινητοποιηθῇ ὅλον τό δυναμικόν τῆς Ἐκκλησίας διά τήν ἀντιμετώπισιν τῶν προβλημάτων αὐτῶν. 3. Τό Συμπόσιον κατέδειξεν ὅτι ἐκ τῶν προβλημάτων αὐτῶν πρώτην προτεραιότητα κατέχει ἡ ἀνάδειξις τῆς σωτηριολογικῆς σημασίας τοῦ μυστηρίου τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος ὡς δι' "Ὕδατος καί Πνεύματος" (Ἰωάν. 3, 5) συμμετοχῆς τοῦ ἀνθρώπου εἰς τό μυστήριον τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ. Ἐπειδή δέ ἐν τῇ ἐνοριακῇ πράξει τήν ἀλήθειαν αὐτήν λυμαίνεται κυρίως ἡ ἐν τῷ πνεύματι τῆς συγχρόνου ἐκκοσμικεύσεως παρατηρουμένη τάσις ἐκπτώσεως 23 τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ 21 Ἡ αὐτούσια παράθεση τῶν Πορισμάτων - Προτάσεων κάθε Συμποσίου θά εἶναι ἡ μέθοδος πού θ ἀκολουθήσουμε στό Κεφάλαιο αὐτό, καθώς πιστεύουμε ὅτι εἶναι ὁ καλύτερος τρόπος ν ἀποτυπωθεῖ ἔγκυρα ἡ σοβαρότητα τῶν ἐργασιῶν καί ἡ πληρότητα στήν ἀνάλυση τῶν μελετωμένων θεμάτων. 22 Εἶναι σημαντικό ὅτι βλέπουμε στά Πορίσματα τοῦ Α Λειτουργικοῦ Συμποσίου διατυπωμένη τήν πρόθεση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου γιά σύσταση τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως. 23 Γιά νά διαπιστώσει κανείς αὐτήν τήν «ἔκπτωση» ἀρκεῖ νά παρατηρήσει τή σύγχρονη ἀντίληψη τῶν ἀνθρώπων γιά τήν ὑποχρεωτική διακόσμηση τῶν χώρων τελέσεως τοῦ μυστηρίου, τή μαγνητοσκόπηση καί φωτογράφιση τοῦ μυστηρίου καί ἄλλα παρόμοια φαινόμενα πού ὄχι ἁπλῶς συνοδεύουν τήν τελετουργία ἀλλά καταλήγουν νά ἔχουν

20 19 μυστηρίου εἰς οἰκογενειακήν - κοινωνικήν ἐκδήλωσιν, διά τοῦτο καί ἡ ἀνάπτυξις καί ἐκλαῒκευσις τῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος εἶναι ὁ πρῶτος στόχος πρός τόν ὁποῖον δέον ὅπως κατατείνῃ εἰς τό ἑξῆς ἡ σχετική μέριμνα τῆς ποιμαινούσης Ἐκκλησίας. Ὡς δεύτερον στόχον τῆς προσπαθείας αὐτῆς τό Συμπόσιον προσδιώρισεν τόν ἔλεγχον καί τή βελτίωσιν τῶν ποιμαντικῶν προϋποθέσεων ὑπό τάς ὁποίας τελεῖται σήμερον τό μυστήριον τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος. Θεωρεῖ δέ ὅτι, ἐξ αἰτίας τοῦ Νηπιοβαπτισμοῦ, ἡ ἀντίστοιχος μέριμνα τῆς Ἐκκλησίας θά πρέπει νά στραφῇ σήμερον πρός τούς γονεῖς καί τόν ἀνάδοχον τοῦ βαπτιζομένου, μέ τήν συγκατάθεσιν καί εὐθύνην τῶν ὁποίων βαπτίζονται τά νήπια. Τέλος, ἡ ἐμπέδωσις τελετουργικῆς εὐταξίας γενικῶς καί ἡ διευκόλυνσις τῶν τελετουργῶν τοῦ μυστηρίου κατά τήν ἀντιμετώπισιν τῶν προβλημάτων τά ὁποῖα προκύπτουν εἰς τήν σύγχρονον τελετουργικήν πρᾶξιν εἶναι ὁ τρίτος κύριος στόχος τόν ὁποῖον κατέδειξεν ἡ ὅλη ὑπό τοῦ Συμποσίου ἐπεξεργασία τοῦ ἐν λόγῳ θέματος. Πρός ἐπίτευξιν δέ ὅλων τῶν προμνημονευθέντων στόχων ἐπιβάλλεται ἡ ἄμεσος λῆψις συγκεκριμένων μέτρων, ἡ ἀποτελεσματικότητα τῶν ὁποίων θά ἐξαρτηθῇ εἰς μέγαν βαθμόν ἀπό τήν συντονισμένην καί συνεπῆ δρᾶσιν τῶν ἐμπλεκομένων εἰς τό θέμα αὐτό φορέων, ἤτοι τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων καί τῶν ἑκασταχοῦ ἐνοριῶν. Τά προτεινόμενα μέτρα εἶναι τά ἑξῆς: Ἄμεσος ἔκδοσις τῶν Πρακτικῶν τοῦ Συνεδρίου 24 καί κατά τό δυνατόν εὐρεῖα δωρεάν διάδοσις αὐτῶν. Ἄμεσος ἐκτύπωσις ὑπό τοῦ περιοδικοῦ "Ἐκκλησία" εἰς εἰδικόν τεῦχος τοῦ ὑπό τοῦ καθηγητοῦ κ. Ἰ. Φουντούλη συγγραφέντος κειμένου «Τό ἅγιον Βάπτισμα, Ἱστορικο-τελετουργική θεώρηση» 25 καί δωρεάν ἀποστολή του, ἐπ' εὐκαιρίᾳ τῶν ἑορτῶν τῶν Χριστουγέννων 1999, πρός ἅπαντας τούς κληρικούς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἀξιολόγησις καί κωδικοποίησις ὑπό τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς 'Επιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως τῶν ὑπό ἐγκρίτων λειτουργιολόγων διατυπωθεισῶν παρατηρήσεων καί προτάσεων ἐπί τοῦ τρόπου τελέσεως τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος σήμερον (Προβαπτισματικαί Ἀκολουθίαι, Νηπιοβαπτισμός, Βάπτισμα ἐνηλίκων, Βάπτισμα ἀνάγκης, Τέλεσις Βαπτίσματος μετά Θείας Λειτουργίας, Ἀκολουθία ἐπιστροφῆς σχισματικῶν-αἱρετικῶν) καί ἐπί τῇ βάσει τῶν συμπερασμάτων αὐτῶν νέα ἔκδοσις τῆς ἀκολουθίας τοῦ μυστηρίου τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος, συνοδευομένη ὑπό συνοπτικοῦ λειτουργικοποιμαντικοῦ ὑπομνήματος - ὁδηγιῶν πρός τούς ἱερεῖς. Ἐπίσημος καθιέρωσις προβαπτισματικῆς πνευματικῆς συνεντεύξεως - ἐπικοινωνίας τοῦ ἐφημερίου ἱερέως μέ τούς γονεῖς καί τόν ἀνάδοχον τοῦ βαπτιζομένου 26, ἡ ὁποία καί θά λειτουργῇ ὡς ἀναπλήρωμα τῆς ἐλλειπούσης σήμερον προβαπτισματικῆς κατηχητικῆς προετοιμασίας. μεγαλύτερη σημασία γιά τούς ἀνθρώπους καί τά ὁποῖα μαζί μέ τήν ἀταξία τῶν παρευρισκομένων στό μυστήριο συνθέτουν μία εἰκόνα ἐκκοσμικεύσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ βαπτίσματος. 24 Ὅπως ἤδη γνωρίζουμε, ἡ ἀπόφαση αὐτή διεκπεραιώθηκε μέ τήν ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν σέ εἰδικό τόμο καί τήν ἀποστολή του σέ ὅλους τούς κληρικούς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἴδια πρακτική ἀκολουθήθηκε καί μέ τά λοιπά Πανελλήνια Λειτουργικά Συμπόσια (μέχρι τουλάχιστον τό ΙΕ ), τῶν ὁποίων τά Πρακτικά ἐκδόθηκαν σέ εἰδικούς τόμους καί ἀπεστάλησαν στούς ἱερεῖς τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. 25 Τό κείμενο αὐτό ἐκδόθηκε ἀπό τόν Κλάδο Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος στήν «Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη», τόμος ὑπ ἀριθμ. 2 (Ἀθήνα, 2000) καί διανεμήθηκε δωρεάν στούς κληρικούς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. 26 Στήν ἐνορία τῆς Ἁγίας Μαρίνης Ἄνω Ἰλισίων, ὅπου ὑπηρετῶ ὡς ἐφημέριος ἀπό τό 1995, μπορῶ νά διαβεβαιώσω ὅτι ἐφαρμόζεται αὐτό τό μέτρο τῆς προβαπτισματικῆς ἐπικοινωνίας τοῦ ἐφημερίου ἱερέως μέ τούς γονεῖς καί τόν ἀνάδοχον τοῦ βαπτιζομένου, καί ἔχουμε διαπιστώσει ὅτι ἡ ἀξία αὐτοῦ τοῦ μέτρου εἶναι ἀδιαμφισβήτητη.

21 20 Συστηματική ὀργάνωσις εἰς ἑκάστην Ἱεράν Μητρόπολιν τῆς κατηχήσεως τῶν πρός τό Ἅγιον Βάπτισμα προσερχομένων ἐνηλίκων καί ἀνάθεσις εἰς εἰδικόν συνεργάτην συγγραφῆς εὐσυνόπτου 'Ορθοδόξου Κατηχήσεως καί μετάφρασις αὐτῆς εἰς πολλάς γλώσσας μέ σκοπόν τήν ἀντιμετώπισιν τοῦ προβλήματος αὐτοῦ. Προκήρυξις πανελληνίου θεολογικοῦ - λογοτεχνικοῦ διαγωνισμοῦ συγγραφῆς νέων βοηθημάτων καταλλήλων διά τήν βαπτισματικήν καί γενικῶς τήν λειτουργικήν ἀγωγήν τῶν πιστῶν ὅλων τῶν ἡλικιῶν. Συγκρότησις δι' ἑκάστην προγραμματιζομένην Βάπτισιν φακέλλου Ἀδείας Βαπτίσεως, εἰς τόν ὁποῖον δέον ὅπως ἐμπεριέχωνται τουλάχιστον: α) Δήλωσις τῶν γονέων ὅτι ἀναλαμβάνουν τήν εὐθύνην διά τήν χριστιανικήν ἀνατροφήν τῶν νηπιοβαπτιζομένων τέκνων των, β) βεβαίωσις ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς ὅτι ὁ ἀνάδοχος εἶναι χριστιανός ὀρθόδοξος, γ) ἔντυπον κατηχητικόν ὑλικόν, ἐγκεκριμένον ὑπό τῆς ἐπισήμου Ἐκκλησίας, τό ὁποῖον καί θά ἐπιδίδεται ὑποχρεωτικῶς εἰς τούς ἐνδιαφερομένους διά τήν ἐνημέρωσίν των. Ἵδρυσις εἰς ἑκάστην Ἱεράν Μητρόπολιν Εἰδικοῦ Γραφείου Βαπτίσεων μέ σκοπόν τόσον τόν διοικητικόν ἔλεγχον καί τήν ἀρχειοθέτησιν τῶν ἐκ τῶν φακέλλων Ἀδείας Βαπτίσεως προκυπτόντων στοιχείων, ὅσον καί τήν καλλιτέραν ποιμαντικήν ἀξιοποίησιν αὐτῶν εἰς ἐπίπεδον ἐνορίας καί ἐπισκοπῆς. Ἐπισημαίνεται ἐνταῦθα ἰδιαιτέρως ὁ ἔλεγχος καί ἡ ἐνδεχομένη ἐπί τά βελτίω ἀντικατάστασις τῶν χρησιμοποιουμένων διά τήν καταχώρισιν τῶν σχετικῶν στοιχείων ἐντύπων (βιβλίων, ἐγγράφων, ἀναμνηστικῶν κ.λπ.). Διοργάνωσις κατά Μητροπόλεις Εἰδικῶν Ἱερατικῶν Συνάξεων μέ σκοπόν τήν ἐπιμόρφωσιν καί γενικῶς τήν εὐαισθητοποίησιν τῶν κληρικῶν εἰς τήν ἀντιμετώπισιν ὅλων τῶν κατά τήν τέλεσιν τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος προκυπτόντων σήμερον προβλημάτων. Καθιέρωσις ἐπισήμων βαπτισματικῶν ἡμερῶν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους (π.χ. Μ. Σάββατον, Φῶτα, Πεντηκοστή) καί πρότυπος τέλεσις ὑπό τῶν ἐπισκόπων ἤ ἄλλων εἰδικῶς πρός τοῦτο ἐντεταλμένων κληρικῶν ὁμαδικῶν βαπτίσεων, ἰδίᾳ ἐνηλίκων, καί ἐλεγχομένη ἐνθάρρυνσις τῆς μετά θείας λειτουργίας τελέσεως τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ μυστηρίου. Κωδικοποίησις τῶν διεπουσῶν τήν τέλεσιν τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος νομοκανονικῶν διατάξεων καί ἐπεξηργασμένη συνοπτική παρουσίασις αὐτῶν πρός ποιμαντικήν χρῆσιν. Μέριμνα διά τήν βελτίωσιν τῆς ὑπό τῶν κατηχητικῶν βοηθημάτων τῶν ἐκκλησιαστικῶν κατηχητικῶν σχολείων καί τῶν διδακτικῶν βιβλίων τῶν Θρησκευτικῶν Δημοτικῆς καί Μέσης Ἐκπαιδεύσεως προσφερομένης βαπτισματικῆς ἀγωγῆς. Συνεργασία μετά τῶν Ἐκκλησιαστικῶν καί Θεολογικῶν Σχολῶν διά τήν καλλιτέραν ἐκπαίδευσιν τῶν ὑποψηφίων κληρικῶν εἰς τήν Ποιμαντικήν καί Τελετουργικήν τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος καί τῶν ἄλλων ἱερῶν μυστηρίων. Εὐκαιριακή βαπτισματική ἀγωγή τοῦ λαοῦ διά μέσου τοῦ θείου κηρύγματος, ραδιοτηλεοπτικῶν ἐκπομπῶν, ἐντύπων, σχολῶν γονέων κλπ. καί διοικητική ἀντιμετώπισις τῶν ἐκ τῶν διαφόρων ἐπαγγελματιῶν, ὡς φωτογράφων, ἀνθοπωλῶν κ.λπ. δημιουργουμένων προβλημάτων κατά τήν τέλεσιν τῶν ἱερῶν μυστηρίων γενικῶς. Καταχώρισις εἰς τό διαδύκτιον (internet) μιᾶς ἑνιαίας δι' ὅλην τήν Ἐκκλησίαν τῆς Ἑλλάδος ''ἐνοριακῆς" ἰστοσελίδος, μέ ἅπαντα τά σχετικά πρός τήν τέλεσιν τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος καί τῶν ἄλλων ἱερῶν μυστηρίων στοιχεῖα.

22 21 Μέριμνα διά τήν ἐπί τῇ βάσει ἐκκλησιαστικῶν προδιαγραφῶν παραγωγήν τῶν διαφόρων βαπτισματικῶν εἰδῶν ὡς ἐλαίου, λαμπάδων, ἐνδυμάτων, κοσμημάτων κ.λπ. ὑπό τοῦ ἐμπορίου καί διερεύνησις τῆς δυνατότητος παραγωγῆς καί διάθεσις τῶν εἰδῶν αὐτῶν ὑπό ἱερῶν μονῶν. Ἐν συνεργασίᾳ μετ' ἄλλων συναρμοδίων φορέων σχεδιασμός ὑπό τοῦ Γραφείου Ναοδομίας τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἑνός προτύπου συγχρόνου Βαπτιστηρίου, ὑποχρεωτική πρόβλεψις τοιούτου χώρου εἰς τά σχέδια ὅλων τῶν ὑπό ἀνέγερσιν νέων μεγάλων ναῶν καί μελέτη τῆς δυνατότητος διαμορφώσεως τοιούτων χώρων εἰς ὑπάρχοντας ναούς, τουλάχιστον εἰς τάς ἕδρας τῶν Μητροπόλεων. Προγραμματισμένη ἔκδοσις σειρᾶς Συνοδικῶν Ἀποφάσεων καί Ἐγκυκλίων διά τήν κατ' ἀρχήν ἔγκρισιν καί πραγμάτωσιν ὅλων τῶν ἀνωτέρω μνημονευομένων μέτρων καί ὅσων ἄλλων ἤθελον κριθῇ ἀναγκαῖα εἰς τό μέλλον». Μελετῶντας προσεκτικά ὅλα τά Πορίσματα - Συμπεράσματα, ὅπως αὐτά διατυπώθηκαν ἀπό τήν ὑπεύθυνη γιά τή διοργάνωση τοῦ Συμποσίου Ἐπιτροπή, μποροῦμε εὔκολα νά συμπεράνουμε ὅτι αὐτό πού εἶναι βέβαιο εἶναι ὅτι ἔγινε μία πλήρης καταγραφή τῶν παρατηρουμένων προβλημάτων πού συναντᾶμε στήν ἐποχή μας κατά τήν τέλεση τοῦ μυστηρίου τοῦ βαπτίσματος. Μάλιστα δέ, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἡ καταγραφή αὐτή τῶν προβλημάτων δέν περιορίσθηκε στήν τελετουργία τοῦ μυστηρίου, ὅπως ἴσως θά περίμενε κανείς, ἀλλά ἀνέδειξε τό σύνολο τῶν ποιμαντικῶν προβλημάτων πού ἀνακύπτουν καί ἀπό αὐτήν ἀκόμη τήν πρώτη ἐπικοινωνία μέ τούς γονεῖς καί τούς ἀναδόχους κατά τόν προγραμματισμό (ἡμερομηνία καί ὥρα) τοῦ μυστηρίου. Ἐκεῖνο, ὅμως, πού ἀξίζει νά καταγραφεῖ ὡς τό σημαντικότερο κέρδος ἀπό τίς ἐργασίες τοῦ Συμποσίου εἶναι τό γεγονός ὅτι προτάθηκαν συγκεκριμένα μέτρα, ἡ λήψη τῶν ὁποίων θά συμβάλλει θετικά στήν ἀποτελεσματική ἀντιμετώπιση τῶν καταγεγραμμένων προβλημάτων καί στή βελτίωση τῆς σύγχρονης πραγματικότητας κατά τήν τέλεση τοῦ ἱεροῦ μυστηρίου τοῦ βαπτίσματος. 2. Β ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ ( Συνεδριακό Κέντρο Ἱ. Μητροπόλεως Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ, Βόλος) Θέμα: «ΛΑΤΡΕΥΣΩΜΕΝ ΕΥΑΡΕΣΤΩΣ Τῼ ΘΕῼ». Τό αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία σήμερα Τό γεγονός ὅτι τό Συμπόσιο αὐτό εἶναι οὐσιαστικά τό πρῶτο, γιά τό ὁποῖο ἡ νεοσυσταθεῖσα Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως εἶχε τήν ὅλη

23 22 εὐθύνη, νομίζω ὅτι συνετέλεσε, ἀφενός μέν, στήν ἐπιλογή τοῦ θέματος, ἀφετέρου δέ, στήν καταβληθεῖσα προσπάθεια ἀπό ὅλα τά μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς, πού ἀνέλαβαν καί τήν εὐθύνη πραγμάτευσης 27 κάποιου θέματος, νά συμβάλλουν στήν διευκρίνιση τοῦ ὅρου «Λειτουργική Ἀναγέννηση» 28. Οὐσιαστικά αὐτό σημαίνει ὅτι στό Συμπόσιο αὐτό ἡ Ἐπιτροπή ἐπιχείρησε νά συστηθεῖ στόν ἐκκλησιαστικό καί ἐπιστημονικό κόσμο, νά ἀναδείξει τό σκοπό συστάσεώς της καί ν ἀπαντήσει σέ πιθανούς ἐπικριτές της. Γιά τήν ἐπιλογή τοῦ θέματος τοῦ Συμποσίου παραθέτουμε ἀπό τήν Ἔκθεση Πεπραγμένων 29 τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς τά κάτωθι: «Τό θέμα τοῦ Συμποσίου ἦταν τό αἴτημα τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως εἰς τήν Ἐκκλησίαν ἡμῶν, ὅπερ ἐξητάσθη εἰς ἕξι θεματικάς ἑνότητας. Εἰς τήν 1ην ἑνότητα ἐδόθη τό ἔναυσμα τοῦ προβληματισμοῦ (διά δύο Εἰσηγήσεων). Εἰς τήν 2αν καί 3ην ἑνότητα ἐξητάσθησαν τά κυριώτερα θέματα τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως, ὅπως: - Οἱ βασικοί σταθμοί εἰς τήν διαμόρφωσιν τῆς λειτουργικῆς τάξεως. - Ἡ ἀναθεώρησις τῶν λειτουργικῶν ἡμῶν βιβλίων καί ἀναγνωσμάτων. - Ἡ λειτουργική γλῶσσα ὡς μέσον συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ εἰς τήν λατρείαν, καί - Ἡ μουσική ἔκφρασις τῶν λειτουργικῶν ὕμνων καί ἡ δυνατότης μεταφράσεως αὐτῶν. Εἰς τήν 4ην ἑνότητα ὁ προβληματισμός μας διευρύνθη συμπεριλαβών καί τάς συναφεῖς πτυχάς τῶν λειτουργικῶν τεχνῶν καί ἐμπλουτίσθη εἰς τήν 5ην ἑνότητα διά 27 Εἰσηγήσεις - Ὁμιλητές: α) Εὐαγγέλου Θεοδώρου, Παράδοση καί ἀνανέωση στή λειτουργική ζωή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, β) Πρωτοπρ. Σαράντη Σαράντου, Ἐκκοσμίκευση καί Θεία Λατρεία, γ) Πρωτ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Βασικοί σταθμοί στή διαμόρφωση τῆς Λειτουργικῆς Τάξεως (Τυπικοῦ) τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, δ) Ἰωάννου Φουντούλη, Τό πρόβλημα τῆς ἀναθεωρήσεως τῶν λειτουργικῶν βιβλίων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ε) Πέτρου Βασιλειάδη, Τό πρόβλημα τῆς ἀναθεωρήσεως τῶν βιβλικῶν ἀναγνωσμάτων κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λατρείας, στ) Γεωργίου Φίλια, Γενική θεώρηση τοῦ ζητήματος τῆς λειτουργικῆς γλώσσας ὡς μέσου συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, ζ) Γρηγορίου Στάθη, Ἡ μουσική ἔκφραση τῶν λειτουργικῶν ὕμνων καί ἡ δυνατότητα μετάφρασής τους στή νεοελληνική γλώσσα, η) Ἀριστείδη Πανώτη, Οἱ λειτουργικές τέχνες σήμερα. Διαπιστώσεις καί προτάσεις, θ) Ἀρχιμ. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου, Ἡ συμβολή τῶν χριστιανικῶν κινήσεων στήν ἀναζωπύρωση τῆς λειτουργικῆς ζωῆς κατά τά νεώτερα χρόνια, ι) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Ἡ λειτουργική κίνηση τῆς Χριστιανικῆς Δύσεως καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἀνατολή, ια) Πρωτοπρ. Νικολάου Ἰωαννίδη, Προσπάθειες λειτουργικῆς ἀνανέωσης στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ρωσσίας καί τίς ἄλλες σλαβόφωνες Ἐκκλησίες, ιβ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Προσπάθειες λειτουργικῆς ἀνανέωσης στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ρουμανίας, ιγ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Τό αἴτημα τῆς ἐνεργοῦ συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή Θεία Λατρεία σήμερα, ιδ) Πρωτοπρ. Ἐλευθερίου Χαβάτζα, Ποιμαντικές προϋποθέσεις γιά τήν καλλιέργεια τῆς λειτουργικῆς ζωῆς στή σύγχρονη ὀρθόδοξη ἑλλαδική ἐνορία. 28 Γιά περισσότερα βλ. στήν Εἰσαγωγή τῆς παρούσης ἐργασίας (Κεφάλαιο Α ). 29 «Λατρεύσωμεν εὐαρέστως τῷ Θεῷ - Τό αἴτημα τῆς Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία», Πρακτικά Β Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 7), ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2003, σ. 421.

24 23 τῆς ἐμπειρίας, ἥτις ἀπεκτήθη ἐκ τῶν προσπαθειῶν διά τήν λειτουργικήν ἀνανέωσιν εἰς τάς λοιπάς Ὀρθοδόξους Ἐκκλησίας καί τήν Δύσιν. Εἰς τήν 6ην ἑνότητα ὠλοκληρώθη ἡ προσπάθεια ἡμῶν διά τῆς ἀναφορᾶς εἰς τά ποιμαντικά προβλήματα». Εἶναι ἀπόλυτα κατανοητό τό γεγονός ὅτι ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἐπεδίωξε μέ τή διενέργεια αὐτοῦ τοῦ Β Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων νά καταστήσει σαφές στούς πάντες τό περιεχόμενο τοῦ σκοποῦ καί τῶν ἁρμοδιοτήτων της. Γιατί, μπορεῖ αὐτά νά περιγράφονται, ὅπως εἴδαμε καί στόν Κανονισμό Λειτουργίας της, ὅμως τώρα δίδονται «διευκρινίσεις» ἀπαραίτητες, γιά νά κατανοηθεῖ τό πόσο σημαντικό εἶναι τό ἔργο πού ἀναλαμβάνει ἡ Ἐπιτροπή. Γιά τό λόγο αὐτό ὁ Πρόεδρος τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς, Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, κατά τήν προσφώνησή του 30 ὦς Προέδρου καί τῆς Διοργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Συμποσίου, τόνισε τά ἑξῆς: «Πρίν ἤ προβοῦμε στίς ἐργασίες αὐτές καί στή συζήτηση τῶν θεμάτων, θεωροῦμε ἀναγκαῖο νά διευκρινίσουμε εἰσαγωγικῶς τά ἑξῆς: 1. Ὡς πρός τόν ὅρο «λειτουργική ἀναγέννησις». Αὐτός δέν ἔχει τήν ἔννοια, τήν ὁποία τοῦ ἔδωσαν ὁρισμένοι, ὅτι πρόκειται, δηλαδή, γιά προσπάθεια ἀνυψώσεως καί ζωντανέματος ἑνός νεκροῦ καί παρηκμασμένου στοιχείου. Ἀποδίδει τήν ἔννοια τοῦ ἀναβαπτισμοῦ μας στήν ζῶσα παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας. 2. Στήν λατρεία ἔχουμε σταθερά καί ἀναντικατάστατα στοιχεῖα καθώς ἐπίσης καί μεταβλητά. Σταθερό στοιχεῖο εἶναι ἡ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι κοινωνία τοῦ πιστοῦ καί μετοχή του στή ζωή τοῦ ἐνανθρωπήσαντος καί σταυρωθέντος καί ἀναστάντος Σωτῆρος, ὁ ἁγιασμός καί ὅλα τά ἄλλα θεῖα ἐνεργήματα πού ἀναφέρονται στίς τελεστικές εὐχές ἑνός ἑκάστου τῶν Ἱερῶν Μυστηρίων καί Ἀκολουθιῶν. Μεταβλητά εἶναι ἡ ἔκτασις τῶν Ἀκολουθιῶν, ὁ χρόνος τελέσεως αὐτῶν καί ἄλλα. Γι αὐτό καί αὐτά παρουσιάζουν παραλλαγές ἀκόμη καί μεταξύ τῶν κατά τόπους Ἐκκλησιῶν. 3. Ἡ θεία λειτουργία εἶναι τό σύνολον τῶν ἐνεργειῶν τοῦ ἀνθρώπου γιά νά ἐκφράσει τήν εὐλάβειά του, τήν πίστη του στό Θεό, τήν εὐχαριστία του, τή μετάνοια, τή δέηση, τήν παράκληση, τήν ἱκεσία, τήν ἐσωτερική του διάθεση καί στάση του ἀπέναντι στόν Θεό. Ἔτσι, κατά τόν καθηγητή κ. Εὐάγγελον Θεοδώρου, τά ἐσωτερικά ἐνεργήματα 30«Λατρεύσωμεν εὐαρέστως τῷ Θεῷ - Τό αἴτημα τῆς Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία», Πρακτικά Β Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, ὅ.π., σ

25 24 δημιουργοῦν ἐξωτερική ἔκφραση. Ἡ ἐσωτερική διάθεσις προσλαμβάνει ὁρισμένη αἰσθητή μορφή σέ ὁρισμένο χρόνο καί τόπο, μέ ὁρισμένες τυπικές διατάξεις καί μέ τή χρήση ὁρισμένων ὑλικῶν στοιχείων, λόγων, συμβόλων καί μυστηριακῶν πράξεων. Παράλληλα ἡ θεία λατρεία εἶναι καί διδασκαλία τῆς πίστεως καί ποιμαντική γιά τήν ἀντιμετώπιση συγκεκριμένων καιρικῶν ζητημάτων, πού ἀπασχολοῦν τήν Ἐκκλησία». Καί συνεχίζει ὁ Σεβασμιώτατος Πρόεδρος, ἀναφερόμενος τώρα στό λόγο σύγκλησης τοῦ Συμποσίου: «(4) Τό παρόν Συμπόσιο θέλει νά δώσει τήν εὐκαιρία νά ἀκουσθοῦν ὅλες οἱ ἀπόψεις, ἀκόμη καί οἱ πιό ἀκραῖες, ὥστε νά δημιουργηθεῖ γόνιμος προβληματισμός καί τελικῶς νά διαπιστωθεῖ, κατά τόν καθηγητή κ. Ἰωάννη Φουντούλη, ἐάν εἶναι ἀναγκαία καί ἐπιθυμητή ἤ ὄχι ἡ λειτουργική ἀναγέννηση καί σέ ποιά συγκεκριμένα στοιχεῖα πρέπει ἤ μπορεῖ νά στραφεῖ αὐτή. 5. Τό παρόν λειτουργικό Συμπόσιο θά ἀσχοληθεῖ μέ τήν ἀνάγκη τῆς λειτουργικῆς ἀνανεώσεως στίς ἐνορίες, χωρίς νά ὑπεισέλθει στήν γνωστή διάκριση τῶν δύο τυπικῶν, μοναχικοῦ καί κοσμικοῦ Τά ζητούμενα στόν προβληματισμό μας εἶναι: α) Ἡ συνειδητή συμμετοχή τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας στή θεία λατρεία, ὥστε οἱ πιστοί νά μήν εἶναι παθητικοί θεατές καί ξένοι πρός τά τελούμενα. β) Ἡ κατανόηση τῶν λόγων, τῶν πράξεων, τῶν συμβόλων, ἐφόσον ἡ θεία λατρεία χαρακτηρίζεται ὡς «λογική λατρεία». γ) Ἡ ἑνότητα τῆς λειτουργικῆς πράξεως, δηλαδή ἡ χρῆσις ἑνός τελετουργικοῦ, ἑνός τυπικοῦ». Ὅπως καταλαβαίνει κανείς ἀπό τό τόσο εὐρύ φάσμα τῶν τιθεμένων θεμάτων καί ἀξόνων τοῦ Συμποσίου, δέν ἦταν δυνατόν νά προκύψουν συγκεκριμένα Πορίσματα ἐν εἴδει ἁπλῶν Προτάσεων - Συμπερασμάτων. Ἐκεῖνο, ὅμως, πού προέκυψε καί συμπεραίνεται καί ἀπό τήν μελέτη τῶν Πρακτικῶν τοῦ Συμποσίου ἦταν ὅτι ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως εἶχε ἀπόλυτη συνείδηση τῆς σπουδαιότητος τοῦ ἔργου πού τῆς εἶχε ἀνατεθεῖ, καί ξεκινοῦσε τή μελέτη τῶν θεμάτων τῆς λατρείας μέ μόνο σκοπό τά συζητούμενα θέματα καί οἱ ὅποιες ἀποφάσεις τῆς Ἱερᾶς Συνόδου θά προέκυπταν ἀπό τίς γνωμοδοτήσεις τῆς Ἐπιτροπῆς νά συμ- 31 Τό θέμα αὐτό εἶναι πολύ σημαντικό καί, παρά τό γεγονός ὅτι δέ θ ἀναλυθεῖ πλήρως στό παρόν Λειτουργικό Συμπόσιο, λόγῳ καί τῆς πληθώρας τῶν ἄλλων θεμάτων, θά ἀπασχολήσει στό μέλλον συχνά τήν Ἐπιτροπή. Γιά περισσότερα βλ. καί στό ΙΑ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων μέ θέμα: «Λειτουργική Ἀγωγή. Μυσταγωγῶν Σου Κύριε τούς μαθητάς ἐδίδασκες λέγων» (Βόλος, Ὀκτωβρίου 2009).

26 βάλουν στήν συνειδητή συμμετοχή τοῦ λαοῦ στή θεία λατρεία μέσα ἀπό τήν καλύτερη κατανόηση καί βίωση τῶν τελουμένων λειτουργικῶν πράξεων Γ' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ 32 ( Κλειστό Θέατρο Δήμου Νεαπόλεως, Ἱ. Μ. Νεαπόλεως καί Σταυρουπόλεως) Θέμα: «ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ» Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μέ εὐθύνη τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως διοργάνωσε στή Νεάπολη Θεσσαλονίκης, ἀπό 13ης ἕως 17ης Ὀκτωβρίου 2001, τό Γ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, μέ θέμα μελέτης τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας. Εὐθύς ἐξ ἀρχῆς μέ τή διατύπωση τοῦ θέματος τοῦ Συμποσίου ἀντιλαμβάνεται κανείς τή σπουδαιότητά του, καθώς τό μυστήριον τῆς θείας εὐχαριστίας εἶναι τό κέντρο τῶν μυστηρίων καί ὅλης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Εἶναι αὐτό πού συνιστᾶ καί ἐκφράζει τήν Ἐκκλησία. Δέν νοεῖται Ἐκκλησία χωρίς τήν θεία εὐχαριστία καί θεία εὐχαριστία χωρίς τήν Ἐκκλησία 33. Ἡ Εὐχαριστία, σύμφωνα μέ τόν Μητροπολίτη Περγάμου κ. Ἰωάννη, «ὡς τό συνεκτικό καί προσδιοριστικό της στοιχεῖο, ἀποτελεῖ τό κυριότερο -γιά πολλούς ἀκόμη καί τό μοναδικό- κριτήριο προσδιορισμοῦ τῆς ταυτότητας τῆς Ἐκκλησίας, μέ ἄλλα λόγια τῆς Ὀρθόδοξης αὐτοσυνειδησίας» 34. Πιό συγκεκριμένα, ὅμως, γιά τήν ἐπιλογή τοῦ θέματος διαβάζουμε στήν ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν τοῦ Συμποσίου 35 καί συγκεκριμένα στήν Προσφώνηση τοῦ Προέδρου 32 Εἰσηγήσεις - Ὁμιλητές: α) Σεβ. Μητρ. Περγάμου κ. Ἰωάννου, Ἐκκλησία καί Εὐχαριστία, β) Πέτρου Βασιλειάδη, Οἱ βιβλικές προϋποθέσεις τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, γ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα καί τό κήρυγμα στή Θεία Λειτουργία, δ) Γεωργίου Φίλια, Ἡ εὐχαριστιακή ἀναφορά, ε) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Ἡ ἀκολουθία τῆς Προθέσεως (Προσκομιδῆς), στ) Ἰωάννου Φουντούλη, Τελετουργική προσέγγιση τῆς Θείας Λειτουργίας, ζ) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Ἡ ἑρμηνεία τῆς Θείας Λειτουργίας κατά τά βυζαντινά ἑρμηνευτικά ὑπομνήματα, η) Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Παπαθανασίου, Ἡ Θεία Λειτουργία στήν κανονική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, θ) Γρηγορίου Στάθη, Ἡ ψαλτική ἔκφραση τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ι) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Στῶμεν καλῶς. Ἡ στάση τῶν πιστῶν κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας, ια) Ἀρχιμ. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου, Ἡ συμμετοχή τῶν πιστῶν στή Θεία Κοινωνία, ιβ) Ἀριστείδη Πανώτη, Εὐχαριστιακά σκεύη καί ἄμφια, ιγ) Νικολάου Ζία, Ἡ Θεία Λειτουργία στήν εἰκονογραφική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, ιδ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἡ ποιμαντική τῆς Θείας Λειτουργίας. 33 Βλ. Ἐκκλησία καί Εὐχαριστία, Σεβ. Μητρ. Περγάμου κ. Ἰωάννου, στό «Πρακτικά Γ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων», Τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, τόμος ὑπ ἀριθμ. 8, Ἀθήνα 2004, σ Ὅ.π. 35 Πρακτικά Γ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ὅ.π.

27 26 τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ 36 τά ἑξῆς: «Ἡ ἐπιλογή τοῦ θέματος αὐτοῦ ἔγινε ἀφ ἑνός μέν ἕνεκα τῆς σημασίας αὐτοῦ τούτου τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας γιά τήν ζωή τῶν πιστῶν, γιά τήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας, ἀφ ἑτέρου δέ ἕνεκα τῆς ἐπιδιωκομένης συμμετοχῆς τοῦ πλήθους τῶν πιστευόντων σ αὐτή καί τῆς ἀντιμετωπίσεως ποιμαντικῶς τῶν προκυπτόντων προβλημάτων. Ἡ θεία εὐχαριστία εἶναι τό κέντρο τῆς λατρείας καί τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ μαθητές τοῦ Κυρίου ἐξ ἀρχῆς καί ἕως τῶν ἐσχάτων θά μετέχουν στό Δεῖπνο τῆς Βασιλείας, πού τούς συνδέει μέ τόν Ἕνα Κύριο καί μεταξύ τους. Καθώς ἡ Ἐκκλησία πορεύεται πρός τά ἔσχατα θά φανερώνει ἐν τόπῳ καί χρόνω, μέσα στήν ἱστορία, τά μέλη της «λάμποντα, ἀστράπτοντα, ἠγλαϊσμένα, ὀθνεῖαν ἀλλοίωσιν εὐπρεπεστάτην» μέ τό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Στή θεία λειτουργία ὑπερβαίνουμε τά ἔσχατα ὑπαρξιακά ὅρια τῆς πεπτωκυίας ἀνθρωπίνης φύσεώς μας, τήν ἁμαρτία καί τό θάνατο καί θεούμεθα. Μεταλαμβάνουμε τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ «εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καί εἰς ζωήν τήν αἰώνιον». Οἱ Πατέρες μᾶς ἐδίδαξαν, ὅτι τό ἔργο τῆς θείας οἰκονομίας εἶναι συνεχῶς ἁπτό καί παρόν στή λατρεία τῆς Ἐκκκλησίας. Τό ἔργο τοῦ Θεοῦ γιά τήν σωτηρία, τόν ἁγιασμό καί τήν τελείωση τοῦ κόσμου συνοψίζεται καί συνεχίζεται στή θεία λατρεία καί εἰδικότερα στή θεία λειτουργία. Στό Κυριακό Δεῖπνο εἶναι κεκλημένοι οἱ πάντες. Ὁ Ἀμνός τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τίς ἁμαρτίες τοῦ κόσμου ἐθυσιάσθη ὑπέρ πάντων καί ἡ Ἐκκλησία καλεῖ πάντας νά μετάσχουν τοῦ «Συμποσίου τῆς πίστεως». Ἡ πρόσκλησις ἀπευθύνεται πρός πάντας τούς ἀνθρώπους. Οὐδένα ἀποκλείει ὁ Μεγαλόδωρος Θεός καί Πατέρας μας. Ὠστόσον παρατηροῦμε ὅτι (πολλοί;) ἀπέχουν τοῦ μυστηρίου ἐξ ἀγνοίας ἤ ραθυμίας σωματικῆς τε καί πνευματικῆς. Ἄλλοι δέ διακρίνουν τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Κυρίου «ἡγούμενοι αὐτό κοινόν» (πρβλ. Ἑβρ. ι, 29), ἐνῶ θά πρέπει νά προσέρχονται στήν Τράπεζα τῆς ζωῆς «μετά φόβου Θεοῦ, πίστεως καί ἀγάπης». Καί ὁ Σεβασμιώτατος Πρόεδρος, ἀναφερόμενος ἀναλυτικά καί ἀφοῦ παρέθεσε τά ὡς ἄνω θεολογικά σχόλια γιά τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, καταλήγει γιά τό λόγο σύγκλησης τοῦ Συμποσίου ὡς κάτωθι: «Γιά ὅλα αὐτά καί πολλά περισσότερα συνήλθαμε στό παρόν Συμπόσιον, στό ὁποῖο δύο εἶναι οἱ ἄξονες τῆς μελέτης μας. Ὁ πρῶτος εἶναι ἡ θεολογία αὐτοῦ τούτου τοῦ μυστηρίου τῆς ζωῆς καί τῆς ἀθανασίας. 36 Πρακτικά Γ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ὅ.π., σ

28 27 Στήν θεολογία περί αὐτοῦ συμπεριλαμβάνομε πάντα τά ἀναφερόμενα στή θεία λειτουργία. Ὁ δεύτερος ἄξονας εἶναι ἡ βίωσις τούτου ἀπό τούς πιστούς. Τά πρῶτα θά μᾶς βοηθήσουν νά εὕρουμε τίς λυσιτελεῖς ἐκεῖνες λύσεις στά ὀξέα ποιμαντικά προβλήματα, τά ὁποῖα τίθενται καί καλούμεθα νά ἀντιμετωπίσουμε οἰκοδομοῦντες τήν Ἐκκλησία, «ἥτις ἐστί Σῶμα Χριστοῦ» (Α Κορ. ιβ, 27), «στῦλος καἰ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας» (Α Τιμ. γ, 15)». Ὁ προβληματισμός τοῦ Συμποσίου 37 ἑστιάστηκε ἰδιαίτερα στά ἑξῆς βασικά σημεῖα: «1. Τονίσθηκε κατ' ἀρχήν ἀπό ὅλους τούς ὁμιλητές ἡ κεφαλαιώδης σημασία τήν ὁποία ἔχει γιά τήν ὀρθόδοξη χριστιανική μας πίστη τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, διαμέσου τοῦ ὁποίου καί ἐκφράζεται κυρίως αὐτό τοῦτο τό μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας. Γι' αὐτό καί θά πρέπει νά τελεῖται πάντοτε "εὐσχημόνως καί κατά τάξιν" ὡς ἡ κατεξοχήν ἑόρτια φανέρωση τῆς ἐπί τό αὐτό συναγμένης Ἐκκλησίας. 2. Ἡ ἀνάλυση τῆς ἱστορικῆς διαμορφώσεως τοῦ τελετουργικοῦ τύπου καί τῶν εὐχολογικῶν - ὑμνογραφικῶν κειμένων πού χρησιμοποιοῦνται κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατέδειξε τήν διαχρονική πιστότητα τῆς Ἐκκλησίας στήν ἀρχαῖα εὐχαριστιακή παράδοση, καί ἀνέδειξε τό ἱερό αὐτό μυστήριο ὡς τόν κατεξοχήν παράγοντα διαμορφώσεως τῆς δομῆς τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας. 3. Ἰδιαίτερα ὑπογραμμίστηκε τό βιβλικό ὑπόβαθρο καί ἡ ἐσχατολογική διάσταση τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Ἐπισημάνθηκε δέ ἡ ἀνάγκη περαιτέρω μελέτης τοῦ προβλήματος τῆς ἀνακατανομῆς τῶν ἐπ' Ἐκκλησίας ἀναγινωσκομένων ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων, ὥστε νά ἀναγινώσκεται ὁλόκληρη ἡ Ἁγία Γραφή, Παλαιά καί Καινή Διαθήκη, καί νά δίδεται ἡ ἀφορμή ἑρμηνείας αὐτῶν, πρός οἰκοδομήν τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας. 4. Καταδείχτηκε ἐπίσης ὅτι τό κήρυγμα ἀποτελεῖ ἀναπόσπαστο στοιχεῖο τῆς εὐχαριστιακῆς συνάξεως. Γι' αὐτό καί θά πρέπει νά γίνεται σέ ἁπλή γλώσσα, ὥστε νά εἶναι κατανοητό ἀπό τόν λαό, νά τηρεῖται δέ ἡ τάξη τῆς μετά τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα ἐκφωνήσεώς του. Τονίστηκε ἀκόμη ὅτι τό κήρυγμα θά πρέπει νά διατηρήσει τόν παραδοσιακό - σωτηριολογικό του χαρακτήρα, ὡς ἑρμηνεία τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί μύηση στή Θεία Λατρεία (βιβλικό καί λειτουργικό - μυσταγωγικό κήρυγμα). 5. Ἐπισημάνθηκε ἡ ἀνάγκη ἀποφυγῆς τῆς ἐνίοτε παρατηρούμενης τελετουργικῆς ἀταξίας καί ἐξεζητημένων τελετουργικῶν πρακτικῶν. Χαιρετίστηκε δέ ὡς θετικό γεγονός ἡ ἀναμενομένη νέα Συνοδική Ἔκδοση τοῦ Ἱερατικοῦ 38, τό ὁποῖο θά ἀποτελέσει σταθερή βάση γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς τελετουργικῆς εὐταξίας κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας. 6. Ἡ ἐνεργός καί συνειδητή συμμετοχή τοῦ λαοῦ κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας ὑπῆρξε ἕνα ἀπό τά κεντρικά σημεῖα προβληματισμοῦ τοῦ Συμποσίου. Γι' αὐτό καί ὑπογραμμίστηκε ἡ ἀνάγκη περαιτέρω ἐμπεδώσεως τῶν στοιχείων ἐκείνων τά ὁποῖα ἀναδεικνύουν τόν κοινοτικό χαρακτήρα τῆς Θείας Λειτουργίας, ὅπως ἡ «μετὰ αἰδοῦς καὶ εὐλαβείας» στάση τῶν πιστῶν στή Θεία Λειτουργία, ἡ συμμετοχή των στήν ψαλμωδία, ἡ εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ ἀνάγνωση τῶν ἱερατικῶν εὐχῶν καί ἡ ἔμφαση στόν διαλογικό τρόπο ἐκφορᾶς τῆς εὐχαριστιακῆς ἀναφορᾶς. 37 Βλ. «Ἀνακοινωθέν Γ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων», στήν ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν, ὅ.π., σ Μέ τήν ὑπ ἀριθμ. 2745/Ἀριθμ. Πρωτ. 2452/1269/ Ἐγκύκλιο τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἀνακοινώθηκε ἡ ἔκδοση τοῦ Ἱερατικοῦ αὐτοῦ (ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2002).

29 28 7. Τό Συμπόσιο διετύπωσε τή γνώμη ὅτι ὁ κοινοτικός χαρακτήρας τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας ἐπιβάλλει τήν ἐπαναγωγή στό παραδεδομένο ὕφος ἐκφωνήσεως τῶν παντοίων δεήσεων καί εὐχῶν ἐκ μέρους τῶν λειτουργῶν κληρικῶν, οἱ ὁποῖοι πρέπει νά συνειδητοποιήσουν ὅτι δέν εἶναι ψάλται καί δέν πρέπει νά ψάλλουν τά εὐχητικά κείμενα, καθώς καί τόν περιορισμό τῆς πολυηχίας καί τήν προτίμηση τῶν παραδεδομένων ἤχων κατά τήν ἐκτέλεση τῶν ψαλτῶν μερῶν, τά ὁποῖα σέ κάθε περίπτωση θά πρέπει νά ψάλλονται σέ λιτά μέλη, ὥστε νά διευκολύνεται μέ τόν τρόπο αὐτό ἡ συμμετοχή τοῦ λαοῦ στήν ψαλμωδία. 8. Τονίστηκε ἡ συμβολή γενικά τῶν λειτουργικῶν τεχνῶν στήν διαμόρφωση τῆς πνευματικῆς ἀτμόσφαιρας πού ἀπαιτεῖ ἡ τέλεση τοῦ ἱεροῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας καί ὑπογραμμίστηκε ἡ ἀνάγκη τοῦ διά μέσου τῶν ἁρμοδίων Συνοδικῶν Ὑπηρεσιῶν ἐλέγχου τῶν κριτηρίων πού κυριαρχοῦν σήμερα κατά τήν ἀνέγερση καί διακόσμηση τῶν ὀρθοδόξων ναῶν. 9. Ἔγινε δεκτό ἀπό τό Συμπόσιο ὅτι ἡ παρατηρούμενη ἀλλαγή στόν τρόπο ζωῆς τῶν σύγχρονων ἀνθρώπων ἐπιβάλλει τήν ἀπό τήν πλευρά τῶν ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας λήψη ὅλων τῶν ἀναγκαίων μέτρων πρός διευκόλυνση τοῦ πιστοῦ λαοῦ κατά τήν προσέλευσή του στήν εὐχαριστιακή σύναξη. 10. Τονίστηκε ἰδιαίτερα ἡ σημασία τῆς συχνῆς καί ἐμπροϋπόθετης συμμετοχῆς στή Θεία Κοινωνία 39, ἡ ὁποία εἶναι «ὁ ἄρτος ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβὰς», μέ τόν ὁποῖο τρέφει καθημερινά ἡ Ἐκκλησία τά τέκνα της «εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωήν αἰώνιον». Παράλληλα ὑπογραμμίστηκε καί ἡ ἐξίσου μεγάλη σημασία τήν ὁποία ἔχουν οἱ ἱεροί κανόνες καί οἱ κανονικές διατάξεις πού διέπουν τήν εὔτακτη τέλεση τῆς λειτουργίας καί τήν προσέλευση τῶν πιστῶν στή θεία κοινωνία. 11. Ἀνακοινώθηκε ὅτι ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἔλαβε πρόνοια καί προώθησε τήν ἔκδοση, ἐκτός ἀπό τό Ἱερατικό, καί σειρᾶς βοηθητικῶν τῆς Θείας Λειτουργίας ἐκδόσεων, ὅπως τῶν Πρακτικῶν τοῦ παρόντος καί τῶν δύο προηγουμένων Λειτουργικῶν Συμποσίων, τοῦ «Ἐκλογαδίου» μέ τά κείμενα τῶν βιβλικῶν ἀναγνωσμάτων καί μέ μετάφρασή τους στή νεοελληνική γλῶσσα, θεολογικολειτουργικῶν τευχῶν μέ τό κείμενο, ἑρμηνεία καί σχολιασμό τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν τῶν ἁγίων μυστηρίων κ.λπ. 12. Ἐν κατακλεῖδι τό Συμπόσιο διατύπωσε τήν εὐχή ὅπως συνεχισθεῖ ἡ ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἀναληφθεῖσα προσπάθεια γιά τή συστηματική λειτουργική μόρφωση καί ἀγωγή τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ, συνεχίζοντας μέ τόν τρόπο αὐτό τήν μακραίωνη μυσταγωγική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, στό πνεῦμα τῆς ὁποίας ἐντάσσεται καί ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος Συμποσίου». Μέ αὐτό τό Γ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή ἀπεδείκνυε γιά μία ἀκόμη φορά τή μεθοδικότητα μέ τήν ὁποία προσέγγιζε τά θέματα λατρείας. Ἔχοντας, δηλαδή, ἀπό τό προηγούμενο Β Συμπόσιο ξεκαθαρίσει τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο σκόπευε νά πραγματώσει τό σκοπό συστάσεως καί λειτουργίας της, ἦταν φανερό ὅτι τώρα, πλέον, ἔθετε τίς βάσεις γιά 39 Ἰδιαίτερα σημαντικά γιά τό θέμα τῆς συχνότητας τῆς συμμετοχῆς στό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας εἶναι τά ὅσα διαλαμβάνει, μέ ἐξαντλητική θά ἔλεγα ἐπ αὐτοῦ βιβλιογραφία, πατερική κ.ἄ., ἡ περισπούδαστη διδακτορική διατριβή τοῦ Πανοσιολογιωτάτου Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα μέ θέμα: «Ἡ θεία εὐχαριστία καί τά προνόμια τῆς Κυριακῆς κατά τήν διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων» καί ἰδιαίτερα στό Κεφάλαιο Γ καί στά ὑπό στοιχεῖα β (Ἱστορική ἀνασκόπηση περί τοῦ ζητήματος τῆς συχνότητας συμμετοχῆς στό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας), γ (Ἡ διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων περί τῆς συνεχοῦς μεταλήψεως) καί δ (Ἡ συχνή συμμετοχή τῶν πιστῶν στή θεία εὐχαριστία καί ἐναντίον αὐτῆς ἐνστάσεις καί διαφωνίες τῶν Ἀντικολλυβάδων) ὑποκεφάλαια, Ἐκδόσεις Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2008, σ

30 29 οὐσιαστική μελέτη τῶν λειτουργικῶν ζητημάτων, μέσα ἀπό τήν ἀναφορά στό κεντρικότατο αὐτό μυστήριο τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδή, τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, ὄχι ὅμως μόνο ὡς ἀκαδημαϊκή συζήτηση ἀλλά κυρίως ὡς δυνατότητα ἐφαρμογῆς καί ἐμπέδωσης τῶν συζητουμένων στήν ἐκκλησιαστική ζωή. Πραγματικά, οἱ Εἰσηγητές, ἔχοντας ἐπίγνωση ὅτι ἀπευθύνονταν σέ ποιμένες - ἱερεῖς, προσπάθησαν τά θέματα πού ἀναπτύχθηκαν νά στοχεύουν ὄντως στήν ἄμεση τακτοποίηση «ἀνοικτῶν» ζητημάτων καί νά συντελοῦν, μέσῳ τῆς ἐν συνεχείᾳ ἐμπέδωσής τους ἀπό τόν πιστό λαό, μέ τόν καλύτερο τρόπο στήν ἐνεργό συμμετοχή αὐτοῦ στή λατρεία. 4. Δ' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (3-6 Νοεμβρίου 2002, Προκόπι Εὐβοίας, Ἱ. Μητρ. Χαλκίδος) Θέμα: «ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ» Γιά τήν επιλογή τοῦ θέματος αὐτοῦ τοῦ Δ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου ἀξίζει ἀρχικά ν ἀναφέρουμε ὅτι στήν εἰσαγωγική ὁμιλία του ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστόδουλος 40 μετέφερε πρός τούς Συνέδρους τό σύγχρονο ποιμαντικό προβληματισμό τῆς Ἐκκλησίας γύρω ἀπό τά θέματα τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε καί ὁ κύριος λόγος γιά τή σύγκληση τοῦ Συμποσίου. Ἀναφερόμενος στή συνέχεια ἀναλυτικά στήν ἐπιλογή τοῦ θέματος τοῦ Συμποσίου καί ὁ Πρόεδρος τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, κατά τήν Προσφώνησή του 41, τόνισε τά ἑξῆς: «Ἡ ἐπιλογή τοῦ θέματος ἐπεβλήθη ὑπ αὐτῶν τῶν συνθηκῶν, ὑφ ἅς τελεῖται τό Μυστήριο τοῦ Γάμου, τό Μέγα τοῦτο Μυστήριον, κατά τάς ἡμέρας ἡμῶν καί ἰδιαιτέρως εἰς τάς πολυπληθεῖς ἐνορίας, αἵτινες χρήζουσι μελέτης, συζητήσεως καί ἐνδελεχοῦς ἐξετάσεως πρός λῆψιν τῶν ἀναγκαίων μέτρων ὑπό τῶν ἁρμοδίων ἐκκλησιαστικῶν ὀργάνων. 40 «Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία - Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 9), ἔκδ. Κλάδου Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2004, σ Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 9), ἔκδ. Κλάδου Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,, ὅ.π., σ

31 30 Εἶναι ὀδυνηρόν καί ἀπαράδεκτον οἱ ποιμένες νά τελοῦμεν τήν θείαν λατρείαν, τά Ἱερά Μυστήρια καί τάς ἱεράς ἀκολουθίας, ὑπό τήν πίεσιν τῶν διαφόρων ἐμπλεκομένων εἰς τήν τέλεσιν αὐτῶν καί νά συρόμεθα εἰς πρακτικάς, ἥκιστα προαγούσας τόν σκοπόν τελέσεως τούτων. Τό Μυστήριον τοῦ Γάμου, δέν θέλω, δέν τολμῶ νά πῶ ὅτι ἔχει ἀπωλέσει τήν ἱερότητα αὐτοῦ καί ἔχει ἐκτραπεῖ εἰς γεγονός κοινωνικόν. Πάντως ἀποτελεῖ ἕνα ποιμαντικόν πρόβλημα, εἰς τό ὁποῖον ὑποχρεούμεθα, ἵνα ἐγκύψωμεν μετά ἐνδιαφέροντος διά νά παραμείνει μυστήριον μέγα καί νά μήν ἐκκοσμικευθεῖ καί ἀλλοτριωθεῖ». Ὁλοκληρώνοντας τίς σκέψεις του γιά τήν ἐπιλογή τοῦ θέματος τοῦ Συμποσίου ὁ Σεβασμιώτατος Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς ἀναφέρθηκε καί στό σκοπό συγκλήσεώς του: «Διά τοῦ παρόντος Συμποσίου ἐπιδιώκομεν, ἵνα ὑπομνήσωμεν τήν ἱερότητα τοῦ Γάμου καί ἀναδείξωμεν τήν μεγάλην σημασίαν αὐτοῦ καί νά ἀναχαιτίσωμεν τούς ἐπιτεθεμένους ἔναντι τῆς ἱερότητος αὐτοῦ, ὅπου μεθ ἑνός συμβολαίου συμβιώσεως ἀντικαθίστανται αἱ ἱεραί ἔννοιαι τοῦ Γάμου καί τῆς Οἰκογενείας». Ὅπως ἦταν φυσικό αὐτός ἦταν καί ὁ στόχος τῶν ἐμπεριστατωμένων Εἰσηγήσεων 42 τοῦ Συμποσίου. Ἀπό τή μία ἡ παρουσίαση τῆς θεολογίας τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου καί ἀπό τήν ἄλλη ἡ ἀνάδειξη μέσῳ αὐτῆς τῆς σπουδαιότητος τοῦ μυστηρίου. Κατά τό τέλος τοῦ Συμποσίου καί ὅπως φαίνεται στό σχετικό Ἀνακοινωθέν τῆς Ἐπιτροπῆς συντάχθηκαν τά κάτωθι Πορίσματα 43, στά ὁποῖα ἀποτυπώνεται ξεκάθαρα ἡ σοβαρότητα τῆς προσέγγισης τοῦ θέματος καί ἡ προσπάθεια ἐπιλύσεως τῶν προβλημάτων πού καταγράφονται στή σύγχρονη πραγματικότητα πάνω στό ἐξεταζόμενο ζήτημα τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου: «1. Ἡ θεολογική διερεύνηση μέ βάση τή βιβλική καί πατερική διδασκαλία τοῦ θέματος ἀνέδειξε ὡς βασικά χαρακτηριστικά τοῦ ὀρθοδόξου χριστιανικοῦ γάμου τήν ἱερότητά του, τό μυστηριακό χαρακτῆρα τῆς κοινωνίας ἀνδρός καί γυναικός, τό ἰσότιμον τῶν δύο φύλων, τήν τελείωση τῶν συζύγων, τήν ἀλληλοβοήθειά τους, τή σωφροσύνη καί τήν τεκνογονία ὡς κύριους καί ἰσότιμους σκοπούς τοῦ γάμου 42 Ὁμιλητές - Εἰσηγήσεις: α) Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου ( ), Ἐναρκτήρια Ὁμιλία, β) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Ἱερότητα καί κοσμικότητα στήν τέλεση τῆς ἀκολουθίας τοῦ Γάμου, γ) Ἀλεξάνδρου Σταυρόπουλου, Ποιμαντική προσέγγιση τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου, δ) Γρηγορίου Στάθη, Ὁ ὑμνογραφικός καί μουσικός νυμφῶνας τῆς ἀκολουθίας τοῦ Γάμου, ε) Σπυρίδωνος Τρωιάνου, Ἡ τέλεση τοῦ Γάμου ἐξ ἐπόψεως πολιτειακοῦ δικαίου, στ) Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Παπαθανασίου, Ὁ Γάμος στήν κανονική παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ζ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Σύμβολα καί Συμβολισμοί κατά τήν τέλεση τοῦ Ὀρθοδόξου Γάμου, η) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Γάμος καί θεία λειτουργία - Σύγχρονος προβληματισμός, θ) Ἰωάννου Καραβιδόπουλου, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῆς ἀκολουθίας τοῦ Γάμου - Ἑρμηνευτική προσέγγιση, ι) Γεωργίου Φίλια, Ἡ ἀκολουθία εἰς δίγαμον, ια) Ἰωάννου Φουντούλη, Τελετουργική προσέγγιση τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀρραβῶνος καί τοῦ Γάμου, ιβ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἱστορική ἐξέλιξη τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀρραβῶνος καί τοῦ Γάμου μέχρι καί τά τέλη τοῦ η αἰώνα, ιγ) Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου, Μυστήριο ἀγάπης καί Μυστήριο «εἰς Χριστόν» (θεολογική προσέγγιση τοῦ μυστηριακοῦ χαρακτήρα τοῦ Γάμου). 43 «Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία - Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 9), ὅ.π., σ

32 καί γενικῶς τόν γάμον ὡς μυστήριο ἀγάπης, τοῦ ὁποίου συμβολικό πρότυπο ἀποτελεῖ ἡ σχέση Χριστοῦ καί Ἐκκλησίας Ἀπό τήν ἔρευνα τῶν πηγῶν προκύπτει ὅτι ἀπό τούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες ὁ γάμος εὐλογεῖτο ὑπό τῆς Ἐκκλησίας, ἐτελεῖτο πάντοτε μέ τή γνώμη τοῦ Ἐπισκόπου καί ἦταν συνδεδεμένος, ὅπως καί ὅλα τά ἄλλα μυστήρια, μέ τή Θεία Εὐχαριστία κατά τήν ὁποία κοινωνοῦσαν οἱ νεόνυμφοι. Παράλληλα μαρτυρεῖται ἡ λειτουργική πρακτική νά μεταλαμβάνουν οἱ νεόνυμφοι ἀπό προηγιασμένα δῶρα, τελεσθείσης προηγουμένως Θείας Λειτουργίας. Τό κοινό ποτήριο εἰσάγεται τόν 10ο αἰῶνα καί παγιώνεται ὡς ἀποκλειστική τελετουργική πρακτική μετά τόν 16ο αἰῶνα. Τονίσθηκε ἐμφαντικῶς ἡ συμβολή μεγάλων μορφῶν τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅπως τῶν ἁγίων Συμεών Θεσσαλονίκης, Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ καί Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου γιά τή διατήρηση τῆς ἀρχαίας παραδόσεως. Τό Συμπόσιο πρότεινε νά ἐνθαρρύνονται οἱ μελλόνυμφοι, ἐφόσον διαθέτουν τίς ἀπαραίτητες πνευματικές προϋποθέσεις καί "εἰ γε ἱκανῶς ἔχουσι" (πνευματικῶς) κατά τόν ἅγιο Συμεών Θεσσαλονίκης, νά τελοῦν τόν γάμο τους ἐντός τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Λειτουργίας. Ἡ ἐπιλογή αὐτή ἀναμφιβόλως συμβάλλει στήν ἀναστροφή τοῦ πνεύματος τῆς ἐκκοσμίκευσης πού κυριαρχεῖ σήμερα, ἀναδεικνύει κατά τόν καλύτερο τρόπο τό μυστηριακό, σωτηριολογικό καί ἐσχατολογικό χαρακτῆρα τοῦ γάμου καί καλλιεργεῖ τήν εὐχαριστιακή ἐκκλησιαστική συνείδηση τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ καί κυρίως τῶν νέων. 3. Τό θέμα τῆς Ἀκολουθίας εἰς Δίγαμον μελετήθηκε σέ τρεῖς ἐπιμέρους πτυχές: Ἱστορικολειτουργική θεώρηση, θεολογική μελέτη περί τῆς τελέσεως ἤ μή δευτέρου Γάμου καί σύγχρονοι προβληματισμοί τελετουργικῆς καί ποιμαντικῆς φύσεως. α) Στό τμῆμα αὐτό ἔγινε ἀναφορά στή σύγχρονη εὐχολογιακή μορφή τῆς Ἀκολουθίας εἰς Δίγαμον καί τονίσθηκε ὁ συγχωρητικός χαρακτῆρας τῶν εὐχῶν. Ἔγινε, ἐπίσης, ἀναφορά στήν ἱστορία τῆς χειρόγραφης εὐχολογιακῆς παράδοσης ὡς πρός τίς εὐχές εἰς Δίγαμον καί ἐπισημάνθηκε, ὅτι οἱ πρῶτες μαρτυρίες χρονολογοῦνται περί τόν 13ο μ.χ. αἰῶνα καί ὅτι οἱ παλαιότερες εὐχές δέν εἶχαν συγχωρητικό χαρακτῆρα. β) Ἡ ἐπί τοῦ θέματος θεολογική μαρτυρία τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων εἶναι ὅτι ὁ δεύτερος γάμος θεωρεῖται ὡς μόλις ἀνεκτός καί κατ' ἄκραν οἰκονομίαν τελούμενος γι'αὐτό ἐξαίρεται ἡ μοναδικότητα τοῦ ἑνός γάμου καί ἡ σημασία τοῦ νά παραμείνει κάποιος πιστός στόν ἕνα γάμο μετά ἀπό χηρεία. γ) Προτείνεται οἱ δίγαμοι νά διακρίνονται σέ δύο κατηγορίες: Τούς προερχομένους ἐκ χηρείας καί τούς προερχομένους ἀπό ἄλλες αἰτίες. Τό Συμπόσιο εἰσηγεῖται νά μελετηθεῖ περαιτέρω ἁρμοδίως ἡ δυνατότητα τῆς μή ἀναγνώσεως τῶν δύο συγχωρητικῶν εὐχῶν εἰς Δίγαμον σέ περιπτώσεις νυμφευομένων πού προέρχονται ἀπό χηρεία. 44 Πρβλ. κείμενο ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου: «εὐχαριστεῖτε πάντοτε ὑπὲρ πάντων ἐν ὀνόματι τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ τῷ Θεῷ καὶ πατρί, ὑποτασσόμενοι ἀλλήλοις ἐν φόβῳ Χριστοῦ. Αἱ γυναῖκες τοῖς ἰδίοις ἀνδράσιν ὑποτάσσεσθε ὡς τῷ Κυρίῳ, ὅτι ὁ ἀνήρ ἐστι κεφαλὴ τῆς γυναικός, ὡς καὶ ὁ Χριστὸς κεφαλὴ τῆς ἐκκλησίας, καὶ αὐτός ἐστι σωτὴρ τοῦ σώματος. ἀλλ' ὥσπερ ἡ ἐκκλησία ὑποτάσσεται τῷ Χριστῷ, οὕτω καὶ αἱ γυναῖκες τοῖς ἰδίοις ἀνδράσιν ἐν παντί. οἱ ἄνδρες ἀγαπᾶτε τὰς γυναῖκας ἑαυτῶν, καθὼς καὶ ὁ Χριστὸς ἠγάπησε τὴν ἐκκλησίαν καὶ ἑαυτὸν παρέδωκεν ὑπὲρ αὐτῆς, ἵνα αὐτὴν ἁγιάσῃ καθαρίσας τῷ λουτρῷ τοῦ ὕδατος ἐν ῥήματι, ἵνα παραστήσῃ αὐτὴν ἑαυτῷ ἔνδοξον τὴν ἐκκλησίαν, μὴ ἔχουσαν σπίλον ἢ ῥυτίδα ἤ τι τῶν τοιούτων, ἀλλ' ἵνα ᾖ ἁγία καὶ ἄμωμος. οὕτως ὀφείλουσιν οἱ ἄνδρες ἀγαπᾶν τὰς ἑαυτῶν γυναῖκας ὡς τὰ ἑαυτῶν σώματα. ὁ ἀγαπῶν τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα ἑαυτὸν ἀγαπᾷ οὐδεὶς γάρ ποτε τὴν ἑαυτοῦ σάρκα ἐμίσησεν, ἀλλ' ἐκτρέφει καὶ θάλπει αὐτήν, καθὼς καὶ ὁ Κύριος τὴν ἐκκλησίαν ὅτι μέλη ἐσμὲν τοῦ σώματος αὐτοῦ, ἐκ τῆς σαρκὸς αὐτοῦ καὶ ἐκ τῶν ὀστέων αὐτοῦ ἀντὶ τούτου καταλείψει ἄνθρωπος τὸν πατέρα αὐτοῦ καὶ τὴν μητέρα καὶ προσκολληθήσεται πρὸς τὴν γυναῖκα αὐτοῦ, καὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν. τὸ μυστήριον τοῦτο μέγα ἐστίν, ἐγὼ δὲ λέγω εἰς Χριστὸν καὶ εἰς τὴν ἐκκλησίαν. πλὴν καὶ ὑμεῖς οἱ καθ' ἕνα ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα οὕτως ἀγαπάτω ὡς ἑαυτόν, ἡ δὲ γυνὴ ἵνα φοβῆται τὸν ἄνδρα» (Ἐφεσ. ε, 20-33). 31

33 32 4. Ἀπό τήν βαθύτερη μελέτη καί ἑρμηνευτική προσέγγιση τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων τῆς ἱερᾶς Ἀκολουθίας τοῦ Γάμου ἀπεδείχθη: α) Ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἐξαγιάζει τήν προϋπάρχουσα ἀγάπη τῶν ἐρχομένων εἰς γάμου κοινωνία σέ μιά καινούρια ἐν Χριστῷ σχέση κατά τό παράδειγμα τοῦ θαύματος τοῦ Κυρίου στό Γάμο τῆς Κανᾶ. β) Ὁ γάμος τρέφεται, συντηρεῖται καί προάγεται μέ τήν οὐσιαστική συμμετοχή τῶν συζύγων στό σῶμα τοῦ Χριστοῦ διά τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Στό μυστήριο δέ τοῦ γάμου δέν ἔχουμε μόνο μεταβολή τῆς ποιότητος ζωῆς τῶν πρώην ἀγάμων, ἀλλά συντελεῖται καί μία οὐσιαστικότερη μεταβολή τῶν δύο «εἰς σάρκα μίαν». γ) Σχετικῶς μέ τά θέματα τῆς ἀγάπης καί τῆς ὑποταγῆς τῶν συζύγων ἑκατέρωθεν πού θίγονται στήν ἀναγινωσκόμενη ἀποστολική περικοπή τῆς ἱερᾶς Ἀκολουθίας τοῦ Γάμου διεφάνη ὅτι αὐτά ἑρμηνεύονται στή βάση τῆς ἀμοιβαιότητας τῶν σχέσεων μεταξύ τῶν συζύγων καί στήν ἀπό τόν Ἀπόστολο Παῦλο νέα «ἐν φόβῳ Χριστοῦ» καί «ἐν Κυρίῳ» ἐκκλησιολογική τοποθέτηση τῶν κοινωνικῶν δεδομένων τῆς ἐποχῆς του. 5. Ἀπό τίς ἐργασίες τοῦ Συμποσίου προέκυψε ἀκόμη ἡ ἀνάγκη σωστῆς, χριστοκεντρικῆς καί ἐκκλησιολογικῆς προσέγγισης καί ἑρμηνείας τῶν γαμηλίων συμβόλων, ὅπως τῶν δακτυλίων, τῶν στεφάνων, τῆς ἁρμόσεως τῶν χειρῶν τῶν νεονύμφων, τοῦ κοινοῦ ποτηρίου καί τοῦ ἱεροῦ χοροῦ. Τά λειτουργικά σύμβολα εἶναι ἔκφραση τῶν ἀληθειῶν τῆς Ἐκκλησίας μας, παιδαγωγοῦν τόν πιστό καί τόν βοηθοῦν νά ἐμβαθύνει περισσότερο στά τελούμενα. Γι' αὐτόν τό λόγο τά λειτουργικά σύμβολα δέν πρέπει νά συγχέονται μέ λαϊκότροπα, μαγικά καί ὀθνεῖα ἔθιμα, πού οὐδεμία σχέση ἔχουν μέ τήν ἱστορία, τή θεολογία καί τήν πνευματικότητα τῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας. 6. Ὡς πρός τό θέμα τῆς κανονικῆς παραδόσεως περί τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου καί τῆς θεωρήσεώς του ἐξ ἀπόψεως πολιτειακοῦ δικαίου, ἐπισημάνθηκαν τά ἀκόλουθα : α) Ὁ γάμος ἀποτελεῖ κατ' ἐξοχήν γεγονός ἐκκλησιολογικό - σωτηριολογικό καί ὄχι μόνο δικαιοπραξία ἤ πράξη προσωπικῆς εὐσέβειας. Ἡ Ἐκκλησία μέ πλῆθος κανόνων της κατεδίκασε τήν ὑπό αἱρετικῶν θεώρηση τοῦ γάμου ὡς «μιαροῦ». Φυσικός χῶρος τελέσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου εἶναι ὁ ἐνοριακός Ναός, γι' αὐτό καί πρέπει νά ἀποτρέπεται ἡ τέλεση γάμου σέ σπίτια, μονές καί ὑπαίθριους χώρους. β) Οἱ λειτουργοί ἱερεῖς πρέπει νά γνωρίζουν καλῶς τίς ἱεροκανονικές προϋποθέσεις συνάψεως γάμου: Τήν ἀπό τούς ἱερούς κανόνες ἀπαγόρευση τοῦ γάμου τῶν ὁμοφυλοφίλων, τήν ὑποχρέωση ἑκουσίας συναινέσεως τῶν νυμφευομένων καί τήν ἰσχύ τῶν κωλυμάτων τοῦ γάμου, ἤτοι χειροτονία, μοναχική κουρά, συγγένεια αἵματος, ἀγχιστείας ἤ πνευματική κατά τίς ἰσχύουσες διατάξεις, μοιχεία, διγαμία, ἑτεροθρησκεία, πένθιμος ἐνιαυτός. Ὡς πρός τά κωλύματα τοῦ γάμου ἀναφέρθηκε καί τό γεγονός ἀναγνωρίσεώς τους ὑπό τοῦ ἄρθρου 1350 τοῦ Ἀστικοῦ Κώδικος, στό ὁποῖο ρυθμίζονται οἱ ἀπορρέουσες λεπτομέρειες ἐκ τοῦ Νόμου 1250/82 περί ἰσχύος δύο τύπων τελέσεως γάμου (τοῦ πολιτικοῦ καί τοῦ θρησκευτικοῦ). Ἡ τέλεση ἐκκλησιαστικοῦ γάμου διέπεται ἀπό τίς διατάξεις τῆς ὑπ' ἀριθμ. 2329/82 Ἐγκυκλίου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου. γ) Παρομοίως πρέπει νά γνωρίζουν καλῶς οἱ λειτουργοί ἱερεῖς τήν ἰσχύ καί τό ἐννοιολογικό περιεχόμενο τῶν ἀκολούθων ὑπό τοῦ νόμου προβλεπομένων περιπτώσεων: "ἀνυπόστατος γάμος" θεωρεῖται ὁ ἐκκλησιαστικός γάμος, ὅταν δέν ἔχει ἱερολογηθεῖ, "ἄκυρος" θεωρεῖται ὁ γάμος, ὅταν παραβιάζονται τά γενικῶς ἰσχύοντα κωλύματα γάμου τοῦ Ἀστικοῦ Κώδικος καί συντρέχει λόγος "ἀκυρωσίας" σέ περίπτωση πλάνης καί ἀπειλῆς.

34 33 δ) Ὑπεμνήσθη, τέλος, ὅτι γιά τό θρησκευτικό γάμο εἶναι ἀναγκαία ἡ ἄδεια τοῦ οἰκείου Ἐπισκόπου, ὁ ὁποῖος ἐλέγχει τήν τήρηση τῶν προϋποθέσεων τελέσεώς του, ἡ δέ τέλεση ἄνευ αὐτῆς συνεπάγεται ποινικές κυρώσεις διά τόν τελέσαντα τόν γάμο κληρικό. 7. Ἡ σταδιακή ἀποσύνδεση τοῦ γάμου ἀπό τή θεία εὐχαριστία, πού συντελέσθηκε γιά διαφόρους ἱστορικούς, θεολογικούς, κοινωνικούς καί ἄλλους λόγους, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἐπικράτηση τοῦ κοσμικοῦ πνεύματος στήν τέλεση τῆς ἱερῆς Ἀκολουθίας. Οἱ ποιμένες μποροῦν νά δημιουργήσουν στίς ἐνορίες τους τό κατάλληλο ἐκκλησιολογικό καί πνευματικό κλῖμα, ὥστε οἱ χριστιανοί νά μετέχουν μέ ἐπίγνωση καί φόβο Θεοῦ σέ ὅλα τά μυστήρια καί εἰδικότερα στό μυστήριο τοῦ γάμου. Εἶναι ἀπαραίτητο νά ἐμπεδωθεῖ ἡ ἀντίληψη -σέ αὐτό θά συμβάλει ἡ θεολογική νοηματοδότηση τοῦ γάμου- ὅτι ὁ γάμος δέν εἶναι οἰκογενειακή ἐκδήλωση κοσμικοῦ περιεχομένου. Εἶναι μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας καί ἔχει μυσταγωγικό, ἐκκλησιολογικό καί θεραπευτικό χαρακτῆρα. 8. Ἡ ἀξιολογική μελέτη τῶν κειμένων τῶν ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀρραβῶνος καί τοῦ Γάμου ἔχει καταδείξει ὅτι οἱ δύο πρῶτες εὐχές τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀρραβῶνος, ἡ τελεστική «Ὁ Θεός ὁ αἰώνιος, ὁ τά διῃρημένα συναγαγών εἰς ἑνότητα...» καί ἡ τῆς κεφαλοκλισίας «Ὁ Θεός ἡμῶν ὁ τήν ἐξ ἐθνῶν προμνηστευσάμενος Ἐκκλησίαν...», καί οἱ δύο εὐχές τοῦ Γάμου, ἡ ἱεροτελεστική τῆς ἁρμόσεως «Ὁ Θεός ὁ ἅγιος, ὁ πλάσας ἐκ χοός τόν ἄνθρωπον...» καί τῆς ἐκτενοῦς «Ὁ ἐν τῇ σωτηριώδει σου οἰκονομίᾳ...», ἀποδίδουν μέ ὑψηλό ἐκφραστικό ὕφος τό θεολογικό μεγαλεῖο τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου». Ἐκτός ἀπό τήν ἀποτύπωση τοῦ σκεπτικοῦ τοῦ Συμποσίου στά ὡς ἄνω παρατιθέμενα Πορίσματα, καταγράφηκαν καί οἱ ἑξῆς σχετικές Προτάσεις 45 : «Γιά τήν εὔτακτη διεξαγωγή τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου, τή διασφάλιση τῆς ἱεροπρέπειας στό Ναό καί τήν οὐσιαστική συμμετοχή τῶν νεονύμφων, ἀλλά καί τῶν ἄλλων παρισταμένων κατά τήν τελετουργία τῶν ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀρραβῶνος καί τοῦ Γάμου, ἔγιναν οἱ παρακάτω παρατηρήσεις καί προτάσεις, τίς ὁποῖες πρέπει οἱ λειτουργοί τοῦ μυστηρίου νά λάβουν ἰδιαιτέρως ὑπ' ὄψιν: α) Νά διασφαλισθεῖ ἡ τάξη πού διασαλεύεται ἀπό τά ἐκτυφλωτικά φῶτα, τίς κάμερες, τίς ἠχογραφήσεις, τά λουλούδια καί γενικά τό θόρυβο πού συνήθως παρατηρεῖται κατά τήν τέλεση τοῦ μυστηρίου 46. β) Στίς περιπτώσεις πού ὁ γάμος μπορεῖ νά γίνει ἐντός τῆς θείας λειτουργίας θά πρέπει νά προμελετᾶται ἡ τάξη τῆς ἱερᾶς ἀκολουθίας βάσει τοῦ συνημμένου διαγράμματος 47. γ) Ὡς πρός τό πρόβλημα πού δημιουργεῖται ἀπό τήν καταληκτική φράση τῆς ἀποστολικῆς περικοπῆς «ἡ δέ γυνή ἵνα φοβῆται τόν ἄνδρα» ἐκρίθη ὀρθόν, ὅτι πρέπει νά μείνει ὡς ἔχει καί νά ἀναληφθοῦν προσπάθειες γιά τή σωστή ἑρμηνεία τῆς φράσης αὐτῆς. δ) Τονίσθηκε ὅτι, στήν Ἀκολουθία τοῦ Γάμου, προέχει ὁ εὐχητικός καί δεητικός λόγος. Πρός τοῦτο οἱ εὐχές καί οἱ δεήσεις πρέπει νά ἀναγινώσκονται εὐκρινῶς καί μέ ἱεροπρέπεια, νά ἐκφωνοῦνται 45 «Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία - Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 9), ὅ.π., σ Ὅπως σημειώσαμε καί στή σχετική μέ τό ἅγιο βάπτισμα συνάφεια, τά στοιχεῖα αὐτά συντελοῦν στήν ἐκκοσμίκευση τοῦ μυστηρίου. Εἶναι, ὅμως, τέτοια ἡ ἐμμονή πού δείχνουν οἱ σύγχρονοι ἄνθρωποι μέ ὅλα αὐτά τά «ξένα» πρός τό μυστήριο στοιχεῖα πού γιά νά γίνει ὁποιαδήποτε παρέμβαση θά πρέπει νά σχεδιασθεῖ μέ προσοχή. Θά βοηθοῦσε σημαντικά οἱ ὅποιες ἀλλαγές νά μή θεωροῦνται ὡς προσωπικές «ἰδιοτροπίες» ὁρισμένων ἐφημερίων, ἀλλά νά γίνονται ὁμοιόμορφα μέ σχετική ἀπόφαση τῶν ἑκασταχοῦ Ἱερῶν Μητροπόλεων καί νά ἔχουν καθολική ἰσχύ. Παράδειγμα τέτοιας ἀλλαγῆς θεωρεῖται τό ἔθιμο τοῦ ρυζιοῦ στό γάμο, ὅπου μετά ἀπό τίς σχετικές ἀποφάσεις ὁρισμένων Ἱερῶν Μητροπόλεων γενικεύτηκε νά συντελεῖται ἐκτός τοῦ ἱεροῦ Ναοῦ καί μετά τό μυστήριο. 47 Ὅ.π., σ Παρατίθεται «Διάγραμμα τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Γάμου μέ θεία λειτουργία» (κατά τόν καθηγητή Ἰωάννη Φουντούλη).

35 34 τά ἀκροτελεύτια καί οἱ δεήσεις μέ τήν «μέση» ἀπαγγελτική φωνή, καί νά ἀποκρίνονται ψαλμωδικά οἱ ψάλτες. Ὁ βασικός λειτουργικός ἦχος πρέπει νά εἶναι ὁ δ' Ἅγια ἤ, καί γιά τήν ἐπιβλητικότητά του, ὁ πλ. δ'. Τά ὅσα προβλέπονται νά ψάλλονται, κυρίως ψαλμικοί στίχοι καί λίγα ὑμνογραφήματα, πρέπει νά ψάλλονται καί πρέπει, τουλάχιστον, νά ἀναπτυχθεῖ ἡ ψαλμώδηση τοῦ Προκειμένου τοῦ Ἀποστόλου καί τοῦ Ἀλληλουιαρίου τοῦ Εὐαγγελίου. Θά ἀποτελέσουν πλούτευμα μουσικό τῆς ἀκολουθίας τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου. Καλόν εἶναι, ἐπίσης, νά ἐξασφαλίζεται καί ἡ συμμετοχή τοῦ λαοῦ στήν ψαλμωδία τοῦ Ἀμήν, τοῦ Εἰσοδικοῦ Ψαλμοῦ , τῶν τροπαρίων τοῦ χοροῦ: «Ἠσαΐα χόρευε» 49 κ.λπ., τοῦ «Πάτερ ἡμῶν» καί τοῦ ψαλμικοῦ στίχου «Ποτήριον σωτηρίου» 50. ε) Οἱ ἱερομόναχοι κανονικά δέν τελοῦν γάμο, ἀλλά κατ' οἰκονομίαν γιά τήν ἐξυπηρέτηση τῶν ἐφημεριακῶν ἀναγκῶν πού ὑπάρχουν. Οἱ λειτουργοί τοῦ μυστηρίου, ἔγγαμοι καί ἱερομόναχοι, πρέπει κατά τήν τέλεση τοῦ γάμου νά φοροῦν ἐπιτραχήλιο καί φελόνιο. στ) Οἱ ἱερεῖς καλόν εἶναι νά προετοιμάζουν τούς μελλονύμφους, μέ διακριτικότητα καί ἀγάπη, γιά τήν ἱερότητα τοῦ χώρου τοῦ Ναοῦ, τόν τρόπο συμμετοχῆς των στό μυστήριο καί τίς ἄλλες λεπτομέρειες τῆς ἱερολογίας τοῦ γάμου. ζ) Πρέπει νά ληφθεῖ πρόνοια, ὥστε ὅλοι οἱ γάμοι νά τελοῦνται κατά τόν ἴδιο τρόπο καί ὄχι ἄλλοι νά γίνονται κατ' ἐπίσημον καί ἄλλοι κατ' ἀνεπίσημον τρόπον. Ἄλλοι ἱερεῖς νά εἶναι φορεμένοι μέ πλήρη στολή, ἄλλοι μέ φελόνιο καί ἄλλοι μόνο μέ ἐπιτραχήλιο. Ἀλλοῦ νά τελεῖται ὁ γάμος μέ πᾶσαν ἂνεση καί ἀλλοῦ νά διαρκεῖ λίγα μόλις λεπτά. η) Ἡ ἀπάλειψη τῆς ἀναγραφῆς τοῦ θρησκεύματος ἐκ τῶν Δελτίων τῆς Ἀστυνομικῆς Ταυτότητας τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν, καθώς ἐπίσης καί ἡ ἐγκατάσταση καί ἐγκαταβίωση πλήθους ἀλλοδαπῶν, χριστιανῶν καί μή στήν πατρίδα μας, δημιουργεῖ τήν ἀνάγκη ἀνεύρεσης τρόπου διαπίστωσης τῆς χριστιανικῆς ἰδιότητος τῶν προσερχομένων νά συμμετάσχουν εἰς τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας». Μέ τήν πρό εἰκοσαετίας θεσμοθέτηση τοῦ πολιτικοῦ γάμου 51 εἶχε ἀνοίξει μία συζήτηση, ἡ ὁποία οὐσιαστικά ἀμφισβητοῦσε τή σημασία τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου. Παρόλα αὐτά, ὅμως, μόλις τό 2012 οἱ πολιτικοί γάμοι ξεπέρασαν γιά πρώτη φορά τούς θρησκευτικούς 52. Τό γεγονός αὐτό, βέβαια, ἀποτελεῖ μόνο μία ἔνδειξη τοῦ εὐρύτερου προβλήματος, δηλαδή τῆς ἀμφισβητούμενης ἀξίας τοῦ γάμου καί ὡς θεσμοῦ (κοινωνική θεώρηση) ἀλλά καί ὡς μυστηρίου (πνευματική καί θεολογική θεώρηση). Θά μποροῦσε ν ἀναφερθεῖ κανείς καί στήν πάρα πολύ μεγάλη αὔξηση τῶν διαζυγίων, ἀλλά καί αὐτό εἶναι ἐπίσης μία ἀκόμη ἔνδειξη τῆς διαμορφωμένης κατάστασης. 48 Ψαλμ. 127: «Μακάριοι πάντες οἱ φοβούμενοι τὸν Κύριον, οἱ πορευόμενοι ἐν ταῖς ὁδοῖς αὐτοῦ. τοὺς πόνους τῶν καρπῶν σου φάγεσαι μακάριος εἶ, καὶ καλῶς σοι ἔσται. ἡ γυνή σου ὡς ἄμπελος εὐθηνοῦσα ἐν τοῖς κλίτεσι τῆς οἰκίας σου οἱ υἱοί σου ὡς νεόφυτα ἐλαιῶν κύκλῳ τῆς τραπέζης σου. ἰδοὺ οὕτως εὐλογηθήσεται ἄνθρωπος ὁ φοβούμενος τὸν Κύριον. εὐλογήσαι σε Κύριος ἐκ Σιών, καὶ ἴδοις τὰ ἀγαθὰ Ιερουσαλὴμ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου καὶ ἴδοις υἱοὺς τῶν υἱῶν σου. εἰρήνη ἐπὶ τὸν Ισραήλ». Ψάλλεται μετά τήν ἀκολουθία τοῦ Ἀρραβῶνος καί πρίν τήν ἔναρξη τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου διά τοῦ: «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία...». 49 Ὁ θεομητορικός αὐτός εἱρμός (τροπάριο) ἀναφέρεται στήν ἐκ παρθένου γέννηση τοῦ Χριστοῦ καί ἰδιαίτερα στή χαρά πού ἔχει ὁ προφήτης Ἡσαΐας γιά τήν ἐκπλήρωση τῆς προφητείας του (Ἡσ. ζ, 14 πρβλ. Ματθ. α, 22-23). 50 Ψαλμ. 115, Θεσμοθετήθηκε μέ τόν Νόμο 1250/82 (ΦΕΚ Α 46/ ), πού κατέστησε ἴσου κύρους τόν πολιτικό καί τόν θρησκευτικό γάμο. 52 Τό ποσοστό αὐτό ἦταν 51,8% ἔναντι 48,2% σύμφωνα μέ στοιχεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Στατιστικῆς Ἀρχῆς, πού ἀνακοινώθηκαν τήν 1η Αὐγούστου τοῦ Τά προηγούμενα χρόνια καί ἰδιαίτερα μέχρι τό 2000 τό ποσοστό τῶν πολιτικῶν γάμων κινοῦνταν σέ πολύ χαμηλά ἐπίπεδα, δηλαδή, γύρω στό 10%.

36 35 Τό πρόβλημα, λοιπόν, εἶναι ὑπαρκτό καί σοβαρό. Μάλιστα τό ὅτι σήμερα βλέπουμε πῶς ἐξελίσσεται καί πῶς δυναμώνει αὐτή ἡ ἀμφισβήτηση τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου κάνει ἀκόμη σπουδαιότερο τό ὅτι ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ἤδη ἀπό τό 2002, μέ τό ὑπό συζήτηση Δ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων καί κεντρικό θέμα τό μυστήριο τοῦ γάμου, πραγματοποίησε μία τόσο λεπτομερῆ καταγραφή τῆς σύγχρονης πραγματικότητας καί τῶν προβλημάτων πού διέπουν τό θέμα τοῦ Γάμου, ἀλλά -καί αὐτό εἶναι τό σημαντικότερο- πρότεινε μέτρα καί λύσεις γιά τήν βελτίωση τῶν πραγμάτων καί τήν κατά τό δυνατόν ἐπίλυση τῶν προβλημάτων αὐτῶν. Ἡ σημερινή ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων δικαίωσε τήν Ἐπιτροπή, καθώς ἡ ἀμφισβήτηση τῆς σημασίας τοῦ Γάμου ἔχει ἐμπεδωθεῖ ὡς ἄποψη τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, πρᾶγμα τό ὁποῖο ὁδήγησε στή θεσμοθέτηση τοῦ Συμφώνου Συμβιώσεως γιά ἑτερόφυλα καί ὁμόφυλα ζευγάρια, ἀλλά καί ἄλλων συναφῶν ζητημάτων Οἰκογενείας, ὅπως τό τῆς νομιμοποιήσεως τῆς υἱοθεσίας τέκνων ἀπό ὁμόφυλα ζευγάρια, τό ὁποῖο βρίσκει ὅλο καί περισσότερους ὑποστηρικτές. Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐπιχειρεῖ μέ διάφορους τρόπους νά «ἀναχαιτίσει» αὐτό τό κλίμα ἀμφισβήτησης μέ τή λήψη διαφόρων ποιμαντικῶν πρωτοβουλιῶν, ὅπως τήν πρόσφατη ἀνακήρυξη τοῦ 2014 ὡς ἔτους Οἰκογενείας 53 καί τήν ἐξ αὐτοῦ πραγματοποίηση πολλῶν ἐκδηλώσεων ἐνημέρωσης καί κατάρτισης τῶν πιστῶν πάνω στά θέματα γάμου καί οἰκογενείας, τίς ἀπό ἐτῶν καθιερωμένες Σχολές Γονέων κ.ἄ. Πιστεύω ὅτι τό σημαντικότερο στοιχεῖο ὅλων τῶν ἀναληφθεισῶν ἐκκλησιαστικῶν πρωτοβουλιῶν ὀφείλει νά ἔχει ὡς ἀρχή καί κριτήριο αὐτό πού ἐκφράσθηκε στά Πορίσματα τοῦ μελετωμένου Συμποσίου καί μάλιστα πρῶτο στή σειρά παράθεσης, δηλαδή ὅτι: «Ἡ θεολογική διερεύνηση μέ βάση τή βιβλική καί πατερική διδασκαλία τοῦ θέματος ἀνέδειξε ὡς βασικά χαρακτηριστικά τοῦ ὀρθοδόξου χριστιανικοῦ γάμου τήν ἱερότητά του, τό μυστηριακό χαρακτῆρα τῆς κοινωνίας ἀνδρός καί γυναικός, τό ἰσότιμον τῶν δύο φύλων, τήν τελείωση τῶν συζύγων, τήν ἀλληλοβοήθειά τους, τή σωφροσύνη καί τήν τεκνογονία ὡς κύριους καί ἰσότιμους σκοπούς τοῦ γάμου καί γενικῶς τόν γάμον ὡς μυστήριο ἀγάπης, τοῦ ὁποίου συμβολικό πρότυπο ἀποτελεῖ ἡ σχέση Χριστοῦ καί Ἐκκλησίας» «Πρός τό Λαό», τεῦχος ὑπ ἀριθμ. 47/ «Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία - Πρακτικά Δ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 9), ὅ.π., σ

37 Αὐτή πρέπει νά καταστεῖ ἡ κύρια στόχευση κάθε ποιμαντικῆς πρωτοβουλίας πάνω στό θέμα τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου Ε' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (2-5 Νοεμβρίου 2003, Προκόπι Εὐβοίας, Ἱ. Μητρ. Χαλκίδος) Θέμα: «ΙΕΡΟΥΡΓΕΙΝ ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ - Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΛΑΤΡΕΙΑ» Γιά νά κατανοήσουμε τή σημασία τῆς ἐπιλογῆς τοῦ θέματος αὐτοῦ τοῦ Ε Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων ἀρκεῖ νά μελετήσουμε προσεκτικά τό Μήνυμα 55 τοῦ μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κυροῦ Χριστοδούλου, ὅπου μεταξύ ἄλλων ἀναφέρει τά ἑξῆς: «Ἔργο ποιμαντικῆς εὐθύνης καί ἱεραποστολικῆς διακονίας, ἀνώτερο καί αὐτῆς τῆς διακονίας τῶν τραπεζῶν τῆς ἀγάπης, ἦταν γιά τούς ἀποστόλους καί τούς ποιμένες ὁ εὐαγγελισμός τοῦ Λόγου (Πράξ. 8, 4). Ἡ ἐνσυνείδητος αὐτή ὑποχρέωση τῶν μαθητῶν τοῦ Κυρίου, ὡς ἀποστόλων τῆς Ἐκκλησίας, ἑδράζεται ἐν τέλει καί ἐπικυρώνεται καί ἀπό τό γεγονός τῆς ἐντολῆς καί ἀποστολῆς, μέ τήν ὁποία ὁ Ἀναστημένος Χριστός ἐπιφορτίζει τούς συνεχιστές τοῦ σωτηριώδους ἔργου Του. Μαζί μέ τήν χαροποιό καί εἰρηνοποιό εὐλογία τῆς Ἀναστάσεώς Του ἐνετείλατο αὐτοῖς (Ματθ. 17, 9), ὅπως πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Αγίου Πνεύματος, διδάσκοντες αὐτοὺς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὑμῖν καὶ ἰδοὺ ἐγὼ μεθ ὑμῶν εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος (Ματθ. 28, 19-20). Ἀπό τόν ἀναστάσιμο αὐτό κυριακό λόγο μποροῦμε νά ἐκτιμήσουμε βασικές ἀλήθειες, οἱ ὁποῖες ἔχουν σχέση μέ τό σκοπό, τό περιεχόμενο, τή σημασία καί τήν ἀναμφισβήτητη ἀξία τῆς γνώσεως καί ἐπιγνώσεως τοῦ ἀποκεκαλυμμένου λόγου τοῦ Θεοῦ» 56. Αὐτές οἱ βασικές ἀλήθειες πού πρέπει νά διέπουν τό ἔργο τῆς Ἱερουργίας τοῦ Εὐαγγελίου ἀπετέλεσαν, λοιπόν, καί τό θέμα τοῦ Συμποσίου καθώς καί ἡ μυσταγωγική προσέγγιση τῶν βιβλικῶν κειμένων σύμφωνα μέ τή λειτουργική πρακτική καί λατρευτική ἔκφραση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. 55 «Ἱερουργεῖν τό Εὐαγγέλιον - Ἡ Ἁγία Γραφή στήν Ὀρθόδοξη Λατρεία», Πρακτικά Ε Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 10), ἔκδ. Κλάδου Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2004, σ «Ἱερουργεῖν τό Εὐαγγέλιον - Ἡ Ἁγία Γραφή στήν Ὀρθόδοξη Λατρεία», Πρακτικά Ε Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 10), ὅ.π., σ

38 37 Οἱ ἐμπεριστατωμένες Εἰσηγήσεις 57 καί ὁ γόνιμος διάλογος πού ἐπακολούθησε μεταξύ τῶν συνέδρων συνετέλεσε στή διαμόρφωση τῶν Πορισμάτων 58, τά ὁποῖα σέ γενικές γραμμές ἔχουν ὡς ἑξῆς: «1. Ἡ θεολογική μελέτη καί ἔρευνα ἐντόπισε, ἀφ' ἑνός μέν τόν βιβλικό χαρακτήρα τῆς Ὀρθόδοξης Λατρείας, ἀφ' ἑτέρου δέ τήν εὐχαριστηριακή - ἐσχατολογική κατανόηση τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς θείας λειτουργίας. Τονίσθηκε ἰδιαίτερα ὅτι, «σέ διορθόδοξο ἐπίπεδο ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία στή σύγχρονη ἐποχή πέρασε διαδοχικά τά στάδια τοῦ ὑπερτονισμοῦ τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῆς λειτουργικῆς κατανόησης τῆς Ὀρθοδοξίας, γιά νά καταλήξει στή βιβλική διάσταση τῆς Ὀρθόδοξης Λατρείας». 2. Ἡ σκέψη ὅλων ἑστιάσθηκε στήν «πατερική ἑρμηνευτική μέθοδο τῆς Καινῆς Διαθήκης». Ἀναφέρθηκε, τόσο τό βασικό χαρακτηριστικό τῆς πατερικῆς ἑρμηνείας, πού εἶναι ἡ «ἐκκλησιαστικότητα», ὅσο καί οἱ ἑρμηνευτικές μέθοδοι τῶν Πατέρων, ἤτοι: α) ἡ ἱστορικο-γραμματική, β) ἡ ἀλληγορική καί γ) ἡ τυπολογική ἑρμηνεία, καί τονίσθηκε «ὁ ἀποφατισμός» ὡς τό οὐσιῶδες στοιχεῖο τῆς πατερικῆς ἑρμηνείας. 3. Γιά τή λειτουργική ἀξία καί θέση τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς Παλαιᾶς Διαθῆκης τονίσθηκαν ἰδιαίτερα τά ἑξῆς: α) Ἡ Παλαιά Διαθήκη ὑπῆρξε ἡ μοναδική Βίβλος τῆς πρώτης Ἐκκλησίας. β) Στήν Παλαιά Διαθήκη παραπέμπουν οἱ Ἀπόστολοι, ὅταν κηρύττουν «Κατά τάς Γραφάς» τό Εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ στήν Οἰκουμένη. γ) Ἑρμηνεύοντας ἡ Ἐκκλησία χριστολογικά τά Ἱερά Κείμενα τῆς Συναγωγῆς τά ἐνσωματώνει πλήρως στή δική της Βίβλο καί τά θεωρεῖ πλέον τμῆμα τῆς δικῆς της Παραδόσεως, νομιμοποιῶντας ἔτσι ταυτόχρονα τό δικαίωμά της νά εἶναι αὐτή, ὡς «νέος Ἰσραήλ», ἡ κληρονόμος τῶν ἐπαγγελιῶν τοῦ Θεοῦ. 4. Τονίσθηκε μεταξύ τῶν ἄλλων ἡ ὕπαρξης ἀνομοιομορφίας στίς διάφορες ἑλληνικές ἐκδόσεις τοῦ κειμένου τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων στήν ὀρθόδοξη λατρεία ἀνομοιομορφία πού ὑπάρχει ἐπίσης καί στίς ἐκδόσεις τοῦ συνεχοῦς κειμένου τῆς Καινῆς Διαθήκης. Χρήζουν δέ, παρετηρήθη, οἱ ἐπίσημες ἐκδόσεις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας μεταξύ τους «κριτικῆς ἐπιστασίας» καί ἑνοποιήσεως τῶν κειμένων. 5. Γιά τό θέμα τῶν μεταφράσεων τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τή θέση αὐτῶν στή θεία Λατρεία ἐπισημάνθηκαν τά ἀκόλουθα: α) Ἡ σημασία τῆς μετάφρασης ἔπαιξε καθοριστικό ρόλο στή μεταφορά τῆς μονοθεϊστικῆς πίστης στό ἑλληνικό περιβάλλον, μέσω τῆς χρήσης της στή λατρεία τῆς συναγωγῆς. β) Τά Εὐαγγέλια εἶναι τρόπον τινά οἱ μεταφράσεις τῶν ἀραμαϊστί ἐκφωνηθέντων λόγων τοῦ Ἰησοῦ ἀλλά 57 Ὁμιλητές - Εἰσηγήσεις: α) Πέτρου Βασιλειάδη, Ὁ βιβλικός χαρακτήρας τῆς ὀρθοδόξου λατρείας, β) Ἰωάννου Φουντούλη, Τό σύστημα τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων στήν ὀρθόδοξη λατρεία. Πλεονεκτήματα, μειονεκτήματα, δυνατότητες βελτιώσεως, γ) Ἰωάννου Καραβιδόπουλου, Κριτική θεώρηση τοῦ κειμένου τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων στήν ὀρθόδοξη λατρεία, δ) Μιλτιάδη Κωνσταντίνου, Ἡ χρήση καί ἡ ἑρμηνεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἐν Χριστῷ καί εἰς τήν Ἐκκλησίαν, ε) Γεωργίου Γαλίτη, Ἡ πατερική ἑρμηνευτική μέθοδος τῆς Καινῆς Διαθήκης, στ) Σωτηρίου Δεσπότη, Μεταφράσεις τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί ἡ θεία λατρεία, ζ) Σεβ. Μητρ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν Δεσποτικῶν καί Θεομητορικῶν ἑορτῶν, η) Γεωργίου Φίλια, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τοῦ Τριωδίου καί Πεντηκοσταρίου, θ) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν τῆς περιόδου Ματθαίου καί Λουκᾶ, ι) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν ἑορταζομένων ἁγίων, ια) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Τά Ἑωθινά Εὐαγγέλια, ιβ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν Ἱερῶν Μυστηρίων καί τῶν ἄλλων ἁγιαστικῶν τελετῶν, ιγ) Ἀρχιμ. Ἱερεμία Φούντα, Ἡ λειτουργική χρήση τοῦ Ἱεροῦ Ψαλτῆρος, ιδ) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Ὁ τρόπος ἀναγνώσεως - ἐκφωνήσεως τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων, ιε) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα καί τό θεῖον κήρυγμα. 58 «Ἱερουργεῖν τό Εὐαγγέλιον - Ἡ Ἁγία Γραφή στήν Ὀρθόδοξη Λατρεία», Πρακτικά Ε Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 10), ὅ.π., σ

39 38 καί συνολικότερα, τοῦ γεγονότος τῆς ἔνσαρκης παρουσίας στήν οἰκουμενική ἑλληνική γλώσσα μέσω τοῦ "μεταφραστικοῦ" χαρίσματος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, πού δόθηκε κατά τήν Πεντηκοστή. γ) Ἡ ἴδια δέ ἡ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας ὑποστασιάζει τό μεταφραστικό μέσον (μέσω τοῦ κηρύγματος καί τῆς θείας Κοινωνίας) τῶν γεγονότων τῆς θείας Οἰκονομίας στόν Κόσμο. δ) Παραμένει προσέτι ἡ ἀνάγκη χρήσης δόκιμων μεταφράσεων τῶν βιβλικῶν κειμένων κατά τήν διάρκεια τῆς λατρείας πρό, ἐντός ἤ ἀντί τοῦ κηρύγματος. 6. Τονίσθηκε μέ ἔμφαση: α) Ἡ μεγάλη σημασία τῶν ἀναγνωσμάτων γιά τή λατρευτική σύναξη, ἀφοῦ αὐτά καταλαμβάνουν τό πρῶτο μέρος τῆς θείας λειτουργίας καί ἡ ἀνάγνωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένη μέ τό ὅλο μυστήριο τῆς θείας λειτουργίας. β) Ἡ ἀναγκαιότητα ἐπιπλέον τῆς ἀνάγνωσης καί τῆς ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς, Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης, μέσα στήν ἐκκλησιαστική σύναξη, εἶναι πρώτιστο μέλημα τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι περιττόν νά τονισθεῖ πώς ἡ ποιμαντική σπουδαιότητα τῶν βιβλικῶν ἀναγνωσμάτων στή θεία λατρεία εἶναι «ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ», ἀφοῦ δι' αὐτῶν ἀποσκοπεῖται τό νά βιώσουν οἱ πιστοί, ὅτι κέντρο καί σκοπός τῶν τελουμένων εἶναι ἡ θεοφάνεια καί ἡ δυνατότητα μυστηριακῆς λατρείας τοῦ Θεοῦ. 7. Τό Συμπόσιο ἐπιπλέον ἐξετίμησε ὅτι: α) Τό σύστημα τῶν ἀναγνωσμάτων, στή μορφή τῆς συνεχοῦς ἤ κατ' ἐπιλογήν ἀναγνώσεως, ὅπως αὐτό ἰσχύει μέχρι καί σήμερα στά ἐν χρήσει λειτουργικά βιβλία, μαρτυρεῖ ὅτι ἡ Ἁγία Γραφή ἀναγινώσκεται καί ἑρμηνεύεται "ἐπ' Ἐκκλησίας". β) Παραμένει πρόβλημα - αἴτημα ἡ ἀνακατανομή τῶν λειτουργικῶν ἐν γένει περικοπῶν, αἴτημα καί πρόβλημα τό ὁποῖον ἐπεσημάνθηκε ὅτι εἶχε τεθεῖ κατά πρῶτον στήν Α' Πανορθόδοξο Διάσκεψη τῆς Ρόδου τό , μέ σκοπό νά συζητηθεῖ τοῦτο κατά τήν μέλλουσα νά συνέλθει Ἁγία καί Μεγάλη Πανορθόξο Σύνοδο 60. γ) Τοῦτο τό πρόβλημα δυνάμεθα νά ἐντοπίσουμε ἰδίως στό γεγονός ὅτι τό "Κυριακοδρόμιο" ἔχει ἀπολιθωθεῖ στίς πενήντα δύο (52) περικοπές καί ὁ λαός στερεῖται τῆς ἀκοῆς σπουδαίων περικοπῶν ἀπό τίς Καθολικές π.χ. Ἐπιστολές ἤ τῆς Καινῆς Διαθήκης, οἱ ὁποῖες περιορίσθηκαν μόνον στίς καθημερινές. 59 Πρβλ. Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Τά Ἰδιάζοντα Λειτουργικά Στοιχεῖα στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ρουμανίας (ἐκδ. Ἐπέκταση, Κατερίνη 1995, σ. 150), ὅπου ἀναφέρονται περί τοῦ θέματος τά ἑξῆς: «Ἡ Α Πανορθόδοξη Διάσκεψη τῆς Ρόδου καί στό λειτουργικό τομέα εἶχε πολύ φιλόδοξους στόχους, ἀφοῦ στή θεματολογία της διαλάμβανε τά κάτωθι θέματα: Α. Τελετουργική, οἰκογενειακή καί κατ ἰδίαν χρῆσις τῆς Γραφῆς. Β. Ὁμοιομορφία Τυπικοῦ καί Λειτουργικῶν κειμένων ἐν τῇ Λατρείᾳ καί ἐν τῇ Τελέσει τῶν Μυστηρίων. Ἀναθεώρησις καί κριτική ἔκδοσις αὐτῶν. Γ. Συμμετοχή τοῦ Λαϊκοῦ στοιχείου ἐν τῇ Λατρευτικῇ καί Μυστηριακῇ ζωῇ τῆς Ἐκκλησίας. Δ. Μελέτη τῶν μέσων πρός στήριξιν καί ἐνίσχυσιν τῆς λειτουργικῆς ζωῆς ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησία καί τῆς κατά παράδοσιν Βυζαντινῆς Τέχνης ἐν ταῖς διαφόροις ἐκφράσεσιν αὐτῆς, ἤτοι: α) Ἐκκλησιαστική Μουσική, β) Εἰκονογραφία, γ) Ἀρχιτεκτονική καί δ) Τέχνη τῶν Ἱερῶν Ἀμφίων καί Σκευῶν (βλ. Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, Πανορθόδοξος Διάσκεψις Ρόδου, Κατάλογος Θεμάτων Μελλούσης Συνόδου, Ἰστανμπούλ 1961, ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπογραφείου, ἀριθ. ἐκδόσεως 83, σ. 2)». 60 Ἡ Πανορθόδοξη Σύνοδος συγκλήθηκε, ὅπως εἶχε σχεδιαστεῖ, ἀπό τίς 17 Ἰουνίου ἕως τίς 26 Ἰουνίου 2016 στήν Ὀρθόδοξη Ἀκαδημία Κρήτης στό Κολυμβάρι Χανίων. Στή Σύνοδο συμμετεῖχαν τελικά οἱ δέκα ἀπό τίς δεκατέσσερις αὐτόνομες Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες, καθώς λίγες μέρες πρίν τήν ἔναρξή της ἀκύρωσαν, λόγῳ διαφωνιῶν, τή συμμετοχή τους τό Πατριαρχεῖο Μόσχας, τό Πατριαρχεῖο Ἀντιοχείας, ἡ Αὐτοκέφαλος Ἐκκλησία τῆς Βουλγαρίας καί ἡ Αὐτοκέφαλος Ἐκκλησία τῆς Γεωργίας. Κατόπιν συζητήσεων ἡ Σύνοδος ἐνέκρινε καί δημοσίευσε τά ἑξῆς κείμενα: α) ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, β) ΜΗΝΥΜΑ τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, γ) Ἡ σπουδαιότης τῆς νηστείας καί ἡ τήρησις αὐτῆς σήμερον, δ) Σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρός τόν λοιπόν χριστιανικόν κόσμον, ε) Τό αὐτόνομον καί ὁ τρόπος ἀνακηρύξεως αὐτοῦ, στ) Ἡ Ὀρθόδοξος Διασπορά, ζ) Τό μυστήριον τοῦ Γάμου καί τά κωλύματα αὐτοῦ καί η) Ἡ ἀποστολή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἐν τῷ συγχρόνῳ κόσμῳ.

40 39 δ) Ὑπάρχει ἡ ἀνάγκη ἀναγνώσεως καί ἑρμηνείας στό λαό τοῦ Θεοῦ κατά τίς Κυριακές ὁλοκλήρου τῆς Καινῆς Διαθήκης καί ὄχι μόνον τῶν πιό πάνω ἀναφερθέντων πενήντα δύο (52) περικοπῶν ἀπ' αὐτήν. Αὐτό μπορεῖ νά γίνει κατά τίς ἐκτός τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καί τοῦ Πεντηκοσταρίου Κυριακές, κατά τήν διάρκεια δύο ἤ τριῶν ἐτῶν, μέ τή χρήση ἑνός πληρέστερου συστήματος περικοπῶν, πού νά καλύπτει ὁλόκληρο τό περιεχόμενο τῶν Εὐαγγελίων καί τῶν Ἐπιστολῶν τῶν Ἀποστόλων, συμπεριλαμβανομένων καί τῶν 7 "Καθολικῶν" Ἐπιστολῶν καί τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Ἰωάννου. 8. Ὁ αὐτός προβληματισμός ὑπάρχει καί γιά τίς Παλαιοδιαθηκικές Περικοπές, ἡ ἀνάγνωση τῶν ὁποίων περιθωριοποιήθηκε κατά τή Θεία Λειτουργία τῶν Κυριακῶν καί οἱ ὁποῖες ἐκτιμήθηκε ὅτι γιά λόγους θεολογικούς καί διδακτικούς, ἐπιβάλλεται νά ἐνταχθοῦν στή λατρευτική σύναξη τῆς Κυριακῆς, ὅπως ἴσχυε στήν ἀρχαῖα τάξη. Ἔτσι, θά τονίζεται ἡ ἑνότητα τῶν δύο (2) Διαθηκῶν καί δι' αὐτῶν τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ. Μιά τέτοια βέβαια ἐξέλιξη ἀπαιτεῖ σοβαρή μελέτη καί συμφωνία τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. 9. Εἰδικότερα ὅμως γιά τό λειτουργικό βιβλίο τοῦ Ψαλτηρίου, τό προελθόν ἐκ τῆς Ἰουδαϊκῆς Συναγωγῆς, αὐτονόητα κατεδείχθη ὅτι ἐπηρέασε τά μέγιστα τήν διαμόρφωση τῆς ὀρθοδόξου λατρείας καί δεσπόζει σέ ὅλες τίς λειτουργικές ἀκολουθίες. Γιά τό λόγο αὐτό, ἀφ' ἑνός μέν ἐνδείκνυται ἡ συνεχής μελέτη του ἀπό τούς χριστιανούς, ἀφ' ἑτέρου δέ προτάθηκε ἡ σύνθεση καταλόγου Ψαλμῶν εἰδικῶν γιά τά διάφορα περιστατικά τῆς ζωῆς. 10. Ἀπό τή βαθύτερη μελέτη καί ἑρμηνευτική προσέγγιση τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων τοῦ λειτουργικοῦ κύκλου καί τήν ἀξιολογική ἐκτίμηση αὐτῶν ἀπεδείχθησαν τά πιό κάτω: α) Στά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τοῦ Τριωδίου καί Πεντηκοσταρίου κατεδείχθηκαν τά ἑξῆς: - Τό περιεχόμενο κάποιων εὐαγγελικῶν ἀναγνωσμάτων τοῦ Τριωδίου καί τοῦ Πεντηκοσταρίου δίδει τό ὄνομα στίς ἀντίστοιχες Κυριακές. - Πολλά ἀπό τά ἀναγνώσματα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἔχουν περιεχόμενο, πού εἰσάγει στόν ἀκολουθοῦντα ἑορτολογικό κύκλο. - Στήν ἀνάγνωση κάποιων βιβλίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (κυρίως τῆς Γενέσεως, τῶν Παροιμιῶν καί τοῦ Ἠσαΐα) παρατηρεῖται μία "συνεχής ἀνάγνωση". - Πολλά ἀπό τά ἀναγνώσματα τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς διαμορφώθηκαν ὡς συμβολή στήν προετοιμασία τοῦ βαπτίσματος ἤ στή μεταβαπτισματική Μυσταγωγική Κατήχηση τῆς Ἐκκλησίας. β) Στά Δεσποτικά καί Θεομητορικά ἀναγνώσματα κατεδείχθηκε ὅτι: - Μέ τήν ἐπιλογή τῶν ἀναγνωσμάτων αὐτῶν ἡ Ἐκκλησία ἔδωσε τήν θεολογική ἑρμηνεία τῶν Δεσποτικῶν καί Θεομητορικῶν ἑορτῶν, δηλαδή πῶς ὁ ἄσαρκος Λόγος σαρκοῦται, καί πῶς ὁ ἄνθρωπος μέ τήν ἕνωσή του μέ τόν Χριστό ἀποκτᾶ ἐμπειρία τῶν ἀκτίστων νοημάτων, τοῦ ἀκτίστου νόμου καί τοῦ ἀκτίστου Ναοῦ, ὁπότε στήν συνέχεια μεταφέρει ὅλη αὐτήν τήν ἐμπειρία μέ κτιστά νοήματα, μέ κτιστό νόμο, καί βεβαίως λατρεύει τόν Θεό σέ κτιστούς ναούς. - Τό βαθύτερο νόημα τῶν ἐπιλεγέντων ἀναγνωσμάτων εἶναι νά φανῆ ἡ σχέση μεταξύ ἀσάρκου καί σεσαρκωμένου Λόγου, μεταξύ Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης, ὅπως καί νά φανῆ ἡ διάκριση μεταξύ κτιστῶν καί ἀκτίστων νοημάτων, κτιστοῦ καί ἀκτίστου νόμου, κτιστοῦ καί ἀκτίστου ναοῦ. - Ἄν δέν δοῦμε αὐτήν τήν οὐσιαστική πλευρά τῆς λατρείας καί τῶν ἀναγνωσμάτων πού διαβάζονται κατά τίς Δεσποτικές καί Θεομητορικές ἑορτές, τότε ἡ λατρεία θά εἶναι τυπική, συμβατική,

41 40 χωρίς οὐσιαστικό νόημα καί σκοπό, ἀλλά καί ὁ ἄνθρωπος θά παραμείνη ἀμέτοχος τῶν μυστηρίων τοῦ Πνεύματος. γ) Εἰδικότερα στά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν ἑορταζομένων Ἁγίων ἐπισημάνθηκε ὅτι ὑπάρχει: - Ἐλλειμματική παρουσία ἤ καί μείωση τῶν Παλαιοδιαθηκικῶν κυρίως ἀναγνωσμάτων κατά τίς μνῆμες τῶν ἑορταζομένων ἁγίων, ὡς καί ἐπαναληπτικότητα τῆς ἀναγνώσεως αὐτῶν. - Ἐπιφανειακή σχέση πολλῶν ἀπό αὐτά μέ τό ἑορταζόμενο πρόσωπο καί προσπάθεια ἐναρμονίσεώς των μέ τά ἰδιαίτερα στοιχεῖα τοῦ βίου τοῦ ἁγίου καί τοῦτο ἐξ αἰτίας τῆς "Κατηγοριοποιήσεως τῶν Ἁγίων καί τῆς Ὁμαδοποιήσεως τῶν Ἀναγνωσμάτων" καί, τέλος, - Διάσπαση τῆς συνεχοῦς ἀναγνώσεως τῆς Ἁγίας Γραφῆς. -Στά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν τῶν περιόδων Ματθαίου καί Λουκᾶ καταδείχθηκε ὅτι: -Τά ἀναγνώσματα τῶν Σαββάτων εἶναι συνήθως ὅμοια καί παράλληλα μέ τά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν, - Ἡ ἐπιλογή τῶν ὁμοίων καί παραλλήλων ἀναγνωσμάτων εἶναι ἠθελημένη, εἴτε πρόκειται γιά ὁμοιότητα μεταξύ Σαββάτου καί Κυριακῆς εἴτε μεταξύ δύο Κυριακῶν, μία τοῦ Ματθαίου καί μία τοῦ Λουκᾶ, - Τά θαύματα τοῦ Κυρίου καί οἱ παραβολές θεωρήθηκαν ὡς οἱ περισσότερο ἀντιπροσωπευτικές περικοπές γιά νά μᾶς μιλήσουν γιά τόν ἀναστημένο Κύριο καί - Ἡ θεματολογία, πού καλύπτεται ἀπό τά ἀναγνώσματα, εἶναι πολύ πλούσια. δ) Ἡ μελέτη καί ἡ σπουδή τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων τῶν Ἱερῶν Μυστηρίων καί τῶν σπουδαιοτέρων ἀκολουθιῶν τοῦ Μικροῦ Εὐχολογίου κατέδειξεν ὅτι μέ αὐτά ἱερουργεῖται τό μυστήριο τοῦ χριστιανικοῦ Εὐαγγελίου σέ βασικές στιγμές τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως εἶναι ἡ ἐν Χριστῷ ἀναγέννηση τοῦ πιστοῦ καί ἡ ἔνταξή του στό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας μέ τό Βάπτισμα, ὁ ἐξαγιασμός τῆς ἀμοιβαίας ἕλξεως τῶν δύο φύλων μέ τό Γάμο, οἱ ψυχοσωματικές ἀσθένειες μέ τό Εὐχέλαιο, ὁ ἴδιος ὁ θάνατος μέ τήν Νεκρώσιμη Ἀκολουθία. Τά ἀναγνώσματα αὐτά ἀνήκουν στά πρωταρχικά δομικά στοιχεῖα τῶν ἀντίστοιχων λειτουργικῶν ἀκολουθιῶν, ἡ δέ ἐπιλογή τους ἔγινε μέ δύο βασικά κριτήρια: Τό πρῶτο εἶναι ἡ "βιβλική θεμελίωση" κάθε ἱεροῦ μυστηρίου καί τό δεύτερο ἡ νοηματοδότησή του μέ τίς συναφεῖς ἀλήθειες τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἰδιαίτερα τῆς Καινῆς Διαθήκης. 10. Τό ἐξαιρετικά ἐνδιαφέρον θέμα τῶν "ἑωθινῶν Εὐαγγελίων" ἐξετάσθηκε μέσα ἀπό τήν σκοπιά τῆς ἱστορικῆς τους ἐξέλιξης καί τῆς ποιμαντικῆς δεοντολογίας. Τονίσθηκε ἰδιαίτερα, ὡς διαπίστωση ἐκ μέρους τῶν συνέδρων, ἡ ἄγνοια τῆς ἀξίας τῶν ἑωθινῶν Εὐαγγελίων ἐξ αἰτίας τοῦ χρόνου κατά τόν ὁποῖον ἀναγινώσκονται, λόγῳ τοῦ φτωχοῦ ἐκκλησιάσματος κατά τήν ὥραν ἐκείνην τοῦ ὄρθρου τῆς Κυριακῆς. Τό ἰδανικό βέβαια θά ἧταν νά ἐπανέλθει στήν ὀρθή θέση 61. Ἡ ποιμαντική ὅμως συγκατάβαση συνηγορεῖ ὅπως τό θέμα συζητηθεῖ καί ἐνδεχομένως μετατεθεῖ ἡ ἀνάγνωσή τους μετά τούς "Αἴνους" ἤ μετά τήν "Δοξολογία" τοῦ ὄρθρου. Εἰδικότερα, ἔγινε σύσταση καί ὑπενθύμιση, ὅπως οἱ ἱερεῖς φοροῦν κατά τήν ἀνάγνωση τοῦ ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου "λευκό φελώνιο" καί τοῦτο γιά νά τονίζεται ἡ συμβολική παρουσία τήν ὥρα ἐκείνη τοῦ ἱερέως ὡς ἀγγέλου ἐπί τοῦ μνήματος καί ἡ τελετουργική ἀκρίβεια καί παράδοση τῆς ἀνάγνωσης τῶν Ἑωθινῶν Εὐαγγελίων. 61 ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ὑπ ἀριθμ. 2794/ : «Ἐπαναφορά τῆς Τάξεως τοῦ Ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου εἰς τήν κανονικήν αὐτοῦ θέσιν».

42 Γιά τόν τρόπο ἀναγνώσεως - ἐκφωνήσεως τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων, τό θέμα ἀξιολογήθηκε ἱστορικά, διαχρονικά καί τελετουργικά καί καταγράφησαν οἱ πιό κάτω ἀναγραφόμενες θέσεις: α) Τά ἀναγνώσματα ὑφίστανται διαχρονικά στή λατρεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί τοῦ Χριστιανισμοῦ. β) Τά ἀναγνώσματα στή λατρεία συνδέονται ἄρρηκτα μέ τό θεσμό τοῦ ἀναγνώστου καί τοῦ ψάλτου. γ) Τά ἀναγνώσματα στή χριστιανική λατρεία ἐλέγοντο ἐμμελῶς. δ) Ἡ ἐμμελής ἀπαγγελία εἶναι τό μοναδικό ἑλληνορθόδοξο λειτουργικό στοιχεῖο εὑρυτέρας ἀποδοχῆς. ε) Ἡ Ἐκκλησία μέσῳ τῆς ἐμμελοῦς ἀπαγγελίας προβάλλει τήν ἀξία τοῦ Θείου λόγου, διασώζει τήν ἱεροπρέπεια καί σοβαρότητα τῆς λατρείας καί ὑπηρετεῖ παιδαγωγικά καί ψυχαγωγικά τόν πιστό. στ) Ἡ ἐμμελής ἀπαγγελία εἶναι "ἴδιος" ἐκκλησιαστικός τρόπος, πού πρέπει νά διαφυλαχθεῖ. 12. Τέλος, παράλληλα πρός τήν ἔκταση καί τόν πλοῦτο τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων πού διαχέονται στή λατρεία, τά ὁποῖα καί ἐμπνέουν τούς ἱεροκήρυκες τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ, συμπερασματικά καί ἰδιαίτερα τονίσθηκαν τά πιό κάτω: α) Τό κήρυγμα εἶναι ἀπαραίτητο συστατικό λατρείας. β) Οἱ ἱεροί κανόνες καθορίζουν σαφῶς τόν χρόνο, τόν τόπο, τόν φορέα τοῦ κηρύγματος, καθώς καί τίς προϋποθέσεις τῆς κηρυγματικῆς ἑρμηνευτικῆς. γ) Τό κήρυγμα δέν εἶναι ἔργο ἀνθρώπινο, ἀλλά θεανθρώπινο καί συντελεῖται στήν Ἐκκλησία μέ τό φωτισμό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Στό Συμπόσιο αὐτό, λοιπόν, καταδείχθηκε ὅτι ἡ Ἁγία Γραφή καί ἡ Λειτουργία ὄχι μόνο δέν πρέπει νά διαχωρίζονται ὡς αὐτοτελεῖς καί αὐτόνομες ἑνότητες, ἀλλά ὅτι εἶναι τέτοια καί τόση ἡ σύνδεσή τους, ὥστε νά θεωρεῖται ὅτι ἡ Αγία Γραφή ἀποτελεῖ τήν πηγή καί τή βάση ὁλόκληρης τῆς λειτουργικῆς καί πνευματικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας. Κατά συνέπεια, ἔχει τεράστια σημασία νά ὑπάρξει κάθε δυνατή προσπάθεια κατανόησης τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν καί ἰδιαίτερα τῆς θείας λειτουργίας. Αὐτό σημαίνει ὅτι, ἀκόμη κι ἄν ἀπέχουμε πολύ ἀπό τό ν ἀνοίξει συζήτηση γιά ἐμπλουτισμό ἤ ἀλλαγή τῶν προβλεπομένων ἐκ τοῦ Τυπικοῦ ἀναγνωσμάτων, πρέπει νά προσεχθοῦν ἰδιαίτερα καί ὁ τρόπος ἀναγνώσεως (ἀπαγγελίας) τοῦ ἀποστολικοῦ καί εὐαγγελικοῦ ἀναγνώσματος τῆς θείας λειτουργίας, ἀλλά καί τό κήρυγμα πού ἀκολουθεῖ, τό ὁποῖο πρέπει νά συντελεῖ στήν κατανόηση καί ἐμβάθυνση στά νοήματα αὐτῶν. Ἀξιοσημείωτο εἶναι τό γεγονός ὅτι ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, πιστή στό σκοπό λειτουργίας της καί ἔχουσα ὑπόψη της τά Πορίσματα - Προτάσεις τοῦ Συμποσίου, προώθησε τήν ἔκδοση τοῦ Ἐκλογαδίου (περιέχει σέ κείμενο καί μετάφραση τά ἀποστολικά καί εὐαγγελικά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν

43 42 καί ἑορτῶν) 62 καί τοῦ Προφητολογίου (περιέχει σέ κείμενο καί μετάφραση τίς περικοπές ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη πού διαβάζονται κατά τίς ἱερές ἀκολουθίες τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους) 63, ἀκριβῶς γιά νά συμβάλλουν οἱ ἐκδόσεις αὐτές μέ τή χρήση τους στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας στήν καλύτερη κατανόηση ἀπό τούς πιστούς τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν. Στό σημεῖο αὐτό θεωρῶ σημαντικό ν ἀναφερθῶ στήν πρωτοβουλία τοῦ μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κυροῦ Χριστοδούλου νά καθιερώσει στήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἀθηνῶν τή χρήση τοῦ Ἐκλογαδίου κατά τήν ἀνάγνωση τοῦ ἀποστολικοῦ καί εὐαγγελικοῦ ἀναγνώσματος τῶν Κυριακῶν. Ἡ πρωτοβουλία αὐτή, ὅμως, συνάντησε ὁρισμένες ἀντιδράσεις καί ἀποσύρθηκε ἡ χρήση τοῦ Ἐκλογαδίου 64 μετά ἀπό ψήφισμα Κληρικολαϊκῶν Συνελεύσεων τῶν δεκατριῶν Ἀρχιεπισκοπικῶν Περιφερειῶν, πού συνεκλήθησαν γιά τό σκοπό αὐτό. Ἡ ἀπόρριψη τοῦ μέτρου αὐτοῦ δέ σημαίνει ὅτι ἦταν λάθος τό σκεπτικό βάσει τοῦ ὁποίου ἐπιχειρήθηκε νά καθιερωθεῖ. Πολλά ἀπό τά ἐπιχειρήματα πού ἀκούσθηκαν σέ βάρος τοῦ μέτρου στεροῦνταν θεολογικῆς καί πνευματικῆς ἐγκυρότητας. Ἡ ἀνάγκη, δηλαδή, κατανόησης τῶν ἀναγνωσμάτων παραμένει σημαντική καί δύσκολο νά ἐπιτευχθεῖ χωρίς τή μετάφραση καί ἑρμηνεία τους, ἰδιαίτερα ὅσον ἀφορᾶ στά ἀποστολικά ἀναγνώσματα. Εἶναι γενική ἡ παραδοχή ὅτι ὁ ἀποστολικός λόγος εἶναι δυσνόητος γιά τούς πολλούς σέ ἀντίθεση μέ τό λόγο τῶν εὐαγγελικῶν ἀναγνωσμάτων πού εἶναι ἁπλός καί κατανοητός. 6. ΣΤ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (20-23 Σεπτεμβρίου 2004, Τῆνος, Ἱ. Μητρ. Σύρου, Τήνου, Ἄνδρου, Κέας καί Μήλου) Θέμα: «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΚΑΙ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΑ» Ἔχοντας, ἀφενός, ἤδη μελετήσει διεξοδικά, στά προηγούμενα Συμπόσια, τά πιό σημαντικά θέματα τῆς ὀρθόδοξης λατρείας, ὅπως εἶναι τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, τοῦ βαπτίσματος, τοῦ γάμου, τῆς σχέσης θείας λατρείας καί Ἁγίας Γραφῆς ἀλλά καί, ἀφετέρου, ἔχοντας ἐξηγήσει ἀναλυτικά καί ἐμπεριστατωμένα τόν ὅρο «Λειτουργική Ἀναγέννηση» μέσα στά πλαίσια τοῦ ἔργου της, σ αὐτό τό ΣΤ Πανελλήνιο 62 Γιά περισσότερα περί τοῦ «Ἐκλογαδίου» βλ. Κεφάλαιο Γ.2 τῆς παρούσης ἐργασίας. 63 Γιά περισσότερα περί τοῦ «Προφητολογίου» βλ. Κεφάλαιο Γ.2 τῆς παρούσης ἐργασίας. 64 Ὑπ ἀριθμ. 60/Ἀριθμ. Πρωτ. 1224/ΕΞ. 3337/ Ἐγκύκλιος τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν.

44 43 Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀποφάσισε νά μελετηθεῖ ἕνα θέμα τοῦ ὁποίου ἡ ἐπιλογή, ἐκτός τῶν ἄλλων, ἔχει ἐμφανῶς ἐπηρεαστεῖ καί ἀπό τήν σύγχρονη ἐπικαιρότητα. Αὐτό συνέβη καθώς ἡ διοργάνωση ἀπό τή χώρα μας τῶν Ὀλυμπιακῶν καί Παραολυμπιακῶν Ἀγώνων τήν ἴδια χρονιά (2004), μεταξύ τῶν ἄλλων, «ἔδωσε» χῶρο ἔκφρασης σέ σύγχρονους νεοπαγανιστές, οἱ ὁποῖοι ἐπιχείρησαν νά διαφημίσουν τίς ἰδέες τους καί νά ἐμφανίσουν τόν ἐκχριστιανισμό τῶν εἰδωλολατρῶν Ἑλλήνων πολλούς αἰῶνες πρίν ὡς ἀποτέλεσμα βιαιοπραγιῶν, βανδαλισμῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν μνημείων καί καταστροφῶν εἰδωλολατρικῶν ναῶν 65. Ἰδιαίτερα σημαντικές πληροφορίες γιά ὅλα αὐτά δίνονται στήν Εἰσαγωγική Ὁμιλία τοῦ Συμποσίου ἀπό τόν μακαριστό Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κυρό Χριστόδουλο 66. Κεντρικό, λοιπόν, θέμα μελέτης τοῦ Συμποσίου ἦταν: «Χριστιανικὴ λατρεία καὶ εἰδωλολατρία. Οὐκ ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει οἱ θεόφρονες παρὰ τὸν κτίσαντα». Περισσότερα γιά τήν ἐπιλογή τοῦ θέματος καί τό σκοπό συγκλήσεως τοῦ Συμποσίου ἀνέφερε κατά τήν Προσφώνησή του 67 ὁ Πρόεδρος τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Καισαριανῆς, Βύρωνος καὶ Ὑμηττοῦ κ. Δανιὴλ: «Εἰς τὸ Συμπόσιον θά διερευνήσωμεν τὴν σχέσιν τῆς ἀρχαιοελληνικῆς θρησκείας - τῆς εἰδωλολατρίας, καὶ τῆς Ἰουδαϊκῆς θρησκείας καί ἄλλων ἀρχαίων εἰδωλολατρικῶν θρησκειῶν μὲ τὴν χριστιανικὴν λατρείαν, τὴν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας καί θά ἀπαντήσωμεν εἰς τά ἐρωτήματα: 1. Εἶναι αὐθύπαρκτος ἡ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδή δέν ἔχει δεχθεῖ ἔξωθεν ἐπίδρασιν καί ἐπιρροήν; 2. Ἀντέγραψεν ἡ χριστιανική λατρεία ἄλλες τελετουργίες καί εἰς ποῖον βαθμόν; 3. Μέ ποῖον τρόπον ἡ χριστιανική λατρεία προσέλαβε τά στοιχεῖα τῶν διαφόρων ἐξωεκκλησιαστικῶν τύπων λατρείας; Ἡ ἐπιλογή τοῦ πρός μελέτην θέματος ὀφείλεται τοῦτο μέν εἰς τό ἀεί ζωηρόν ἐνδιαφέρον τῆς ἱερᾶς θεολογικῆς Ἐπιστήμης, τῶν θεολογικῶν σπουδαστηρίων, περί τήν διαμόρφωσιν τῶν μορφῶν καί τῶν στοιχείων τῆς θείας λατρείας, τοῦτο δέ, εἰς τό ὅτι ἐν 65 Στίς 20 Μαΐου 2003 κυκλοφόρησε καί προβλήθηκε γιά πρώτη φορά μία ταινία τοῦ Κώστα Γαβρᾶ, διάρκειας ἑπτά λεπτῶν περίπου, μέ ἀφορμή τήν Πολιτιστική Ὀλυμπιάδα καί μέ σκοπό τήν προβολή τῶν ἑλληνικῶν μνημείων (μέ κορυφαῖο τόν Παρθενῶνα), ὅπου ἀπεικονίζονταν καθαρά χριστιανοί να καταστρέφουν τον Παρθενῶνα. Ὅπως ἦταν φυσικό, ἡ προβολή αὐτοῦ τοῦ φίλμ πού εἶχε τίτλο: All around is light (Ὅλα γύρω εἶναι φῶς!), προκάλεσε ποικίλες συζητήσεις καί ἀντιδράσεις. Ἡ συμβολή τοῦ Συμποσίου στήν ἀποκατάσταση καί ὑπεράσπιση τῆς ἀληθείας κρίθηκε τουλάχιστον σημαντική. 66 Βλ. «Χριστιανική Λατρεία καί Εἰδωλολατρία», Πρακτικά ΣΤ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 11), ἔκδ. Κλάδου Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2005, σ «Χριστιανική Λατρεία καί Εἰδωλολατρία», Πρακτικά ΣΤ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 11), ὅ.π., σ

45 44 τοῖς ἐσχάτοις χρόνοις, ἀποπειρᾶται ὑπό πολλῶν ἡ ἀναβίωσις τῆς ἀρχαιοελληνικῆς θρησκείας καί διατυποῦνται οἱ γνωστές ἀνέρειστες συκοφαντικές ἀπόψεις εἰς βάρος τῆς Ἐκκλησίας, τῆς θεολογίας καί τῆς λατρείας Αὐτῆς» 68. Στό τέλος τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συμποσίου, μέσα ἀπό τίς ἐμπεριστατωμένες Εἰσηγήσεις 69 τῶν Ὁμιλητῶν καί τό γόνιμο διάλογο πού προκλήθηκε μεταξύ τῶν συνέδρων συντάχθηκαν τά ἀκόλουθα Πορίσματα, τά ὁποῖα συμπεριλήφθηκαν στό σχετικό Ἀνακοινωθέν 70 τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς: Α. ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ «1. Ἡ ὀρθόδοξη λατρεία εἶναι ἡ κίνηση τοῦ ἀνθρώπου νά διακρίνει τόν ἀληθινό Θεό, νά τοποθετηθεῖ στόν κόλπο τῆς ἀγάπης του, νά ἐκφράσει ἀνταποδοτικά μέ τήν εὐχαριστία του τήν ἀγάπη. Ἔτσι, ἡ λατρεία μαζί μέ τήν πίστη καί τή ζωή, τό δόγμα καί τό ἦθος, συναπαρτίζουν ἕνα ἀδιαίρετο σῶμα. Σκοπό της ἔχει νά μᾶς κάνει μετόχους τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία πραγματώνεται στήν ἱστορία καί ἐκτείνεται στήν αἰωνιότητα. Ἡ λατρεία νοεῖται συλλογικά καί ἐκκλησιολογικά. Δέν εἶναι ἀτομική, ἀλλά κοινή ὑπόθεση, γι' αὐτό καί ὁ Θεός λατρεύεται στόν χριστιανικό ναό. Μέσα στή θεία λατρεία φανερώνεται ὁ Χριστός καί δοξάζεται ὁ πιστός. 2. Πολλὰ θεολογικά, κοσμολογικὰ καὶ ἀνθρωπολογικὰ στοιχεῖα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς φιλοσοφίας συναντῶνται θετικὰ ἤ ἀρνητικὰ ἐν σχέσει πρός τὸ Χριστιανισμό. Ἡ χριστιανικὴ διδασκαλία ὅμως ὑπερβαίνει σὲ πολλά οὐσιώδη σημεῖα τὴν ἀρχαῖα ἑλληνικὴ σκέψη σὲ θεανθρώπινα πλαίσια. Ἄν τελοῦνται σήμερα Παραολυμπιακοί Ἀγῶνες καί ὑπάρχει φροντίδα γιά τούς ἀνθρώπους μέ εἰδικές ἀνάγκες, ὀφείλεται στήν ἀνύψωση τῶν ἠθῶν διά τοῦ Εὐαγγελίου καί τήν συνακόλουθη κατάργηση τοῦ "Καιάδα". Ἡ Ἐκκλησία "τά τῶν ἀνθρώπων ἤθη κατεκόσμησε". 3. Στὴν πρὸ Χριστοῦ ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ ὑπάρχει διάκριση μεταξὺ ἀκαδημαϊκῆς φιλοσοφίας τῶν μεμονωμένων φιλοσόφων καὶ τῆς πράξεως τῆς λαϊκῆς φιλοσοφίας. Ἡ διάκριση αὐτὴ ἐκφράστηκε μὲ τοὺς ὁμηρικοὺς ὕμνους, μὲ τὸ ἔπος καὶ τὴν τραγωδία. Πολλοὶ καταξιωμένοι φιλόσοφοι ἀφ ἑνὸς μὲν κατέκριναν τὰ μυθεύματα τῆς εἰδωλολατρίας, ἀφ ἑτέρου δὲ ἐξέφρασαν προφητικῶς τὶς 68 «Χριστιανική Λατρεία καί Εἰδωλολατρία», Πρακτικά ΣΤ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 11), ὅ.π., σ Εἰσηγήσεις - Ὁμιλητές: α) Εὐαγγέλου Θεοδώρου, Θεός, κόσμος, ἄνθρωπος στήν ἑλληνική φιλοσοφία καί τόν Χριστιανισμό, β) Κωνσταντίνου Γανωτῆ, Ἡ ὑπέρβαση τῆς εἰδωλολατρίας διά τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, γ) Ἠλία Οἰκονόμου, Ἀπό τή νομική λατρεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης στήν ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ λατρεία τῆς Καινῆς Διαθήκης, δ) Πέτρου Βασιλειάδη, Μυστηριακές λατρεῖες καί χριστιανικό μυστήριο, ε) Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Σαββάτου, Ἀπό τήν λατρεία τῶν εἰδώλων στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, στ) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Θεία Εὐχαριστία καί θυσία, ζ) Χρήστου Καρακόλη, Τό ἱερό μυστήριο τοῦ ἁγίου βαπτίσματος καί οἱ μυστηριακές λατρεῖες, η) Γεωργίου Φίλια, Τό μυστήριο τοῦ ἁγίου εὐχελαίου καί τά θεραπευτήρια τοῦ Ἀσκληπιοῦ, θ) Ἰωάννου Φουντούλη, Τά ἰουδαϊκά καί ἑλληνορωμαϊκά ἡμερολόγια καί οἱ χριστιανικές ἑορτές, ι) Ἀθανασίου Παλιούρα, Εἰδωλολατρικά Ἱερά καί ἀγάλματα καί ἡ Χριστιανική λατρεία, ια) Ἰωσήφ Βιβιλάκη, Ἀρχαῖο Ἑλληνικό Δρᾶμα καί Χριστιανική Λατρεία, ιβ) Κωνσταντίνου Καλοκύρη, Τό ἀρχαιοελληνικό καί βυζαντινό θέατρο καί ἡ ἀρχαία λατρεία μετουσιουμένη στή λειτουργική παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ιγ) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Προχριστιανική καί χριστιανική ὑμνογραφία και μουσική, ιδ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Ἡ ὀρθόδοξη λατρεία στά ἤθη καί ἔθιμα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, ιε) Χρυσοστόμου Σταμούλη, Ἡ θεώρηση τοῦ κάλλους καί τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος στήν εἰδωλολατρία καί τήν Χριστιανική λατρεία, ιστ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἡ ἐθνική βαττολογία καί ἡ λειτουργική προσευχή τῆς Ἐκκλησίας, ιζ) Πρωτοπρ. Νικολάου Λουδοβίκου, Τό φαινόμενο τῆς νεοειδωλολατρίας καί ἡ ποιμαντική ἀντιμετώπισή του, ιη) Σεβ. Μητρ. Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς κ. Νικολάου, Ἡ χριστιανική ζωή καί πίστη μέσα στή λατρεία. 70 «Χριστιανική Λατρεία καί Εἰδωλολατρία», Πρακτικά ΣΤ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 11), ὅ.π., σ

46 45 ἀναζητήσεις τους γιὰ τὸν Ἕνα Ἀληθινό Θεό. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἀπαξίωσαν οἱ ἴδιοι τήν εἰδωλολατρία. Ποιητές τῆς ἀρχαιότητας ὡς γνήσιοι ἐκφραστές τῆς λαϊκῆς φιλοσοφίας ἀπέρριψαν κάθε μορφή παγανιστικῆς εἰδωλολατρίας. 4. Ἡ νομικὴ λατρεία τῆς ἑβραϊκῆς θρησκείας εἶναι διαμετρικὰ ἀντίθετη μὲ τὴν "ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ" (Ἰωάν. 4, 23) λατρεία ποὺ κήρυξε ὁ Χριστός. Ἡ Χριστιανικὴ Λατρεία δὲν πρέπει νὰ θεωρεῖται ὡς μία ἐξελιγμένη μορφὴ τῆς ἑβραϊκῆς λατρείας, ἐφ ὅσον τὴν χρησιμοποίησε ὡς ἐφαλτήριο γιὰ νὰ πραγματοποιήσει ἕνα μεγάλο ἅλμα καί νά προσλάβει οἰκουμενικό χαρακτήρα. Ἡ "ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ" λατρεία βιώνεται μὲ τὴν προσευχή. Στὸ ἔργο αὐτὸ συμβάλλει ἡ καθαρότητα τῶν νοητικῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου. 5. Μεταξύ λόγου καί μυστηρίου ὑπάρχει μιά διαλεκτική σχέση. Στή βιβλική κατανόησή του τό μυστήριο εἶναι τό μυστικό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία ὅλου τοῦ κόσμου. Τό σχέδιο αὐτό πραγματώνει ἡ Ἐκκλησία, ἡ ὁποία ὡς ἐκ τούτου θεωρεῖται τό κατ ἐξοχήν μυστήριο, σύμφωνα μέ τή βιβλική θεολογία. Ἡ ἐκκλησιολογική διάσταση τοῦ χριστιανικοῦ μυστηρίου βρίσκεται σέ ἀντίθεση μέ τά σακραμενταλιστικά - μαγικά χαρακτηριστικά τῶν μυστηριακῶν λατρειῶν τοῦ ἑλληνιστικοῦ περιβάλλοντος. Πάντως ὁ κίνδυνος τῆς τυπολατρίας καί τοῦ σακραμενταλισμοῦ σέ ὁρισμένες περιπτώσεις ἀπειλοῦν καί τήν χριστιανική λατρεία. 6. Ἡ κοσμοκεντρική καί φυσιοκρατική ἀντίληψη τῆς λατρείας τῶν εἰδώλων ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ χριστιανικὴ λατρεία στηρίζεται στήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ διά τοῦ προσώπου τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἑπομένως, οὐδεμία σχέση ὑπάρχει μεταξύ τῆς λατρείας τῶν εἰδώλων καί τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας μας. Θά πρέπει ἐπίσης νά τονισθεῖ, ὅτι ὁ λειτουργικός συμβολισμός τῶν λατρευτικῶν τύπων τῆς Ἐκκλησίας δέν εἶναι μιά ἁπλή τυπολογία, ἀλλά ἀποτελεῖ ἀπεικόνιση τῶν ἐσχάτων, δηλαδή τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. 7. Ἡ εὐχαριστιακή θυσία εἶναι συνέχεια τῆς σταυρικῆς θυσίας τοῦ Κυρίου καί ἔχει ὄχι συμβολικό, ἀλλά πραγματικό καί ρεαλιστικό χαρακτήρα. Ὡς μυστηριακή ἐπανάληψη τῆς σταυρικῆς θυσίας ὀνομάζεται ἀνάμνηση μέ τήν ἔννοια τῆς ἀνακεφαλαίωσης ὅλου τοῦ μυστηρίου τῆς σωτηρίας μας. Σέ σχέση μέ τίς θυσίες τῆς προχριστιανικῆς ἐποχῆς, ἡ εὐχαριστιακή θυσία εἶναι μοναδική καί ἀσύγκριτη. Ἡ εὐχαριστιακή θυσία εἶναι ἀναίμακτος, λογική, πνευματική καί σωτήριος, διότι ἀκριβῶς μᾶς σώζει ἀπό τήν ἁμαρτία καθιστῶντας μας κοινωνούς τοῦ θανάτου, τῆς ἀναστάσεως καί τῆς δόξας τοῦ Χριστοῦ. 8. Τό Μυστήριο τοῦ Βαπτίσματος δέν ἔχει σχέση μέ τίς μυστηριακές λατρεῖες, ἀλλά κατανοεῖται μόνο σέ παλαιοδιαθηκική καί ἰουδαϊκή βάση. Γιά τήν Χριστιανική Ἐκκλησία τό βάπτισμα τοῦ ὕδατος διαφοροποιεῖται ἀπό αὐτό τοῦ Πνεύματος καί εἶναι πράξη μυητική καί ἱλαστήρια. Οἱ μυστηριακές λατρεῖες χρησιμοποιοῦσαν καθαρμούς μέ νερό πού ἀπευθύνονταν ὅμως σέ λίγους ἐκλεκτούς. Ἀντίθετα, τό Μυστήριο τοῦ βαπτίσματος τῆς Ἐκκλησίας δέν ἔχει μόνο προσωπικό, ἀλλά καί οἰκουμενικό χαρακτήρα. 9. Ἡ θεραπευτική τῆς Ἐκκλησίας μέ τό μυστήριο τοῦ Ἁγίου Εὐχελαίου διακρίνεται διαμετρικά ἀπό τίς θεραπεῖες στά ἱερά τοῦ Ἀσκληπιοῦ (Ἀσκληπιεῖα). Ἡ θεραπευτική δραστηριότητα τῆς Ἐκκλησίας ἀφορᾶ ταυτόχρονα στήν ψυχή καί τό σῶμα, θεώρηση παντελῶς ἀνύπαρκτη στίς θεραπεῖες τῶν Ἀσκληπιείων. Ἀλλά καί τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ ὡς θεραπευτή διακρίθηκε ἀπό τό μυθικό πρόσωπο τοῦ Ἀσκληπιοῦ, ἀφοῦ ὁ Χριστός ἔλαβε σάρκα καί ἑπομένως συμπάσχει μέ τόν ἄνθρωπο, σέ ἀντίθεση μέ τόν Ἀσκληπιό. Ἄλλωστε γιά τή Χριστιανική Ἐκκλησία ἡ ἀσθένεια θεωρεῖται δοκιμασία μέν ἀλλά καί ἐπίσκεψη τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ γιά τόν ἀρχαιοελληνισμό κατάρα.

47 Ἡ Χριστιανική Ἐκκλησία μέ τή σοφή, νηφάλια καί μετριοπαθῆ τακτική της πέτυχε, ἀφ ἑνός μέν, νά συμφιλιώσει δύο διαμετρικά ἀντίθετα ἡμερολόγια, ἤτοι τό ἡλιακό - ἑλληνορωμαϊκό καί τό σεληνιακό - ἰουδαϊκό, ἀφ ἑτέρου δέ, νά μεταμορφώσει τό ἡμερολόγιο σέ ἑορτολόγιο. Ὁ κοσμικός χρόνος τοῦ παρόντος βίου μεταμορφώνεται σέ ἀφορμή ἑορτῆς, δηλαδή σέ μετάβαση ἀπό τά ὁρώμενα πρός τά νοούμενα καί σέ πρόγευση τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. 11. Ἡ θρησκεύουσα χριστιανική ψυχή ἀντιμετώπισε νηφάλια τά εἰδωλολατρικά ἱερά καί ἀγάλματα καί εἰδικότερα τά ἱστορικά ἐκεῖνα στοιχεῖα, πού εἶχαν σχέση μέ τό τέλος τῆς ἀρχαίας λατρείας. Ἔτσι, ἀξιοποιῶντας τά μνημεῖα τῶν ἀρχαίων τά μετέτρεψε σέ χριστιανικούς ναούς. Μέ αὐτή τήν ἐνέργεια ἡ χριστιανική λατρεία ἔγινε ἡ γέφυρα, μέ τήν ὁποία ὁ ἀρχαῖος κόσμος πέρασε ἀπό τόν παγανισμό στή χριστιανική ἀλήθεια. 12. Ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία ἦλθε σέ ἀντίθεση μέ τά θεάματα τῶν μίμων καί τῶν ὀρχηστῶν. Ὅμως, μέσα στήν ἀντίδραση αὐτή δέν ὑπάρχει πολεμική ἐναντίον τῶν ἀρχαιοελληνικῶν δραμάτων, τά ὁποῖα θεωροῦνταν φορεῖς μορφωτικῆς ἀξίας. Οἱ ἑλληνόφωνοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι συνέβαλαν στή διαμόρφωση τῆς χριστιανικῆς λατρείας, γνώριζαν τή λειτουργία τῶν θεάτρων, γι' αὐτό καί ἀξιοποιοῦσαν τίς ἔννοιες τοῦ «ρόλου» καί τῆς «σκηνῆς» στά κείμενά τους, παρόλο πού ὁ ὅρος «δράμα» εἶχε ἀποκτήσει νέα σημασία, ὥστε νά διαφοροποιεῖται ἀπό τήν κλασική σημασία τοῦ θεατρικοῦ ἔργου. Τονίζεται, ὅτι τήν ἐποχή ἐμφανίσεως τοῦ Χριστιανισμοῦ τό ἀρχαιοελληνικό θέατρο βρισκόταν σέ παρακμή. Τό γεγονός αὐτό πιστοποιεῖται ἀπό τίς ἀκόλουθες μαρτυρίες. Γράφει ὁ Φιλόστρατος: "Συνιόντες (Ἀθηναῖοι) εἰς θέατρον τό ὑπό τῇ ἀκροπόλει προσεῖχον σφαγαῖς καί ἀνθρώπων θυσίαις, ἤγοντο γάρ μεγάλην χρημάτων ἐωνημένοι, πόρνοι, τοιχωρύχοι, μοιχοί, βαλαντιοτόμοι, ἀνδραποδισταί καί τά τοιαῦτα ἔθνη, οἱ δέ Ἀθηναῖοι ὥπλιζον αὐτούς καί ἐκέλευον συμπίπτειν". (Φιλοστράτου: Βίος Ἀπολλωνίου Τυανέως, Δ, 22). Ἐνῶ ὁ Δίων Χρυσόστομος ὑποστήριζε: "... ὥστε τινά ἐν αὐτοῖς σφάττεσθαι τοῖς θρόνοις, οὗ τόν ἱεροφάντην καί τούς ἱερεῖς ἀνάγκη καθέζειν... Καί τόν εἰπόντα περί τούτων φιλόσοφον οὐκ ἐπῄνεσαν, οὐδέ ἐδέχθησαν, ἀλλ οὕτως ἐδυσχέραναν, ὥστε ἐκεῖνον λιπεῖν τήν πόλιν, καί μᾶλλον ἑλέσθαι ἀλλαχόσε τῆς Ἑλλάδος διατρίβειν" (Δίωνος Χρυσοστόμου Λόγος λαʹ, 347). 13. Ἔχοντας ὑπόψη τόν γνωστό ὁρισμό τῆς τραγωδίας ἀπό τόν Ἀριστοτέλη διαπιστώθηκε ἡ συσχέτισή της μέ τά κείμενα τῶν Θείων Λειτουργιῶν τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἀρχαία Ἑλλάδα ἔδωσε τόν "μορφικό τύπο", τό πλούσιο καί κατάλληλο ἐκφραστικό ἔνδυμα. Ἡ Ἐκκλησία ἔβαλε, στό ὅλο λειτουργικό γεγονός, τό ζωοποιό πνεῦμα. Οἱ Ἕλληνες σοφοί προετοίμασαν τούς ἀνθρώπους γιά τήν ἔλευση Τοῦ Φωτός. Τώρα ὅμως "ἀργοῦσι λύχνοι τῇ τοῦ Ἡλίου παρουσίᾳ", κατά τήν ἔκφραση τοῦ Μεγάλου Βασιλείου (PG 32, 165D). Γι αὐτό, ἐξάλλου, οἱ ἀρχαῖοι φιλόσοφοι εἰκονίζονται στούς νάρθηκες τῶν Καθολικῶν τῶν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους. 14. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες, ἐπέτυχαν ὑψηλοῦ ἐπιπέδου πολιτιστικές δημιουργίες ὅσον, ἴσως, ὀλίγοι στήν παγκόσμια ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας. Ἡ ποιητική καί μουσική θρησκευτική τους παραγωγή καί θαυμάζεται καί ἐμπνέει, μέχρι σήμερα, τούς πολιτισμένους λαούς τοῦ κόσμου. Ἡ ἰουδαϊκή προχριστιανική ὑμνογραφία ἀποτελεῖ τμῆμα τῆς ἀποκεκαλυμμένης Βίβλου τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης παιδαγωγοῦσα τούς ἀνθρώπους στήν περί τοῦ Μεσσία ἀλήθεια. Ἡ χριστιανική ὑμνογραφία καί μουσική προέκυψε ὡς σύνθεση, ἐπεξεργασία, ἀναχώνευση, μετασχηματισμός καί μεταμόρφωση τοῦ θρησκευτικοῦ, ποιητικοῦ καί μουσικοῦ πλούτου τῆς προχριστιανικῆς ἑλληνοϊουδαϊκῆς κυρίως παραδόσεως. Οἱ ποιητές καί μελωδοί τῆς Ἐκκλησίας μέ τό φωτισμό τῆς Χάριτος ἀξιοποίησαν τά πολιτιστικά στοιχεῖα τοῦ προχριστιανικοῦ κόσμου δημιουργῶντας τήν ἐκκλησιαστική ὑμνογραφική καί μουσική παράδοση καί τίς λοιπές λειτουργικές τέχνες.

48 Η στάση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ἔναντι τῶν λαϊκῶν ἐθίμων ἐπικεντρώνεται σέ τρεῖς βασικές ἀρχές: α. Τόν ἀπόλυτο σεβασμό καί φροντίδα συντήρησης τῶν ἐθίμων, πού συνάδουν πρός τό ὀρθόδοξο δόγμα καί τό λειτουργικό ἦθος. β. Τήν ποιμαντική ἀνοχή καί τήν παιδαγωγική ἀξιοποίηση τῶν ἐθίμων πού δέν δημιουργοῦν ἰδιαίτερα πνευματικά προβλήματα, ὅπως π.χ. αὐτά πού ἀναφέρονται στήν ἀγάπη πρός τή φύση, τήν προστασία τοῦ περιβάλλοντος καί τήν καλῶς νοούμενη ψυχαγωγία τῶν ἀνθρώπων. γ. Τήν ἀπερίφραστη καταδίκη καί συστηματική ποιμαντική προσπάθεια ἐξάλειψης τῶν παλαιῶν καί νεωτέρων ἐθίμων, πού ἔφερε ἡ ἐκκοσμίκευση τῆς λατρείας καί τά ὁποῖα δέν ἐναρμονίζονται μέ τό πνεῦμα τῆς ἁγίας Γραφῆς καί τῶν ἱερῶν κανόνων. 16. Στήν ἐκκλησιαστική ζωή ἡ ὕπαρξη τῆς Ἐκκλησίας δέν στηρίζεται στήν ἐξαφάνιση τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἄλλου, ἀλλά στήν φανέρωση τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, στήν παρουσία τῶν ἁγίων καί στήν πορεία τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος. Ἡ ἀντίληψη γιά τό ἀνθρώπινο κάλλος δέν εἶναι ἀπορριπτική οὔτε διορθωτική. Εἶναι θεολογία τῆς πληρώσεως. Ἡ περί κάλλους ἀντίληψη τῆς εἰδωλολατρίας ὁριοθετεῖται ἀπό τό θάνατο, τόν ὁποῖον ἀδυνατεῖ νά νικήσει. Ἡ Ἐκκλησία χωρίς νά ἀρνεῖται τήν αἰσθητική, τήν μεταμορφώνει χαρίζοντάς της τήν φιλόκαλλη διάστασή της, πού δέν εἶναι ἄλλη ἀπό τήν ἀναφορά της στόν "ὡραῖο κάλλει παρά πάντας βροτούς". 17. Ἡ ἐθνική βαττολογία καί ἡ λειτουργική προσευχή δέν εἶναι συγκρίσιμα στοιχεῖα. Διαφέρουν ριζικά καί ὡς πρός τό περιεχόμενο καί ὡς πρός τή μορφή, ἔτσι ὅπως φαίνεται στήν βιβλική καί ἁγιοπατερική παράδοση. Ἡ λειτουργική προσευχή ἔχει ἐκκλησιολογικό, χριστολογικό καί πνευματολογικό χαρακτήρα, ἀλλά καί ἐσχατολογικό προσανατολισμό. 18. Ἡ χριστιανική θεολογία, ὅταν συνδιαλέγεται μέ τόν κόσμο, ὀφείλει νά γνωρίζει τά αἰτήματα τοῦ κόσμου, γιά νά συνδιαλέγεται μαζί του μετά λόγου γνώσεως. 19. Γιά μιά ποιμαντική τῆς νεοειδωλολατρίας εἶναι σημαντικό νά γνωρίζουμε τά θεολογικά καί ἄλλα ὑπαρξιακά αἰτήματα τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ στοχασμοῦ, τά ὁποῖα φαίνεται νά ἀγνοοῦν οἱ σύγχρονοι νεοειδωλολάτρες. Ἡ θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μπορεῖ νά ἀπαντήσει στά αἰτήματα αὐτά, χρησιμοποιῶντας τήν πλούσια πατερική παράδοση, ὄχι τόσο ἀπολογητικά, ἀλλά νοηματοδοτῶντας θετικά τά πράγματα τοῦ κόσμου». Β. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ «Ἔχοντες ὑπ' ὄψιν τίς Εἰσηγήσεις, τίς διεξαχθεῖσες συζητήσεις καί τίς διατυπωθεῖσες προτάσεις στό Συμπόσιο εὐλαβῶς σημειοῦμεν ὅτι, μέ τό Ποιμαντικό ἔργο της ἡ Ἐκκλησία διά τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς δέον, ὅπως στοχεύει εἰς τά ἑξῆς: 1. Νά συνειδητοποιήσουμε, ὅτι ἡ Χριστιανική Λατρεία προέρχεται ἐξ ἀποκαλύψεως, ἐνῶ οἱ παγανιστικές τελετές συνιστοῦν ἀνθρωποκεντρικές πρωτοβουλίες χωρίς προοπτική. Ἡ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας γίνεται "ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ" καί διαστέλλεται τόσο ἀπό τόν ἰουδαϊκό νομικισμό, ὅσο καί ἀπό τήν εἰδωλολατρία. 2. Εἶναι ἀνάγκη νά ἀναπτυχθεῖ ἡ λειτουργική κατήχηση καί ἀγωγή τοῦ ἱεροῦ Κλήρου καί τοῦ πιστοῦ Λαοῦ, αὐτό θά ἐπιτευχθεῖ, ἄν οἱ ποιμένες γνωρίσουν τίς ἀρχές τῆς λειτουργικῆς θεολογίας τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας (μελέτη τῶν προβαπτισματικῶν καί μεταβαπτισματικῶν κατηχήσεων). 3. Νά τονισθεῖ τό βαθύτερο θεολογικό νόημα τῆς προσφορᾶς τῶν δώρων (ἄρτου, οἴνου, θυμιάματος καί ἄλλων ἀπαρχῶν), ὡς ἔνδειξη εὐχαριστίας καί ἀνταπόδοσης εὐγνωμοσύνης στό Θεό.

49 48 4. Νά ἐπισημανθεῖ στό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι οἱ παγανιστικές τελετές θεραπειῶν ἀρρώστων δέν ἔχουν καμιά σχέση μέ τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, τά ὁποῖα ὅμως πρέπει νά νοηματοδοτοῦνται μέ βάση τή μελέτη καί γνώση τῶν λειτουργικῶν κειμένων καί μέ τήν εὔτακτη καί ἱεροπρεπῆ τέλεσή τους. 5. Σέ περιπτώσεις ποιμαντικῆς ἀντιμετώπισης τῆς νεοειδωλολατρίας ὁ ποιμένας ὀφείλει νά χειρισθεῖ τό πρόβλημα μέ διάκριση, προκειμένου νά ἀποφευχθεῖ ἡ ἀκούσια διαφήμισή της. 6. Ἡ ἀνασύνταξη τῆς ἐνορίας ὡς λατρεύουσας κοινότητας ἀποτελεῖ τή θετικότερη ἀντιμετώπιση καί τοῦ φαινομένου τῆς νεοειδωλολατρίας. 7. Νά τηρηθεῖ ὑπεύθυνη στάση, στάση σεβασμοῦ ἔναντι τῆς ὑλικῆς δημιουργίας καί τῶν πραγμάτων τῆς λατρείας (εἰκονογραφία, μουσική, ναοδομία, λειτουργική εὐταξία, χρήση τεχνολογικῶν μέσων), ἔτσι ὥστε "ψυχῇ τε καί σώματι" νά πραγματοποιεῖται ἡ ἀληθινή σχέση καί κοινωνία μέ τό Θεό καί τούς συνανθρώπους. Ἐπιβάλλεται δέ προσέτι ἡ ἐπιστημονική καί ποιμαντική ἀξιοποίηση τῶν λειτουργικῶν τεχνῶν. 8. Χρειάζεται προσοχή, ὥστε ὁ ποιμένας νά μήν ἐνθαρρύνει τά διάφορα παγανιστικά λαϊκά ἔθιμα, ἀλλά καί νά μή προσπαθεῖ σχολαστικά νά βρεῖ εἰδωλολατρικές συνήθειες σέ διάφορες ἐκφάνσεις τῆς λαϊκῆς παράδοσης. 9. Νά ἀξιοποιηθεῖ ὁ πλοῦτος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἑορτολογίου καί νά καλλιεργηθεῖ ἡ ὀρθόδοξη δογματική συνείδηση τῶν χριστιανῶν. Νά μή λησμονοῦμε ὅτι οἱ περισσότεροι ἀπό ὅσους βρίσκονται στήν πλάνη ἐντάχθηκαν στήν Ἐκκλησία κάποτε διά τοῦ Μυστηρίου τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος. Οἱ εὐθύνες τῶν ποιμένων στίς περιπτώσεις αὐτές εἶναι μεγάλες. 10. Νά γίνει εὐρύτερα γνωστό ὅτι τά εἰδωλολατρικά κινήματα μέ τίς ποικίλες τάσεις τους δέν ταυτίζονται μέ τήν ἀρχαοελληνική θρησκεία, τήν ἀναβίωση τῆς ὁποίας ὑποστηρίζουν ὅτι ἐπιδιώκουν. Κάνουν ἐπιλεκτική χρήση τῶν πολυθεϊστικῶν πεποιθήσεων, ἀποσιωπῶντας ἤ ἀπορρίπτοντας τίς μονοθεΐζουσες ἤ μονοθεϊστικές ἀνατάσεις τῶν λαμπροτέρων ἐκπροσώπων τῆς ἀρχαιοελληνικῆς διανοήσεως». Ὅπως διαπιστώνει κανείς ἀπό τή μελέτη τῶν Εἰσηγήσεων, τῶν Πορισμάτων καί τῶν Προτάσεων πού προέκυψαν ἀπό τό ΣΤ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀνέλυσε τό θέμα «Χριστιανική Λατρεία καί Εἰδωλολατρία» ἀπό λειτουργικῆς σκοπιᾶς, χωρίς νά παρεισφρύσει στό ἔργο τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς ἐπί τῶν Αἱρέσεων, ἡ ὁποία φαινομενικά θά εἶχε τήν ἁρμοδιότητα ἐπεξεργασίας τοῦ θέματος. Πράγματι ἡ ἐν λόγῳ Συνοδική Ἐπιτροπή ἔχει ἀσχοληθεῖ μέ τό φαινόμενο τῆς Εἰδωλολατρίας στήν Ἑλλάδα μέ ἀξοσημείωτα ἀποτελέσματα. Ἡ ἐνασχόληση δέ αὐτή τῆς ἁρμόδιας ἐπί τῶν αἱρέσεων Ἐπιτροπῆς συνεχίζεται, καθώς τό φαινόμενο τοῦ παγανισμοῦ συνεχῶς ἐξελίσσεται καί διαρκῶς ἐπιχειρεῖ νά πείσει τούς ἀνθρώπους νά παρασυρθοῦν ἀπό τίς τελετές καί τά διδάγματά του. Τό διενεργηθέν Συμπόσιο ἐξέτασε τό φαινόμενο τῆς Εἰδωλολατρίας σέ ἀντιδιαστολή μέ τή Χριστιανική Λατρεία, ἀναπτύσσοντας κυρίως τή θέση ὅτι ἡ χριστιανικὴ λατρεία στηρίζεται στήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ διά τοῦ προσώπου τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.

50 49 Ὁ Χριστός εἶναι «ὁ προσφέρων καί προσφερόμενος καί προσδεχόμενος καί διαδιδόμενος» 71 στή χριστιανική λατρεία. Ἑπομένως, στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ διαλύεται καί κάθε προσπάθεια ν ἀποδειχθεῖ ὅτι ὑπάρχει ὁποιαδήποτε σχέση μεταξύ τῆς λατρείας τῶν εἰδώλων καί τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας μας. Ἄλλωστε διαφέρουν ριζικά ἡ προσευχή τῆς Ἐκκλησίας ὡς πρός τή μορφή καί τό περιεχόμενό της ἀπό τήν ἀνάλογη πρακτική στό χῶρο τῆς εἰδωλολατρίας. 7. Ζ' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ 72 (19-22 Σεπτεμβρίου 2005, Προκόπι Εὐβοίας, Ἱ. Μητρ. Χαλκίδος) Θέμα: «ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟΝ ΤΗΣ ΙΕΡΩΣΥΝΗΣ» Στο Ζ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τό θέμα, τό ὁποῖο ἦταν τό μυστήριο τῆς Ἱερωσύνης, «ἐπελέγη ἵνα μελετηθῆ, τοῦτο μέν διά νά συμβάλῃ ὡς ἐρέθισμα τῆς ἱερατικῆς αὐτοσυνειδησίας μας εἰς ἐποχήν συγχύσεων καί ἀμφισβητήσεων, τοῦτο δέ διά νά ἀναζωπυρώσῃ τό δοθέν χάρισμα (Β Τιμοθέου α, 6) 73 καί νά ὑπομνήσῃ εὐθύνες, τίς ὁποῖες ἡ τύρβη τῶν μεριμνῶν καί ἡ ζάλη τῶν πειρασμῶν ἐνδεχομένως νά ἔχῃ ξεθωριάσει» 74. Μποροῦμε, δηλαδή, εὔκολα νά συμπεράνουμε ὅτι ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ἐπιλέγοντας ὡς θέμα τοῦ Συμποσίου αὐτοῦ «τό μυστήριο τῆς ἱερωσύνης», στόχευε στό νά στρέψει τήν προσοχή τῶν συμμετεχόντων σ αὐτό στελεχῶν τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, μέσα ἀπό τή μελέτη τοῦ θέματος, καί στή 71 Εὐχή χερουβικοῦ ὕμνου: «Οὐδείς ἄξιος τῶν συνδεδεμένων...». 72 Εἰσηγητές - Ὁμιλητές: α) Πέτρου Βασιλειάδη, Ἰησοῦς Χριστός, ὁ Μέγας Ἀρχιερεύς, β) Μιλτιάδη Κωνσταντίνου, Ὁ θεσμός τῆς ἱερωσύνης στήν Παλαιά Διαθήκη, γ) Γρηγορίου Ζιάκα, Ἱερωσύνη καί λατρεία στό Ἰσλάμ καί στίς Ἀνατολικές Θρησκεῖες, δ) Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη, Ἡ ἱερωσύνη κατά τήν πατερική παράδοση, ε) Ἰωάννου Φουντούλη, Ἱστορική ἐξέλιξις καί τάξις τῶν χειροτονιῶν, στ) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Ἡ πνευματική πατρότης, ζ) Σεβ. Μητρ. Νέας Σμύρνης κ. Συμεών, Ὁ Ἐπίσκοπος, οἱ Πρεσβύτεροι καί οἱ Διάκονοι, η) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Ὁ ἱερεύς καί ἡ ἐνορία του, θ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Ὁ ἱερεύς ὡς λειτουργός, ι) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Ὁ ἁγιάζων καί οἱ ἁγιαζόμενοι, ια) Γεωργίου Φίλια, Ὁ ἱερεύς ὡς διδάσκαλος τοῦ Εὐαγγελίου, ιβ) Πρωτοπρ. Βασιλείου Βουϊδάσκη, Ἡ ἱερατική οἰκογένεια, ιγ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἱερωσύνη καί ἄσκηση, ιδ) Σεβ. Μητρ. Νικοπόλεως καί Πρεβέζης κ. Μελετίου, Προϋποθέσεις καί κωλύματα τῆς ἱερωσύνης πρό καί μετά τήν χειροτονία, ιε) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Οἱ κατώτεροι βαθμοί τῆς ἱερωσύνης, ιστ) Σεβ. Μητρ. Χαλκίδος κ. Χρυσοστόμου, Ὀρθόδοξη Παράδοση καί ἡ ἱερωσύνη τῶν γυναικῶν, ιζ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου, Ὁ θεσμός τῶν "ὀφφικίων". 73 «Δι' ἣν αἰτίαν ἀναμιμνήσκω σε ἀναζωπυρεῖν τὸ χάρισμα τοῦ Θεοῦ, ὅ ἐστιν ἐν σοὶ διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν μου». 74 Βλ. Προσφώνησις τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, Πρακτικά Ζ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Τό Μυστήριον τῆς Ἱερωσύνης, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 12), ἔκδ. Κλάδου Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2006, σ

51 50 θεολογία τοῦ μυστηρίου τῆς Ἱερωσύνης, ἀλλά καί στό πρόσωπο τοῦ ἱερέα καί στά πλεῖστα θέματα τῆς ἱερατικῆς διακονίας μέσα στό σύγχρονο κόσμο. Ὅλα αὐτά εὐκρινέστατα ἀποτυπώνονται στά Πορίσματα καί στίς Προτάσεις, στά ὁποῖα κατέληξαν οἱ συμμετέχοντες στό Συμπόσιο καί εἶναι τά ἑξῆς: Α. ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ «1. Ἀντικείμενο τοῦ Συνεδρίου ἦταν ἡ μελέτη τοῦ μυστηρίου τῆς ἱερωσύνης τῆς καθ' ἡμᾶς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Κυρία πτυχή τῆς μελέτης αὐτῆς ὑπῆρξε ἡ διά τῆς χειροτονίας ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ παρεχομένη εἰδική ἱερωσύνη. Ἐξητάσθησαν ὅμως παραλλήλως καί οἱ συνέπειες τῆς διά τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος γενικῆς ἱερωσύνης τῶν πιστῶν. 2. Ἡ ἱερωσύνη τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν βασίζεται εἰς τήν ἱερωσύνην τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὡς αὕτη θαυμασίως ἀναλύεται εἰς τήν πρός Ἑβραίους Ἐπιστολήν (κεφ. 4 κ.ἑξ.), καί εἶναι χάρισμα καί δωρεά τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, παρεχομένη διά τῆς χειροτονίας, ὡς συμμετοχή εἰς τό τρισσόν (προφητικόν, ἀρχιερατικόν, βασιλικόν) ἀξίωμα τοῦ Κυρίου, ἀποσκοποῦσα εἰς τήν σωτηρίαν τῶν ἀνθρώπων, τόν ἁγιασμόν τῶν ψυχῶν καί τήν οἰκοδομήν τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, «ἥτις ἐστί Ἐκκλησία Θεοῦ Ζῶντος» (Α' Τιμ. γ', 15). Εἶναι δέ ἐκκλησιαστικόν διακόνημα λειτουργοῦν ἐντός τῆς Ἐκκλησίας καί χάριν αὐτῆς. 3. Εἰς τήν Ἐκκλησίαν τό χάρισμα τῆς εἰδικῆς ἱερωσύνης διακρίνεται εἰς τρεῖς βαθμούς: τοῦ Ἐπισκόπου, τοῦ Πρεσβυτέρου καί τοῦ Διακόνου. Ἡ προέλευση καί ἡ ἀφετηρία τῶν βαθμῶν τῆς ἱερωσύνης ἀνάγονται εἰς τήν ἀρχέγονον Ἐκκλησίαν καί ἡ ἐγγύηση τῆς γνησιότητος αὐτῶν ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς ἀποστολικῆς διαδοχῆς. 4. Τό μυστήριον τῆς ἱερωσύνης τυγχάνει ἀρρήκτως συνδεδεμένον μετά τοῦ μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας, τοῦ κατ' ἐξοχήν μυστηρίου τῆς πιστευούσης κοινότητος, ἥτις ἔχει ὡς κέντρον τόν τοπικόν Ἐπίσκοπον καί τούς περί αὐτόν πρεσβυτέρους. 5. Ἡ ἱερωσύνη τῆς Ἐκκλησίας διαφέρει τῆς παλαιοδιαθηκικῆς καί δέν ἀποτελεῖ κατ' οὐδένα τρόπον συνέχειαν αὐτῆς. Ἤδη κατά τούς χρόνους τοῦ Κυρίου ἡ ἰουδαϊκή ἱερωσύνη εἶχε περατώσει τό ἔργο αὐτῆς καί ἐξέλιπε παντελῶς μετά τήν καταστροφή τοῦ Ναοῦ τῶν Ἱεροσολύμων (70 μ.χ.). 6. Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, ὡς Μέγας καί Μοναδικός Ἀρχιερεύς, κατήργησε κάθε τύπο μεσιτικῆς ἱερωσύνης, προσφέρων ἐφ' ἅπαξ ἑαυτόν θυσίαν εἰς τόν Θεόν Πατέρα ὑπέρ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτιῶν. Ἅπαντα τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας διά τοῦ μυστηρίου τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος μετέχουν εἰς τό τρισσόν ἀξίωμα τοῦ Κυρίου. Εἰδικῶς δέ διά τῆς χειροτονίας οἱ κληρικοί ἀσκοῦν τήν ἱερατική διακονία ὡς «οἰκονόμοι ποικίλης Χάριτος τοῦ Θεοῦ» (Α' Πέτρου δ', 10). Ὡς ἐκ τούτου, οἱ πιστοί (κληρικοί καί λαϊκοί), συνεπεῖς πρός τήν κλήση αὐτῶν, ὑποχρεοῦνται τῆς ἀσκήσεως τῶν ἀρετῶν, νά ἀναδεικνύωνται καθ' ἡμέραν μάρτυρες Ἰησοῦ Χριστοῦ «ἕως ἐσχάτου της γῆς» (Πράξ. α', 8). 7. Ἡ τάξη τῶν χειροτονιῶν κατά τό βασικό πυρῆνα αὐτῆς («Ἡ Θεία Χάρις...», οἱ δύο εὐχές τῆς χειροτονίας, τά εἰρηνικά καί ἡ ἔνδυση τῶν ἀμφίων τοῦ ἱερατικοῦ βαθμοῦ), παρέμεινε ἀναλλοίωτος ἀπό τοῦ 8ου αἰῶνος (βαρβερινόν εὐχολόγιον 336). Οἱ λόγοι, οἱ ὁποῖοι συνετέλεσαν εἰς τοῦτο ἦσαν ἀφ' ἑνός μέν ἡ ἱερότης τοῦ μυστηρίου, ἡ ὁποία δέν ἐπιδέχεται ἀκαίρους παρεμβάσεις, ἀφ' ἑτερου δέ ἡ ἔνταξη αὐτοῦ εἰς τό μυστήριον τῆς θείας εὐχαριστίας. Σύν τῷ χρόνῳ ἔγιναν προσθῆκες στά δευτερεύοντα στοιχεῖα τῆς τάξεως τοῦ μυστηρίου. Ἔτσι εἰσήχθησαν α) ἡ ἀνάγνωση τῆς συμμαρτυρίας τοῦ πνευματικοῦ πατρός, β) ἡ διοργάνωση ἐπί τό παραστατικώτερον τῆς προσαγωγῆς καί ὑποδοχῆς τοῦ ὑποψηφίου πρός χειροτονίαν, γ) ἡ εἰσαγωγή εἰς

52 51 τήν τάξιν τῆς χειροτονίας τοῦ «ἱεροῦ χοροῦ», ὡς πανηγυρικῆς πράξεως χαιρετισμοῦ τοῦ ἱεροῦ θυσιαστηρίου καί ἀπονομῆς τῆς δεούσης πρός αὐτό τιμῆς, δ) ὁ συνδυασμός τῆς ἐπευφημίας «ἄξιος» μέ τήν ἔνδυση τῶν ἀμφίων τοῦ ἱερατικοῦ βαθμοῦ ἀπό τόν χειροτονοῦντα εἰς τόν νεωστί χειροτονηθέντα καί ε) ἡ ἐπί τό ἐπισημότερον ἀνάληψη τῶν λειτουργικῶν καθηκόντων ὑπό τοῦ νεοχειροτονηθέντος. 8. Ἡ πνευματική πατρότης κατά τά ἀποστολικά καί μεταποστολικά κείμενα ἔχει ἐκκλησιολογικό χαρακτήρα. Πνευματικός πατήρ εἶναι ὁ Ἐπίσκοπος, ὁ ὁποῖος ὄχι μόνον ἔχει τό δικαίωμα τοῦ «δεσμεῖν καί λύειν» τάς ἁμαρτίας, ἀλλά αὐτός κατ' ἐξοχήν ἀναγεννᾶ διά τοῦ μυστηρίου τοῦ Βαπτίσματος τούς πιστούς, τρέφει αὐτούς διά τῆς διδασκαλίας καί τῶν νουθεσιῶν αὐτοῦ καί προσφέρει εἰς αὐτούς τό μυστήριον τῆς θείας εὐχαριστίας «εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καί εἰς ζωήν αἰώνιον». Τοῦ χαρίσματος τούτου φορεύς εἶναι καί ὁ Πρεσβύτερος κατά τήν ἁγιογραφικήν διδαχήν καί τήν ἁγιοπνευματική καί ἁγιοπατερική διδασκαλία. Ὅλως ἰδιαιτέρως ἀνεπτύχθη ἡ πνευματική πατρότης καί εἰς τόν μοναχισμόν. Εἰς κάθε περίπτωσιν ὁ πνευματικός πατήρ οἰκονομεῖ τήν σωτηρίαν τῶν πνευματικῶν αὐτοῦ τέκνων διά τῶν γενικῶν ποιμαντικῶν ἀρχῶν τῆς ἀκριβείας καί τῆς οἰκονομίας, καθώς καί διά τῶν εἰδικῶν ἀρχῶν τῆς ἀναλογίας, τῆς ἰστορικότητος καί τῆς ἰδιαιτερότητος τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου. 9. Τό πνεῦμα τοῦ κόσμου (ἐκκοσμίκευσις) καί οἱ διοικητικές δομές τῆς ἑκάστοτε πολιτείας ἐπέδρασαν εἰς τήν ζωήν καί τό πολίτευμα τῆς Ἐκκλησίας καί μείωσαν αἰσθητῶς (κατά καιρούς) τήν ἰδιαιτέρας βαρύτητος θεολογικήν ἀξίαν τῶν θεμελιωδῶν καινοδιαθηκικῶν ὅρων Ἐπίσκοπος, Πρεσβύτερος καί Διάκονος. Ἡ Ἐκκλησία διά ποιμαντικούς λόγους χρησιμοποίησε τούς ὅρους Ἀρχιερεύς καί Ἱερεύς, ἄν καί προήρχοντο εἴτε ἐκ τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, εἴτε ἐκ τῆς Εἰδωλολατρίας, εἴτε ἐν τῇ Καινῇ Διαθήκῃ ἀνεφέροντο ἤ κυριολεκτοῦνται εἰς μόνον τόν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν. 10. Ὁ Ἱερεύς εἶναι συνδεδεμένος μέ μίαν συγκεκριμένην ἐκκλησιαστικήν κοινότητα, τήν ἐνορίαν εἰς ἥν διακονεῖ. Ὅπως εἶναι ἀπαραίτητος ἡ συνεργασία Θεοῦ καί ἀνθρώπου διά τήν σωτηρίαν αὐτοῦ, κατ' ἀναλογίαν εἶναι ἀπαραίτητος ἡ συνεργασία ποιμένων καί ποιμαινομένων διά τήν σωτηρίαν αὐτῶν. Ἐπί τῆς βάσεως αὐτῆς, τῆς θεολογικῆς καί πρακτικῆς καλλιέργειας, λειτουργεῖ ἡ σχέση κλήρου καί λαοῦ καί λαμβάνουν νόημα καί ἀξία τόσον «ἡ ἔξωθεν γνῶσις», ὅσον καί ἡ ἀσκητική πρακτική τοῦ ποιμένος τῆς ἐνορίας. Ἡ προσωπική συνάντηση πιστῶν καί ἱερέως πρέπει νά βιώνεται ὡς δῶρον Θεοῦ, τό ὁποῖον καλλιεργεῖται εἰς τόν μυστηριακόν χῶρον τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας, εἰς τήν ἐνορίαν. 11. Βασικόν καθῆκον τῶν ἱερέων εἶναι ἡ τέλεση τῆς θείας λατρείας, ὡς κοινῆς προσευχῆς τῆς Ἐκκλησίας. Κατά τήν ὀρθόδοξον διδασκαλίαν καί πίστιν ἡμῶν τῷ ὄντι «προσφέρων καί προσφερόμενος», «τελετάρχης καί τελεσιουργός, τελῶν καί τελούμενος» εἰς ἑκάστην λατρευτικήν Ἀκολουθίαν εἶναι Αὐτός ὁ Χριστός. Ὑπό τήν ἔννοιαν αὐτήν δυνάμεθα νά χαρακτηρίσωμεν τήν Τελετουργικήν ὡς μίαν ἰδιαιτέραν λειτουργικήν τέχνην, τῆς ὁποίας κύριος διάκονος καί ὑπηρέτης εἶναι ὁ Ἐπίσκοπος καί κατ' ἐπέκτασιν ὁ Πρεσβύτερος. Σχετικῶς πρός τήν ἐνάσκησιν τῆς σπουδαίας αὐτῆς ἱερατικῆς διακονίας καί εἰς τά πλαίσια τοῦ γενικοτέρου αἰτήματος ἀναζωπυρώσεως τοῦ ἱερατικοῦ χαρίσματος (Β' Τιμ. α', 6), ἐπισημαίνεται ὅτι καθῆκον τῶν ἐφημερίων εἶναι πρωτίστως ἡ τέλεση τῆς θείας εὐχαριστίας, ἡ εὔτακτος τέλεση τῶν καθημερινῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Ἑσπερινοῦ καί τοῦ Ὄρθρου, ἡ ἀνελλιπής παρουσία αὐτῶν εἰς τόν ναόν τοῦ Θεοῦ, ἡ διδασκαλία καί ἡ διευκόλυνση τῆς ἐνεργοῦ μετοχῆς τοῦ λαοῦ εἰς τήν θείαν λατρείαν. 12. Ὁ ἁγιάζων εἶναι πάντοτε καί μόνον ὁ Χριστός, ὁ Ὁποῖος μέ τήν μοναδικήν θυσίαν Αὐτοῦ ἔγινεν ὁ τέλειος καί αἰώνιος Ἱερεύς «ὑπέρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καί σωτηρίας» διηνεκῶς ἐντός τῆς Ἐκκλησίας. Ἁγιαζόμενοι εἶναι οἱ πιστοί, ὁ νέος λαός τοῦ Θεοῦ (Κλῆρος καί Λαός), «τό βασίλειον ἱεράτευμα» (Α' Πέτρ. β', 9). Οἱ βεβαπτισμένοι συμμετέχουν εἰς τήν ἱερωσύνην τοῦ Χριστοῦ διά τῆς γενι-

53 52 κῆς μυστηριακῆς ἱερωσύνης, ἐνῶ οἱ κεχειροτονημένοι Ἐπίσκοποι, Πρεσβύτεροι, Διάκονοι μετέχουν τοῦ εἰδικοῦ χαρίσματος τῆς ἱερωσύνης. 13. Ὁ Ἐπίσκοπος εἶναι ὁ κατ ἐξοχήν διδάσκαλος τοῦ Εὐαγγελίου καί αὐτός ἐποπτεύει τούς Πρεσβυτέρους εἰς τό εὐαγγελίζεσθαι. Οἱ Πρεσβύτεροι, ὡς βοηθοί τοῦ ἔργου τοῦ Ἐπισκόπου, διδάσκουν καί αὐτοί τό Εὐαγγέλιον, διότι: α) Ἡ διδασκαλία τοῦ Εὐαγγελίου ὑπό τοῦ Πρεσβυτέρου ἔχει ἐκκλησιαστικόν ὑπόβαθρον. β) Ἡ ἱερωσύνη συνδέεται ἀρρήκτως μέ τήν διδασκαλίαν τοῦ Εὐαγγελίου. γ) Ἡ διακονία τῶν Ἀποστόλων ὡς διδασκάλων τοῦ Εὐαγγελίου συνδέεται μέ τήν ἐντολήν τοῦ Κυρίου «κηρύξατε τό Εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ κτίσει» (Μαρκ. ιστ', 15). δ) Οἱ κανόνες τῆς Ἐκκλησίας ἐπιβάλλουν τήν ὑποχρέωσιν εἰς τούς Πρεσβυτέρους νά διδάσκουν τό Εὐαγγέλιον. Ἡ ὑποχρέωση αὐτή ἐμφαίνεται ἰδιαιτέρως εἰς τάς εὐχάς τῆς χειροτονίας. 14. Μεταξύ τοῦ ἁγιάζοντος Ἐπισκόπου ἤ Πρεσβυτέρου, οἵτινες ὡς κεχαριτωμένα ὄργανα ἁγιασμοῦ ἐνεργοῦν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κατ' ἐντολήν τοῦ Κυρίου, καί τῶν ἁγιαζομένων πιστῶν δέν ὑπάρχει διάσταση ἤ ἀντιπαράθεση, ἀλλά ἑνότης. Ὁ Ἐπίσκοπος ἤ ὁ Πρεσβύτερος, ἐκφράζων τό σῶμα τῶν πιστῶν, ἀναφέρει τῷ Θεῷ Πατρί τήν κοινήν προσφοράν εἰς τήν Εὐχαριστίαν, ἡ ὁποία ὁλοκληροῦται καί κορυφοῦται εἰς τήν θείαν Μετάληψιν καί εἰς τήν κοινήν δοξολογίαν καί εὐχαριστίαν πρός τόν Θεόν κατά τό Ἐφεσίους δ', Ἡ ἄσκησις εἶναι ἀπαραίτητος συνθήκη τοῦ χριστιανικοῦ βίου. Εἰδικῶς διά τούς Κληρικούς, λόγῳ τῆς ἀποστολῆς αὐτῶν, εἶναι ἀπαραίτητον νά ἀσκοῦνται πνευματικῶς πρό καί μετά τήν χειροτονίαν αὐτῶν κατά τήν ἀποστολικήν προτροπήν «ἐγώ τοίνυν οὕτω τρέχω, ὡς οὐκ ἀδήλως, οὕτω πυκτεύω, ὡς οὐκ ἀέρα δέρων, ἀλλ' ὑπωπιάζω μου τό σῶμα καί δουλαγωγῶ, μήπως ἄλλοις κηρύξας αὐτός ἀδόκιμος γένωμαι» (Α' Κορ. θ', 26-27). Μέ τήν ἄσκησιν αὐτῶν οἱ Κληρικοί καλλιεργοῦν τήν ἱερατικήν αὐτοσυνειδησίαν αὐτῶν, βιώνουν τά τελούμενα καί καθίστανται «τύπος τῶν πιστῶν ἐν λόγῳ, ἐν ἀναστροφῇ» (Α' Τιμ. δ', 12). 16. Διά τήν χειροτονίαν ἀπαιτοῦνται ἱεροκανονικαί προϋποθέσεις, αἱ ὁποῖαι ἀποτυποῦνται εἰς τά οὐσιαστικά καί τυπικά προσόντα τῶν πρός ἱερωσύνην προσερχόμενων. Οὗτοι οἱ ὅροι καί αἱ προϋποθέσεις τῆς χειροτονίας εἶναι θεοδίκαιοι καί ὁ σεβασμός αὐτῶν πρέπει νά ἀναζωπυρώνηται ἀνά πᾶσαν στιγμήν καί καθ' ὅλον τόν ἱερατικόν βίον ὑπό τοῦ χειροτονηθέντος. 17. Ἡ ἱερατική οἰκογένεια κατέχει σημαντικήν θέσιν εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν κοινότητα καί καλεῖται νά ἅρῃ τόν σταυρόν τῆς ἱερατικῆς διακονίας καί προσφορᾶς. 18. Σημαντικήν θέσιν εἰς τό ἐκκλησιαστικόν σῶμα κατέχουν καί οἱ λεγόμενοι «κατώτεροι βαθμοί τῆς ἱερωσύνης», (Ἀναγνώστου, Ψάλτου, Ὑποδιακόνου), οἱ ὁποῖοι εἶναι ἐκκλησιαστικά διακονήματα, διαμορφωθέντα ἀπό τῶν πρώτων αἰώνων τοῦ Χριστιανισμοῦ. Δεδομένου δέ ὅτι οἱ κατώτεροι βαθμοί τροφοδοτοῦν τούς ἀνωτέρους, εἶναι ἀναγκαῖα ἡ ἰδιαιτέρα μέριμνα καί φροντίς τῆς Ἐκκλησίας διά τήν ποιοτικήν καί μορφωτικήν ἀναβάθμισιν τῶν φορέων αὐτῶν. 19. Ἐπί τοῦ θέματος τῆς ἱερωσύνης τῶν γυναικῶν ἰσχύουν τά ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀποφασισθέντα ἐν τῇ Συνεδρίᾳ τῆς 8ης Ὀκτωβρίου 2004, περί τοῦ ὑπό τῶν γυναικῶν προσφερομένου ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἔργου, καθώς καί περί τῆς διακριτικῆς εὐχερείας ἑκάστου ἐπιχωρίου Ἐπισκόπου διά τήν καθιέρωσιν Διακονισσῶν εἰς Ἱεράς Μονάς τῆς ἐπαρχίας του. 75 «Ἕν σῶμα καὶ ἓν Πνεῦμα, καθὼς καὶ ἐκλήθητε ἐν μιᾷ ἐλπίδι τῆς κλήσεως ὑμῶν εἷς Κύριος, μία πίστις, ἓν βάπτισμα εἷς Θεὸς καὶ πατὴρ πάντων, ὁ ἐπὶ πάντων, καὶ διὰ πάντων, καὶ ἐν πᾶσιν ἡμῖν».

54 Ἐπί τοῦ θέματος τῶν ὀφφικίων εἰς τήν Ἐκκλησίαν ἰσχύουν τά ὁριζόμενα ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐν τῷ Κανονισμῷ Αὐτῆς ὑπ' ἀριθμ. 142/ ». Β. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ «1. Νά τηροῦνται αἱ ἱεροκανονικαί προϋποθέσεις τῶν πρός χειροτονίαν προσερχομένων. 2. Νά τηρεῖται αὐστηρῶς ἡ τάξις τῶν χειροτονιῶν, ὡς καταγράφεται εἰς τά λειτουργικά βιβλία καί νά ἀποφεύγονται οἱ αὐτοσχεδιασμοί πρός δῆθεν ἐμπλουτισμόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξεως, οἵτινες ὁδηγοῦν τελικῶς εἰς τήν ἀλλοίωσιν αὐτῆς. 3. Διά τήν ἀνάπτυξιν τῆς ἑνότητος τῆς ἐνορίας πρωταρχικόν ρόλον διαδραματίζει ἡ καθαρότης τῆς προαιρέσεως τοῦ ἱερέως, ἀλλά καί ἡ μέριμνα αὐτοῦ, ὅπως ἀναδεικνύῃ, προβάλλῃ καί χρησιμοποιῇ τά χαρίσματα, μέ τά ὁποῖα τό Ἅγιον Πνεῦμα ἔχει κατά τό μυστήριον τοῦ Βαπτίσματος ἐπιδαψιλεύσει ἅπαντα τά μέλη τῆς εὐχαριστιακῆς του κοινότητος. 4. Ἰδιαιτέρως πρέπει νά προσεχθοῦν αἱ ὑπό τῆς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας ὁριζόμενοι προϋποθέσεις ἀσκήσεως τῆς πνευματικῆς πατρότητος. 5. Τό διδάσκειν τόν λαόν τοῦ Θεοῦ εἶναι καθῆκον τοῦ Ἐπισκόπου καί τοῦ Πρεσβυτέρου. Ἡ διδαχή τοῦ Εὐαγγελίου πρέπει νά γίνεται κατ' ἐξοχήν κατά τήν διάρκειαν τῆς θείας λειτουργίας καί δή εἰς τήν προβλεπομένην θέσιν αὐτῆς μετά τά ἀναγνώσματα 77. Δι' αὐτό καί τό περιεχόμενον αὐτῆς πρέπει νά εἶναι μυσταγωγικόν. Ἡ ἄσκησις τῆς διακονίας αὐτῆς ἀπαιτεῖ καλήν προετοιμασίαν καί συνεχῆ ἐπιμόρφωσιν τοῦ ὁμιλητοῦ. 6. Νά ἐπιδειχθεῖ ἰδιαιτέρα φροντίς διά τήν ἱερατικήν οἰκογένειαν καί νά ληφθῶσιν συγκεκριμένα μέτρα διά τήν ἠθικήν καί ὑλικήν ὑποστήριξιν αὐτῆς. 7. Διά τό εἰδικόν θέμα τῶν προϋποθέσεων καί τῶν ὅρων τῆς χειροτονίας τῶν κληρικῶν καί τήν πνευματικήν ἐν συνεχείᾳ κατάρτισιν καί βιοτήν αὐτῶν προτείνονται τά κάτωθι: α) Νά ἐπιλέγονται μέ κατάλληλα κριτήρια οἱ πνευματικοί, οἱ ὁποῖοι δίδουν συστατικάς ἐπιστολάς (κανονικήν συμμαρτυρίαν), ὥστε νά περιορισθεῖ ἡ εἴσοδος ἀδοκίμων πνευματικῶν ἀνθρώπων εἰς τήν ἱερωσύνην. β) Νά ἐξετάζονται τά κίνητρα τῶν ὑποψηφίων. Ἐπιβάλλεται φειδώ εἰς τήν ἄσκησιν τῆς οἰκονομίας καί ἐνδείκνυται ὁριοθέτησις τῆς δυνατότητος ἀσκήσεως οἰκονομίας εἰς τά κωλύματα τῶν ὑποψηφίων ἱερέων. γ) Νά ἐπιδεικνύηται ἰδιαιτέρα προσοχή, ὥστε οἱ κληρικοί οὔτε νά χειροτονοῦνται παρά τήν κανονικήν τάξιν, οὔτε οἱ νεοχειροτονούμενοι νά ἐγκαταλείπονται πνευματικῶς ἀστήρικτοι, μάλιστα εἰς τά δύσκολα περιβάλλοντα τῶν μεγαλουπόλεων. δ) Οἱ ὑπεύθυνοι ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας νά ἐπιμελοῦνται καί νά ἐνισχύουν (ἠθικῶς, πνευματικῶς, οἰκονομικῶς) τούς ἱερόπαιδας καί τούς ἱεροσπουδαστάς - ὑποψηφίους κληρικούς τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Σχολῶν μέχρι τῆς χειροτονίας αὐτῶν. 8. Ἐπειδή τά διακονήματα τοῦ κατωτέρου κλήρου, ἰδίως εἰς τήν ἐπαρχίαν, ἐκλείπουν καί δέν καλλιεργοῦνται, ἐπιβάλλεται ἡ ἄμεσος λῆψις μέτρων διά τήν αὔξησιν τοῦ ἐνδιαφέροντος, κυρίως εἰς τόν τομέα τῆς ψαλτικῆς τέχνης διά τῆς κατ' ἐνορίαν ἤ Μητρόπολιν δημιουργίας Σχολῶν Βυζαντινῆς 76 Φ.Ε.Κ. ὑπ ἀριθμ. 300, τεῦχ. Α, : «Περί ἀπονομῆς ἐκκλησιαστικῶν ὀφφικίων ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ἑλλάδος». 77 Βλ. τή σχετική περί τοῦ θέματος ὑπ ἀριθμ. 2791/ Εγκύκλιο τῆς Ἱερᾶς Συνόδου: «Τά Ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα καί τό κήρυγμα εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν».

55 54 Μουσικῆς. Πρός τήν κατεύθυνσιν αὐτήν θά ἦταν εὐχῆς ἔργον ὁ διορισμός μονίμων Μουσικοδιδασκάλων- Πρωτοψαλτῶν εἰς ἑκάστην Μητρόπολιν διά τήν ἀνάληψιν τοῦ διδακτικοῦ τούτου ἔργου καί τήν πρόκλησιν ἐνδιαφέροντος τῶν νέων πρός τάς λειτουργικάς τέχνας. 9. Τά πρόσωπα τά ὁποῖα διακονοῦν καί συμπαρίστανται εἰς τόν ἱερέα εἰς τό ἐνοριακόν ἔργον ἐν τῷ συνόλῳ αὐτοῦ (κατηχηταί, ἐκκλησιαστικοί ἐπίτροποι, μέλη φιλοπτώχου ταμείου, ἐπιμελήτριαι καθαριότητος), πέραν τοῦ δι ἐγγράφου διορισμοῦ τινῶν ἐξ αὐτῶν, θά ἦτο σκόπιμον νά ἔχουν χαρισματικήν τινά, καθιερωτικήν, ἁγιαστικήν πράξιν διά τήν διακονίαν αὐτῶν. Τοῦτο θά καταστήσῃ πλέον ὑπεύθυνα καί πρόθυμα τά μέλη τῆς ἐνορίας. 10. Ἐπιβάλλεται λιτότης ὡς πρός τούς τίτλους τῶν κληρικῶν, ὅπως ἐπίσης καί ἡ χορήγησις τῶν ὀφφικίων νά γίνηται μετά φειδοῦς. 11. Τέλος, προτείνεται ἡ περαιτέρω μελέτη δυνατότητος τῆς σταδιακῆς ἐπεκτάσεως τοῦ ἀνενεργήτου, ὄχι ὅμως καί καταργηθέντος, θεσμοῦ τῶν Διακονισσῶν 78». Ὅπως ἀποτυπώνεται ξεκάθαρα στά ὡς ἄνω Πορίσματα - Προτάσεις τοῦ Ζ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, κατά τήν μελέτη τοῦ μυστηρίου τῆς Ἱερωσύνης, πού ἀπετέλεσε τό κύριο θέμα τοῦ Συμποσίου, παρουσιάσθηκε ἐκτενῶς ἡ θεολογία τοῦ μυστηρίου μέσα ἀπό τίς ἀναφορές σ αὐτό στήν Ἁγία Γραφή καί τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά μελετήθηκαν διεξοδικά καί τό πρόσωπο τοῦ ἱερέα καί ὅλα τά θέματα πού ἅπτονται τῆς ἱερατικῆς διακονίας μέσα στό σύγχρονο κόσμο. Ἄς μήν ξεχνᾶμε ὅτι τό Συμπόσιο ἀπευθυνόταν σέ ἱερεῖς - στελέχη τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων καί γι αὐτό ἦταν πολύ σημαντικό νά μελετηθεῖ καί συζητηθεῖ τό θέμα τοῦ μυστηρίου τῆς ἱερωσύνης καί τῶν συναφῶν αὐτοῦ θεμάτων, ὥστε νά ἐπιτευχθεῖ μέ τίς Εἰσηγήσεις καί τό διάλογο ἐπ αὐτῶν ἡ μεταφορά τῶν ἰδεῶν τοῦ Συμποσίου σέ ὁλόκληρη τήν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος. Παραθέτω ἕνα κείμενο τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Νικοπόλεως καί Πρεβέζης κυροῦ Μελετίου πού καταδεικνύει μέ τόν καλύτερο, κατά τή γνώμη μου, τρόπο τή σπουδαιότητα τοῦ μελετηθέντος θέματος καί συγκεφαλαιώνει τά ἐξαχθέντα Πορίσματα - Προτάσεις: «Ἡ ἱερωσύνη εἶναι ἕνα ἔργο μέ πολλές ἀπαιτήσεις: - ἀφοῦ εἶναι συνυφασμένο μέ τή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ - ἀφοῦ ὁ ἱερέας εἶναι διάκονος τῆς Καινῆς Διαθήκης - ἀφοῦ καλεῖται νά διαγγέλλει τό πρόσταγμα τοῦ Κυρίου. 78 Βλ. ὑπ ἀριθμ. 2800/Ἀριθμ. Πρωτ. 3606/1977/ Ἐγκύκλιον τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ὅπου ἀναφέρεται: «Σχετικῶς πρός τήν γενομένην ὑπό τοῦ Σεβασμιωτάτου Εἰσηγητοῦ (δηλ. τοῦ Μητρ. Χαλκίδος κ. Χρυσοστόμου) ἀναφοράν εἰς τόν θεσμόν τῶν Διακονισσῶν, ἡ Ἱερά Σύνοδος (εἰς τακτικήν Συνεδρίαν τῆς ΙΣΙ στίς 5-8 Ὀκτωβρίου 2004) ἀπεφάνθη: 1. Ὅτι ὁ θεσμός τῶν Διακονισσῶν, μή ἔχων σχέσιν μέ βαθμόν Ἱερωσύνης, ὑφιστάμενος ἀρχαιόθεν καί ἐρειδόμενος ἐπί τῶν Ἱερῶν Κανόνων οὐδέποτε κατηργήθη καί 2. ὅτι ἐπαφίεται εἰς τήν διακριτικήν εὐχέρειαν τοῦ ἐπιχωρίου Ἐπισκόπου ἡ καθοσίωσις Γεροντισσῶν Ἱερῶν Μονῶν τῆς Ἐπαρχίας αὐτοῦ ὡς Διακονισσῶν, διά τάς ἀνάγκας, ἐφ ὅσον ὑπάρχουν τοιαῦται, τῆς Ἱερᾶς Μονῆς» πρβλ. καί Ἰωάννου Φουντούλη, Τελετουργικά Θέματα (2ος τόμος), ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2002 καί συγκεκριμένα στό «Ἡ γυναίκα στή λειτουργική ζωή καί ἐνοριακή διακονία τῆς Ἐκκκλησίας».

56 55 Σύμφωνα μέ τήν εὐχή τῆς χειροτονίας 79 (δηλαδή σύμφωνα μέ τήν πιό αὐθεντική διατύπωση), ἡ Ἐκκλησία ἀπαιτεῖ ὁ ἱερέας νά εἶναι ἄξιος: α) νά παρίσταται τῷ ἁγίῳ θυσιαστηρίῳ β) νά κηρύσσει τό Εὐαγγέλιο τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ γ) νά ἱερουργεῖ τόν λόγο τῆς ἀληθείας τοῦ Χριστοῦ δ) νά προσφέρει δῶρα καί θυσίες στόν Θεό ε) νά ἀνακαινίζει τόν λαό. Αὐτά ἀπαιτοῦν ὑψηλή στάθμη ἀνθρωπίνων ἱκανοτήτων, ἁγιότητα βίου, καρδιά γεμάτη ζέση, φρόνημα ἔνθεο. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ ἱερωσύνη ἀπαιτεῖ ἐσωτερική καί ἐξωτερική κατάσταση ὑψηλοῦ πνευματικοῦ ἐπιπέδου: διότι ἄγγελος Κυρίου ἐστί (Μαλ. 2, 7) ὁ ἱερεύς» Η' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (18-20 Σεπτεμβρίου Συνεδριακό Κέντρο Ἱ. Μητροπόλεως Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ, Βόλος) Θέμα: «ΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΝ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ Κεφάλαιον ἑορτῆς μνήμη Θεοῦ» Γιά ἄλλη μία φορά ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, παραμένοντας πιστή στή στόχευση τῶν Λειτουργικῶν Συμποσίων, δηλαδή τήν κατάρτιση τῶν ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας πάνω στά μελετώμενα θέματα καί τήν δι αὐτῶν πρόσκληση πρός τούς πιστούς νά γίνουν συμμέτοχοι τῶν ἐν τῇ λατρείᾳ τελουμένων καί τοῦ βαθύτερου νοήματός τους, ἐπέλεξε ὡς θέμα του Η Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων «Τό Χριστιανικό Ἑορτολόγιο». Ἔτσι, λοιπόν, στό Συμπόσιο αὐτό καί μέ τίς Εἰσηγήσεις 81 πού ἀνετέθησαν στούς εἰδικούς Ὁμιλητές ἐπιχειρήθηκε ἡ μελέτη τοῦ θέματος τῶν χριστιανικῶν ἑορτῶν καί 79 «Ὁ Θεός, ὁ μέγας ἐν δυνάμει καί ἀνεξιχνίαστος ἐν συνέσει, ὁ θαυμαστός ἐν βουλαῖς ὑπέρ τούς υἱούς τῶν ἀνθρώπων αὐτός, Κύριε, καί τοῦτον, ὅν εὐδόκησας τόν τοῦ πρεσβυτέρου ὑπεισελθεῖν βαθμόν, πλήρωσον τῆς τοῦ ἁγίου σου Πνεύματος δωρεᾶς, ἵνα γένηται ἄξιος παρεστάναι ἀμέμπτως τῷ θυσιαστηρίῳ σου, κηρύσσειν τό εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας σου, ἱερουργεῖν τόν λόγον τῆς ἀληθείας σου, προσφέρειν σοι δῶρα καί θυσίας πνευματικάς, ἀνακαινίζειν τόν λαόν σου διά τῆς τοῦ λουτροῦ παλιγγενεσίας...», Ἰ. Φουντούλη, Χειροτονία Πρεσβυτέρου, Κείμενα Λειτουργικῆς (4), β ἔκδοσις, Θεσσαλονίκη ( ) Μητροπολίτου Νικοπόλεως κυροῦ Μελετίου, Λογισμοί καί Ἀπολογισμοί, Σειρά Ὀρθόδοξη Μαρτυρία, ἀριθμ. 97, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2007, σ Εἰσηγήσεις: α) Ἰωάννου Φουντούλη, Γένεσις τῶν χριστιανικῶν ἑορτῶν, β) Δημητρίου Καϊμάκη, Οἱ ἑορτές τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, γ) Παναγιώτη Παχᾶ, Οἱ ἑλληνορωμαϊκές ἑορτές, δ) Παναγιώτη Σκαλτςῆ, Ἡ ἑορτή τοῦ Πάσχα, ε) Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη, Ἡ εορτή τῶν Χριστουγέννων - Θεοφανείων, στ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Οἱ ἑορτές τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ζ) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Οἱ ἑορτές τῆς Ἀναλήψεως καί τῆς Πεντηκοστῆς, η) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Ἡ ἑορτή τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου, θ) Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἡ Κυριακή, ι) Γεωργίου Φίλια, Οἱ Θεομητορικές ἑορτές, ια) Συμεών Πασχαλίδη, Οἱ ἑορτές τῶν ἁγίων, ιβ) Ἀρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου, Κοσμικές ἑορτές, ιγ) Διονυσίου Μπιλάλη Ἀνατολικιώτη, Λειτουργικαί καί τυπολογικαί συνέπειαι τῆς διορθώσεως τοῦ ἡμερολογίου, ιδ) Σεβ. Μητρ. Φθιώτιδος, Χριστιανικές ἑορτές καί σύγχρονη κοινωνία.

57 56 τῆς σημασίας τους στήν πνευματική ζωή τῶν πιστῶν. Κι αὐτό γιατί οἱ ἑορτές τῆς Ἐκκλησίας δέν ἔχουν ἀναμνηστικό - ἐπετειακό χαρακτήρα, ἀλλά στοχεύουν στό νά ὁδηγήσουν τόν ἄνθρωπο στή βίωση - οἰκείωση τοῦ ἑορταζομένου γεγονότος. Ἑπομένως, εἶναι πολύ σημαντικό νά μελετηθεῖ τό θέμα ὄχι μόνο γιά τά βαθιά θεολογικά νοήματα τῶν ἑορτῶν τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί γιά τόν παιδαγωγικό - διδακτικό χαρακτήρα τους καθώς «περιέχεται σ αὐτές ἡ διδασκαλία καί τό ἦθος τῆς Ἐκκλησίας» 82. Εἶναι δέ σημαντικό ν ἀναφέρουμε ὅτι οἱ βασικοί ἄξονες μελέτης τοῦ θέματος θά εἶναι: «α) ἡ γένεση τῶν χριστιανικῶν ἑορτῶν, ὅπως τοῦ Πάσχα, τῆς Κυριακῆς καί τῶν λοιπῶν Δεσποτικῶν, τῶν Θεομητορικῶν καί τῶν ἁγίων, β) ἡ σχέση τους μέ τίς ἑορτές τοῦ θρησκευτικοῦ περιβάλλοντος, τό ὁποῖο ἐπέδρασε στή διαμόρφωση καί ἐξέλιξή τους, ἤτοι τίς ἑορτές τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί αὐτές τοῦ ἑλληνορωμαϊκοῦ κόσμου καί γ) τό ποιμαντικῶς δέον γιά τήν συμμετοχή τῶν πιστῶν σ αὐτές» 83. Τά διατυπωθέντα πορίσματα τῶν εἰσηγήσεων καί οἱ διαμορφωθεῖσες προτάσεις συνοψίζονται ὡς ἑξῆς 84 : Α. ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ 1. Κάθε θρησκεία καί κάθε κοινωνία ἔχει ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων τίς δικές της ἑορτές. Στήν Ἐκκλησία οἱ ἑορτές ἔχουν σωτηριολογικό χαρακτῆρα καί καλοῦν τόν πιστό νά γίνει μέτοχος καί «κοινωνός θείας φύσεως» (Α' Πέτρου α', 4). Κάθε ἑορτή κατά τήν ὀρθόδοξη θεολογία καί πνευματικότητα, συγκεφαλαιώνει τόν χρόνο σέ μία στιγμή καί ὡς ἱστορική ἀνάμνηση λειτουργεῖ ὡς συγκεκριμένη πρακτική κοινωνίας τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό. 2. Ἡ Ἐκκλησία μεταμορφώνει τόν χρόνο διά τοῦ ἑορτολογίου Της ἔτσι ὥστε ἡ ζωή τοῦ ἀνθρώπου νά γίνεται μία διαρκής ἑορτή, ἀφοῦ συνεχῶς ζεῖ ὡς διαρκές παρόν τά γεγονότα τῆς ζωῆς τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί προγεύεται ἀπό τώρα τήν βασιλεία Του. 3. Στό χριστιανικό ἑορτολόγιο «ἐπεβίωσαν» ἑορτολογικά στοιχεῖα τῆς προχριστιανικῆς ἐποχῆς, τά ὁποῖα ἡ Ἐκκλησία μέ ἀληθῶς θεία σοφία καί σύνεση προσέλαβε καί ἔδωσε σ αὐτά νέο νόημα, κατά τό «τά ἀρχαῖα παρῆλθεν, ἰδού γέγονε καινά τά πάντα» (Β Κορ. 5, 17). 4. Οἱ ἑορτές τῆς Ἐκκλησίας συνδέονται μέ τίς ἑορτές τοῦ ἀρχαίου Ἰσραήλ ὡς ἑξῆς: μέ τόν τρόπο τελέσεώς τους, μέ τόν ἀγροτικό χαρακτῆρα τῆς ζωῆς τῶν Ἰσραηλιτῶν καί μέ τά γεγονότα πού ἀναφέρονται στήν ἱστορία τοῦ ἰσραηλιτικοῦ λαοῦ. 5. Οἱ ἑορτές τοῦ ἀθηναϊκοῦ εἰδωλολατρικοῦ ἑορτολογίου, τῶν κλασσικῶν χρόνων, εἶχαν θρησκευτικό, πολιτικό καί ἀγροτικό χαρακτῆρα καί ἀρχικά ἦσαν ἱερουργίες μαγικῆς φύσεως. Ἐξ αὐτῶν 82 Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἡ ἔννοια τῶν ἑορτῶν τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ σημασία τους γιά τήν Πνευματική Ζωή, Ἀθήνα 1987, σ. 7 κ.ἑξ. 83 Πρακτικά Η Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Τό Χριστιανικόν Ἑορτολόγιον - Κεφάλαιον ἑορτῆς μνήμη Θεοῦ, Προσφώνηση Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, Προέδρου τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ἔκδ. Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, τόμος ὑπ ἀριθμ. 15, Ἀθήνα 2007, σ Ὅ.π., σ

58 57 ἡ Ἐκκλησία ἄλλες ἀπέρριψε καί ἄλλες νοηματοδότησε κατά τήν εὐαγγελική διδασκαλία. 6. Τήν διαφορά τῶν ἑορτῶν τῆς Ἐκκλησίας τόσο ἀπό τίς ἰουδαϊκές ὅσο καί ἀπό τίς εἰδωλολατρικές σημειώνει μέ καθαρό καί διαφωτιστικό λόγο ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος: «Ἑορτάζει καί Ἰουδαῖος, ἀλλά κατά τό γράμμα τόν γάρ σωματικόν διώκων νόμον, εἰς τόν πνευματικόν νόμον οὐκ ἔφθασεν. Ἑορτάζει καί ἕλλην (δηλ. εἰδωλολάτρης), ἀλλά κατά τό σῶμα καί τούς ἑαυτούς τε θεούς τε καί δαίμονας ὧν οἱ μέν εἰσι παθῶν δημιουργοί κατ' αὐτούς ἐκείνους, οἱ δέ ἐκ παθῶν ἐτιμήθησαν. Διά τοῦτο ἐμπαθές αὐτῶν τό ἑορτάζειν ἵνα ᾖ θεοῦ τιμή τό ἁμαρτάνειν, πρός ὅν καταφεύγει τό πάθος, ὡς σεμνολόγημα. Ἑορτάζομεν καί ἡμεῖς ἀλλ ὡς δοκεῖ τῷ Πνεύματι. Δοκεῖ δέ, εἰ λέγοντάς τι τῶν δεόντων, ἤ πράττοντας. Καί τοῦτο ἐστί τό ἑορτάζειν ἡμῶν, ψυχῇ τε θησαυρῖσαι τῶν ἐστώτων καί κρατουμένων, ἀλλά μή τῶν ὑποχωρούντων καί λυομένων καί μικρά σαινόντων (δηλ. εὐχαριστούντων) τήν αἴσθησιν, τά πλείω δέ λυμαινόντων τε καί βλαπτόντων κατά γε τόν ἐμόν λόγον» (Λόγος ΜΑ', Εἰς τήν Πεντηκοστήν, ΕΠΕ 5, 114). Τό ἑορτολόγιο διαμορφώθηκε κατά βάσιν στήν Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί συμπληρώθηκε μέ τίς μνῆμες τῶν ἁγίων, τίς συνάξεις, τίς μεταθέσεις ἑορτῶν, τούς κύκλους προεορτίων καί μεθεόρτων ἡμερῶν (συνήθως ὀκταημέρων). Ὁ «ἀκίνητος ἑορτολογικός κύκλος» τῆς Ἐκκλησίας ἀποτελεῖται ἀπό τίς ἑορτές πού καθορίστηκαν ἀνεξάρτητα ἀπό τό ἰουδαϊκό ἡμερολόγιο, σέ σταθερή συμβατική ἡμερομηνία τοῦ ρωμαϊκοῦ ἡλιακοῦ ἡμερολογίου. Ὁ κύκλος τῶν ἀρχαιοτέρων ἑορτῶν, πού ἔχει ὡς κέντρο τήν ἑορτή τοῦ Πάσχα, ἀποκαλεῖται «κινητός ἑορτολογικός κύκλος» καί ἐπηρεάζεται ἀπό τό τότε ἰουδαϊκό σεληνιακό ἡμερολόγιο. Ἡ πανήγυρις τοῦ χριστιανικοῦ Πάσχα, πού ἑορτάζετο ἀπό τήν ἐποχή τῶν Ἀποστόλων, εἶναι ἡ παλαιότερη καί λαμπρότερη ἑορτή τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἑορτολογίου μέ ρίζες ἰουδαϊκές. Ὁ χρόνος τελέσεως τοῦ Πάσχα ρυθμίστηκε ἀπό τήν Α' Οἰκουμενική Σύνοδο. Πληρέστερη εἰκόνα τῆς ἑορτῆς τοῦ Πάσχα ἔχουμε σέ κείμενα τῶν τρίτου, τετάρτου καί πέμπτου αἰώνων, περίοδο κατά τήν ὁποίαν διαμορφώθηκε ἡ Μεγάλη Ἑβδομάδα καί ἡ περίοδος τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Ὁ περί τήν ἑορτήν τοῦ Πάσχα λειτουργικός πλοῦτος τῆς Ἐκκλησίας τῶν Ἱεροσολύμων αὐξήθηκε μέ τή λατρευτική πράξη τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Κατά τήν ὑστεροβυζαντινή περίοδο, ἡ ἀρχαία ἑνιαῖα ὁλονύκτιος ἀκολουθία τοῦ Πάσχα διασπάστηκε στόν ἑσπερινό μέ τή θεία λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, πού μεταφέρθηκε τό πρωί τοῦ Μ. Σαββάτου καί στό Μεσονυκτικό, τόν Ὄρθρο καί τήν θεία λειτουργία τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, πού παρέμεινε τό πρωί τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα. Οἱ ἑορτές τῆς Ἀναλήψεως καί τῆς Πεντηκοστῆς κλείνουν τήν πασχαλινή ἑορταστική περίοδο, ἡ ὁποία ἀπό τήν ἐποχή τῆς πρώτης Ἐκκλησίας διαρκοῦσε πενήντα ἡμέρες, κατά τό πρότυπο τῆς Παλαιοδιαθηκικῆς παραδόσεως τῆς ἑορτῆς τῆς Πεντηκοστῆς ἤ τῶν ἑπτά ἑβδομάδων τοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ ἑβραϊκοῦ Πάσχα. Ἡ ἀκολουθία τῆς Γονυκλισίας δηλώνει τό τέλος τῆς πασχαλίου περιόδου, κατά τήν ὁποία ἀπαγορευόταν ἡ γονυκλισία. Οἱ εὐχές τῆς ἀκολουθίας τῆς Γονυκλισίας συνδέονται μέ τήν ἐν μετανοίᾳ προσευχή τῶν χριστιανῶν, τήν μνήμη τῶν κεκοιμημένων καί τήν ἐσχατολογική θεώρηση τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Ἡ Κυριακή, ἡ ἀρχαιότερη ἑορτή μαζί μέ τό Πάσχα, ἀπετέλεσε μία ἑβδομαδιαία ἀναστάσιμη δεσποτική ἑορτή, ἡμέρα λατρείας, ἀργίας καί ἁγιασμοῦ. Εἶναι ἡ κατ ἐξοχήν ἡμέρα εὐχαριστιακῆς συνάξεως, πού τιμᾶται μέ ἰδιαίτερα προνόμια (ἀπαγόρευση νηστείας, γονυκλισίας, μνημοσύνων).

59 58 Τά Χριστούγεννα καί τά Θεοφάνεια συνεορτάζοντο κατά τήν 6ην Ἰανουαρίου. Ὁ διαχωρισμός τους καί ἡ μετάθεση τῶν Χριστουγέννων στίς 25 Δεκεμβρίου ἐπραγματοποιήθη κατά τόν 4ο αἰώνα. Ὁ ἑορτασμός τῶν δύο γεγονότων τῆς ζωῆς τοῦ Κυρίου ἀπετέλεσε ἀφορμή κατηχήσεως τῶν πιστῶν καί ἀναιρέσεως τῆς πλάνης τῶν αἱρετικῶν καί τῶν κατηγοριῶν τῶν εἰδωλολατρῶν. Τά Χριστούγεννα ἀπετέλεσαν καί τή βάση καθορισμοῦ ὁρισμένων ἄλλων ἑορτῶν (Περιτομῆς, Ὑπαπαντῆς, Εὐαγγελισμοῦ, Συλλήψεως καί Γενεσίου τοῦ Προδρόμου). Ἡ ἑορτή τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καθιερώθηκε μετά τόν 4ο αἰῶνα στήν Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων στά πλαίσια τῆς ἀναπτύξεως τοῦ ἑορτολογίου κατά τήν μετακωνσταντίνεια περίοδο, ἀπ ὅπου διεδόθη προοδευτικά στόν ὑπόλοιπο χριστιανικό κόσμο. Βασικός παράγων καθιερώσεως τῆς ἑορτῆς ὑπῆρξε ἡ ἀνάμνηση τῶν ἐγκαινίων τοῦ χριστιανικοῦ ναοῦ στό ὄρος Θαβώρ, ὅπου κατά τήν παράδοση ἔγινε τό θαῦμα τῆς Μεταμορφώσεως. Καθιερώθηκε δέ νά ἑορτάζεται κατά τήν 6ην Αὐγούστου, ὥστε νά μεσολαβεῖ ἡ περίοδος τεσσαράκοντα ἡμερῶν πρίν ἀπό τήν ἑορτή τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, κατά τόν τύπο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς. Ἡ ἑορτή προσέλαβε ἰδιαίτερη σημασία μέ τίς ἡσυχαστικές ἔριδες τοῦ 14ου αἰῶνος, κατά τίς ὁποῖες τονίσθηκε ἡ περί ἀκτίστων ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ. Ἀπό τήν ἀποστολική ἐποχή οἱ πιστοί τιμοῦσαν τήν Θεοτόκο. Οἱ θεομητορικές ἑορτές ὅμως εἰσήχθηκαν καί διαμορφώθηκαν σταδιακά ἀπό τόν 4ο αἰῶνα, ἔχουν ὡς πηγές βιβλικά καί ἐξωβιβλικά κείμενα καί ἀπετέλεσαν κατά τήν ἱστορική πορεία τῆς Ἐκκλησίας ἀφορμή ἀνακεφαλαιώσεως τῆς θεολογίας περί «τοῦ μεγάλου μυστηρίου» (Α' Τιμ. 3, 16) τῆς θείας οἰκονομίας γιά τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ τιμητική προσκύνηση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ εἰσήχθη στό ἑορτολόγιο ἀπό τά Ἱεροσόλυμα καί διεδόθη μέσῳ τῆς Κωνσταντινουπόλεως σέ ὅλη τή χριστιανική οἰκουμένη. Ἡ εἴσοδος τῶν ἑορτῶν τῶν ἁγίων στό ἑορτολόγιο τῆς Ἐκκλησίας εἶναι φαινόμενο πρώιμο καί γνωρίζει τίς ἀπαρχές της στίς «γενέθλιες ἡμέρες» τῶν μαρτύρων, δηλαδή τήν ἡμέρα τοῦ μαρτυρικοῦ θανάτου τους. Τό ἑορτολόγιο ἀκολουθεῖ μία διαρκῆ ἐξέλιξη καθ' ὅλη τήν προβυζαντινή, βυζαντινή καί μεταβυζαντινή περίοδο, πού καταγράφεται στίς χειρόγραφες ἤ ἔντυπες ὑμνοαγιολογικές πηγές καί συλλογές. Διδάσκει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ὅτι «αἱ τῶν μαρτύρων ἑορταί οὐκ ἐν τῇ περιόδῳ τῶν ἡμερῶν μόνον, ἀλλά καί τῇ γνώμῃ τῶν ἐπιτελούντων κρίνονται» (Ὁμιλία εἰς τούς Μάρτυρας Α', ΕΠΕ 36, 568). Δηλαδή ἡ ἑορτή τοῦ ἁγίου ἀποδεικνύεται ὄχι μόνο ἀπό τήν περίοδο, δηλαδή τήν διάρκεια τῆς ἑορτῆς, ἀλλά καί ἀπό τό ἐάν ὁ ἑορτάζων πιστός συμφωνεῖ μέ τό φρόνημα, τήν ζωή καί τό ἦθος τοῦ ἁγίου. Περιεχόμενο καί σκοπός κάθε χριστιανικῆς ἑορτῆς εἶναι ἡ βίωση τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ καί ἡ πρόγευση τῆς αἰώνιας Βασιλείας Του. Ἑορτή χωρίς τήν τέλεσιν τοῦ Μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας δέν εἶναι ἑορτή. Ἡ συμμετοχή τοῦ πιστοῦ στό Μυστήριο τῆς φιλανθρωπίας τοῦ Σωτῆρος καθιστᾶ τήν ἑορτή κλήση σωτηρίας καί ἁγιασμοῦ. Ἐξ αὐτοῦ κρίνεται ἀπαραίτητη ἡ προετοιμασία διά μετανοίας καί καθάρσεως, ὥστε ἡ ἑορτή νά γίνει κοινωνία θείας ζωῆς. Ἡ διόρθωση τοῦ εἰδωλολατρικοῦ ἰουλιανοῦ ἡμερολογίου τό 1924 δημιούργησε νέες περιπτώσεις Τυπικοῦ, κυρίως κατά τήν περίοδο τοῦ Τριωδίου καί τοῦ Πεντηκοσταρίου, τίς ὁποῖες ἀντιμετώπισε ἡ Ἐκκλησία μας κανονικῶς καί μετά διακρίσεως. Ἡ ἑορτή εἶναι γεγονός ἐκκλησιαστικό καί ταυτόχρονα κοινωνική ἀνάγκη πού φέρνει σέ ἐπαφή τήν Ἐκκλησία μέ τόν κόσμο. Ἡ ἐπαφή αὐτή διαταράσσεται ἀφ ἑνός μέν ἀπό τήν τάση τοῦ κόσμου νά

60 59 ἀποστασιοποιεῖται ἀπό τίς χριστιανικές ἑορτές καί νά δημιουργεῖ δικές του καινές καί κενές ἑορτές, ἀφ ἑτέρου δέ ἀπό τόν κίνδυνο ἡ Ἐκκλησία νά ἐπηρεασθεῖ ἀπό τό πνεῦμα τοῦ κόσμου καί νά χαθεῖ τό ἀληθινό περιεχόμενο καί μήνυμα τῆς ἑορτῆς. Κάθε ἑορτή λειτουργεῖ συγχρόνως καί ὡς οἰκονομικός καί ἐμπορικός παράγων. Δέν εἶναι ὅμως δυνατόν οὔτε ἐπιτρεπτόν τό ἐμπόριο νά γίνει κέντρο τῆς ἑορτῆς ἤ, τό χειρότερο, ὁ Ναός, ὁ τόπος τῆς λατρείας τοῦ Θεοῦ, νά γίνει «οἶκος ἐμπορίου» (Ἰωάν. β, 16). Ὅ,τι ἔχει σχέση μέ χρήματα πρέπει νά ἀναφέρεται κυρίως στήν ἄσκηση τῆς φιλανθρωπίας ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἀλλοίωση τοῦ φρονήματος τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας εἶναι ἡ κυρία αἰτία ἀπώλειας τοῦ νοήματος τῶν ἑορτῶν τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἑορτή ἔχει καθαρά πνευματικό περιεχόμενο καί οἱ πιστοί πού θέλουν νά συμμετέχουν σ αὐτήν πρέπει νά ἑορτάζουν πνευματικά. Ἑορτές πού ἐπιδίδονται στήν «μοχθηρά μελωδία», στίς οἰνοποσίες καί στήν ἐπίδειξη δέν εἶναι χριστιανικές ἑορτές. Τονίζει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος «ἑορτή διά τοῦτο γίνεται, οὐχ ἵνα ἀσχημονῶμεν οὐχ ἵνα ἁμαρτήματα συνάγωμεν, ἀλλ ἵνα καί τά ὄντα ἀναιρῶμεν» (Ὁμιλία ΚΖ' εἰς τήν Α' πρός Κορινθίους, ΕΠΕ 184, 208). Καί «ἑορτή ἀγαθῶν ἔργων ἐστίν ἐπίδειξις καί ψυχῆς εὐλάβεια καί πολιτείας ἀκρίβεια. Κἄν ταῦτα ἔχῃς διαπαντός ἑορτάζειν δυνήσῃ καί διά παντός προσιέναι» (Ὁμιλία ΚΗ' εἰς τήν Α' πρός Κορινθίους, ΕΠΕ 18Α). Ὅταν οἱ ἑορτές ἐκκοσμικεύονται καί ὁ ζῆλος τῶν πιστῶν ἐξαντλεῖται στά ἐξωτερικά, προκαλεῖται ψυχική κόπωση στούς πιστούς ἀπό τήν μή ἱκανοποίηση τῶν ἐσωτερικῶν ἀναγκῶν καί αἰτημάτων τους. Ἑορτή χωρίς πνευματικό περιεχόμενο, χωρίς κατάνυξη καί μετάνοια, χωρίς ταπείνωση καί φιλανθρωπία καταντᾶ ψυχική ταλαιπωρία καί συντελεῖ στήν ἐμφάνιση ὑποκαταστάτων εὐλαβείας καί στή δημιουργία προλήψεων καί δεισιδαιμονιῶν. Ἡ πλήξη, ἡ μοναξιά, ἡ ἀνασφάλεια, καί γενικότερα ἡ κρίση μέσα στήν ὁποία ζεῖ ὁ σημερινός ἄνθρωπος ὀφείλονται κατά μέγα μέρος στήν ἔλλειψη περιεχομένου καί νοήματος ζωῆς, τό ὁποῖο προσφέρουν οἱ ἑορτές. Ἀπό πολλούς παράγοντες ὑπονομεύονται οἱ ἐκκλησιαστικές ἑορτές μέχρι καταργήσεώς των. Ἡ προσπάθεια αὐτή ἐκφράζει ἀπόλυτα τό μοντέλο τῆς σύγχρονης κοινωνίας, ἡ ὁποία δίδοντας βαρύτητα στή δημιουργία οἰκονομικῶν προτύπων ἀποϊεροποιεῖται συνεχῶς καί ἀπομακρύνεται ἀπό τό εὐαγγελικό ἦθος. Στήν ἀπομάκρυνση τοῦ λαοῦ συντελοῦν καί ἄλλοι ἐργασιακοί, γεωγραφικοί, ψυχολογικοί καί οἰκονομικοί παράγοντες. Μέ τίς κοσμικές ἑορτές ὁ ἄνθρωπος ἐπιχειρεῖ νά ἱκανοποιήσει τίς ὑπαρξιακές του ἀνάγκες γιά ἑορτασμό ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ὑποβάθμιση τῶν χριστιανικῶν ἑορτῶν σέ κοσμικές ἐκδηλώσεις ὀφείλεται τόσο στήν ἐλλιπῆ κατήχηση τῶν πιστῶν, ὅσο καί στήν ἐκκοσμίκευση τῆς ζωῆς. Ἡ καθιέρωση τῶν κοσμικῶν ἑορτῶν, ἰδιαίτερα στήν ἐποχή μας, ἐποχή παγκοσμιοποίησης, ἐκκοσμίκευσης καί πολυπολιτισμικότητας, καθιστᾶ ἐμφανῆ τά ἀκόλουθα: α) Ἡ ἑορτή ἀποτελεῖ ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐναλλαγῆς τῆς ἐργασίας καί τῆς ἀνάπαυσης. Γιά νά ζήσει ὁ ἄνθρωπος, πρέπει νά ἐργαστεῖ. Ἀλλά δέν μπορεῖ νά ἐργάζεται χωρίς νά ἀναπαύεται. Σέ κάθε ἐποχή, σέ κάθε τόπο καί πολιτισμό αὐτός ὁ κανόνας παράγει τόν ρυθμό τῆς ἐργασίας καί τῆς ἀνάπαυσης. Ἐπιπλέον ὅμως, ἡ ἀνάπαυση, ἡ εὐκαιρία δηλαδή νά μήν ἐργάζεται κάποιος, βιώνεται ἀνέκαθεν ὡς χαρά. β) Ἡ ἀνάπτυξη τῆς ἑορτῆς ἀναδεικνύει τήν ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου γιά νόημα ζωῆς. Μέ τήν ἑορτή ὁ ἄνθρωπος νοηματοδοτεῖ τήν ἴδια τήν ἐργασία του καί ὁλόκληρη τή ζωή του. Ἀκριβῶς ἐδῶ, στήν ἐπιτακτική ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου ὄχι μόνο γιά ἀνάπαυση ἀλλά γιά χαρά καί νόημα, εὑρίσκεται ἡ ἀληθινή πηγή τοῦ ἑορτασμοῦ. Γι αὐτό ἄλλωστε καί ἡ ἑορτή διαθέτει μία μοναδική ἀνθεκτικότητα μέσα

61 60 στήν ἀνθρώπινη κοινωνία. Ἰδιαίτερα στήν πατρίδα μας ὁ παραδοσιακός τρόπος ἑορτασμοῦ καί τά ἀποδεκτά ἀπό τήν Ἐκκλησία ἔθιμα ἐμπλουτίζουν τίς ἑορτές ὡς γεγονότα ἀνακαινίσεως καί χαρᾶς. Β. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ «Τό Συμπόσιο κατέγραψε τίς ἐν συνεχείᾳ προτάσεις, οἱ ὁποῖες δύνανται νά ἀποτελέσουν ἀφορμή ποιμαντικοῦ προβληματισμοῦ ἀποσκοποῦντος στήν προβολή τοῦ νοήματος τῶν ἑορτῶν τῆς Ἐκκλησίας καί τήν συμμετοχή τῶν πιστῶν σ αὐτές. Γιά τήν λήψη τῶν ἀποφάσεων πού προσιδιάζουν σέ κάθε ἐνορία προτείνονται τά ἑξῆς: Οἱ ποιμένες ὀφείλουν νά προβάλλουν τίς ἀλήθειες τοῦ ἑορτολογικοῦ κύκλου τῆς Ἐκκλησίας, ὥστε οἱ πιστοί νά μετέχουν «μετ ἐπιγνώσεως» καί νά γνωρίζουν τί σημαίνει ἑορτή καί ποιός εἶναι ὁ σκοπός τῆς συμμετοχῆς τους στίς ἐκκλησιαστικές ἑορτές καί πανηγύρεις. Ὁ χαρακτήρας τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἑορτῶν εἶναι πρωτίστως «λογικός», ὅπως «λογική» εἶναι κάθε πτυχή τῆς χριστιανικῆς λατρείας καί τό περιεχόμενό τους εἶναι πνευματικό. Προφανῶς χρειάζεται μακρόχρονη καί ἐπίμονη ποιμαντική φροντίδα γιά νά γίνει βίωμα τοῦ λαοῦ νά ἑορτάζει «ὡς δοκεῖ τῷ πνεύματι» (ἅγ. Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, Λόγος ΜΑ εἰς τήν Πεντηκοστήν, ΕΠΕ 5, 114). Κακές συνήθειες πολλῶν ἐτῶν καί ἔθιμα πού ἀντίκεινται στήν εὐαγγελική ἀλήθεια δέν εἶναι εὔκολο νά κατακτηθοῦν αὐτομάτως. Γιά τόν λόγο αὐτό ἀπαιτεῖται προσεκτική καί διεξοδική προσπάθεια ἐνημέρωσης καί συνετή ἀντιμετώπιση τῶν πιστῶν ἀπό τούς ὑπευθύνους ποιμένες. Οἱ ποιμένες πρέπει νά εὕρουν τήν χρυσή τομή μεταξύ δύο ἀναγκῶν. Δέν εἶναι σωστό νά ἀπομονωθοῦν ἀπό τό κοινωνικό περιβάλλον στήν προσπάθειά τους νά διορθώσουν κληρονομημένες κακές συνήθειες, ἐνῶ πρέπει συγχρόνως νά μυσταγωγήσουν τούς πιστούς στά ἐνδότερα καί ὑψηλότερα τῆς πνευματικῆς ζωῆς καί λατρείας ἀπαλλάσσοντάς τους ἀπό τά «στοιχεῖα τοῦ κόσμου» (Γαλ. δ', 3). Οἱ ποιμένες ὀφείλουν νά ἐπισκοποῦν, ὥστε νά ἀποφεύγονται οἱ ὑπερβολές κατά τήν διάρκεια τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἑορτῶν, γιά νά μήν ἀλλοιώνεται ὁ «λογικός» καί πνευματικός χαρακτήρας τους καί νά εὐτελίζεται ἡ ἀξία τους ἀπό τό στολισμό τῶν Ἱερῶν Ναῶν, τήν διάρκεια τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, τήν ἔνταση τῶν μεγαφώνων, τά ἄμφια τῶν κληρικῶν, τά μελωδικά ἄσματα, τόν φωτισμόν τοῦ Ναοῦ, τήν διάρκειαν τῶν κωδωνοκρουσιῶν καί τοῦ κηρύγματος καί γενικότερα σέ κάθε τί πού συνδέεται μέ τήν ἑορτή, ὅπως εἶναι οἱ δεξιώσεις, οἱ πολιτιστικές ἐκδηλώσεις, ἡ διασκέδαση. Τό μέτρο εἶναι ὁ ἄριστος δρόμος γιά τήν σύνθεση καί προβολή τῶν λειτουργικῶν στοιχείων μίας ἑορτῆς. Ὅλα πρωτίστως ὀφείλουν νά γίνονται μέ εὐλάβεια καί σεβασμό πρός τήν ἱερή παράδοση, τό ἦθος, τήν πνευματικότητα καί τήν τάξη τῆς Ἐκκλησίας μας. Ὁμοίως οἱ ποιμένες ὀφείλουν νά ἐπιδεικνύουν προσοχή καί ἀνεκτικότητα πρός τούς συντελεστές τῆς ἑορτῆς καί τούς συνεργάτες τους, ὅπως ἐπίσης αὐτοκυριαρχία καί αἴσθημα εὐθύνης καί νά ἐμπνέουν μέ τό παράδειγμά τους τούς συνεργάτες τους, διότι ἡ κόπωση, οἱ εὐθύνες, οἱ παράλογες ἀπαιτήσεις κάποιων προσκυνητῶν προκαλοῦν φόρτιση μέ ἀποτέλεσμα τόν σκανδαλισμό τῶν χριστιανῶν, χωρίς οὐσιαστικό λόγο. Νά περιοριστοῦν στό ἐλάχιστο τά κυτία εἰσφορῶν τῶν πιστῶν ἐντός καί ἐκτός τῶν Ἱερῶν Ναῶν, διότι εἶναι ἀπαράδεκτη ἡ κατάσταση σέ κάθε σημεῖο τοῦ Ναοῦ ἤ κοντά στίς ἱερές εἰκόνες νά ὑπάρχουν κυτία εἰσφορῶν, γιά νά ὑπενθυμίζουν στούς προσκυνητές ὅτι ὀφείλουν νά συνεισφέρουν οἰκονομικά στίς πραγματικά ποικίλες ἀνάγκες πού ἔχει ἡ λειτουργία ἑνός ἐνοριακοῦ Ναοῦ ἤ μίας Ἱερᾶς Μονῆς. Παράλληλα μποροῦν νά ἐνημερώνονται οἱ προσκυνητές γιά τίς δραστηριότητες τοῦ ἐνοριακοῦ ἔργου μέ ἕνα καλαίσθητο καί προσεκτικά διατυπωμένο ἔντυπο καί νά ἀφήνονται ἐλεύθεροι νά

62 61 ἀποφασίζουν πότε καί πῶς θά συνεισφέρουν σέ αὐτό. Τά ἡμερολόγια, οἱ εἰκόνες ἤ τά διάφορα ἐνθύμια, πού πιθανόν διαθέτουν οἱ Ἱεροί Ναοί στούς προσκυνητές, θά πρέπει νά ἀπομακρυνθοῦν ἀπό τά παγκάρια ἤ τά τραπέζια ἐντός τοῦ Ναοῦ καί νά ἐκτίθενται σέ εἰδικό χῶρο ἐκθέσεως βιβλίων ἤ ἐργοχείρων, ὅπου θά ὑπάρχει ἡ ἐνημερωτική ἐπιγραφή ὅτι τά ἔσοδα διατίθενται γιά τούς φιλανθρωπικούς σκοπούς τῆς ἐνορίας. Ἐπίσης, πρέπει νά ἀπομακρύνονται ἀπό τούς Ἱερούς Ναούς ἐμπορικά περίπτερα εἰδῶν εὐλαβείας ἤ οἱουδήποτε ἄλλου εἴδους καί νά περιορίζονται σέ εἰδικό χῶρο ἐκτός τοῦ περιβόλου τοῦ Ναοῦ μέ τήν ἔνδειξη ὅτι δέν ἔχουν καμμία σχέση μέ τόν Ναό. Ὀφείλει νά γίνει ἕνας προσεκτικός χειρισμός τοῦ προβλήματος τῶν ἐπαιτῶν. Εἰδικότερα νά γίνει προσπάθεια παραπομπῆς ὅλων, καί τῶν χριστιανῶν πού θέλουν νά προσφέρουν τόν «ὀβολό» τους καί αὐτῶν πού ἔχουν ἀνάγκη βοηθείας, στίς φιλανθρωπικές κινήσεις τῶν ἐνοριῶν τους γιά μία συνολική ἀντιμετώπιση τοῦ προβλήματος. Νά διανέμεται σέ ὅλους τους πιστούς εἰδικό καί εὐπρεπές ἑορταστικό ἔντυπο μέ εὐχές γιά τήν ἑορτή καί πληροφορίες γιά τίς ἐνοριακές δραστηριότητες, γιά τό νόημα τῆς ἑορτῆς ἤ τόν βίο τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου. Ἀκόμη, μπορεῖ νά ὑπάρχει εἰδική προθήκη στόν Νάρθηκα μέ ἔντυπο ἐποικοδομητικό ὑλικό μέ τήν ἐμφανῆ ἔνδειξη ὅτι διανέμεται δωρεάν, Καλόν εἶναι καί συντελεῖ στήν σύσφιξη τῶν ἐνοριακῶν δεσμῶν ἡ ἀναζήτηση καί ἡ ἐπιστράτευση ἐθελοντῶν γιά τήν προετοιμασία καί τήν διεξαγωγή τῆς ἑορτῆς πέρα ἀπό τόν συνήθη κύκλο τῶν στενῶν συνεργατῶν τοῦ ἐνοριακοῦ ἔργου. Ἡ ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ ἐνοριακοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ πρέπει νά εἶναι ἡμέρα τῆς Ἐκκλησίας γιά ὅλα τά μέλη τῆς ἐνορίας καί ὁ ἐφευρετικός κληρικός μπορεῖ νά δρᾶ ἀφυπνιστικά, ὥστε ἡ ἑορτή νά εἶναι ἀληθῶς «μνήμη Θεοῦ» κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο (Λόγος ΛΘ' εἰς τά Φῶτα, ΕΠΕ 5, 90) γιά ὅλους. Ἰδιαίτερη μέριμνα πρέπει νά ληφθεῖ σέ ἐνορίες μέ ἀμιγῆ πληθυσμό ἐργατῶν, ἀγροτῶν ἤ ἄλλων εἰδικοτήτων, οἱ ὁποῖοι κατά περιόδους ἀναγκάζονται νά ἀπασχολοῦνται μακριά ἀπό τήν κατοικία τους, ὥστε νά οἰκονομοῦνται καί ἡ συμμετοχή στίς ἑορτές καί ἡ βιοποριστική ἀπασχόληση. Νά ἀξιοποιηθοῦν ποιμαντικά οἱ κοσμικές ἑορτές κατά τό πρότυπο τῆς ἐκκλησιαστικοποιήσεως ἤ ἐκχριστιανίσεως τῶν ἰουδαϊκῶν καί τῶν ἐθνικῶν ἑορτῶν κατά τούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες. Ὅταν μία κοινωνία, μέ τίς ποικίλες σκοπιμότητες πού ἀναπτύσσονται ἐντός της, συνθέτει μία ἑορτή, μποροῦμε νά ἀξιοποιήσουμε τίς ἐπιλογές της καί νά κινηθοῦμε μέ σοφία καί σύνεση στήν ἐκχριστιάνισή της. Ἐν σχέσει μέ τήν ἐφαρμογή τῶν διατάξεων τοῦ Τυπικοῦ προτείνονται τά ἑξῆς: α. Νά τηροῦνται πιστῶς οἱ διατάξεις τοῦ Τυπικοῦ καί νά μήν ἐνθαρρύνονται οἱ αὐθαιρεσίες, ὥστε νά ὑπάρχει εὐταξία στίς ἐκκλησιαστικές ἑορτές. β. Νά διδάσκεται ὑποχρεωτικά στίς Σχολές Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς ἡ Προθεωρία τοῦ Τυπικοῦ τοῦ Γ. Βιολάκη. γ. Νά ἐλέγχονται μέ προσοχή οἱ νέες Ἀκολουθίες πού κατατίθενται στήν Ἱερά Σύνοδο, ὡς πρός τήν πληρότητά τους στίς ὁδηγίες τοῦ Τυπικοῦ. δ. Νά μελετηθοῦν ἀπό Ἐπιτροπή εἰδικῶν οἱ ἐλλείψεις, οἱ παρατυπίες, τά λάθη καί οἱ τοπικῆς ἰσχύος διατάξεις τοῦ Τυπικοῦ καί νά ἀναπτυχθεῖ γιά τό θέμα αὐτό συνεργασία τῶν ἑλληνοφώνων Ἐκκλησιῶν, οἱ ὁποῖες κυρίως ἀκολουθοῦν τό Τυπικό τοῦ Γ. Βιολάκη, ὥστε νά ὑπάρχει ὁμόφωνη ἀντιμετώπιση τῶν προβλημάτων τοῦ Τυπικοῦ». Ὅλες οἱ Προτάσεις αὐτές πού προέκυψαν ἀπό τίς Εἰσηγήσεις καί τίς μετ αὐτῶν

63 62 προκληθεῖσες συζητήσεις μεταξύ τῶν συνέδρων εἶναι ἐντυπωσιακό ὅτι διακρίνονται γιά τόν πρακτικό τους χαρακτῆρα. Φαίνεται ὅτι ἡ διά τῶν Εἰσηγήσεων προηγηθεῖσα θεολογική ἀνάλυση τοῦ θέματος τοῦ Χριστιανικοῦ Ἑορτολογίου καί ἡ δι αὐτῆς ἀνάδειξη τῆς σημασίας τοῦ νοήματος τῶν ἑορτῶν στή ζωή τῶν πιστῶν ὁδήγησε στή διαπίστωση ὅτι ἡ σύγχρονη πραγματικότητα ἰδιαίτερα στίς Πανηγύρεις τῶν ἐνοριῶν εἶναι τουλάχιστον προβληματική καί ἀπαιτεῖται νά δοθοῦν πρακτικές λύσεις, ὥστε ν ἀποκαθαρθοῦν οἱ ἑορταστικές ἐκδηλώσεις ἀπό «φορτία», πού ἐμποδίζουν τή βίωση τοῦ ἑορταζομένου γεγονότος ἀπό τούς πιστούς. Ἄν μάλιστα λάβουμε ὑπόψη μας ὅτι ἀπό τή διενέργεια τοῦ Συμποσίου μέχρι σήμερα μεσολάβησαν δέκα (10) χρόνια, μέσα στά ὁποῖα ἐπισυνέβη στή χώρα μας καί ἡ οἰκονομική κρίση, ἡ ὁποία δημιούργησε καί στή διαχείριση τῶν Ἱερῶν Ναῶν πολλά οἰκονομικά προβλήματα, τότε εὔκολα συμπεραίνουμε ὅτι οἱ Προτάσεις τοῦ Συμποσίου ἀποκτοῦν ίδαίτερο ἐνδιαφέρον. Γιατί οἱ Προτάσεις αὐτές στοχεύουν στό νά διορθωθοῦν οἱ καταστάσεις ἐκεῖνες πού ἐμποδίζουν τίς Πανηγύρεις καί τίς μεγάλες ἑορτές νά βιώνονται ἀπό τούς πιστούς μέ τό πραγματικό πνευματικό τους περιεχόμενο. Θά πρέπει οἱ ἱερεῖς καί οἱ λοιποί συνεργάτες τους στίς ἐνορίες νά βλέπουν τίς μεγάλες ἑορτές καί Πανηγύρεις τῶν Ἱερῶν Ναῶν, κατά τίς ὁποῖες συγκεντρώνεται μεγάλος ἀριθμός πιστῶν στούς Ναούς, μόνο ὡς πνευματικές εὐκαιρίες γιά ὅλους νά βιώσουν τά ὑψηλά νοήματα τῶν ἑορτῶν, νά διδαχθοῦν ἀπό αὐτά καί να καταφέρουν νά καταστήσουν μετόχους αὐτῶν τῶν νοημάτων ὅσο τό δυνατόν περισσοτέρους ἀνθρώπους. Καί, γιά νά γίνει αὐτό, πρέπει νά ἑστιάσουμε στό λατρευτικό πρόγραμμα καί ὄχι σέ ἄλλα πράγματα πού ἐν τέλει μᾶς ἐμποδίζουν νά βιώσουμε πνευματικά τήν ἐπιτελούμενη ἑορτή καί πανήγυρη. Πολύ χαρακτηριστικό καί, νομίζω, σχετικό και ωφέλιμο σέ σχέση μέ τό θέμα αὐτό εἶναι καί αὐτό πού ἀναφέρεται περί τῶν ἑορτῶν στήν Κλίμακα τοῦ Ἰωάννου: «Κάποια θεοφιλὴς ψυχὴ μοῦ διηγήθηκε ὅτι πάντοτε, ἰδιαιτέρως ὅμως στὶς ἐτήσιες καὶ Δεσποτικὲς ἑορτές, ὁ Θεὸς ἀμείβει τοὺς δούλους Του μὲ δωρεές» 85 καί τό σχετικό σχόλιο περί τῆς ὡς ἄνω πεποίθησης τοῦ ὁσίου Ἰωάννου τοῦ συγγραφέως τῆς Κλίμακος: «... στὴν Ὀρθόδοξο ἀσκητικὴ παράδοση εἶναι κοινὴ πίστις ὅτι σὲ ἁγίους τόπους ἢ σὲ ἱερὲς χρονικὲς περιόδους (δεσποτικές, θεομητορικὲς ἑορτές κ. λπ.), ἡ Χάρις προσφέρεται πλουσιωτέρα καὶ ἡ θεία μέθεξις παρουσιάζεται ἐντονωτέρα...» Κλῖμαξ Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου, Εἰσαγωγή-Κείμενον-Μετάφρασις-Σχόλια-Πίνακες ὑπό Ἀρχιμ. Ἰγνατίου, Λόγος εἰς τόν Ποιμένα, ἔκδ. Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Παρακλήτου, Ὡρωπός Ἀττικῆς, (γ ) 1986, σ Κλῖμαξ Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου, ὅ.π., σχόλιο (3), σ. 434.

64 63 9. Θ' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (5-7 Νοεμβρίου Ἱ. Μ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ, Βόλος) Θέμα: «Τὸ μυστήριον τοῦ θανάτου εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας - Κηδεύσωμεν τούς ἀπελθόντας ὡς καί ἡμῖν καί αὐτοῖς συμφέρει πρός δόξαν Θεοῦ» Ἡ ἐπιλογή τοῦ θέματος ὀφείλεται ἀσφαλῶς στή διαρκῆ καί ἐπισταμένη μέριμνα τῆς Ἐπιτροπῆς νά μελετηθοῦν τά οὐσιώδη θέματα λατρείας τῆς Ἐκκλησίας. Ἔτσι, στό Συμπόσιο αὐτό ἐπιλέχθηκε τό θέμα τοῦ μυστηρίου τοῦ θανάτου, στό ὁποῖο ἀπαντῶνται δυσκολίες στήν ποιμαντική διαχείρισή του ἀλλά καί στήν κατανόηση καί βίωσή του ἀπό μέρους τῶν πιστῶν. Τά πλαίσια μέσα στά ὁποῖα θά μελετηθεῖ τό θέμα ξεκάθαρα διατυπώνει ὁ Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς, Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, στήν Προσφώνησή του καί εἶναι τά ἑξῆς: «Ἡ ταφή τῶν πιστῶν, οἱ ἐπιτάφιοι καί οἱ ἐπιμνημόσυνες τελετές ρυθμίζονται καί νοηματοδοτοῦνται ἐκ τῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας μας περί τῶν ἐσχάτων. Ἰδιατέρως μάλιστα: Περί τῆς γενικῆς ἀναστάσεως. Περί τῆς μελλούσης κρίσεως. Περί τῆς αἰωνίου ζωῆς» 87. Οἱ ἐργασίες τοῦ Συμποσίου πραγματοποιήθηκαν μέσα σέ συγκινησιακά φορτισμένο κλίμα λόγῳ τῆς ἀσθενείας τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου ( ), ὁ ὁποῖος ἐπειδή δέν κατέστη δυνατόν νά παρευρεθεῖ, ἀπέστειλε τήν Εἰσαγωγική του Ὁμιλία 88 στούς συντελεστές τοῦ Συμποσίου. Εἶναι, ἐπίσης, γεγονός ὅτι τό θέμα τοῦ Συμποσίου εἶχε ἐπιβαρυνθεῖ καί μέ ἄλλα «φορτία», ὅπως τήν ὁλοένα καί αὐξανόμενη κοινωνική ζύμωση πάνω σέ θέματα πού ἅπτονται τῆς συλλογιστικῆς τοῦ ἐξεταζομένου Συμποσίου, δηλαδή τό θέμα τῆς καύσης τῶν νεκρῶν 89, τῆς ὑποβοηθούμενης εὐθανασίας, τῆς κηδεύσεως τῶν αὐτοχείρων 90 κ.ἄ. 87 Πρακτικά Θ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, «Τό Μυστήριον τοῦ θανάτου εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας», Προσφώνηση Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, Προέδρου τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ἔκδ. Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, τόμος ὑπ ἀριθμ. 19, Ἀθήνα 2009, σ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου ( ), Το μυστήριον του θανάτου στην λατρεία της Εκκλησίας, ὅ.π., σ Ὑπ ἀριθμ. 2734/ ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου: «Περί τῆς καύσεως τῶν νεκρῶν». 90 Ὑπ ἀριθμ. 2712/ ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου: «Περί τοῦ ἀπό κανονικῆς ἐπόψεως ἐπιτρεπτοῦ τῆς ἐκκλησιαστικῆς κηδεύσεως τῶν αὐτοχείρων».

65 64 Γιά ὅλα τά παραπάνω ὑπῆρχε ἡ αἴσθηση ὅτι ἔπρεπε ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως καί διά τοῦ ἐν λόγῳ Συμποσίου νά τοποθετηθεῖ καί νά εἰσηγηθεῖ σχετικά πρός τήν Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἀξιοσημείωτο ἐπίσης εἶναι ὅτι εἶναι τό πρῶτο Λειτουργικό Συμπόσιο, τό ὁποῖο χαρακτηρίζεται ἀπό τήν ἀπουσία τοῦ Ἰωάννου Φουντούλη, ὁ ὁποῖος ἐξεδήμησε στίς 24 Ἰανουαρίου τοῦ Ἡ μέχρι τοῦδε συμβολή του στό ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς καί στά ἐν γένει λειτουργικά δρώμενα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὅπως ὁμολογεῖται ἀπό πάντες τούς εἰδικούς ἐπιστήμονες, ὑπῆρξε σημαντική 91. Μελετῶντας, λοιπόν, προσεκτικά τίς Εἰσηγήσεις 92, τά ἰδιαιτέρως ἀναλυτικά Πορίσματα καί τίς ἐξ αὐτῶν προκύπτουσες Προτάσεις στίς ὁποῖες κατέληξαν οἱ συμμετέχοντες τοῦ Συμποσίου, καταλαβαίνει κανείς ὅτι τά μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς ἔδωσαν καί σ αὐτήν τήν περίπτωση σαφεῖς καί τεκμηριωμένες κατευθύνσεις γιά τό ὑπό ἐξέταση θέμα καί τά συναφῆ ζητήματα πού δημιουργοῦνται γύρω ἀπό αὐτό. Ἀναφέρονται χαρακτηριστικά τά ἑξῆς: Α. Πορίσματα 93 (Πρῶτα διατυπώθηκαν κάποιες γενικές τοποθετήσεις γιά τό θέμα τοῦ θανάτου, θεολογικά ἑρμηνευτικά σχόλια γιά τό γεγονός τοῦ θανάτου καί ἔγινε μία περιγραφή τῆς σύγχρονης ἀντιμετώπισης τοῦ θέματος, ὅπου καταγράφεται μία φανερή διάθεση χρονικῆς μετάθεσης καί ἀποφυγῆς ἀποδοχῆς τοῦ θανάτου). «1. Γιά τήν ἁγιοπνευματική μας παράδοση ὁ βιολογικός θάνατος εἶναι ἀπόρροια τῆς πτώσεως καί τῆς ἀποστασίας τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν πηγή τῆς ζωῆς, τόν Θεό. Ὁ ἄνθρωπος, κάνοντας κακή χρήση τοῦ αὐτεξουσίου του, εἰσπράττει ὡς τίμημα τή φθορά καί τό θάνατο. Ἡ διακοπή τῆς κοινωνίας μέ τόν Θεό εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τή στέρηση τῆς ζωῆς. Καί στέρηση τῆς ζωῆς σημαίνει θάνατος. 91 Γιά περισσότερα βλ. Πρακτικά Θ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, «Τό Μυστήριον τοῦ θανάτου εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας», Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Ἰωάννης Φουντούλης. Ὁ λειτουργιολόγος τῆς Ἐκκλησίας, ὅ.π., σ α) Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου ( ), Τό μυστήριον τοῦ θανάτου στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, β) Πρωτ. Βασιλείου Ἰ. Καλλιακμάνη, Τό μυστήριο τοῦ θανάτου στήν ὀρθόδοξη θεολογία, γ) Κωνσταντίνου Ζάρρα, Ταφή καί μνήμη τῶν νεκρῶν στήν ἰουδαϊκή παράδοση, δ) Ἀπόστολου Κραλίδη, Ταφή καί μνήμη τῶν νεκρῶν στόν προχριστιανικό ἑλληνορωμαϊκό κόσμο καί στά ἐξωχριστιανικά θρησκεύματα, ε) Παναγιώτη Σκαλτςῆ, Ἡ ὑπέρ τῶν νεκρῶν φροντίδα τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, στ) Πρωτ. Θεμιστοκλῆ Στ. Χριστοδούλου, Ἡ νεκρώσιμη ἀκολουθία στή χειρόγραφη παράδοση τοῦ βυζαντινοῦ εὐχολογίου, ζ) Γρηγορίου Πουλημένου, Τά κοιμητήρια, η) Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη, Ἐπιτάφιοι λόγοι καί παραμυθητικές ἐπιστολές τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, θ) Γεωργίου Φίλια, Τά ἑρμηνευτικά ὑπομνήματα στή νεκρώσιμη ἀκολουθία, ι) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ὁ ἐπικήδειος καί ἐπιμνημόσυνος λόγος, ια) Ἀναστασίου Ν. Μαρίνου, Ἡ περί τῶν νεκρῶν πρόνοια τοῦ δικαίου, ιβ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Τό πνεῦμα τῆς νεκρώσιμης ἀκολουθίας καί ἡ καύση τῶν νεκρῶν στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ιγ) Αἰκατερίνης Καμηλάκη, Ἡ φροντίδα γιά τούς νεκρούς στά ἤθη καί ἔθιμα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, ιδ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου, Τά μνημόσυνα, ιε) Πρεσβ. Στεφάνου Ἀλεξόπουλου, Νεκρώσιμη ἀκολουθία σέ ἱερεῖς καί μοναχούς, ιστ) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Ὑμνογραφική καί μουσική προσέγγιση τῆς νεκρώσιμης ἀκολουθίας, ιζ) Ἀρχιμ. Σεραφείμ Καλογερόπουλου, Ἡ ποιμαντική τῶν θνησκόντων καί ἡ ἀκολουθία εἰς ψυχορραγοῦντα, ιη) Σεβ. Μητρ. Ἠλείας καί Ὠλένης κ. Γερμανοῦ, Αὐτοκτονία, εὐθανασία καί καύση τῶν νεκρῶν. Ποιμαντική Θεώρηση. 93 Πρακτικά Θ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, «Τό Μυστήριον τοῦ θανάτου εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας», ὅ.π., σ

66 65 2. Αἴτιος τοῦ θανάτου δέν εἶναι ὁ Θεός τῆς ἀγάπης, ἀλλά ὁ ἄνθρωπος πού ἐχθρεύεται τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Ὁ θάνατος ὡς τίμημα τῆς ἁμαρτίας εἶναι ἔνδειξη θείας φιλανθρωπίας. Ὁ Θεός ἐπέτρεψε τό θάνατο, γιά νά μή γίνει τό κακό ἀθάνατο, σημειώνει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καί καταλήγει: «Καί γίνεται φιλανθρωπία ἡ τιμωρία. Οὕτω γάρ πείθoμαι κολάζειν Θεόν» (Λόγος 45 εἰς τό Ἅγιον Πάσχα, 8, Ρ.G. 36, 633Α). 3. Ὁ Χριστός ἄνοιξε τήν ὁδό τῆς νίκης ἐναντίον τοῦ θανάτου μέ τόν Σταυρό, τήν κάθοδό του στόν Ἅδη καί τήν ἔνδοξη Ἀνάστασή του. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὡς Ἐκκλησία τῆς Ἀναστάσεως μέ τό εὐαγγελικό πνεῦμα πού διασώζει, τό λειτουργικό χρόνο καί τά μυστήριά της νοηματοδοτεῖ πνευματικά τή ζωή καί συνδέει τούς πιστούς μέ τό Ζωοδότη Χριστό. 4. Εἶναι ἀναπόφευκτο καί ἀναγκαῖο νά συνειδητοποιήσει ὁ καθένας τή ματαιότητα τοῦ κόσμου, τή βεβαιότητα τῆς ἐπελάσεως τοῦ θανάτου, τήν ἐμπειρία τῆς ἐπιθανάτιας κλίνης καί τοῦ τέλους τῆς ζωῆς. Ὁ ἄνθρωπος ὅμως ἐπιθυμεῖ ὅλα αὐτά νά τά ἀπομακρύνει ἀπό κοντά του, γιά νά δώσει πίστωση χρόνου ἐπιβίωσης, εἰ δυνατόν στό ἀπροσδιόριστο μέλλον. Τά μέσα γενικῆς ἐνημερώσεως ἔχουν τήν τάση μέ ὅσα προβάλλουν καί μέ ὅ,τι ἐπιδιώκεται μέσω τῶν παραπλανητικῶν διαφημίσεων νά ἐπιβάλουν στόν ἄνθρωπο τήν προσδοκία ἤ τήν ψευδαίσθηση τῆς ἄρνησης τοῦ πόνου, τοῦ θανάτου, καί κάθε τραγικοῦ γεγονότος τῆς ζωῆς καί νά δημιουργήσουν τήν περιρρέουσα ἐκείνη ἀτμόσφαιρα ἀδιάκοπης εὐτυχίας μέ οὐτοπικές νοοτροπίες γιά εὐχάριστες καταστάσεις, πού παραμορφώνουν τήν ἀντίληψή του γιά τή ζωή του, τήν ὑγιεία του καί τή μακροημέρευσή του. 5. Ἡ ὑποκριτική αὐτή αἰσιοδοξία τῆς ζωῆς, γέννημα καί θρέμμα τοῦ ἐκπεσμένου ἀνθρώπου, ἔχει τή ρίζα της στήν ἀνθρωποκεντρική θεώρηση τῆς ζωῆς, θεώρηση κατά τήν ὁποίαν ὁ ἄνθρωπος θέλει νά ἀγνοεῖ τήν ὕπαρξη κάθε μεταφυσικῆς καί μεταθανάτιαs προοπτικῆs. Τίς θέσεις αὐτές δικαιολογεῖ εἴτε τονίζοντας τή νιτσεϊκή περί τοῦ «ὑπερανθρώπου» παρουσία εἴτε υἱοθετῶντας τήν ἀγνωστικιστική ἀντίληψη γιά τήν ὕπαρξη καί παρέμβαση τοῦ Θεοῦ στά ὅσα «ἀνεξήγητα» καί «μυστηριώδη» συμβαίνουν. 6. Σέ ἀντίθεση μέ τά παραπάνω, ὁ ἀρχαιοελληνικός κόσμος ἀνέπτυξε καί διέσωσε μία πιό ρεαλιστική ἀντίληψη καί θεώρηση τῶν τραγικῶν συμβάντων τῆς βιοτῆς. Προσπάθησε νά κατηχήσει τόν ἄνθρωπο ρεαλιστικά διά τῆς τραγωδίας στό νά ἀντιμετωπίσει τά θλιβερά συμβάντα τῆς ζωῆς του, θέτοντας πάντα (οἱ τραγικοί ποιητές - Εὐρυπίδης), τόν «ἀπό μηχανῆς θεόν», σάν αἰσιόδοξη καί μεταφυσική παρέμβαση στήν ἐπίλυση τῶν θλιβερῶν γεγονότων τοῦ βίου». Β. Ἱστορικά (Σ αὐτά ἔγινε ἱστορική ἀναδρομή ἀπό τά ἀρχαῖα ταφικά ἔθιμα μέχρι τή διαμόρφωση τῆς σημερινῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας). «1. Πολλές ἀπό τίς ἀντιλήψεις καί πρακτικές τοῦ ἑλληνορωμαϊκοῦ, καί ἰδιαίτερα τοῦ ἰουδαϊκοῦ κόσμου, σχετικά μέ τό μυστήριο τοῦ θανάτου καί τήν ταφή τῶν νεκρῶν, μετασχηματίστηκαν κατά τούς τρεῖς πρώτους αἰῶνες μ.χ. καί ἐντάχθηκαν στό Χριστιανισμό. Οἱ ὑπόλοιποι λαοί ἐκείνης τῆς ἐποχῆς σέ μεγάλο βαθμό ἀνέπτυξαν δικά τους ταφικά ἔθιμα, ὡστόσο δέχθηκαν καί ἄσκησαν ἐπιρροές πρός τόν ἑλληνορωμαϊκό κόσμο. 2. Οἱ περί νεκρῶν ἀντιλήψεις τῶν ἄλλων θρησκευμάτων, τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, τοῦ Ζωροαστρισμοῦ, τοῦ Ἰνδουϊσμοῦ, τοῦ Βουδισμοῦ καί τοῦ Ἰσλάμ παρουσίαζαν μία σειρά ἀπό πρακτικές καί τελετουργικά μέ ἰδιαίτερη σημασία καί σέ ἄμεση συνάρτηση μέ τή διδασκαλία τους περί θανάτου ἤ καί τῆς μετά θάνατον ζωῆς.

67 66 3. Ἀπό τήν ἀποστολική ἐποχή ἡ Ἐκκλησία, στηριγμένη στήν περί ἱερότητος τοῦ σώματος καί ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν διδασκαλία της, ἐπέδειξε ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιά τούς κεκοιμημένους μέ προσευχή γιά τίς ψυχές των, ὅπως εὕρουν «ἔλεος παρά Κυρίoυ ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ» (Β' Τιμ. 1, 16-18). 4. Κατά τή μεταποστολική περίοδο, σύμφωνα μέ μαρτυρίες τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων καί τῆς ἀποκρύφου γραμματείας, oι πιστοί εὔχονταν ὑπέρ τῶν νεκρῶν, ὅπως μετατεθοῦν «εἰς τόν τῶν δικαίων τόπον» (Πράξεις Παύλου καί Θέκλης, τέλος β' αἰ.). 5. Ἀπό τόν τρίτο, καί κυρίως ἀπό τόν τέταρτο μ.χ. αἰῶνα, γίνεται λόγος μέ μεγαλύτερη σαφήνεια γιά ὕπαρξη εὐχῶν καί ὕμνων ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων (Ὡριγένης, Κυπριανός) καί παννύχων ὠδῶν καί δαδουχιῶν, ἀγρυπνιῶν δηλαδή μέ «ἀναγνώσεις, ψαλμούς καί εὐχές». Χαρακτηριστικό παράδειγμα ἡ ἐξόδιος πομπή τῶν ἁγίων Παχωμίου καί Μακρίνας, ὅπου φαίνεται ὅτι τήν ἐποχή αὐτή ἡ Ἐκκλησία, στά πλαίσια τῆς φροντίδας της γιά τούς κεκοιμημένους, ἀκολουθοῦσε σύντομη ἀλλά συγκροτημένη λατρευτική ἐξόδιο τελετή. 6. Συγκεκριμένους ἐξόδιους ψαλμικούς στίχους μνημονεύουν ὁ ἱερός Χρυσόστομος καί oἱ Ἀποστολικές Διαταγές ἀπό τούς Ψαλμούς 114, 7/22, 4 καί 31, 7. Πλήρης ὅμως νεκρώσιμος εὐχή εἶναι αὐτή τοῦ Εὐχολογίου τοῦ Σεραπίωνος Θμούεως ( ) μέ τόν τίτλο «Εὐχή περί τεθνεῶτος καί ἐκκομιζομένου». Σύμφωνα μέ τήν εὐχή αὐτή ἡ Ἐκκλησία τήν ἐποχή ἐκείνη δεόταν «Περί τῆς κοιμήσεως καί ἀναπαύσεως» τῶν δούλων τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος χαρίζει τή ζωή καί τό θάνατο. 7. Στίς ἀρχαῖες κανονικολειτουργικές ἀλλά καί τίς ἁγιολογικές πηγές τῆς Ἐκκλησίας ἔχουμε μαρτυρίες, σύμφωνα μέ τίς ὁποῖες, ἡ νεκρώσιμος τελετή ἦταν συνδεδεμένη μέ τή θεία λειτουργία. Τό γεγονός αὐτό συνέβαλε, ὥστε νά ἀντιμετωπίζεται μέ μεγαλύτερη πίστη καί ὑπομονή ὁ θάνατος καί νά συνοδεύεται μέ λιγότερους θρήνους ἡ διαδικασία τῆς ταφῆς τῶν κεκοιμημένων. 8. Ἀπό τή συγκριτική ἔρευνα τῶν πηγῶν καταλήγουμε στό συμπέρασμα ὅτι κατά τά τέλη τοῦ 1ου μ.χ. αἰ. ἤ τό ἀργότερο κατά τίς ἀρχές τοῦ 2ου τέθηκε στά «δίπτυχα» τῆς ἀναφορᾶς ἡ μνημόνευση τῶν κεκοιμημένων. Κατόπιν καθιερώθηκε ἡ ἡμέρα τοῦ Σαββάτου ὡς ἡμέρα τῶν μνημοσύνων. 9. Ἡ ἱστορική δομική διαμόρφωση τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας γιά τούς πρώτους δέκα αἰῶνες μᾶς εἶναι ἐν πολλοῖς ἄγνωστη, ἀφοῦ δέν ἔχουν διασωθεῖ ὑμνογραφικά καί μουσικά χειρόγραφα τῆς πρώτης χιλιετίας. Οἱ ὑπάρχουσες πληροφορίες εἶναι σέ ἔργα πατέρων καί εἶναι ἀποσπασματικές καί ὑποθετικές. 10. Ὡς λειτουργικό πρότυπο διαμορφώσεως τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας πρέπει νά θεωρηθοῦν ὁ Ὄρθρος τοῦ Μεγάλου Σαββάτου ἐν συνδυασμῷ πρός τόν Ὄρθρο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. 11. Μέχρι τόν 10ο αἰ. δέν ὑπάρχει καμμία ὁλοκληρωμένη χειρόγραφη μαρτυρία γιά ὕπαρξη ἐξοδίου ἀκολουθίας. Στά Πατερικά συγγράμματα, στούς ἐκκλησιαστικούς συγγραφεῖς, στούς ἱερούς κανόνες τῶν Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων κ.ἄ. ὑπάρχουν ἀρκετές μαρτυρίες περί τῆς φροντίδας τῶν κεκοιμημένων, ὅμως πολύ λίγα στοιχεῖα ἀντλοῦμε περί τῆς λειτουργικῆς ἀκολουθίας γιά τούς κεκοιμημένους. 12. Ἡ πρώτη ἐξόδιος ἀκολουθία βρίσκεται σέ χειρόγραφο κώδικα τῆς Moνῆς Κρυπτοφέρρης Γ.β.Χ. (10ου αἰ.). Αὐτή ὅμως ἡ ἀκολουθία δέν ἀποτελεῖ τόν ἀρχικό πυρῆνα τῆς ἐν χρήσει ἀκολουθίας, ἀλλ' εἶναι ἤδη ὁλοκληρωμένη καί δομημένη πάνω στήν ἀκολουθία τοῦ μοναχικοῦ ὄρθρου καί διατηρεῖ στοιχεῖα τοῦ ἀσματικοῦ τυπικοῦ. 13. Ἡ ὅλη ὑμνογραφική παραγωγή φαίνεται νά ἐμφανίζεται ἀπό τόν 8ο αἰ. μέ τόν γνωστό Βαρβερινό κώδικα (Νat. Barb. Gr. 336 (8ου αἰ.), ὁ ὁποῖος περιέχει ἑπτά εὐχές σέ κεκοιμημένους καί σειρά διακονικῶν αἰτημάτων (μεγάλη συναπτή). Τό 10ο αἰ. γίνεται ἡ πρώτη ἐμφάνιση τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας -κοινῆς γιά ὅλες τίς κατηγορίες τῶν κεκοιμημένων-, κατά τήν ὁποία φαίνεται ὅτι σέ παλαιότερες ἐποχές

68 67 ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία (ὅπως καί ἄλλα ἱερά μυστήρια καί ἀκολουθίες) ἦταν ἐνταγμένη στή θεία λειτουργία. Κατά τούς δύο αἰῶνες πού ἀκολουθοῦν, δηλ. τόν 11ο καί 12ο αἰ., ἔχουμε μία ὑμνογραφική ἐπαύξηση στά τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας καί μία τάση νά δημιουργηθοῦν ἰδιαίτερες ἀκολουθίες γιά τίς ξεχωριστές κατηγορίες τῶν κεκοιμημένων. Αὐτή ὅμως ἡ πράξη στά χειρόγραφα τοῦ 10ου - 12ου αἰ. δέν εἶναι κατ' οὐσίαν μία δημιουργία νέων ἀκολουθιῶν. Ἡ κοινή ἐξόδιος ἀκολουθία λαμβάνει ἄλλη ὀνομασία, διότι μέσα σ αὐτή ἔχουν προστεθεῖ τά μεταβλητά λειτουργικά στοιχεῖα γιά τούς κεκοιμημένους, ὅπως κανόνες, κοντάκια, εὐχές κ.ἄ. Μετά τόν 13ο - 15ο αἰ. ἔχουμε πιστή ἀντιγραφή τῶν ἐξοδίων ἀκολουθιῶν τῶν προηγουμένων αἰώνων. Ἀκολούθως ἡ τυπογραφία (15oς αἰ.) ἐπέφερε μεγάλη ἀλλαγή στά θέματα τῆς λατρείας. Ἡ τυπογραφία ἐμφάνισε τέσσερεις τουλάχιστον ἐξόδιες ἀκολουθίες, ξεχωριστές γιά κάθε κατηγορία πιστῶν. Τέλος, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο μέ τό Τυπικό του (Κωνσταντίνου καί Βιολάκη) ὅρισε ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία νά εἶναι ἑνιαῖα γιά ὅλους τούς κεκοιμημένους, πράξη τήν ὁποία ἀκολουθεῖ μέχρι σήμερα ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος. Ἐξαιρέσεις γίνονται στίς Ἱερές Μονές. 14. Τά ὑπομνήματα στήν ἐξόδιο ἀκολουθία δέν πρέπει νά συγχέονται μέ τίς μαρτυρίες περί τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας. 15. Τό «Περί Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας» ἀρεοπαγιτικό σύγγραμμα τονίζει τήν ἰδιαίτερη θέση τοῦ κεκοιμημένου στό ναό ἀνάλογα μέ τήν τάξη του καί μαρτυρεῖ ὑπέρ μίας «μυστηριακότητας» τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας. 16. Ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης καταγράφει τήν ἀκολουθία ὅπως ἰσχύει περίπου στήν τότε μορφή της καί παρέχει πολύτιμες πληροφορίες περί τοῦ περιεχομένου τῶν συγχωρητικῶν εὐχῶν. 17. Ἡ ἀκολουθία γιά τούς κεκοιμημένους πολλάκις συνδεόταν μέ παννυχίδα καί φαίνεται ὅτι ὑποκαθιστοῦσε τήν κλασική νεκρώσιμη ἀκολουθία, μέ ἀποτέλεσμα τήν ἀνυπαρξία εὐάριθμων νεκρώσιμων ὑπομνημάτων. 18. Οἱ παραμυθητικές ἐπιστολές τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἐπηρεασμένες -ὡς πρός τή δομή καί τή θεματολογία τους-, ἀπό τήν ἀρχαία ἑλληνική γραμματεία (ὁμηρικά ἔπη, λυρική ποίηση καί ἐπιτύμβια ἐπιγράμματα). 19. Στήν πατερική γραμματεία διαγράφονται τέσσερεις τύποι παραμυθητικῶν ἐπιστολῶν: α) ὁ θρηνητικός, β) ὁ ἐγκωμιαστικός, γ) ὁ ἁπλός παραμυθητικός καί δ) ὁ συγχωρητικός. 20. Στήν κυρίως παραμυθία oι ἐπιστολογράφοι παρηγορητές Πατέρες μέ λογική ἀλλά κυρίως θεολογική ἐπιχειρηματολογία προσπαθοῦν νά σταθοῦν δίπλα στό θλιβόμενο ἀδελφό, γιά νά τοῦ ἁπαλύνουν τόν πόνο. Πάνω ἀπ ὅλα ὅμως γνωρίζουν ὅτι oι ἴδιοι ὡς ἄνθρωποι ἀδυνατοῦν νά θεραπεύσουν τά λυπηρά τῶν ἀνθρώπων καί γι αὐτό ἐναποθέτουν τή λύση στό Θεό, τόν κατεξοχήν ἰατρό καί θεραπευτή. 21. Ὁ θεολογικός λόγος τῶν παραμυθητικῶν ἐπιστολῶν διαλαμβάνει θέματα ὄπως: ἁμαρτία - θάνατος, ἐλευθερία ἀνθρώπου - θέλημα Θεοῦ, θεία πρόνοια, ἀνάσταση-αἰώνια ζωή κ.τ.λ. 22. Ἡ τριμερής διάκριση τοῦ ἐπικηδείου καί ἐπιμνημοσύνου λόγου εἶναι: α) ὁ θάνατος ὡς κοινό συνοδευτικό στοιχεῖο τοῦ ἀνθρωπίνου βίου, β) ὁ προκείμενος νεκρός, γ) oἱ παριστάμενοι συγγενεῖς καί φίλοι. Ἡ τριμερής αὐτή διάκριση βασίστηκε στήν ἴδια τήν ἐξόδιο ἀκολουθία. 23. Ὑπάρχουν ἀντιλήψεις τοῦ λαοῦ γιά τήν ψυχή καί τό σῶμα, τή ζωή καί τό θάνατο τοῦ ἀνθρώπου πού ἐκδηλώνονται στίς συνήθειες γιά τήν ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων φροντίδα. Ὑπάρχουν, ἐπίσης, ἔθιμα νεκρολατρίας μέ προχριστιανικές ρίζες. 24. Τά παράλληλα ἔθιμα γιά τoυς νεκρούς τῶν εἰδωλολατρῶν καί ἰδίως τά «τριακoστά» καί oι προσφορές στούς χθόνιους θεούς τῶν εἰδωλολατρῶν ἄσκησαν σαφῆ ἐπίδραση στά ἀντίστοιχα

69 68 χριστιανικά, στά ὁποῖα ἡ Ἐκκλησία ἔδωσε διαφορετικό νόημα, ὥστε νά κηρύσσεται ἡ ἀνάσταση τῶν νεκρῶν. 25. Μέ τήν ἀνακήρυξη τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους, ἡ ἀντιβασιλεία θεώρησε σκόπιμο νά ἀκολουθήσει ἡ χώρα, ὡς πρός τά κοιμητήρια, τά εὐρωπαϊκά πρότυπα. Οἱ ταφές ἐγίνοντο πλέον σέ συγκεκριμένους χώρους πού ὀνομάσθηκαν Κοιμητήρια. Τά ἀρχαία Κοιμητήρια βρίσκονταν ἔξω ἀπό τά ὅρια τῆς πόλης. Ἡ ἑλληνορωμαϊκή αὐτή παράδοση τοῦ τρόπου ταφῆς παραδόθηκε ἀπό τή Ρώμη, κατά τούς αἰῶνες τοῦ ἐκχριστιανισμοῦ, στή Νέα Ρώμη, τό Βυζάντιο». Γ. Λειτουργικά (Ἐδῶ ἐπικεντρώθηκε τό ἐνδιαφέρον στά λειτουργικά στοιχεῖα: τοῦ λόγου, δηλαδή τῶν εὐχῶν, καί τῆς μουσικῆς τῶν ὕμνων τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας). «l. Ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία ἔχει διαχρονική λειτουργική παρουσία, ἀφοῦ ὁ σωματικός θάνατος εἶναι συνέπεια τῆς πτώσεως τοῦ ἀνθρώπου καί συνδέεται μέ ὅλες τίς πτυχές τῆς δογματικῆς καί ἠθικῆς διδασκαλίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἑπομένως ὁ βιολογικός κύκλος τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, τιμᾶται καί προβάλλεται ἀπό τήν Ἐκκλησία μέσω τῆς Ἀκολουθίας, ὡς σημαντικό ἀνθρωπολογικό, χριστολογικό, ἐκκλησιολογικό καί ἐσχατολογικό γεγονός τόσο γιά τόν θανόντα, ὅσο καί γιά τά πιστά μέλη τῆς Ἐκκλησίας. 2. Ἀπό τόν 3ο καί κυρίως τόν 4ο μ.χ. αἰ. oἱ πηγές ὁμιλοῦν σαφέστερα γιά ὕπαρξη εὐχῶν καί ὕμνων ὑπέρ κεκοιμημένων καί ἀγρυπνιῶν μέ ἀναγνώσεις, ψαλμούς καί εὐχές. 3. Ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία εἶναι σύνθεση τῶν Στουδιτῶν Πατέρων. Τήν Στουδιτική Ἀκολουθία γιά τούς κεκοιμημένους ἐπηύξησαν ὅμως καί oἱ Πατέρες τῆς ἐν γένει περιφέρειας, ὅπως oι Νέο-Σαββαΐτες (Παλαιστίνη καί Σινᾶ) καί Νεο-Στουδίτες Ἰταλοέλληνες (Νότιoς Ἰταλία). Ἡ πλούσια ὑμνογραφική παραγωγή ὅλων τῶν ἀνωτέρω Πατέρων καί ἡ κατά τόπους λειτουργία διαφόρων μοναστικῶν κέντρων δημιούργησε μεγάλη ἐπαύξηση στά ψαλλόμενα τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας. 4. Ἡ μεταγενέστερη κατά κατηγορίες πιστῶν διαμόρφωση διαφορετικῶν ἐξοδίων ἀκολουθιῶν γιά κληρικούς, μοναχούς, λαϊκούς, νήπια κ.λπ. δέν μετατρέπει τόν ὅλο σχεδιασμό καί τό πνεῦμα τῆς ἀκολουθίας, ἀλλ' ἁπλῶς ἑστιάζει τό ἐνδιαφέρον στήν ἰδιατερότητα τῆς ἐκκλησιαστικῆς θέσεως τοῦ κεκοιμημένου πιστοῦ. Ἡ προκύψασα ποικιλία ἐξοδίων ἀκολουθιῶν δύναται νά δικαιολογηθεῖ καί ὡς μία λειτουργική δημιουργική παραγωγή τοῦ μοναχισμοῦ, ὁ ὁποῖος διαδραμάτισε τόν οὐσιωδέστερο ρόλο στήν ὅλη διαμόρφωση τῆς ὀρθοδόξου λειτουργικῆς παραδόσεως. 5. Ἡ πληθώρα ὑμνολογικῶν ἐπιλογῶν, καί ἡ συνεχής τάση προσθήκης ἐπιμέρους στοιχείων συνέβαλε στήν ὑπερβολική ἀνάπτυξη καί ἀσύμμετρη ἐξέλιξη τῶν ἐξοδίων ἀκολουθιῶν, μέ ἀποτέλεσμα σέ ἀρκετές περιπτώσεις νά γίνεται δυσδιάκριτη ἡ ἀρχική δομή τους. 6. Ἡ λειτουργική μουσική τῶν ἐξοδίων ἀκολουθιῶν στηρίζεται στήν ἑλληνορθόδοξη παράδοση τῆς ὀκτωηχίας. Φαίνεται ἱστορικά καί λειτουργικά διαμορφωμένη πρίν τόν Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό (7oς - 8oς αἰ.). Ἔτσι, ἡ πολυμορφία τῶν λειτουργικῶν στοιχείων τῆς ἀκολουθίας, συνοδεύεται ἀπό ἀντίστοιχη μουσική. 7. Ἡ πολυμορφία τοῦ λειτουργικοῦ λόγου δημιουργεῖ τήν ποικιλία τοῦ λειτουργικοῦ μέλους, τό ὁποῖο ἀποβλέπει στήν προβολή, τήν ἔνδυση κι ἑρμηνεία τοῦ θεολογικοῦ περιεχομένου του. 8. Ἡ παραδοθεῖσα μουσική (γραπτή καί ἄγραφη) τῆς ἀκολουθίας εἶναι ἔτσι διαμορφωμένη, ὥστε ν' ἀνταποκρίνεται ἀπολύτως (στό σύνολο καί στά ἐπιμέρους) τόσο στό κατανυκτικό καί πένθιμο περιβάλλον, ὅσο καί στίς ἑρμηνευτικές, ἠθολογικές καί ὑμνολογικές ἀπαιτήσεις τῶν λειτουργικῶν

70 69 κειμένων. Ἀπώτερος στόχος τῆς μουσικῆς παρουσίας εἶναι ἡ ἀνάδειξη τῶν δογματικῶν καί ἠθικῶν ὅρων τοῦ λειτουργικοῦ λόγου καί ἡ δημιουργία κατανυκτικοῦ λειτουργικοῦ κλίματος. 9. Μελοποιητικές ἐργασίες ἐπωνύμων ἐκκλησιαστικῶν μουσικῶν διδασκάλων ἐντοπίζονται στίς συλλογές τῶν «Παπαδικῶν» τῆς δεύτερης χιλιετίας τόσο στίς παλαιές σημειογραφίες, ὅσο καί στήν ἀπό τό 1814 ἰσχύουσα. Οἱ μελοποιήσεις ὁρισμένων μουσικῶν τοῦ 19ου αἰῶνος εἶναι ἐπηρεασμένες ἀπό τή Δυτική μουσική τεχνοτροπία κι ἀποτελοῦν παραφωνία στή δική μας μουσική παράδοση. 10. Ἡ τεράστια ποικιλία στίς ἐξόδιες ἀκολουθίες σέ μοναχούς καί ἱερεῖς δείχνει τήν φαντασία, δημιουργικότητα καί ζωντάνια τῆς λειτουργικῆς παράδοσης». Δ. Ποιμαντικά (Στά Ποιμαντικά αὐτά Πορίσματα ἀποτυπώνονται, ἀφενός, οἱ ἀρχές διαμόρφωσης τῆς ἐν γένει ποιμαντικῆς φροντίδας στό θέμα τοῦ θανάτου, τῆς «παιδείας θανάτου» ὡς προετοιμασίας τῶν ἀνθρώπων, τῆς ἐμπνεύσεως ἐλπίδας καί, ἀφετέρου, ξεκαθαρίζονται ζητήματα ὅπως ἡ καύση τῶν νεκρῶν, ἡ ὑποβοηθούμενη εὐθανασία καί ἡ αὐτοκτονία). «1. Ἡ Ἐκκλησία κατά τούς ἀποστολικούς χρόνους στηριγμένη στήν περί ἱερότητος τοῦ σώματος καί τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν διδασκαλία της, ἐπέδειξε ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιά τούς κεκοιμημένους. 2. Τά παλαιότερα στοιχεῖα διαφοροποίησης σέ στάδια διαμορφώσεως εἶναι κατά χρονολογική σειρά ἐμφάνισης: ἡ προετοιμασία καί ἔνδυση τοῦ κεκοιμημένου (4oς αἰ.), τό ἀκριβές σημεῖο τοποθέτησής του στόν Ναό (6oς αἰ.), ἐξειδικευμένες εὐχές (8oς αἰ.), ἐξειδικευμένοι κανόνες καί κοντάκια (10oς αἰ.). 3. Ἡ μέριμνα τῆς Ἐκκλησίας γιά τόν ἄνθρωπο καθορίζεται ἀπό τήν ἀξία τοῦ ἀνθρώπου, πλασθέντος «κατ' εἰκόνα Θεοῦ». Ἀπό τό σημεῖο τῆς ἄκρας συλλήψεώς του, μέχρι καί τό τέλος τῆς βιολογικῆς του ζωῆς, ὁ ἄνθρωπος προσπαθεῖ μέ τή βοήθεια τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ νά γίνει «κατά χάριν Θεός», νά ἐπιτύχει τό «καθ' ὁμoίωσιν», καθώς σύμφωνα μέ τό ψαλμικόν, «θεοί ἐστέ καί υἱοί ὑψίστου πάντες». Συμπεραίνεται ἑπομένως, ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι πρόσωπο, πού ἔχει τό ἀρχέτυπό του στόν σαρκωθέντα Υἱόν καί Λόγον τοῦ Θεοῦ καί προσπαθεῖ νά γίνει «κατά χάριν Θεός», ὑποβοηθούμενος πάντως ἀπό Τόν Δημιουργό του, ὁ ὁποῖος παρέχει πλούσια τή Χάρη Του γιά τήν ἐπίτευξη τοῦ συγκεκριμένου στόχου. Εἶναι αὐτό πού ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἑρμηνεύει καί ἀναφέρει χαρακτηριστικά: «Εἰκών τοῦ Θεοῦ ὁ ἄνθρωπoς πεπoίηται». 4. Κατόπιν τούτου ἡ ὁποιαδήποτε βιολογική ἤ ψυχονοητική ἔκπτωση τοῦ ἀνθρώπου, καί δή στήν κατάσταση τοῦ θνήσκοντος, ὅπως καί κάθε ἄλλη γενετική ἤ ἐπίκτητη ἀδυναμία του, δέν ἀνατρέπουν τήν ὀντολογία του. Ἡ ἀληθινή ποιμαντική διακονία τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν ἐντεταλμένων διακόνων της σχετίζεται διαχρονικά, πρός αὐτό πού ὀνομάζεται «Παιδεία θανάτoυ» καί πού ὁρίζεται στή νηπτική θεολογία ὡς «μνήμη θανάτoυ», ὅπως αὐτό ἀναφέρεται στήν Β Πρός Κορινθίους Ἐπιστολή τοῦ Ἀποστόλου Παύλου (5, 8-10): «... θαρροῦμεν δὲ καὶ εὐδοκοῦμεν μᾶλλον ἐκδημῆσαι ἐκ τοῦ σώματος καὶ ἐνδημῆσαι πρὸς τὸν Κύριον. διὸ καὶ φιλοτιμούμεθα, εἴτε ἐνδημοῦντες εἴτε ἐκδημοῦντες, εὐάρεστοι αὐτῷ εἶναι. τοὺς γὰρ πάντας ἡμᾶς φανερωθῆναι δεῖ ἔμπροσθεν τοῦ βήματος τοῦ Χριστοῦ, ἵνα κομίσηται ἕκαστος τὰ διὰ τοῦ σώματος πρὸς ἃ ἔπραξεν, εἴτε ἀγαθὸν εἴτε κακόν». 5. Ὁ ἱερεύς καλεῖται νά ἐμπνεύσει ἐλπίδα ζωῆς καί ἀναστάσεως, νά μιλήσει μέ ρεαλισμό γιά τήν προπαιδευτική ἀξία τῆς ζωῆς αὐτῆς σέ σχέση μέ τήν αἰώνια ζωή καί νά ἄρῃ τό βαρύ φορτίο τῆς ἀπελπισίας μέ ὅλες τίς παρενέργειες, πού ἔχει αὐτή στήν ψυχοσωματική ὑπόσταση τοῦ ἀνθρώπου.

71 70 6. Στά Νοσηλευτικά Ἱδρύματα ὁ ἱερεύς ζεῖ διαρκῶς τό δράμα πολλῶν βαρέως ἀσθενούντων, γιά τούς ὁποίους ἐπίκειται στό ἄμεσο μέλλον ὁ θάνατος, oι ὁποῖοι μάλιστα συχνά ἔχουν καί oἱ ἴδιοι ἐπίγνωση ὅτι θά φύγουν ἀπό τούτη τή ζωή. 7. Ἀπαιτεῖται, ἑπομένως, ἡ διακριτικότητα, ὁ ξεχωριστός τρόπος καί ἡ συχνότητα μέ τήν ὁποία πρέπει νά προσεγγίζεται ὁ ἀσθενής ἀπό τόν ποιμένα - ἱερέα καί ἐπισημαίνεται ἡ μεγάλη δυσκολία στό ἔργο του. 8. Ἡ ἀκολουθία εἰς ψυχορραγοῦντα ἀποτελεῖ ἕνα εἶδος φιλάνθρωπης πρακτικῆς τῶν ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν ἀνώδυνη ἔξοδο τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν βίο. Πέραν τῶν ὅσων ἡ ἐξατομικευμένη ποιμαντική διακονία τοῦ κάθε ποιμένος εἶναι δυνατόν νά προσφέρει στούς βαρέως ἀσθενoῦντας ἤ τούς θνήσκοντας, ἤ στούς «ἐν κλίνῃ ὄντας καί στρωμνῇ θανάτoυ» ἤ «τoύς διατελοῦντας ἐν ἀγωνίᾳ θανάτoυ», στό τέλος τῆς ἐπί γῆς διαβιώσεως εὑρισκομένους, ἡ Ἐκκλησία προσπαθεῖ μέ τήν «Ἀκολουθία εἰς Ψυχoρραγoῦντα» νά ἀγκαλιάσει κατά τρόπο παιδαγωγικό, τόσο τούς ἀνθρώπους πού συμπάσχουν μέ τόν ἀσθενῆ, ὅσο καί τόν ψυχορραγοῦντα, καί νά τόν βοηθήσει μέ τήν εἰδική ὁμώνυμη Ἀκολουθία. 9. Γιά τήν ταφή τῶν κεκοιμημένων ἐπισημαίνονται τά κάτωθι: α. Ἡ τελετή ταφῆς τῶν κεκοιμημένων ἀποτελεῖ φαινόμενο πού ἀπαντᾶ σέ κάθε κοινωνία καί σέ κάθε ἐποχή καί χαρακτηρίζει σέ μεγάλο βαθμό τόν πολιτισμό ἑνός ἑκάστου λαοῦ. Στόν προχριστιανικό ἑλληνορωμαϊκό κόσμο, συνυπῆρξαν ἐπί αἰῶνες δύο πρακτικές γιά τούς κεκοιμημένους, ὁ ἐνταφιασμός τῶν σωμάτων τους καί ἡ καύση τους. Στόν ἑλλαδικό χῶρο τό τελετουργικό καί τά ταφικά ἔθιμα ἄρχισαν νά διαμορφώνονται κυρίως ἀπό τή Γεωμετρική καί Ἀρχαϊκή ἐποχή καί παρέμειναν περίπου ἀναλλοίωτα μέχρι καί τό τέλος τῆς Ἑλληνιστικῆς περιόδου. β. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ τηρεῖ κατά παράδοση, πού ξεκινᾶ ἀπό τούς χρόνους τοῦ Κυρίου, τήν τακτική τοῦ ἐνταφιασμοῦ. Ἄλλες θρησκεῖες, ὄπως π.χ. oἱ Ἰνδουϊστικές, χρησιμοποιοῦν ὡς μέσο καταστροφῆς τοῦ ἀνθρωπίνου σκηνώματος τήν καύση (ἀποτέφρωση) αὐτοῦ, καί σέ κάθε περίπτωση κάθε ἄτομο, ἀνεξαρτήτως θρησκείας, δικαιοῦται νά ἐπιλέξει ἐλεύθερα τόν τρόπο καταστροφῆς τοῦ σκηνώματός του. γ. Ἡ πιστότητα στήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν χριστιανοπρεπῆ ταφή τῶν κεκοιμημένων ὁδήγησε κατά τό παρελθόν πολλούς χριστιανούς στό μαρτύριο. Ὅπως δέ μαρτυρεῖ ὁ ἱστορικός Εὐσέβιος, αὐτή ἀκριβῶς «ἡ περί τάς ταφάς τῶν νεκρῶν προμήθεια» τῶν χριστιανῶν προκαλοῦσε τέτοια ἐντύπωση, ἰδιαίτερα στούς ἐθνικούς, ὥστε νά θεωρεῖται ὡς ἕνας ἀπό τούς κύριους λόγους πού συνετέλεσε στήν ταχύτατη διάδοση τοῦ Χριστιανισμοῦ κατά τήν ἐποχή αὐτή. Ἡ μαρτυρία αὐτή ἐπιβεβαιώνεται καί ἀπό τή σημερινή διαπίστωση ὅτι ἡ τέλεση τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας συγκινεῖ ἕναν πολύ εὐρύτερο κύκλο ἀνθρώπων. Μέ βάση δέ τό γεγονός ὅτι καί ἄλλες μεγάλες παραδοσιακές θρησκεῖες, ὅπως ὁ Ἰουδαϊσμός καί τό Ἰσλάμ ἐμμένουν στόν παραδοσιακό τρόπο τῆς ταφῆς, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει ὅλους τούς λόγους νά παραμείνει σταθερή στήν κατά τήν ἀνωτέρω ἔννοια ἐμπροϋπόθετη τέλεση τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας. Μέ τόν τρόπο αὐτό εἶναι βέβαιο, ὅτι δύσκολα τά μέλη της θά ζητήσουν νά φύγουν ἀπό τόν κόσμο αὐτό πυρίκαυστα, ἀλλά θά ἐξακολουθήσουν καί στό μέλλον νά ἐνταφιάζονται ἐκκλησιαστικά «ὡς καί ἡμῖν καί ἐκείνοις συμφέρει πρός δόξαν Θεοῦ» (Ἰωάννου Χρυσοστόμου: Ὁμιλία ΠΕ' εἰς τό κατά Ἰωάννην, ΡG. 59, 467 στ). δ. Τά σύγχρονα ταφικά μνημεῖα διακρίνονται σέ τύπους ἀνάλογα μέ τή μορφοπλασία τους. Ὁ τύπος τοῦ περιβόλου, oἱ θολόδμητοι τάφοι, oἱ ναόσχημοι, oἱ ἐπιπεδόμορφοι, oἱ κιβωτιόσχημοι, ἀποτελοῦν τούς σημαντικότερους τύπους αὐτῶν τῶν μνημείων. Συνήθως, στίς παραπάνω ἀρχιτεκτονικές

72 71 συνθέσεις προσαρτῶνται αὐτοτελῆ ἔργα γλυπτικῆς, καί μεμονωμένα ἀρχιτεκτονικά μέλη, ὅπως κίονες, πεσσίσκοι κ.λπ., μέ γλυπτό φυτικό διάκοσμο. 10. Γιά τήν καύση τῶν σωμάτων τῶν κεκοιμημένων σημειώνονται τά κάτωθι: α. Ἡ ἀποτέφρωση τῶν σωμάτων τῶν κεκοιμημένων δέν ἀποτελεῖ ἐσωτερικό προβληματισμό τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἡ τάση αὐτή ὑποκινεῖται ἀπό ἐξωχριστιανικούς καί ἀντιεκκλησιατικούς παράγοντες. Γι' αὐτό καί ἡ ἐμμονή τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στήν ἀποστέρηση τῶν ἐπιταφίων τιμῶν καί φροντίδων ἀπό ὅσους πιστούς θελήσουν ἐνδεχομένως νά ἐπιλέξουν τήν καύση ἀντί τοῦ ἐνταφιασμοῦ στή γῆ τοῦ σκήνους τους, ἀποτελεῖ ἀνάσχεση αὐτοῦ τοῦ κύματος ἀποϊεροποίησης τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς πού ἐμφανίστηκε καί στήν ἑλλαδική κοινωνία τά τελευταῖα χρόνια (βλ. πολιτικός γάμος, πολιτική ὀνοματοδοσία, νομιμοποίηση ἀμβλώσεων, ἀποποινικοποίηση μοιχείας, αὐτόματο διαζύγιο κ.λπ.). β. Ἡ ὑπό τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας χρησιμοποίηση τοῦ ὅρου «κηδεία» (παραγομένη ἀπό τήν λέξη κῆδoς πού σημαίνει φροντίδα) ὑποδηλώνει τήν μετά τιμῆς καί στοργῆς ἐπιτάφια χριστιανική φροντίδα τῶν κεκοιμημένων. Ἀντίθετα μέ τό λατινικό ὅρο cremare (= βίαιη διά πυρός καταστροφή) καί τίς παράγωγες ἀπό αὐτόν λέξεις τῶν κυριωτέρων εὐρωπαϊκῶν γλωσσῶν, πού χρησιμοποιοῦνται πρός ὑποδήλωση τῆς ἀποτεφρώσεως (ἀγγλικά-γαλλικά cremation), ἐκφράζεται κατά τόν πιό χαρακτηριστικό τρόπο ἡ παρατηρούμενη σήμερα προοδευτική μηχανοποίηση τοῦ θανάτου μέ τή χρήση τεχνολογίας γιά τήν κονιοποίηση τῶν σωμάτων (ὄπως κλίβανοι, τριβεῖα, χημικές οὐσίες κ.λπ.). Ἡ ἐξέλιξη αὐτή ἔρχεται σέ πλήρη ἀντίθεση μέ τήν ἱερότητα καί τό ἀπαραβίαστο τοῦ ἀνθρώπου ὡς εἰκόνας τοῦ Θεοῦ καί γενικότερα μέ τό ἀνθρώπινο συναίσθημα. Ἀνοίγει, ἐπίσης, διάπλατα τή θύρα γιά τήν εὐθανασία καί τήν ἐμπορευματική ἐκμετάλλευση τῶν ἀνθρωπίνων σωμάτων, ὅπως αὐτό ἤδη συμβαίνει μέ τά κατάλοιπα τῶν ἐκτρώσεων καί τῶν ἐξωσωματικῶν γονιμοποιήσεων καί προσφέρεται ἄριστα γιά τήν ἐξαφάνιση ἰχνῶν ἐγκληματικῶν πράξεων, ὅπως ἔγινε μέ μαζικό τρόπο στά χιτλερικά κρεματόρια. γ. Ἡ υἱοθέτηση τῆς καύσης τῶν σωμάτων τῶν κεκοιμημένων ἀπό ὁρισμένες σύγχρονες κοινωνίες ὁδήγησε ἤδη στήν ἀνέγερση ἑνός ἄλλου εἴδους ναῶν, τῶν κρεματορίων, τά ὁποῖα ἐκ τῶν πραγμάτων ἔχουν ἕναν ὑπερθρησκευτικό κοσμικό χαρακτῆρα, ἀφοῦ ἐκτός τῶν τεχνικῶν ἐγκαταστάσεων γι' αὐτή καθ' αὐτή τή διαδικασία τῆς ἀποτέφρωσης, διαθέτουν καί ἀνάλογους χώρους γιά τήν πραγματοποίηση τῶν σχετικῶν τελετῶν ἀποχαιρετισμοῦ, τή φύλαξη τεφροδόχων κ.λπ. Μέσα σ' αὐτήν τή συγκρητιστική προοπτική ὁ θάνατος ἑνός πιστοῦ παύει πλέον νά ἀποτελεῖ ἐκκλησιαστικό γεγονός μέ σωτηριολογική σημασία, ἡ ἐπιτάφια φροντίδα του χάνει τόν χαρακτήρα ὁμολογίας πίστεως πού τῆς προσδίδει τό λειτουργικό πλαίσιο τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας, καί ὁδηγούμαστε προοδευτικά σέ μία ἰδιωτικοποίηση τοῦ ὅλου θέματος μέ τήν ἀνάπτυξη ἀκόμη πιό ἀκραίων συμπεριφορῶν, ὅπως τόν διασκορπισμό τῆς τέφρας στόν ἀέρα, τήν καταβύθιση τῶν τεφροδόχων στόν πυθμένα τῆς θάλασσας ἤ τήν ἀνώνυμη ἐναπόθεσή τους στά δάση κ.ο.κ. 11. Γιά τήν εὐθανασία καί τήν αὐτοκτονία τονίζονται τά ἐν συνεχείᾳ: α. Μερικοί ἄνθρωποι πιστεύουν ὅτι διά τῆς αὐτοκτονίας, τῆς εὐθανασίας καί τῆς καύσεως τῶν σωμάτων τους ἀπαλλάσσονται ἀπό τή ζωή καί τούς πόνους της. Στήν πραγματικότητα ὅμως τοῦτο εἶναι μία αὐταπάτη. Διότι oἱ συγκεκριμένοι ὄχι μόνον δέν ἀπαλλάσσονται ἀπό τόν πόνο, ἀλλ ἀπεναντίας τόν ἐπιμηκύνουν στήν αἰωνιότητα καί τόν μεγενθύνουν στόν ὑπέρτατο βαθμό. Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ εἶναι σαφής: «Οὐκ οἴδατε ὅτι ναὸς Θεοῦ ἐστε καὶ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν; εἴ τις τὸν ναὸν τοῦ Θεοῦ φθείρει, φθερεῖ τοῦτον ὁ Θεός ὁ γὰρ ναὸς τοῦ Θεοῦ ἅγιός ἐστιν, οἵτινές ἐστε ὑμεῖς» (Α Κορ. 3, 16-17). Καί ὁ Θεάνθρωπος γιά τούς παραβάτες τῶν ἐντολῶν Του μέ σαφήνεια διδάσκει «Καί ἀπελεύσονται οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιoν... ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμός καί ὁ βρυγμός τῶν ὀδόντων» (Ματθ. 8, 12 13, 42 22, 13).

73 72 β. Τό κακό πού προκαλοῦν στόν ἄνθρωπο τά συζητούμενα φαινόμενα, δηλώνεται ἀφ' ἑνός μέν ἀπό τόν πόνο πού αἰσθάνονται oἱ ἄνθρωποι τοῦ περιβάλλοντός τους μετά ἀπό αὐτά, ἀφ' ἑτέρου δέ ἀπό τό γεγονός, ὅτι πάντες oἱ ἀποπειραθέντες νά αὐτοκτονήσουν καί μή ἀποθανόντες ἀκαριαίως, ζητοῦν βοήθεια σωτηρίας, συνήθως μετανιώνουν γι αὐτό πού ἔκαναν καί συνιστοῦν στούς ἄλλους ἀποφυγή. Γι αὐτό σπανιώτατες εἶναι καί oἱ περιπτώσεις νέας ἀπόπειρας αὐτοκτονίας αὐτῶν. γ. Εἶναι σέ ὅλους γνωστό ὅτι γιά τή ριζική θεραπεία μίας ἀσθένειας, πρέπει νά ἀναζητηθοῦν πρῶτα τά αἴτια πού τήν προκαλοῦν. Τό ἴδιο χρειάζεται νά κάνει καί ὁ ποιμένας γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν ποιμαντικῶν προβλημάτων τῶν πιστῶν. δ. Στά συζητούμενα φαινόμενα, μάλιστα στήν αὐτοκτονία, ὁδηγοῦν τούς ἀνθρώπους συνήθως τά ἑξῆς αἴτια: i. Ἡ ἀπιστία τῶν ἀνθρώπων στό Θεό καί ἡ μή σύνδεση αὐτῶν καί τῶν ἀνθρώπων τοῦ ἀμέσου περιβάλλοντός τους μέ τήν Ἐκκλησία καί τούς ποιμένες της, ὅπως καί ἡ ζωή τῆς ἁμαρτίας. ii. Ἡ μή παραδοχή τῆς μετά θάνατον ζωῆς καί πάντων τῶν συναφῶν μέ αὐτήν, ὅπως: ἄρνηση πίστεως στήν ὕπαρξη κολάσεως καί παραδείσου, αἰώνιας τιμωρίας καί ἀμοιβῆς, αἰώνιας θλίψεως καί χαρᾶς κ.λπ. iii. Οἱ ψυχικές ἤ ἄλλες ἀσθένειες, ἀνίατες κατά τούς ἀσθενεῖς, oἱ ὁποῖες προκαλοῦν πόνο, μέ ἀποτέλεσμα oἱ ἄνθρωποι νά πιστεύουν ὅτι θά τούς ὁδηγήσουν γρήγορα στόν θάνατο. iv. Ἡ πίστη ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι μονάδα παραγωγῆς, μία ἁπλή μηχανή. Ἐφ ὅσον ἡ ἀσθένεια καί ὁ πόνος ἐμποδίζουν τόν ἄνθρωπο στό νά παράγει, συμπεραίνει λανθασμένα ὅτι πλέον εἶναι ἄχρηστος γιά τή ζωή. v. Ἡ πτωχεία καί oἱ διάφορες οἰκονομικές δυσκολίες. Σέ ἔρευνα ἀπό γιατρούς τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Χάρβαρντ, μεταξύ ἄλλων διαπιστώνεται, ὅτι «Οἱ ἀσθενεῖς μέ χαμηλό εἰσόδημα εἶχαν 2 ἕως 2,5 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο ἀπό ἐκείνους τῶν μεσαίων καί ὑψηλῶν εἰσοδημάτων, γιά νά παρουσιάσουν συμπεριφορά αὐτοκτονίας». vi. Τά προσωπικά ζητήματα (κυρίως τά ἐρωτικά) ὡς καί τά ποικίλα οἰκογενειακά προβλήματα (σχέσεις συζύγων, διαστάσεις, διαζύγια, περιφρόνηση ἤ ἐγκατάλειψη ἀπό τά τέκνα κ.λπ.), ἀπό τά ὁποῖα δημιουργεῖται ἡ πλάνη ὅτι πλέον εἶναι βάρος τῆς ζωῆς καί ἀνεπιθύμητος. vii. Ὁ εὐδαιμονισμός πού κυριαρχεῖ σήμερα στούς ἀνθρώπους καί ἡ ἀντίληψη τῆς ἥσσονος προσπαθείας. Ἡ ἀποφυγή τοῦ κόπου καί ἡ ἀποφυγή ἀσκήσεως καί ἀγώνα γιά τή ζωή. viii. Τό γεγονός ὅτι μερικοί ἄνθρωποι δέν ἔχουν γνωρίσει τό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί δέν ἔχουν αἰσθανθεῖ τό θεῖο γλυκασμό στή ζωή τους. ix. Τέλος, ἐπιρρεπεῖς σ αὐτά εἶναι oἱ ἄνθρωποι πού βασανίζονται ἀπό τίς τύψεις τῆς συνειδήσεως καί δέν ἔχουν νιώσει τήν χαρά τῆς μετανοίας καί ἐξομολογήσεως. Οἱ ἄνθρωποι πού δέν ἔχουν συνηθίσει στίς δύσκολες στιγμές τῆς ζωῆς τους νά καταφεύγουν στό στοργικό καί παντοδύναμο Θεό Πατέρα μας καί δέν ἔχουν αἰσθανθεῖ τή δύναμή Του. Ἔτσι εὔκολα ἀπελπίζονται καί ὁδηγοῦνται στόν πρόσκαιρο καί τόν αἰώνιο θάνατο». Ε. Νομικά (Πρόκειται περισσότερο γιά διαπίστωση ὅτι ὑπάρχει σχετική νομολογία πού καλύπτει δικαιώματα τοῦ θανόντος. Μᾶλλον τίθενται ὑποστηρικτικά γιά τή διασφάλιση τῶν ἤδη διατυπωθέντων Πορισμάτων ὡς πρός τό δικαίωμα ἐπιλογῆς τοῦ τρόπου κήδευσης καί ταφῆς).

74 73 «1. Ἡ ἰδιαίτερη μέριμνα πού ἐπιδεικνύει ἡ Πολιτεία γιά τόν ἄνθρωπο δέν ἐξαντλεῖται στό νά ἀποκτᾶ δικαιώματα, τά ὁποῖα ἀναγνωρίζει ἡ ἔννομη τάξη, ἀλλά προχωρεῖ παραπέρα, καί ἐπειδή ἡ Πολιτεία θεωρεῖ τόν ἄνθρωπο πρόσωπο, σέβεται τήν ἀξιοπρέπειά του, ἀφοῦ τό ἄρθρο 2 τοῦ Συντάγματος ὁρίζει ὅτι: «Ὁ σεβασμός καί ἡ πρoστασία τῆς ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου ἀποτελοῦν πρωταρχική ὑποχρέωση τῆς Πολιτείας». 2. Εἶναι λογικό, λοιπόν, τό ἐνδιαφέρον τῆς Πολιτείας γιά τόν ἄνθρωπο νά συνεχίζεται καί μετά τόν θάνατό του, γιατί δέν θά ἦταν συνεπής ὁ νομοθέτης, ἐάν σεβόταν μέν τόν ἄνθρωπο, ὅσο αὐτός εἶναι ζωντανός, ἀλλ ἀδιαφοροῦσε γιά τό σκήνωμά του μετά τόν θάνατό του. 3. Ὁ σεβασμός στούς νεκρούς θεσπίζεται καί ἀπό διεθνεῖς συμβάσεις καί εἰδικότερα ἀπό τό δίκαιο τοῦ πολέμου, τό ὁποῖο προβλέπει ἀναστολή τῶν ἐχθροπραξιῶν γιά τήν περισυλλογή τῶν νεκρῶν τῶν ἀντιπάλων στρατῶν. 4. Μέ δεδομένο ὅμως ὅτι ὁ σεβασμός πρός τό σῶμα τοῦ νεκροῦ ἔχει καί θρησκευτική θεμελίωση, ὁ σεβασμός αὐτός ἐπιβάλλεται, ἀπό τήν ἄποψη τοῦ δικαίου, καί μέ τίς διατάξεις περί θρησκευτικῆς ἐλευθερίας. 5. Ἡ μεταχείριση, ἑπομένως, τοῦ σκηνώματος τοῦ νεκροῦ ἐκ μέρους τῆς Πολιτείας δέν πρέπει νά ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τίς θρησκευτικές πεποιθήσεις, τίς ὁποῖες εἶχε ἐν ζωῇ ὁ νεκρός, καί oι ὁποῖες πρέπει νά γίνουν σεβαστές, πολλῷ μᾶλλον ἐάν τίς εἶχε διατυπώσει καί ἐγγράφως, ἀλλιῶς πρέπει νά ἐρωτηθοῦν oἱ συγγενεῖς του. 6. Ἡ εἰσβολή ἐν χρόνῳ καί χώρῳ τοῦ σαρκωθέντος Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀρχηγοῦ τῆς ζωῆς καί κατ ἐξοχήν τό γεγονός τῆς ζωηφόρου Ἀναστάσεώς Του, διαμορφώνει πλέον τήν ἱστορική συνείδηση τοῦ κάθε πιστοῦ καί δίνει τή δυνατότητα σ ὅλους μας, ὄντας μέλη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ὄχι μόνον νά ἐννοήσουμε τό πῶς νικήθηκε ἡ φθορά καί ὁ θάνατος, ἀλλά καί τό ὅτι ἐγκαινιάσθηκε μία «ἄλλη βιοτή, ἀπαρχή τῆς αἰωνίου». 7. Τοῦτο φαίνεται ὄχι μόνο ἀπό τά ὅσα τό Εὐαγγέλιο ἀποκαλύπτει καί ἡ Ἐκκλησία μας διδάσκει, ἀλλά καί ἀπό τά ὅσα oἱ Ἅγιοι ἐκήρυξαν, ἐβίωσαν, ἔζησαν καί ἔπραξαν στή ζωή τoυς, καί oἱ μάρτυρες ἐπιβεβαίωσαν μέ τήν ἄθληση τοῦ μαρτυρίου τους. Ἡ πείρα τῶν θλιβερῶν συμβάντων τῆς ζωῆς, ἀπέδειξε ὅτι αὐτά ἀποτελοῦν χειροπιαστή παιδαγωγία καί ἀγωγή ἀληθοῦς ἐν Χριστῷ ζωῆς, πού αἰσιόδοξα καί εἰρηνικά ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπο σέ ἔκφραση εὐχαριστίας καί εὐγνωμοσύνης πρός τόν Θεό, ὁ ὁποῖος προνοεῖ γιά τά πάντα καί κάνει τόν ἄνθρωπο νά αἰσθάνεται παρήγορη «τήν ἐν ράβδῳ σιδηρᾷ» (Ἀποκ. 2, 27) παρέμβαση τοῦ Θεοῦ στή ζωή του. Κατανοεῖ ἔτσι ὁ ἄνθρωπος οὐσιαστικά καί υἱοθετεῖ χαρούμενα καί ἀποδέχεται εἰρηνικά τήν Παύλειο Ἀποστολική διακήρυξη: «ἐάν τε γάρ ζῶμεν, τῷ Κυρίῳ ζῶμεν, ἐάν τε ἀποθνῄσκωμεν, τῷ Κυρίῳ ἀποθνῄσκωμεν, ἐάν τε οὖν ζῶμεν ἐάν τε ἀποθνῄσκωμεν, τοῦ Κυρίoυ ἐσμέν» (Ρωμ. 14, 8-9)». Β. Προτάσεις 94 (Στίς Προτάσεις διατηρήθηκε ἡ ἴδια διάκρισή τους, δηλαδή ὅπως καί στά Πορίσματα, σέ Γενικές, Λειτουργικές, Ποιμαντικές καί Νομικές. Ἡ προσθήκη τῶν Προτάσεων πού ἀφοροῦν στήν Ποιμαντική στά Νοσοκομεῖα κρίθηκε ἀναγκαία, καθώς τό θέμα αὐτό θεωρεῖται ἰδιάζουσα ποιμαντική, εἶναι ἐξαιρετικῆς σημασίας καί 94 Πρακτικά Θ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, «Τό Μυστήριον τοῦ θανάτου εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας», ὅ.π., σ

75 74 χρειάζεται συνεχῶς νά ἐπαναξετάζεται καί νά διαμορφώνεται λαμβάνουσα ὑπόψη καί τίς ἐξελίξεις στήν ἐπιστήμη τῆς Ἰατρικῆς ἀλλά καί τῆς λειτουργίας τῶν νοσηλευτικῶν ἱδρυμάτων). Ι. Γενικές «Ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία ἀποτελεῖ ἐκδήλωση φροντίδας καί φιλάνθρωπης ἀγάπης τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρός τά περιλειπόμενα «θλιβόμενα» παιδιά Της. Ἡ καλή καί ὀργανωμένη τέλεση τῆς ὑπάρχουσας στό ἐν χρήσει Εὐχολόγιον τῆς Ἐκκλησίας μας νεκρωσίμου ἀκολουθίας, ἡ τήρηση σοβαρότητας καί ἡ ἐκδήλωση ἀγάπης ἐκ μέρους τῆς ποιμαίνουσας Ἐκκλησίας μπορεῖ νά προσφέρει πολλά στήν ὀρθόδοξη ποιμαντικό-λειτουργική κατήχηση τῶν πιστῶν καί στήν ἀντιμετώπιση ὅλων τῶν ἐπιμέρους περιστάσεων τῆς ζωῆς». ΙΙ. Λειτουργικές «1. Ἡ θεολογία τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας προβάλλει τίς δύο βασικές πτυχές: α) τήν πρόσκληση γιά μετάνοια τῶν ζώντων μελῶν τῆς Ἐκκλησίας καί β) τήν προσευχή τῆς εὐχαριστιακῆς κοινότητας ὑπέρ ἀναπαύσεως τοῦ κεκοιμημένου. 2. Ἡ ἐξόδιος ἀκολουθία ἐμφαίνεται στά Ἀρεοπαγιτικά συγγράμματα ὡς «μυστήριο». Γι αὐτό ἡ σύγχρονη λειτουργική πράξη ὀφείλει νά προβάλλει αὐτή τή «μυστηριακή» πτυχή τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας. 3. Ἡ ἐπανασύνδεση τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας μέ τή θεία λειτουργία θά τονώσει τό κατηχητικό καί ποιμαντικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτή ἡ πρόταση φυσικά δέν μπορεῖ νά λειτουργήσει ἄμεσα οὔτε νά ἐπιβληθεῖ. Μπορεῖ, ὅμως, νά καλλιεργηθεῖ καί νά ἐφαρμοσθεῖ στόν μικρό πυρήνα τῆς Ἐκκλησίας, τήν ἐνορία. Τό ξεκίνημα τῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως μπορεῖ νά ἀρχίσει ἀπό τά συνειδητά μέλη τῆς Ἐκκλησίας. Σήμερα, γιά παράδειγμα, πολλοί ἱερεῖς τελοῦν τά μυστήρια τῶν πνευματικῶν τoυς παιδιῶν, Βαπτίσεως καί Γάμου, στή θεία Λειτουργία. 4. Ἡ τυπική διάταξη τῆς τελέσεως τῆς κηδείας στή θεία λειτουργία μπορεῖ νά λάβει τό ἑξῆς διάγραμμα (σχῆμα): α) Τοποθέτηση τοῦ νεκροῦ στό κέντρο τοῦ κυρίως ναοῦ. β) Στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου ψάλλονται τά νεκρώσιμα Εὐλογητάρια μέ τή σχετική αἴτηση ὑπέρ ἀναπαύσεως τοῦ κεκοιμημένου. γ) Ὁ κανόνας τῆς ἡμέρας ἀντικαθίσταται μέ τό νεκρώσιμο κανόνα εἰς κεκοιμημένους. δ) Ἀκολουθοῦν τά ἐξαποστειλάρια καί oἱ νεκρώσιμοι αἶνοι, καί τέλος, ε) ἡ Δοξολογία. στ) Στήν θεία λειτουργία ψάλλεται τό νεκρώσιμο Κοντάκιο καί τά ἁρμόδια Ἀπολυτίκια. ζ) Ἀποστολοευαγγέλιο, Προκείμενο καί Ἀλληλουάριο τά εἰς κεκοιμημένους. η) Κήρυγμα (Λειτουργία τοῦ Λόγου). θ) Χερουβικό. ι) Κοινωνικό εἰς κεκοιμημένους. ια) Θεία Μετάληψη συγγενῶν (πιθανόν ἡ ἀνάγνωση εὐχῆς εἰς θλιβομένους πρό τῆς θείας μεταλήψεως). ιβ) Νεκρώσιμη ὀπισθάμβωνος καί, τέλος, ιγ) Πρό τῆς ἀπολύσεως, τά τοῦ ἀσπασμοῦ τροπάρια.

76 75 5. Μέ κάθε τρόπο πρέπει νά διασωθεῖ ἡ παραδοθεῖσα κατανυκτική καί διδακτική λειτουργική μουσικοποιητική ἐξόδιος ἀκολουθία τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεώς μας, στήν ὁποία ἀντικατοπτρίζεται τό κατανυκτικό, μυσταγωγικό, ἠθοπλαστικό καί διδακτικό πνεῦμα τῆς ὀρθόδοξης λατρείας. 6. Στό ἐκκοσμικευμένο πνεῦμα τοῦ μοντερνισμοῦ πρέπει ν ἀποδοθεῖ ἡ χρήση τοῦ τριφώνου ἤ τετραφώνου δυτικοῦ μουσικοῦ συστήματος ψαλμωδίας τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας σέ κεντρικούς Ναούς μεγαλουπόλεων καί σ αὐτούς τῶν Κοιμητηρίων τους, καθώς καί οἱ μουσικές μπάντες ὀργανικῆς μουσικῆς πού συνοδεύουν ἐπίσημους ἤ πλούσιους κεκοιμημένους, λιτανεῖες καί περιφορές ἐπιταφίων. Ὅλα αὐτά τά νεωτεριστικά στοιχεῖα καταστρέφουν τό κατανυκτικό πνεῦμα τῆς ἀκολουθίας καί ἀλλοιώνουν τά ἐξωτερικά ἑνοποιητικά στοιχεῖα τῆς λειτουργικῆς μας παραδόσεως. 7. Εἶναι ἐπιστημονικό αἴτημα καί λειτουργική ἀνάγκη νά ἐκδοθοῦν ὅλα τά ἀνέκδοτα λειτουργικά, ὑμνολογικά καί μουσικά κείμενα γιά ἐπιστημονική μελέτη, γιά διάσωση καί γιά λειτουργική, ἴσως, χρήση, ἐφόσον τοῦτο κριθεῖ ἀναγκαῖο καί ὠφέλιμο. Τά κείμενα, ἡ μουσική, oἱ εὐχές τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας ἔχουν διαχρονική διαχριστιανική καί διορθόδοξη ἀξία, γι αὐτό καί ὀφείλεται πρός αὐτά σεβασμός, διαφύλαξη, διατήρηση καί προβολή. Θά πρέπει νά ἀπασχολήσει τήν Ἐκκλησία στό ἄμεσο μέλλον ἡ ἐπί τά βελτίω ἀναμόρφωση καί κριτική ἔκδοση τῶν λειτουργικῶν της βιβλίων. Ἐκτιμᾶται ὅτι ἡ ὕπαρξη μίας κοινῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας γιά ὅλες τίς κατηγορίες πιστῶν ἀνταποκρίνεται στή λειτουργική μας παράδοση, στίς ποιμαντικές ἀνάγκες καί στίς εὐαισθησίες τῆς ἐποχῆς μας. Μέσα στή σταθερή δομή τῆς ἀκολουθίας, ὅμως, εἶναι δυνατόν νά ἐναλλάσσονται ἤ καί νά διαφοροποιοῦνται κάποια στοιχεῖα (ὅπως, λ.χ. τροπάρια, κανόνες, εὐχές), ἀνάλογα μέ τήν κατηγορία τοῦ κεκοιμημένου (κληρικοῦ, μοναχοῦ, λαϊκοῦ, νηπίου). 8. Ἰδιαίτερη ἐκκλησιαστική μέριμνα καί ἐποπτεία χρήζουν oι ἐξόδιες ἀκολουθίες πού τελοῦνται στούς Ναούς τῶν ὀργανωμένων Κοιμητηρίων τῶν μεγαλουπόλεων, ὅπου ἡ ταχύτητα, ἡ συνήθεια, ἡ παρέμβαση τῶν Δημοτικῶν Ἀρχῶν καί τῶν Ἐπαγγελματιῶν, oἱ ὑπερβολικοί στολισμοί κ.λπ., ἔχουν ἐν πολλοῖς καταστρέψει τήν ἱερότητα, τήν προσευχή καί τό ὅλο κατανυκτικό καί λιτό πνεῦμα τῆς ἀκολουθίας». ΙΙΙ. Ποιμαντικές «1. Νά κατηχηθοῦν ξανά oι πιστοί σχετικά μέ τό δογματικοηθικό νόημα τῶν μνημοσύνων, δηλαδή τήν προσευχητική κοινωνία στρατευομένης καί θριαμβεύουσας Ἐκκλησίας, τήν κατά χάριν αἰωνιότητα τῶν ψυχῶν, τήν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν κατά τή δεύτερη ἔνδοξη παρουσία τοῦ ἀναστημένου Χριστοῦ καί τήν μέλλουσα δίκαιη κρίση Του. 2. Ἡ ἀποδέσμευση τῶν πιστῶν μας ἀπό προλήψεις καί δεισιδαιμονίες καί ὅλα τά συναφῆ θά ἀπεγκλωβίσει τούς πιστούς ἀπό τή φυλακή τῆς παραθρησκείας καί τῆς κακοδαιμονίας. 3. Ἡ καλή γνώση τῆς ἱστορίας τῆς λατρείας μας ἐκ μέρους τῶν κληρικῶν, ὅλων τῶν βαθμίδων, θά βοηθήσει τά μέγιστα στήν ποιμαντική διακονία. 4. Εἶναι ἀναγκαία ἡ ἐπιμορφωτική ἐκκλησιαστική φροντίδα τόσο γιά τόν ἱερό κλῆρο, ὅσο καί γιά τόν ἱεροψαλτικό κόσμο, γιά τήν ἄψογη ἀπόδοση τῶν λεγομένων καί ψαλλομένων, διότι πολλές φορές παρατηροῦνται γλωσσικές ἀδυναμίες καί μουσικές ἀστοχίες. Ὁ χαρακτήρας καί ἡ ποιμαντική προοπτική τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας ἀπαιτοῦν σοβαρότητα, αὐστηρότητα, ἀκρίβεια καί ἄψογη τελετουργία, ὥστε νά εἶναι ἐποικοδομητική καί ψυχωφέλιμη στούς πιστούς. 5. Οἱ Σεβασμιώτατοι Μητροπολίτες ὀφείλουν νά προνοοῦν, ἵνα κάθε Ποιμένας ἤ Συνεργάτης τῆς Ἐκκλησίας μελετᾶ καί γνωρίζει σέ βάθος τά διάφορα θέματα πού σχετίζονται μέ τό μυστήριο τῆς ζωῆς

77 76 καί τοῦ θανάτου, καθώς καί τά τῆς ἐξοδίου ἀκολουθίας, ὥστε μέ ἡμερίδες, ἐκδόσεις, δημοσιεύματα, ἠλεκτρονικά καί ἔντυπα μέσα νά ἐνημερώνουν τό λαό γιά τήν ὀρθόδοξη πίστη καί γιά τά θλιβερά ἀποτελέσματα τῶν φαινομένων τῆς αὐτοκτονίας, τῆς εὐθανασίας καί τῆς καύσεως τῶν σωμάτων. 6. Εἰδικότερα oἱ Ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας δέον νά ἐντείνουν τίς προσπάθειές τους καί τήν φροντίδα τους γιά τήν πνευματική καλλιέργεια τῶν πιστῶν, ὥστε νά τονώνεται ἡ πίστη τους στό Θεό καί τήν μετά θάνατον ζωή, νά ἐνδυναμώνονται στίς δυσκολίες τους καί νά ἐλπίζουν στόν καιρό τῶν θλίψεών τους, δεδομένου ὅτι ὁ Θεός εἶναι πάντα κοντά μας καί ἕτοιμος νά βοηθήσει τόν καθένα μας. 7. Οἱ ἄνθρωποι συνήθως ἰσχυρίζονται πολλές φορές, ὅτι τά προβλήματά τους δέν λύνονται μέ «εὐχολόγια» καί ἔχουν ἐν μέρει δίκιο. Γι αὐτό ὁ Ποιμένας, μαζί μέ τά παραπάνω, πρέπει νά ἐνδιαφερθεῖ, καί μάλιστα μέ συγκεκριμένους τρόπους ἔντονα καί διαρκῶς γιά τήν ἐξάλειψη ὅλων τῶν αἰτίων, πού ὁδηγοῦν τούς ἀνθρώπους σέ αὐτοκαταστροφικές συμπεριφορές. Ὁ καλός ποιμένας πρέπει νά ἐνδιαφερθεῖ καί νά ἀγωνισθεῖ γιά τήν ἐπικράτηση τῆς δικαιοσύνης στήν ἀνθρωπότητα, τήν παύση τῆς ἐκμεταλλεύσεως τῶν ἀνθρώπων καί τήν ἐξάλειψη τῆς φτώχειας καί τῆς ἀνεργίας, τῆς ἀντικοινωνικῆς συμπεριφορᾶς τῆς Πολιτείας καί τῆς ἐπικρατήσεως τοῦ Κράτους Προνοίας κ.λπ. 8. Κάθε Ἱερά Μητρόπολη πρέπει νά ἱδρύσει Γραφεῖο Ψυχολογικῆς στηρίξεως τῶν ἀνθρώπων, πού ἔχουν διάφορα προβλήματα (σωματικῆς καί ψυχικῆς ὑγείας, διαπροσωπικῶν σχέσεων, ἀποτυχιῶν σέ στόχους κ.ἄ.). Τό Γραφεῖο τοῦτο πρέπει νά λειτουργεῖ ἐπί 24ώρου βάσεως καί ἡ ὕπαρξή τoυ νά γνωστοποιεῖται συνεχῶς μέ ὅλα τά μέσα ἐνημερώσεως: Νά διαθέτει εὐκολομνημόνευτο κινητό τηλέφωνο, μέ τό ὁποῖο νά μπορεῖ ὁ καθένας, ὁποιαδήποτε ὥρα καί ὁπουδήποτε καί ἄν εὑρίσκεται, νά ἐπικοινωνεῖ μέ τόν ἁρμόδιο τοῦ Γραφείου, γιά νά τοῦ παρέχονται συμβουλές, ὁδηγίες κ.λπ. 9. Εἰδικότερα, oἱ Ποιμένες πρέπει νά γνωρίζουν τήν κατάσταση τῶν ἐνοριτῶν τους καί νά ἀντιλαμβάνονται ἔγκαιρα ἐκείνους, πού ὑπάρχει πιθανότητα νά ὁδηγηθοῦν στήν αὐτοκτονία, ὥστε μέ συχνότερες κατ οἶκον ἐπισκέψεις ἤ συναντήσεις νά διαφωτίζουν αὐτούς καί τό περιβάλλον τους σχετικά μέ τή χριστιανική πίστη καί τήν παρηγορία πού ἡ Ἐκκλησία προσφέρει στά ποικίλα προβλήματα τῆς ζωῆς. Νά διδάσκει αὐτούς νά ἔχουν ἐμπιστοσύνη στήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ Πατέρα καί νά τούς ὑπενθυμίζει τήν προσωρινότητα τοῦ κόσμου τούτου καί τήν μετά θάνατον αἰώνια ζωή τήν ἀνεκτίμητη ἀξία τῆς ψυχῆς, πού ζεῖ καί μετά τόν θάνατο τοῦ σώματος καί περιμένει τήν ἀνάστασή του γιά νά ζήσει στόν αἰώνα. Ἀκόμη, ὅτι ἡ παροῦσα ζωή εἶναι στάδιον ἀγῶνος γιά τή σωτηρία, τόν ἁγιασμό καί τήν αἰώνια ζωή μετά τῶν ἁγίων καί ὅτι τοῦτο εἶναι κατορθωτόν ἀπό ὅλους μας μέ τήν χάρη τοῦ Θεοῦ». IV. Ποιμαντική στά Νοσοκομεῖα «Γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν θνησκόντων προτείνονται: 1. Κάθε ἀσθενής εἶναι μία ἰδιαίτερη καί ξεχωριστή προσωπικότητα, μέ διαφορετικές πνευματικές ἀντοχές καί ποικίλης ἐντάσεως πίστη. Ἡ Ἐκκλησία οὐδέποτε θά συμβιβαστεῖ μέ τό ἐπιχειρούμενο στίς μέρες μας ἔγκλημα τῆς ἰσοπεδώσεως καί νουμεροποιήσεως τῶν ἀνθρώπων. Ἐπειδή ὁ κάθε ἀσθενής, πέρα ἀπό τίς φυσικές ἀδυναμίες καί ψυχικές ἰδιαιτερότητες, τήν ὥρα τοῦ πόνου ὁμοιάζει πρός «Κάλαμoν συντετριμμένoν», πρέπει ὁ χειρισμός τοῦ θέματος ἀπό τόν κληρικό νά εἶναι τόσο φιλάνθρωπος, ὥστε τοῦτο νά τό δείχνει καί μέ τά λόγια του καί μέ τήν ἔκφραση τοῦ προσώπου του, χωρίς αὐτό νά φανερώνει λύπηση ἤ οἶκτο, ἔχοντας ὡς ὁδηγό τόν προφητικό λόγο τοῦ Ἠσαΐου περί τοῦ Χριστοῦ «... κάλαμον συντετριμμένον οὐ κατεάξει καὶ λίνον τυφόμενον οὐ σβέσει, ἕως ἂν ἐκβάλῃ εἰς νῖκος τὴν κρίσιν...» (Ματθ. 12, 20 πρβλ. Ἠσ. 42, 3) Ἠσ. 42, 3: «κάλαμον τεθλασμένον οὐ συντρίψει καὶ λίνον καπνιζόμενον οὐ σβέσει, ἀλλὰ εἰς ἀλήθειαν ἐξοίσει κρίσιν».

78 77 2. Ἡ πλήρης ἀπόκρυψη τῆς ἀλήθειας, ἡ μέ ὠμότητα ἀποκάλυψή της εἶναι ἀκραῖες μορφές ποιμαντικῆς ἐπικοινωνίας. Ἡ πλήρης ἀπόκρυψη δημιουργεῖ προβλήματα, γιατί ἐκτός τῶν ἄλλων δέν δίδει τήν εὐκαιρία στόν ἀσθενῆ «νά ἔλθῃ εἰς κρίσιν τοῦ ἑαυτoῦ τoυ μετά τοῦ Θεοῦ καί νά μυηθῇ στό μυστήριo τοῦ πόνου, τῆς ζωῆς, τοῦ θανάτoυ καί τῆς ἀναστάσεως». 3. Ἡ μέ ὠμότητα ἀποκάλυψη τῆς ἀληθείας ἐνέχει τόν κίνδυνο νά ὁδηγήσει τόν ἀσθενῆ σέ ψυχολογική κατάρρευση καί σέ ἀπελπισία. Ὅμως κανείς δέν μπορεῖ νά προσδιορίσει τήν ἀκριβῆ πορεία καί ἔκβαση τῆς ἀσθενείας, ἀφ' ἑτέρου δέ ἐξουδετερώνει τή θεόδοτη δύναμη τῆς ἐλπίδας, ἐκείνης τῆς ἐλπίδας πού χάρισε ὁ Θεός ὡς ἀρετή καί προίκα οὐράνια στόν πεπτωκότα γενάρχη, τόν Ἀδάμ. 4. Ἡ προοδευτική ἀποκάλυψη τῆς ἀληθείας εἶναι ἡ ἐνδεδειγμένη μέθοδος καί τακτική πού συνάδει ἀναλογικά πρός τή σταδιακή ἀποκάλυψη τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο. Ἀπαιτεῖται, δηλαδή, μία προσαρμογή ἀνάλογη πρός τήν ἠθική, τήν ψυχολογική καί τήν πνευματική κατάσταση τοῦ ἀσθενοῦς. Ὁ Σωτήρας Κύριος γνωρίζουμε ὅτι συγκαταβαίνει καί ἀποκαλύπτει σέ κάθε περίπτωση καί στόν κάθε ἄνθρωπο ὅ,τι συμφέρει καί ὅ,τι μπορεῖ ἐκεῖνος νά ὑποφέρει καί νά βαστάξει. «Ὅ,τι ἠδυνάμεθα φέρειν καί ὅ,τι συνέφερεν γνῶναι» (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, «Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως», ΕΠΕ l, σελ. 56, ἐκδ. «Πατερικαί Ἐκδόσεις- Γρηγόριος Παλαμᾶς», Θεσσαλονίκη 1976). 5. Τέλος, ἀρχή καί βάση εἶναι ἡ ὕπαρξη ἀληθινῆς γνώσεως ἀπό τόν Ποιμένα γιά τήν κατάσταση τοῦ ἀσθενοῦς, ὥστε στή συνέχεια νά ξεκινήσει μία προοδευτική ἀποκάλυψη - ἐνημέρωση τόσο στόν ἴδιο, ὅσο καί στό συγγενικό του περιβάλλον, γιά νά προσεγγίσουν ὅσο δυνατόν περισσότερο τήν ἀλήθεια τῆς ἀσθενείας, τό νόημα καί τήν ἀξία της, μέ ἀντικειμενικό σκοπό «τήν ἐπίγνωσιν τοῦ θελήματoς τοῦ Θεοῦ», τήν ἐκζήτηση τοῦ ἐλέους του, τή σωτηρία τῆς ψυχῆς καί τή νοσταλγία τῆς οὐρανίου πολιτείας. 6. Στή σημερινή ἐποχή γεννιοῦνται πλεῖστες ὅσες ἐνστάσεις γιά τήν ποιμαντική σκοπιμότητα καί χρήση τῆς ἀκολουθίας εἰς ψυχορραγοῦντες καί μάλιστα γιά τούς πιό κάτω λόγους: α) Σήμερα ἡ ἰατρική ἐπιστήμη, καί μάλιστα ὁ κλάδος τῆς «Παρηγορητικῆς Ἰατρικῆς», βοηθεῖ φαρμακευτικῶς τούς θνήσκοντες καί ψυχορραγοῦντες μέχρι τήν τελευταῖα πνοή τῆς ζωῆς τους, ὥστε νά ἔχουν μία ποιότητα ζωῆς καί νά μήν παρουσιάζονται τά βιολογικά συμπτώματα τοῦ ψυχορραγοῦντος. Ἐνδεικτικό εἶναι ὅτι oἱ πλεῖστοι τῶν ἀσθενῶν ἐκμετροῦν τό ζῆν σέ Νοσοκομεῖα καί ὄχι στήν οἰκία τους. β) Πολλοί ἱερεῖς, ἀντί τῆς καθιερωμένης εὐχῆς εἰς ψυχορραγοῦντα, διαβάζουν σήμερα συγχωρητικές εὐχές καί τοῦτο ἀπό τό φόβο τοῦ φοβεροῦ περιεχομένου τῆς εὐχῆς καί τοῦ ἐνδεχομένου νά ἀκούει κάτω ἀπό τά φαινόμενα τοῦ λήθαργου ὁ θνήσκων τά ὅσα διαβάζονται. γ) Δέν μποροῦμε ὅμως νά παραβλέψουμε τήν ἀξία καί τήν λειτουργικοποιμαντική σκοπιμότητα ὄχι τόσο τοῦ περιεχομένου τῆς εὐχῆς, ὅσο καί κυρίως τῆς προσευχητικῆς παρακλήσεως καί πνευματικῆς συμπαραστάσεως στούς θνήσκοντες καί ψυχορραγοῦντες, τῶν χαρισματούχων Ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας μας, διά μέσου τῶν προσευχῶν. δ) Ἡ πιό πάνω θεολογική ἄποψη εἶναι δυνατόν νά συνεκτιμηθεῖ καί νά διαμορφωθεῖ ἀναλόγως καί καταλλήλως πρός τήν περίπτωση τοῦ ψυχορραγοῦντος μέσα στά πλαίσια τῆς ποιμαντικῆς ἀγάπης, φροντίδος καί διακρίσεως. ε) Ἡ πρόταση, σύμφωνα μέ τήν ὁποία «Τό πρῶτο καί σπουδαιότερο, τό ὁποῖο θεωροῦμε ὅτι πρέπει νά γίνει στό χῶρο αὐτό εἶναι ἡ ἔνταξη καί πρoσαρμoγή τῆς παραδεδομένης ἀκολουθίας στό εὐρύτερο πλαίσιο πoιμαντικῆς τῶν θνησκόντων, στό ὁποῖο ἐκ τῶν πραγμάτων ὑπάρχει διαβάθμιση περιπτώσεων καί καταστάσεων» χρήζει μελέτης.

79 78 στ) Ἰδιαίτερα πρέπει νά ἐπισημάνουμε τή διαφορετική ἀντιμετώπιση τοῦ θνήσκοντος ἐκείνου, ὁ ὁποῖος μέχρι τήν τελευταῖα του πνοή ἐπικοινωνεῖ μέ τό περιβάλλον του, πρός ἐκεῖνον πού εὑρίσκεται στήν κατάσταση τοῦ «ἄγρυπνoυ κώματoς». ζ) Πρόταση γιά «λειτουργική πρoσαρμoγή τῶν λεγομένων, κατά περίπτωση, προσευχῶν εἰς ψυχoρραγoῦντα πάντοτε, βέβαια, μετά πνεύματoς διακρίσεως καί πρός τό πνευματικό συμφέρoν τοῦ θνήσκoντoς», ὥστε ἡ ὑφισταμένη στό ἰσχῦον «Μικρό Εὐχολόγιο» ἀκολουθία εἰς ψυχορραγοῦντα δέον νά γίνει «πιό χριστoκεντρική καί πιό πιστή στό τελετουργικό σχῆμα τῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ Παρακλητικοῦ Κανόνoς καί τοῦ Ὄρθρου, κατά τό ὁποῖο καί δoμεῖται». η) Νά ἀναζητηθοῦν τά ποιοτικά στοιχεῖα τῶν ἀπογραφικῶν δελτίων τῶν ἐκπροσώπων τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων καί κατά πόσον αὐτοί ἔχουν ἐνασχόληση μέ τά λειτουργικά θέματα 96. θ) Νά ἀναζητηθεῖ κατά πόσον τά Πορίσματα τῶν συμποσίων γίνονται κτῆμα τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων 97». V. Νομικές «1. Ἡ Πολιτεία ὀφείλει νά ἐξασφαλίσει, ὅσον ἀφορᾶ τό σκήνωμα τοῦ κεκοιμημένου, μεταχείριση σύμφωνη πρός τίς ἀρχές τῆς θρησκείας ἤ τήν ἐπιθυμία αὐτοῦ καί ὑποχρεοῦται νά ἀπαγορεύει μεταχείριση, ἡ ὁποία ἐγκυμονεῖ κινδύνους γιά τή δημοσία ὑγεία ἤ ἐμπεριέχει προσβολή τῆς μνήμης τοῦ νεκροῦ. 2. Ἐξ ἐπόψεως ἰσχυούσης στήν Ἑλλάδα νομοθεσίας πρέπει νά μνημονευθεῖ ἡ προσφάτως τεθεῖσα σέ ἰσχύ διάταξη τοῦ ἄρθρου 35 τοῦ Ν. 3448/2006 (Φ.Ε.Κ. 57 τ. Α'), μέ τήν ὁποία προεβλέφθη ἡ δυνατότητα ἀποτεφρώσεως τῶν νεκρῶν, ἡμεδαπῶν καί ἀλλοδαπῶν, «τῶν ὁποίων oι θρησκευτικές πεποιθήσεις ἐπέτρεπαν τή μετά θάνατο ἀποτέφρωση». Ἡ ἐν λόγῳ διάταξη ἐμφανίζει προβλήματα συνταγματικότητας. 3. Τό σημερινό καθεστώς τῶν Δημοτικῶν Κοιμητηρίων δέν ἀποτελεῖ τή βάση γιά τή λύση τῶν ποιμαντικῶν προβλημάτων. 4. Τέλος, προτείνεται νά πραγματοποιηθεῖ ἕνα Συνέδριο γιά τή λαϊκή ἐθιμολογία σέ σχέση μέ τήν Ἐκκλησία (λατρευτική ζωή) καί πού θά ἀφορᾶ στό λαϊκό ἑορτολόγιο (κύκλος τοῦ χρόνου) καί στόν κύκλο τῆς ζωῆς τῶν χριστιανῶν (γέννηση, γάμος, θάνατος)...». Ὅπως μπορεῖ εὔκολα νά παρατηρήσει κανείς, εἶναι τό πρῶτο Λειτουργικό Συμπόσιο, στό ὁποῖο διατυπώθηκαν ἀπό τήν Ἐπιτροπή τόσο ἐκτενῆ Πορίσματα καί Προτάσεις. Ἡ προσεκτική μελέτη αὐτῶν θά δείξει μέ τόν καλύτερο καί πειστικότερο τρόπο ὅτι αὐτό ἦταν ἀποτέλεσμα τόσο τῶν ἰδιαίτερα ἐμπεριστατωμένων Εἰσηγήσεων, οἱ ὁποῖες χαρακτηρίζονταν ἀπό τήν ἀπαιτούμενη βαθιά γνώση τῶν θεμάτων, ὅσο καί ἀπό τή σοβαρότητα τοῦ θέματος, τό ὁποῖο ἐπιβάρυνε ἡ ἐπικαιρότητα. Γιατί ἀπό τή μια τό θέμα τοῦ θανάτου πάντα ἦταν καί πάντοτε θά εἶναι ἀπό τά δυσκολότερα ζητήματα τῆς Ποιμαντικῆς καί ἀπό τήν ἄλλη κανείς δέν μπορεῖ νά παραβλέψει τό γεγονός ὅτι 96 Ἐδῶ γιά πρώτη φορά ἐκφράζεται αὐτή ἡ τόσο σημαντική ἐπισήμανση. Πραγματικά εἶναι ἀπορίας ἄξιον ἄν διά τῶν συμμετεχόντων στελεχῶν τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων διασφαλίζεται ἡ μετάδοση τῶν τόσο σημαντικῶν Πορισμάτων καί Προτάσεων τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως πού διατυπώνονται στά ἐξεταζόμενα αὐτά Λειτουργικά Συμπόσια. Ἡ ἐπίτευξη προκλήσεων «ζυμώσεων» διά τῶν συζητουμένων θεμάτων στά λειτουργικά δρώμενα ἑκάστης Ἱερᾶς Μητροπόλεως παραμένει πάντα εὐκταῖος στόχος ἤ συντελούμενη πραγματικότητα; 97 Βλ. σημ. 93, καθώς συμπληρώνει τό συγκεκριμένο συλλογισμό.

80 79 σήμερα περισσότερο ἀπό ποτέ ἔχει ἐνταθεῖ ἡ συζήτηση γύρω ἀπό τά θέματα: ταφή ἤ καύση, ὑποβοηθούμενη εὐθανασία καί αὐτοχειρία 98. Ἡ συζήτηση δέ αὐτή διεξάγεται μέ ὅρους τέτοιους, ὥστε νά εἶναι σχεδόν ἀδύνατον ν ἀκουστεῖ ὁ λόγος τῆς Ἐκκλησίας. Ὅταν δηλαδή ἡ ἐπιχειρηματολογία ὑπερασπίσεως τῶν ὡς ἄνω τιθεμένων θεμάτων ἐξαντλεῖται στό χῶρο τῶν «δικαιωμάτων» τοῦ ἀνθρώπου, καθώς ἀναφέρεται ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει τό δικαίωμα νά ἀποφασίζει γιά τόν τρόπο πού θά πεθάνει (ὑποβοηθούμενη εὐθανασία ἤ αὐτοκτονία), καί τόν τρόπο πού θά καταλήξει ἡ σορός του (ταφή ἤ καύση), τότε εἶναι πολύ δύσκολο νά διεξαχθεῖ ἕνας ἀποτελεσματικός διάλογος, ὅπου μέ νηφαλιότητα σκέψης θά μποροῦν νά διατυπωθοῦν καί ν ἀκουστοῦν οἱ ἀλήθειες περί τοῦ θέματος πού κομίζει ὁ θεολογικός λόγος τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ προσεκτική, λοιπόν, μελέτη τῶν Πορισμάτων - Προτάσεων δίνει τίς κατάλληλες ἀπαντήσεις ὄχι μόνο στά εἰδικά αὐτά θέματα, ἀλλά καί στό ὅλο θέμα τοῦ θανάτου, γιά τό ὁποῖο πάντοτε τό κυρίαρχο μήνυμα τῆς Ἐκκλησίας θά εἶναι ἡ νίκη τοῦ θανάτου ἀπό τόν Ἀναστάντα Χριστό καί ἡ συνεπείᾳ τούτου νίκη ἔναντι τοῦ θανάτου καί τῶν πιστῶν. 10. Ι ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (20-22 Ὀκτωβρίου Συνεδριακὸν Κέντρον Ἱ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ, Βόλος) Θέμα: «Η ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ Η ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ - Εἰς ἴασιν ψυχῆς καί σώματος» Μέ τό 10ο αὐτό Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων ἐπιδίωξη τῆς Ἐπιτροπῆς ἦταν: «νά μελετηθοῦν τά Ἱερά Μυστήρια καί οἱ ἱερές ἀκολουθίες πού τελοῦνται ἀπό τήν ἁγία Ἐκκλησία μας, οὐ μόνον πρός ἁγιασμό καί καθαρισμό τῶν ψυχῶν ἀπό τόν μολυσμό τῆς ἁμαρτίας, ἀλλά καί πρός ἴαση ψυχῆς καί σώματος» Ἰδαίτερα γιά τό θέμα τῆς αὐτοχειρίας ὑπάρχει ἕνα νέο δεδομένο σήμερα καί αὐτό εἶναι ἡ αὔξηση τῶν περιστατικῶν αὐτοκτονίας μέ κίνητρο τά ἔντονα οἰκονομικά προβλήματα τῶν ἀνθρώπων κατά τήν περίοδο τῆς οἰκονομικῆς κρίσης (2009 κ.ἑξ.). Ὑπάρχει προβολή τῶν περιστατικῶν αὐτοχειρίας μέσῳ τῶν ΜΜΕ καί μάλιστα, κάποιες φορές μέ στοιχεῖα δικαίωσης καί ἐπευφημίας! Χαρακτηριστική εἶναι ἡ πρόσφατη περίπτωση συνταξιούχου πού αὐτοκτόνησε στό Σύνταγμα καί ἡ πράξη του χαρακτηρίστηκε ἀπό τά μέσα σχεδόν «ἡρωική» καί προκάλεσε ἐκδηλώσεις συμπαραστάσεως. 99 «Ἡ Ὑγεία καί ἡ Ἀσθένεια στή Λειτουργική Ζωή τῆς Ἐκκλησίας», Πρακτικά Ι Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 21), Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς

81 80 Ἔτσι, οἱ Εἰσηγήσεις 100 πού πραγματοποιήθηκαν σκοπό εἶχαν νά ἀναλυθοῦν ὅσο τό δυνατόν πληρέστερα τά θεολογικά, τελετουργικά καί ποιμαντικά ζητήματα πού σχετίζονται μέ αὐτά τά μυστήρια καί αὐτές τίς ἀκολουθίες. Γιά νά καταλάβει κανείς τή σημασία τοῦ ἐπιλεγέντος θέματος θά πρέπει νά λάβει ὑπόψη του, ἀφενός, πόσο σημαντικό θέμα ἀποτελεῖ γιά κάθε ἄνθρωπο τό θέμα τῆς σωματικῆς του ὑγείας καί, ἀφετέρου, πόσο πόνο καί δυσκολία προκαλεῖ στόν ἄνθρωπο ἡ ἀσθένεια. Εἶναι, λοιπόν, τόσο σημαντικά αὐτά τά δύο ζητήματα στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε εὔκολα νά μπορεῖ νά καταλάβει κανείς καί τίς συγχύσεις πού κατά καιρούς δημιουργοῦνται μεταξύ τῶν χριστιανῶν γιά τά ὑπάρχοντα «θεραπευτικά» μέσα τῆς Ἐκκλησίας. Ἀναφέρομαι, φυσικά, στήν εὐρέως διατυπωμένη ἄποψη γιά τήν «πίστη» τῆς Ἐκκλησίας σέ θέματα ὅπως ἡ βασκανία καί ἄλλες λαϊκές, κατά βάση, δοξασίες, οἱ ὁποῖες ἔχουν εἰσχωρήσει ὡς θέσεις μέσα στό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας καί ἐνισχύονται ἀπό τήν κοινή λεγομένη γνώμη, ἡ ὁποία, ἐνῶ παραπληροφορεῖ καί διαστρέφει τήν πραγματικότητα, ἐμφανίζεται ὡς σταθερά σέ κάθε συζήτηση ποιμένος καί ποιμαινομένου καί προκαλεῖ προβλήματα. Ἡ ἀποσαφήνιση τοῦ θέματος «ἀσθένεια καί θεραπεία» στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας δίνει τή δυνατότητα πρῶτα στόν ποιμένα καί στή συνέχεια καί στόν πιστό νά μετάσχει στά ἱερά μυστήρια καί στίς ἱερές ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας ἐπιδιώκοντας ἀληθινά πνευματικά ἀποτελέσματα γιά τή σωτηρία του καί ὄχι λύσεις μαγικές σέ πιθανά ἤ ἀπίθανα προβλήματα καί σέ πραγματικές ἤ ὄχι σωματικές καί ψυχολογικές ἐνοχλήσεις του. Ὅλα αὐτά ἀποτυπώνονται μέ μεγάλη σαφήνεια καί στά Πορίσματα - Προτάσεις τοῦ Συμποσίου πού ἀκολουθοῦν: Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2009, Προσφώνησις τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, προέδρου τῆς Ἐπιτροπῆς, σ Εἰσηγήσεις: α) Πέτρου Βασιλειάδη, Ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἰατρός τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων. Βιβλική Προσέγγιση, β) Ἀθανασίου Παπαρνάκη, Ἁμαρτία καί ἀσθένεια στή Βιβλική Θεολογία, γ) Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη, Ἡ ἀνθρώπινη ἀσθένεια καί ὁ πόνος στήν Πατερική Θεολογία, δ) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Ἱστορική ἐξέλιξη καί διαμόρφωση τῆς ἀκολουθίας τοῦ μυστηρίου τῆς Μετανοίας, ε) Πρωτοπρ. Ἀδαμαντίου Αὐγουστίδη, Ποιμαντική τῶν Νοσηλευτηρίων: Προκλήσεις καί Προβληματισμοί, στ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου, Ἡ Μετάνοια καί τό Εὐχέλαιο, ζ) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Ἱστορική ἐξέλιξη τῆς ἀκολουθίας τοῦ Εὐχελαίου, η) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Ἡ καταχρηστική τέλεση τοῦ μυστηρίου τοῦ ἁγίου Εὐχελαίου, θ) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Εὐχέλαιο, Εὐχαριστία καί Μετάνοια. Θεολογική θεώρηση καί ποιμαντικές ἐφαρμογές, ι) Γεωργίου Φίλια, Οἱ Ἐξορκισμοί ὡς θεραπευτική λειτουργική δραστηριότητα, ια) Πρωτοπρ. Βασίλειου Θερμοῦ, Ἡ ἀντιμετώπιση τῆς ψυχικῆς ἀσθένειας στό μυστήριο τῆς Μετανοίας, ιβ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Οἱ ἀκολουθίες τοῦ ἁγιασμοῦ καί ἡ θεραπευτική τους διάσταση, ιγ) Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Ἡ ἐλπίδα τῆς θεραπείας μέσα στούς Παρακλητικούς Κανόνες, ιδ) Ἀρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου, Σύγχρονες εὐχολογιακές ἀνάγκες γιά τή συνάφεια ὑγείας καί ἀσθένειας τῶν πιστῶν.

82 81 ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ «1) Ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός ἐβάστασε ἐπί τῆς γῆς τό βάρος τῆς ἀνθρώπινης ἀδυναμίας καί ἀναδείχθηκε ὡς Ἀρχιερεύς «συγκακουχούμενος τοῖς ἀνθρώποις», ἀλλά καί ὡς ἰατρός τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων. Τά δέ θαύματα πού ἐπετέλεσε ἀπέβλεπαν μέν πρώτιστα στή θεραπεία τῶν ψυχῶν τῶν ἀνθρώπων. Εἶχαν, ὅμως, ἐνίοτε ὡς παρεπόμενο καί τή θεραπεία τῶν σωμάτων τῶν ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι εὑρίσκονται κάτω ἀπό τό νόμο τῆς φθορᾶς καί τοῦ θανάτου, ὡς φυσικῆς συνέπειας τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος. 2) Ἀκολουθῶντας τίς βασικές γραμμές τῆς βιβλικῆς σκέψης, διαπιστώνουμε ὅτι ἡ ἁμαρτία διατάραξε τήν ἰσορροπία τῆς σχέσεως τοῦ ἀνθρώπου καί γενικά σύνολου τοῦ κόσμου μέ τόν δημιουργό Θεό. Ἐκδήλωση τῆς δυσαρμονίας αὐτῆς στόν ἀνθρώπινο βίο εἶναι ἡ ὕπαρξη τῆς φθορᾶς καί τῆς ἀσθένειας μέ ἀποκορύφωμα τό θάνατο. Μέ τό θάνατο καί τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καταργεῖται ἡ δύναμη τῆς ἁμαρτίας καί ἀποκαθίστανται οἱ ὀντολογικές της συνέπειες γιά τόν ἄνθρωπο. Ἐκδήλωση τῆς ἀποκατάστασης αὐτῆς εἶναι καί ἡ σωματική ἴαση, κύριος δέ χῶρος πραγμάτωσής της ἡ λατρευτική πράξη τῆς Ἐκκλησίας. 3) Ἡ Πατερική Θεολογία καί οἱ ἐκκλησιαστικοί συγγραφεῖς ἀντιμετωπίζουν τήν ἀνθρώπινη ἀσθένεια καί τόν πόνο μέσα ἀπό τήν παραδεδομένη εὐαγγελική προοπτική καί κατανοοῦν τή θεραπεία καί τήν ἀπαλλαγή ἀπό τόν πόνο καί τή φθορά, ὡς δῶρο κατ ἀρχήν καί χάρισμα τῆς παντοδύναμης ἄκτιστης ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ. Τό μυστήριο τῆς Μετανοίας, ὅπως καί τοῦ Εὐχελαίου, εἶναι θεανθρώπινα ἔργα καί ἀποτέλεσμα συνεργείας θείου καί ἀνθρωπίνου παράγοντα, ὅπως ὁλόκληρη ἡ Ἐκκλησία. 4) Ἡ Ἐκκλησία συνεχίζει τή φιλάνθρωπη θαυματουργική καί θεραπευτική παρέμβαση τοῦ Χριστοῦ στό χρόνο καί στό χῶρο, καί μένοντας πιστή σέ ὅσα Ἐκεῖνος καί οἱ Ἀπόστολοι ἐδίδαξαν, ἀντιμετώπισε πάντοτε τόν ἀνθρώπινο πόνο καί τήν ἀσθένεια ἰδιαίτερα διαμέσου τῶν λεγομένων θεραπευτικῶν μυστηρίων, ὅπως εἶναι τά μυστήρια τοῦ Ἁγίου Εὐχελαίου, τῆς Ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως καί Μετανοίας καί οἱ λοιπές σχετικές ἁγιαστικές τελετές. 5) Ἡ ἀκολουθία τοῦ μυστηρίου τῆς Ἱερᾶς Μετανοίας καί Ἐξομολογήσεως πού ἐμπεριέχεται στά χειρόγραφα εὐχολόγια, παρουσιάζει μεγάλη τελετουργική ποικιλομορφία, ἡ ὁποία προέρχεται ἀπό μοναστηριακά περιβάλλοντα καί διαφέρει ἀπό τόν τρόπο δομήσεως τῶν ἀκολουθιῶν τῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Σημαντικός σταθμός στήν ἱστορική ἐξέλιξη τοῦ ἐν λόγῳ μυστηρίου εἶναι οἱ 4ος καί 5ος μ.χ. αἰῶνες. Ἔκτοτε καί διαμέσου τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς μέχρι τά μεταγενέστερα χρόνια ὑφίσταται προοδευτικές διαφοροποιήσεις ὡς πρός τόν τρόπο τελέσεώς του, τό νόημα τῶν ἐπιβαλλομένων ἐπιτιμίων καί τή σχέση μεταξύ ἐξομολόγου καί πνευματικοῦ καθοδηγητῆ. 6) Ἡ ἀνθρώπινη συμμετοχή στό μυστήριο τῆς Μετανοίας ἐπηρεάζεται ἀναπόφευκτα ἀπό τήν προσωπικότητα τοῦ ἐξομολογουμένου, ἤτοι: τήν ἰδιοσυγκρασία, τiς ἐμπειρίες ζωῆς καί τίς τυχόν ψυχιατρικές διαταραχές 101. Οἱ ψυχιατρικές διαταραχές ἀλλοιώνουν συχνά τήν αἴσθηση τῆς μετανοίας, εἴτε ἀμβλύνοντάς την, συσκοτίζοντας τό νοῦ, εἴτε γεννῶντας ὑπερβολικές καί παθολογικές ἐνοχές. Κύρια πεδία τῆς θετικῆς ἐπίδρασης πού ἀσκεῖ τό ἐν λόγῳ ἱερό μυστήριο στόν ἐξομολογούμενο εἶναι ἡ ἀγάπη πρός τό πρόσωπο τοῦ πνευματικοῦ καί ἡ ἐμπιστοσύνη πρός τόν φιλάνθρωπο Θεό. 101 Ἔχει παρατηρηθεῖ τεράστια πρόοδος στίς μέρες μας στή διάκριση μεταξύ τῶν περιπτώσεων ἐκείνων στίς ὁποῖες ἀπαιτεῖται ψυχιατρική ἀντιμετώπιση καί σέ ἐκεῖνες πού ἀνήκουν στό χῶρο τῆς Ἐξομολογητικῆς. Πολλές φορές δημιουργεῖται μία τεχνητή ἀντίθεση Ἐξομολογητικῆς καί Ψυχιατρικῆς, ἡ ὁποία εἶναι ἀνυπόστατη, ἰδιαίτερα στίς περιπτώσεις τῶν ψυχικῶς νοσούντων συνανθρώπων μας.

83 82 7) Ἡ μορφή τῆς ἀκολουθίας μέ τήν ὁποία τελεῖται σήμερα τό μυστήριο τοῦ ἁγίου Εὐχελαίου ἀποτελεῖ καρπό μακρᾶς ἱστορικῆς ἐξέλιξης. Οἱ ἀρχαιότερες μαρτυρίες ἀποκαλύπτουν, ὅτι ἡ πρώτη λειτουργική πράξη συνίστατο σέ χρίση τοῦ ἀσθενοῦς μέ ἔλαιο καί σέ προσευχή γιά τήν ἴασή του. Ἀργότερα προστέθηκε στήν ἀκολουθία ἡ εὐλογία τοῦ ἐλαίου πρίν ἀπό τή χρίση καί πλούσιο εὐχολογιακό καί ὑμνολογικό ὑλικό. Στή χειρόγραφη παράδοση καθορίζεται καί ὁ τρόπος τέλεσης τοῦ μυστηρίου σέ συνδυασμό μέ Θεία Λειτουργία. 8) Κατά τούς βυζαντινούς καί μεταγενέστερους χρόνους παρατηρεῖται τό φαινόμενο τῆς καταχρηστικῆς τέλεσης τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου, ἡ ὁποία θά πρέπει νά κατανοηθῆ στά πλαίσια τῆς πίεσης διαφόρων ἰδιότυπων ποιμαντικῶν προβλημάτων τῆς ἐποχῆς, λαϊκῶν παραδόσεων καί ἐξωχριστιανικῶν ἐπιδράσεων. Ἔτσι κατά τήν περίοδο ἀπό τόν 12ο μέχρι τόν 16ο αἰώνα ἀναφέρονται περιπτώσεις τέλεσης τοῦ Ἁγίου Εὐχελαίου γιά τήν ἄφεση ἁμαρτιῶν ἤδη θανόντων, μέ ἀποκορύφωμα τή δημιουργία καί μιᾶς παράδοξης, ὅπως χαρακτηρίστηκε, «Ἀκολουθίας Νεκρωσίμου Εὐχελαίου». Κατά τήν ἴδια περίοδο στή Δύση, καί κάτω ἀπό ἀνάλογες συνθῆκες, υἱοθετεῖται ἀπό τή Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία ἡ κακοδοξία περί τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου ὡς «ἔσχατης πρό τοῦ θανάτου χρίσης». 9) Ἀπό τήν ἱστορική ἔρευνα προκύπτει ἕνας προβληματισμός τόν ὁποῖο δημιουργεῖ ἡ ὕπαρξη κοινῶν τελετουργικῶν στοιχείων στίς ἀκολουθίες τῶν μυστηρίων τῆς Μετανοίας καί τοῦ Εὐχελαίου. Ταυτόχρονα, ὅμως, ἀποδεικνύεται ὡς ἐντελῶς λανθασμένη ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ τέλεση τοῦ μυστηρίου τοῦ Εὐχελαίου εἶναι δυνατόν νά ὑποκαταστήσει τήν τέλεση τοῦ μυστηρίου τῆς Μετανοίας. 10) Ἡ ἀκολουθία τοῦ Μικροῦ Ἁγιασμοῦ ἀποτελεῖ ἕναν ἄλλο τρόπο ἔκφρασης τῆς παντοδύναμης ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ διά μέσου τῶν ὑλικῶν πραγμάτων, τά ὁποῖα χρησιμοποιοῦνται κατά τήν τέλεση τῆς χριστιανικῆς λατρείας. Ἡ πρακτική τῆς συχνῆς τέλεσής της φανερώνει τήν ἄμεση ἀποδοχή καί τή θεολογική κατανόηση τῆς ἀξίας τῆς ἀκολουθίας αὐτῆς, ὡς πρός τήν σωματική καί πνευματική ἀσθένεια τῶν μετεχόντων, ἰδιαίτερα σέ περιπτώσεις ἀσθενῶν πιστῶν ἀνθρώπων. 11) «Ἐξορκισμός» εἶναι ἡ λειτουργική πράξη διαμέσου τῆς ὁποίας ἡ Ἐκκλησία ἐπικαλεῖται κατά ἕνα ξεχωριστό τρόπο τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ γιά τήν ἀπαλλαγή τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τή δαιμονική ἐπήρεια. Στήν Καινή Διαθήκη περιγράφεται ἡ ἐκδίωξη τῶν δαιμόνων ἀπό τόν Κύριο διά τοῦ λόγου Του. Τό ἴδιο ἔργο συνέχισε ἡ Ἐκκλησία κατά τήν ἀποστολική καί μεταποστολική ἐποχή, ἀπό τήν ὁποία ξεκίνησε καί ὁ θεσμός τῶν ἐξορκιστῶν. Στήν εὐχολογιακή παράδοση περί τῶν ἐξορκισμῶν προβάλλεται ἰδιαίτερα ἡ ἐξουσία τοῦ Κυρίου γιά τήν ἐκδίωξη τῶν δαιμόνων. Ἔτσι ἐξηγεῖται ὁ ἐπιτιμητικός καί προστακτικός χαρακτήρας τόν ὁποῖο ἔχουν οἱ χρησιμοποιούμενες ὡς σήμερα εὐχές ἐπί ἐνεργουμένων ὑπό πνευμάτων ἀκαθάρτων. 12) Ἡ ὕπαρξη παρακλητικῶν κανόνων διαμέσου τῶν ὁποίων ἐκζητεῖται ἡ πρός τόν Κύριο πρεσβεία τῆς Θεοτόκου καί πάντων τῶν Ἁγίων προσδίδει μία ἄλλη διάσταση στήν ἐν πίστει ἀντιμετώπιση τῆς ἀσθένειας καί τοῦ πόνου τῶν ἀνθρώπων. Ἡ ἐλπίδα τῆς θεραπείας πού ἀποτυπώνεται στά προσευχητικά αὐτά κείμενα μπορεῖ νά ἀποτελέσει μία σημαντική δυνατότητα ποιμαντικῆς προσέγγισης τῶν ἀσθενῶν καί πνευματικῆς των σωτήριας καθοδήγησης. 13) Ἡ πρόοδος τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης κατά τούς τελευταίους αἰῶνες ὡς δυνατότητα θεραπείας τῶν ἀσθενειῶν καί ἀπαλλαγῆς ἀπό τόν πόνο, ἤ ἀκόμη καί ἀναστολῆς τοῦ νόμου τῆς φθορᾶς, ἀποτελεῖ μιά πρόκληση πρός τήν Ἐκκλησία, πού ἀναδεικνύει τήν ἀνάγκη ἐπαναξιολόγησης καί ἀνασυγκρότησης τῆς μορφῆς καί τοῦ περιεχομένου τῆς ὀρθόδοξης ποιμαντικῆς παρουσίας στόν χῶρο τῶν ὑπηρεσιῶν ὑγείας. Τοῦτο ἔχει καί τίς θετικές καί τίς ἀρνητικές πλευρές. Ἰδιαίτερα πρέπει νά τονίσουμε τίς προδιαγραφές καί τά προβλήματα πού χαρακτήρισαν τήν πορεία τῆς ἐνδονοσοκομειακῆς ποιμαντικῆς

84 83 διακονίας στό δυτικό κόσμο, κυρίως δέ ὅσον ἀφορᾶ τήν σύγχυση πού ἐπεκράτησε σχετικά μέ τήν ἱερατική ταυτότητα καί παρουσία, διαχωρίζοντας τόν ρόλο τοῦ ποιμένα ἀπό αὐτόν τοῦ «θεραπευτῆ». ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ «1. Μέ διαπιστωμένη πολλαχῶς τήν ἀνάγκη μιᾶς νέας ἐπιμελημένης ἔκδοσης τοῦ Μικροῦ Εὐχολογίου, πού νά ἀνταποκρίνεται καί στίς σύγχρονες εὐχολογιακές ἀνάγκες τῆς Ἐκκλησίας, προτείνονται γιά τήν περίπτωση «ὑγεία-ἀσθένεια» τῶν πιστῶν τά ἑξῆς: α) Ἡ διαμόρφωση μιᾶς πρακτικά ἐφαρμόσιμης «Ἀκολουθίας τῶν ἐξομολογουμένων», στήν ὁποία νά συνοψίζεται ὁ τύπος καί τό πνεῦμα τῶν ποικίλων σχετικῶν ἀκολουθιῶν πού μᾶς διέσωσε ὡς σήμερα ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. β) Ἡ ἐπανεξέταση γενικά τοῦ περιεχομένου καί εἰδικά τῆς φραστικῆς διατύπωσης ὁρισμένων ἄλλων σχετικῶν εὐχῶν τοῦ Μικροῦ Εὐχολογίου, ὅπως π.χ. τῆς «Εὐχῆς εἰς ἀποβαλοῦσα γυναίκα», καί ὁ ἐμπλουτισμός του μέ ὁρισμένες νέες εὐχές, ὅπως π.χ. στήν περίπτωση ἀσθενῆ, ὁ ὁποῖος πρόκειται νά ὑποβληθεῖ σέ μιά ἐπικίνδυνη χειρουργική ἐπέμβαση. γ) Ἡ συγκέντρωση, ἀξιολόγηση καί ἀξιοποίηση τοῦ ἐκτός τοῦ ἰσχύοντος σήμερα Μικροῦ Εὐχολογίου διαθέσιμου σχετικοῦ ὑλικοῦ, πού προέκυψε ἀπό τήν χαρισματική ἰδιωτική πρωτοβουλία καί τήν ἐπιστημονική ἔρευνα τῆς λειτουργικῆς παράδοσης τῆς Ἐκκλησίας. 2. Στά πλαίσια τῆς σύγχρονης ποιμαντικῆς τῶν μυστηρίων προτείνεται εὐλαβῶς ἡ ὑπό τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἔκδοση εἰδικῆς Ἐγκυκλίου πρός τόν ἱερό κλῆρο καί τόν πιστό λαό περί τῆς τελέσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ ἁγίου Εὐχελαίου, τό ὁποῖο παρουσιάζει τή μεγαλύτερη φθορά ἐξαιτίας τῆς συχνά ἀπροϋπόθετης χρήσης του 102 στή σύγχρονη ἐνοριακή πράξη, στήν ὁποία Ἐγκύκλιο νά ἐπισημαίνονται ἰδιαίτερα τά ἑξῆς: α) Τό μυστήριο τοῦ Εὐχελαίου ἀφορᾶ κυρίως τούς σωματικά ἀσθενεῖς, πού βιώνουν τήν ἀσθένειά τους μέ μετάνοια καί προσευχή καί γιά τούς ὁποίους προσεύχεται ὁλόκληρη ἡ ἐκκλησιαστική κοινότητα. Εἶναι τό μυστήριο τοῦ πόνου καί τῆς ἀρρώστιας, ἀλλά καί τῆς ὑγείας καί τῆς παρακλήσεως τοῦ ἀσθενοῦς. Μέ τήν ἔννοια αὐτή τό Εὐχέλαιο θά πρέπει νά ξαναποκτήσει τόν ἐκκλησιολογικό του χαρακτήρα καί νά ἀπεγκλωβισθεῖ ἀπό τήν ἀντίληψη περί μιᾶς ἰδιωτικῆς τελετῆς, ὅπως συχνά θεωρεῖται σήμερα. β) Ἰδιαίτερη προσοχή πρέπει νά δοθεῖ ἀπό τούς ποιμένες στήν ἀποφυγή συγχύσεως τῶν μυστηρίων τῆς Μετανοίας καί τοῦ Εὐχελαίου. Παρόλα τά κάποια κοινά τους σημεῖα τά δύο Μυστήρια διακρίνονται σαφῶς μεταξύ τους καί ὁ Ποιμένας-Κληρικός ὀφείλει νά καταστήσει τοῦτο σαφές στούς πιστούς, τόσο στά πλαίσια τῆς λειτουργικῆς κατηχήσεως, ὅσο καί στά πλαίσια τῆς λειτουργικῆς πράξεως. Ὡς ἐκ τούτου θά πρέπει νά συνιστᾶται σέ ὅσους συμμετέχουν στό Εὐχέλαιο, νά προσέρχονται πρίν ἤ μετά καί στό μυστήριο τῆς Ἐξομολογήσεως. Ἡ σύνδεση τοῦ Εὐχελαίου μέ τήν εἰλικρινῆ μετάνοια καί ἐξομολόγηση ἐπικυρώνει τό συνεργιακό χαρακτήρα τοῦ μυστηρίου. Δέν μπορεῖ τό Εὐχέλαιο νά χορηγεῖται σέ ὅσους τυχόν δέ θέλουν, διότι ἔτσι καλλιεργεῖται μία μαγική ἀντίληψη γι αὐτό. γ) Ἡ κατ οἶκον τέλεση τοῦ Εὐχελαίου θά πρέπει νά γίνεται μέ φειδώ καί ὕστερα ἀπό ἐξέταση τῶν προϋποθέσεων καί κατάλληλη προετοιμασία τῶν πιστῶν. Ἄν προετοιμαστοῦν κατάλληλα τά μέλη 102 Εἶναι σύνηθες τό φαινόμενο οἱ ἄνθρωποι ν ἀντιδροῦν ἀρνητικά, ὅταν ζητοῦν ἀπό τόν ἱερέα τῆς ἐνορίας τους νά τελέσει Εὐχέλαιο στό σπίτι τους ἤ ἀκόμη καί στό κατάστημά τους (!) καί ἐκεῖνος ἐπιχειρεῖ νά τούς ἐξηγήσει τίς προϋποθέσεις μέ βάση τίς ὁποῖες πρέπει νά τελεῖται τό ἱερό αὐτό μυστήριο. Πολύ βοηθητική σέ παρόμοιες ἐπικοινωνίες εἶναι ἡ ἐνημέρωση γιά συμμετοχή τῶν ἀνθρώπων αὐτῶν σέ προγραμματισμένη τέλεση τοῦ εὐχελαίου στόν Ἱερό Ναό (κάθε μήνα).

85 84 τῆς οἰκογένειας, μποροῦν νά συμμετέχουν ἐνεργά, ψάλλοντας τούς ὕμνους ἤ διαβάζοντας τά ἀποστολικά ἀναγνώσματα. Ταυτόχρονα θά πρέπει νά ἐνθαρρυνθεῖ ἡ ἐπισύναψη τοῦ Εὐχελαίου στίς σύντομες ἀγρυπνίες, πού γίνονται τά τελευταῖα χρόνια στίς ἐνορίες τῶν πόλεων, ἤ σέ ὁρισμένους ἑσπερινούς, καί μάλιστα τῶν ἰαματικῶν Ἀναργύρων, ἤ ἄλλων ἁγίων, καθώς καί τήν 1η κάθε μηνός, πρίν ἤ μετά τόν ἁγιασμό. Μπορεῖ ἐπίσης νά τελεῖται στή διάρκεια τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καί νά συνδυάζεται μέ ἑσπερινό κήρυγμα. Ἀσθενεῖς ὑπάρχουν πάντοτε σέ κάθε ἐκκλησιαστική κοινότητα. Ἔτσι θά μποροῦσε μέ τή Θεία Λειτουργία τοῦ Σαββάτου, μία φορά κάθε μῆνα, νά τελεῖται καί τό Εὐχέλαιο. Στά παρεκκλήσια τῶν Νοσοκομείων θά μποροῦσε νά γίνεται πιό συχνά, ἤ ὅταν τελεῖται ἐκεῖ ἡ Θεία Λειτουργία. 3. Γιά τήν ἔνταξη καί ἀνάπτυξη τῆς σύγχρονης ὀρθόδοξης ποιμαντικῆς διακονίας τῶν ἀσθενῶν μέσα στό εὐρύτερο πλαίσιο τῶν ποιμαντικῶν δραστηριοτήτων μιᾶς τοπικῆς Ἐκκλησίας προτείνονται τά ἑξῆς: α) Ἡ ἀνάληψη συγκεκριμένων διοικητικῶν καί ποιμαντικῶν πρωτοβουλιῶν μέ στόχο τήν καλλιέργεια πνεύματος διακονίας σέ ἐπιλεγμένα μέλη τῶν Ἐνοριῶν καί τή δημιουργία σώματος ἐκπαιδευμένων κληρικῶν καί λαϊκῶν στελεχῶν τοῦ ποιμαντικοῦ ἔργου, σέ συνεργασία μέ τίς Ἐνορίες, τίς Ἱερατικές Σχολές, καί τίς Θεολογικές Πανεπιστημιακές Σχολές. β) Ἡ θεσμοθέτηση εἰδικῶν προγραμμάτων ἐκπαίδευσης τῶν στελεχῶν τοῦ ἐν λόγῳ ποιμαντικοῦ ἔργου καί ἡ προσφορά στήριξης καί ἐκπαιδευτικῆς ἐποπτείας τῆς ἐργασίας τους, στό πλαίσιο τῆς διακονίας τῶν Νοσοκομείων, τῶν ἀσθενῶν κατ οἶκον, ἤ ἄλλων εἰδικῶν καταστάσεων. γ) Ἡ ἐξειδικευμένη ἐπιμόρφωση τῶν πνευματικῶν ἐκείνων πού δραστηριοποιοῦνται ἰδιαίτερα στά διάφορα ἱδρύματα ὑγείας, ὥστε, ἐμβαθύνοντας περισσότερο στή σύγχρονη ὀρθόδοξη ἀνθρωπογνωσία, νά ἀντιμετωπίζουν ἀποτελεσματικότερα τά διάφορα προβλήματα πού συναντοῦν κατά τήν ἐνάσκηση τῆς πνευματικῆς πατρότητας μεταξύ τῶν πασχόντων πιστῶν». Ἀπό τή στιγμή πού ὡς κύριο θέμα τοῦ Συμποσίου τέθηκε τό νά μελετηθοῦν τά Ἱερά Μυστήρια τῆς Ἐξομολογήσεως καί τοῦ Εὐχελαίου ἀλλά καί οἱ λοιπές ἱερές ἀκολουθίες (ἁγιασμός, παρακλητικοί κανόνες, εὐχές κ.λπ.), πού τελοῦνται ἀπό τήν ἁγία Ἐκκλησία μας πρός ἁγιασμό καί καθαρισμό τῶν ψυχῶν καί πρός ἴαση ψυχῆς καί σώματος, ἦταν ἀπαραίτητο νά μελετηθοῦν τά τελετουργικά θέματα πού προκύπτουν κατά τή σύγχρονη πραγματικότητα ἀλλά καί τά ποιμαντικά προβλήματα πού ἀπαντῶνται στή χρήση τῶν μυστηρίων αὐτῶν ἀλλά καί τῶν προαναφερομένων ἀκολουθιῶν στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας.

86 ΙΑ' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (19-21 Ὀκτωβρίου Συνεδριακὸν Κέντρον Ἱ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ, Βόλος) Θέμα: «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - "Μυσταγωγῶν Σου, Κύριε, τούς μαθητάς ἐδίδασκες λέγων"» Γιά τό Συμπόσιο αὐτό καί τούς λόγους γιά τούς ὁποίους ἐπιλέχθηκε τό συγκεκριμένο θέμα σημαντικές πληροφορίες παίρνουμε ἀπό τό Χαιρετισμό 103 πού ἀπηύθυνε στούς συνέδρους ὁ φιλοξενῶν τό Συμπόσιο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνάτιος. Συγκεκριμένα ὁ Σεβ. Μητρ. Δημητριάδος κ. Ἰγνάτιος ἀνέφερε τά ἑξῆς: «Τό Λειτουργικό Συμπόσιό μας, λοιπόν, καταπιάνεται μέ τό πολύ σημαντικό θέμα τῆς Λειτουργικῆς Ἀγωγῆς. Τό θέμα αὐτό μᾶς ὑπενθυμίζει τό αὐτονόητο: ὅτι δηλαδή ἡ λατρεία δέν τελεῖται γιά τό Θεό, ἀλλά γιά ἐμᾶς. Ὁ Θεός δέν ἔχει ἀνάγκη τήν λατρεία μας ὡστόσο γιά ἐμᾶς ἡ λατρεία εἶναι πολύτιμη. Εἶναι τό μέσο ἐκεῖνο πού μᾶς ἑνώνει μέ τόν Θεό, πού συγκροτεῖ τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, πού μᾶς ἀλλοιώνει καί μᾶς μεταμορφώνει, πού μᾶς καθιστᾶ πολίτες τῆς Βασιλείας τῶν Οὐρανῶν». Ἀφοῦ, λοιπόν, τό θέμα τῆς λατρείας εἶναι τόσο σημαντικό, στή συνέχεια ὁ Σεβασμιώτατος θέτει τέσσερα ἐρωτήματα - προβληματισμούς πάνω στή θεματική τοῦ Συμποσίου, τά ὁποῖα ἐν πολλοῖς ἐξηγοῦν καί τή σημασία ἐπιλογῆς τοῦ θέματος. Οἱ προβληματισμοί 104 αὐτοί εἶναι: - Ἡ συμμετοχή τοῦ λαοῦ στή θεία λατρεία μέ βάση τήν παρατηρούμενη σύγχρονη πρακτική, ὅπου οὐσιαστικά ὁ λαός ἔχει ὑποκατασταθεῖ ἀπό τόν ἱεροψάλτη καί ἔχει ἀποστασιοποιηθεῖ ἀπό τά τελούμενα Τό ζήτημα τῆς γλώσσας τῆς λατρείας. Χαρακτηριστικά σημειώνει ὁ Σεβασμιώτατος: «Δέν εἶναι, νομίζω, εὔκολο νά ἀσκήσει κανείς ἀγωγή σέ ἀνθρώπους, χρησιμοποιῶντας μία γλώσσα πού δέν τήν καταλαβαίνουν ἤ τουλάχιστον δέν τήν καταλαβαίνουν ἐπαρκῶς...» «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» - Μυσταγωγῶν Σου Κύριε τούς μαθητάς ἐδίδασκες λέγων, Πρακτικά ΙΑ Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 24), Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2010, σ «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» - Μυσταγωγῶν Σου Κύριε τούς μαθητάς ἐδίδασκες λέγων, Πρακτικά ΙΑ Λειτουργικοῦ Συμποσίου, ὅ.π., σ Θυμίζουμε ὅτι τό θέμα τῆς ἐνεργοῦς συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή λατρεία ἀπετέλεσε κεντρικό θέμα τοῦ Β Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων καί εἶναι ἕνας ἀπό τούς κυριότερους στόχους τῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως. 106 Τήν ἄποψή του αὐτή τεκμηριώνει ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνάτιος μέ τά ἑξῆς ἐπιχειρήματα: «Καί ὅταν μιλῶ γιά τήν γλῶσσα τῆς λατρείας, ἀναφέρομαι ὄχι μόνο στόν λόγο, ἀλλά καί στήν ἀρχιτεκτονική, στήν εἰκονογραφία, στή μουσική, στούς συμβολισμούς. Ὅλα αὐτά ἀποτελοῦν προϊόντα ἑνός πολύ

87 - Ἡ ἐλλιπής ἤ ἀποσπασματική ἐπαφή τῶν πιστῶν μέ τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα, τήν ὁποία ἐπιτείνει ἐνίοτε καί ἡ ἀπουσία ἤ ἀκαταλληλότητα τοῦ κηρύγματος. - Ἡ τέλεση τῶν ἱερῶν μυστηρίων καί ἰδιαίτερα τοῦ βαπτίσματος, τοῦ γάμου καί τῆς κηδείας, ὡς ἀφορμή σοβαρῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς 107. Ὅλα τά ἀνωτέρω θιγόμενα ζητήματα πού καθιστοῦν ἐπιτακτική τήν ἀνάγκη τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς τοῦ λαοῦ πραγματεύονται ἄριστα οἱ Εἰσηγήσεις 108 τοῦ Συμποσίου μέ ἀποτέλεσμα τήν κατάρτιση τῶν Πορισμάτων 109 πού ἀκολουθοῦν: Πορίσματα «1. Εἶναι ἐπιβεβλημένη γιά θεολογικούς - σωτηριολογικούς λόγους ἡ συμμετοχή τοῦ λαοῦ στή λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ συνειδητοποίηση ὅτι κάθε πιστός μετέχει στή ζωή τοῦ Χριστοῦ, ἀρχῆς γενομένης ἀπό τήν ἡμέρα τῆς βαπτίσεώς του. Ὑποχρέωση τῶν Ποιμένων εἶναι νά κατανοήσουν τήν ἀξία τῆς κατηχήσεως στή λατρεία καί τίς ὠφέλειες πού πηγάζουν ἀπό τήν οὐσιαστική συμμετοχή τῶν πιστῶν σ αὐτή. Χρέος ὅλων εἶναι ἡ ἀξιοποίηση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς καί ἡ ἐπίγνωση τῆς θεοφάνειας καί τῆς Χριστοφάνειας μέσα στά λειτουργικά δρώμενα. Στή λατρεία ἀποκαλύπτεται ὁ Ἐνσαρκωμένος Λόγος τοῦ Θεοῦ. Τό γεγονός τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ βιώνονται ὡς ἕνα διαρκές παρόν. Ὁ Χριστός διδάσκει, θαυματουργεῖ, σταυρώνεται, ἀνίσταται καί δοξάζεται γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου. Ἔτσι πραγματώνεται ὁ σκοπός, γιά τόν ὁποῖο ὑπάρχει ἡ λειτουργική ζωή, ὅπως τόν ὁρίζει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὅταν λέγει «Χριστῷ συνταφῆναί με δεῖ, Χριστῷ συναναστῆναί με, συγκληρονόμον Αὐτῷ γενέσθαι» (Λόγος εἰς τό Πάσχα καί εἰς τήν βραδύτητα). 2. Στούς παράγοντες πού συμβάλλουν στή διαμόρφωση τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς, ἐκτός ἀπό τήν ἐνορία, περιλαμβάνονται ἡ οἰκογένεια καί τό σχολεῖο, πού, ὡστόσο, δέν ἀποτελοῦν αὐτονόητα θετικά μεγάλου πνευματικοῦ πολιτισμοῦ πού ἀνήκει, ὅμως, σέ μιά ἄλλη, μακρινή ἐποχή. Ἡ λατρεία μας ἔχει, πράγματι, ἕνα θαυμάσιο συμβολικό, μουσικό, αἰσθητικό καί γλωσσικό πλοῦτο. Πόσο, ὅμως, προσιτός εἶναι ὁ πλοῦτος αὐτός, ὄχι μόνο στόν πιστό πού ἐκκλησιάζεται σπάνια,... ἀλλά ἀκόμη καί στόν τακτικά ἐκκλησιαζόμενο καί σχετικά κατηρτισμένο πιστό; Σέ ποιό βαθμό ἡ λατρεία μας προσλαμβάνει καί μεταμορφώνει τόν σημερινό κόσμο, μέ τήν γλῶσσα, τήν τέχνη καί τόν πολιτισμό του, καί κατά συνέπεια καί τόν σημερινό ἄνθρωπο; Πῶς μπορεῖ ἡ λατρεία μας σήμερα νά διατηρήσει τόν πλοῦτο της καί ταυτόχρονα, ἀφενός νά ἀσκήσει ἀγωγή στούς ἐντός αὐτῆς καί ἀφετέρου νά δώσει μαρτυρία στούς ἐκτός αὐτῆς γιά τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στό μέσο του λαοῦ Του;» 107 Χαρακτηριστικά ἀναφέρει ὁ Σεβασμιώτατος: «Πῶς μποροῦμε, ἀντί ἀπλῶς νά διεκπεραιώνουμε τήν τέλεση τῶν παραπάνω μυστηρίων, νά συμβάλουμε στό νά ἀποκαλύπτουν τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ, νά καθίστανται φορεῖς ἀγωγῆς τῶν συμμετεχόντων καί νά λειτουργοῦν ὡς ἀφορμές καί εὐκαιρίες μετανοίας καί μεταμόρφωσης;» 108 Εἰσηγήσεις: α) Εὐαγγέλος Θεοδώρου, Ἔννοια καί Ἱστορία τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς, β) Σεβ. Μητρ. Σισανίου καί Σιατίστης κ. Παύλου, Παράγοντες λειτουργικῆς ἀγωγῆς (Ἐνορία - Σχολεῖο - Οἰκογένεια κ.λπ.), γ) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Βαπτισματική ἀγωγή τῶν πιστῶν, δ) Πρωτοπρ. Ἰωάννου Σκιαδαρέση, Εὐχαριστιακή ἀγωγή τῶν πιστῶν, ε) Γεωργίου Φίλια, Ἡ λειτουργική ἀγωγή τοῦ Γάμου καί τῶν λοιπῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, στ) Συμεών Πασχαλίδη, Ὁ παιδαγωγικός χαρακτήρας τῶν ἑορτῶν καί τῶν μνημῶν τῶν ἁγίων, ζ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἡ διά μέσου τῆς θείας λατρείας παιδεία θανάτου τῶν πιστῶν, η) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Ἀπό τή λειτουργική στήν περιβαλλοντική ἀγωγή. "Σπουδή στίς περιστατικές εὐχές τοῦ Εὐχολογίου", θ) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Ἡ εὐταξία στή θεία λατρεία ὡς μέσον ἀγωγῆς, ι) Ἰωάννας Στουφῆ - Πουλημένου, Οἱ λειτουργικές τέχνες (Ναοδομία, Γλυπτική, Ξυλογλυπτική, μικροτεχνία κλπ) στήν ὑπηρεσία τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς, ια) Πρωτοπρ. Σταματίου Σκλήρη, Ἡ εἰκονογραφία ὡς μέσον ἀγωγῆς τῶν πιστῶν, ιβ) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Ἡ ἱερή ψαλμωδία ὡς μέσον τῆς ἐν Χριστῷ ἀγωγῆς τῶν πιστῶν, ιγ) Κωνσταντίνου Δεληκωνσταντῆ, Ἡ λειτουργική ἀγωγή τῶν παιδιῶν, διά μέσου τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν, ιδ) Πρωτοπρ. Γρηγορίου Σταμκόπουλου, Ἡ λειτουργική ἀγωγή καί ἡ σύγχρονη τεχνολογία. 109 «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΑΓΩΓΗ» - Μυσταγωγῶν Σου Κύριε τούς μαθητάς ἐδίδασκες λέγων, Πρακτικά ΙΑ Λειτουργικοῦ Συμποσίου, ὅ.π., σ

88 87 στοιχεῖα στήν καλλιέργεια τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς, ἀλλά ὁ ρόλος τους ἐξαρτᾶται ἀπό τήν βούλησή τους γιά μία συνειδητή ἐκκλησιαστική ζωή. Οἱ Ἱεροί Ναοί εἶναι κατεξοχήν χῶροι τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς τῶν πιστῶν. Εἰδικότερα, στή νέα γενιά πρέπει νά δοθοῦν εὐκαιρίες, οὕτως ὥστε νά ἔλθει σέ ἐπίγνωση τοῦ τί γίνεται καί πῶς πρέπει ὁ πιστός νά συμμετέχει στά τελούμενα. Στή λατρεία τοῦ Θεοῦ συμβάλλει καταλυτικά ἡ οἰκογένεια, ἡ ὁποία μπορεῖ νά καλλιεργήσει τά λειτουργικά βιώματα. Ἡ λειτουργική ἀγωγή εἶναι βίωμα πού ἀρχίζει μέσα ἀπό τήν ἐμπειρία τῆς κοινῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς τῶν μελῶν τῆς οἰκογένειας. Κρίνεται ἀπαραίτητη ἡ συνεργασία τῶν Ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας μέ τίς ἁρμόδιες ἐκπαιδευτικές ἀρχές, ὥστε, στά πλαίσια τῆς ἀμοιβαίας ἐμπιστοσύνης καί συνεργασίας, νά δημιουργηθοῦν οἱ κατάλληλες συνθῆκες καί προϋποθέσεις, γιά νά ξαναβρεῖ ἡ λειτουργική ἀγωγή τή θέση της στό σύγχρονο σχολεῖο. 3. Μέ βάση τήν πατερική καί λειτουργική μας παράδοση ἀποδεικνύεται ὅτι διαχρονικό μέλημα τῆς Ἐκκλησίας ἦταν ἡ βαπτισματική ἀγωγή τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδή ἡ ἐκπαίδευσή του γύρω ἀπό τό βαθύτερο νόημα τῶν τελουμένων κατά τό Μυστήριο τοῦ Βαπτίσματος καί ἡ μυσταγωγία του στό ἕνα καί μοναδικό μυστήριο τοῦ Χριστοῦ. Τό περιεχόμενο τῆς βαπτισματικῆς ἀγωγῆς συνίσταται κυρίως στήν καλλιέργεια λειτουργικοῦ καί ἐκκλησιαστικοῦ ἤθους στά μέλη τῆς Ἐκκλησίας, στήν ἀνάλυση καί ἐμπέδωση τῶν θεολογικῶν ἀληθειῶν τοῦ Μυστηρίου τοῦ Βαπτίσματος, τοῦ μυστηρίου τῆς καινῆς γεννήσεως καί ἀναπλάσεως, τῆς συνταφῆς καί συναναστάσεως μέ τόν Χριστό, τοῦ φωτισμοῦ καί ἁγιασμοῦ τοῦ ἀνθρώπου, τῆς νέας πορείας του μέσα στήν ἐν Χριστῷ ἀνακαινισμένη ἀνθρωπότητα πού εἶναι ἡ Ἐκκλησία. Στήν ἐκκοσμικευμένη κοινωνία μας, ὅπου ἡ λειτουργική κρίση εἶναι ἐμφανής καί ἡ περί τήν κατανόηση τῶν συμβόλων καί τῶν τελουμένων κατά τό Μυστήριο τοῦ Βαπτίσματος εἰκόνα δέν εἶναι καθόλου ἱκανοποιητική, ἀναδεικνύεται ἡ ἱερατική διακονία τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ. Οἱ ὑπεύθυνοι αὐτοῦ τοῦ ἔργου ἱερεῖς, στηριγμένοι στήν παράδοση, ὀφείλουν νά ἀναδείξουν στό σύγχρονο ἄνθρωπο (τούς ἀναδόχους, τήν οἰκογένεια, τήν ἐνορία) τή σπουδαιότητα τοῦ Μυστηρίου τοῦ Βαπτίσματος ὡς θεμελίου τῆς πνευματικῆς μας ζωῆς καί τῆς ἐν Χριστῷ καταξιώσεώς μας. 4. Τό ἴδιο τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, μέ αὐτό πού εἶναι ἀπό τή φύση της, ἄγει τούς πιστούς στόν Πατέρα, δι Υἱοῦ, ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι. Στήν Καινή Διαθήκη, ὅμως, ὑπάρχουν καί περιπτώσεις ἐπιδείξεως ἀντι-εὐχαριστιακοῦ ἤθους σέ ἄμεσες ἤ ἔμμεσες εὐχαριστιακές συνάφειες (Ἰούδας, Πέτρος, Κυριακά Δεῖπνα στήν Κόρινθο κ.λπ.). Ἡ θεία εὐχαριστία ἐμφανίζεται στήν Καινή Διαθήκη ὡς τό μυστήριο πού συνάγει «εἰς ἕν» τά διεσκορπισμένα παιδιά τοῦ Θεοῦ, τό εὐφρόσυνο μυστήριο τῆς ἑνώσεως τοῦ Θεοῦ μέ τό νέο λαό Του, τό μυστήριο ὅπου ἐπιγινώσκεται ὁ Χριστός, τό μυστήριο πού προσεγγίζεται διά τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τό μυστήριο μέσα στό ὁποῖο αἴρεται ἡ τυραννία τοῦ θανάτου. 5. Διαπιστώνονται προβλήματα πού ἔχουν ἄμεση σχέση μέ αὐτούς πού προσέρχονται στό μυστήριο τοῦ Γάμου σήμερα, ὅπως εἶναι ἡ τάση ἐκκοσμίκευσης τῶν ἱερῶν μυστηρίων, ἡ παρεμβολή ἀρνητικῶν λαϊκῶν ἐθίμων, τά σύγχρονα «φιλελεύθερα» νομικά πλαίσια συμβιώσεως, οἱ μεικτοί γάμοι καί ἡ ἑκάστοτε ἀναφαινόμενη οἰκονομική κρίση. Τέτοιοι τρόποι καί μέσα μέ τά ὁποία εἶναι δυνατόν νά πραγματοποιηθεῖ ἡ λειτουργική ἀγωγή τῶν ἱερῶν μυστηρίων τοῦ Γάμου καί τοῦ Εὐχελαίου, ὅπως καί τῶν λοιπῶν ἁγιαστικῶν Ἀκολουθιῶν, ὑποδείχτηκαν στά προηγούμενα λειτουργικά συμπόσια [ἐνδεικτικῶς ἀναφέρονται τά Πρακτικά τοῦ Α'

89 88 Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου μέ θέμα τό «ΑΓΙΟΝ ΒΑΠΤΙΣΜΑ» Ἀθήνα 2003 (8-10 Ὀκτωβρίου 1999, Πεντέλη) καί τοῦ Δ' Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου μέ θέμα «Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία», Ἀθήνα 2004 (3-6 Νοεμβρίου 2002)]. 6. Σημαντικό ρόλο στή λειτουργική ἀγωγή τῶν πιστῶν διαδραματίζει καί τό ἐκκλησιαστικό ἑορτολόγιο μέ τήν ἐπιτέλεση τῶν Δεσποτικῶν, Θεομητορικῶν ἑορτῶν καί τῶν μνημῶν τῶν ἁγίων πού οἰκοδομοῦν τούς πιστούς καί τούς συνδέουν μέ τούς ἁγίους. Περί τοῦ χαρακτῆρος τῶν ἑορτῶν καί τῆς ποιμαντικῆς ἀξιοποιήσεως αὐτῶν διαλαμβάνει τό Η' Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο πού ἔλαβε χώρα στόν Βόλο ἀπό Σεπτεμβρίου 2006 (βλ. τόμος 16, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη). 7. Σημαντικό θέμα τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς εἶναι καί ἡ διδασκαλία περί τοῦ θανάτου, ὅπως αὐτή κυρίως ἀποτυπώνεται στά γεγονότα καί τή διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Κύριος ἄξονας τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς γιά τήν ἀντιμετώπιση τοῦ μυστηρίου τοῦ θανάτου εἶναι τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, πού ἀποτελεῖ καί τό κύριο σημεῖο ἀναφορᾶς στήν ὑπέρβαση τοῦ θανάτου καί στήν ἐξ αὐτοῦ τοῦ γεγονότος ἀπορρέουοα παιδεία θανάτου τῆς Ἐκκλησίας. 8. Οἱ περιστατικές εὐχές πού σχετίζονται μέ τήν ὑλική κτίση καί τό φυσικό περιβάλλον, προσλαμβάνουν μία ἰδιαίτερη σημασία ἐξαιτίας τῆς ὀξύτητας πού προσέλαβε τά τελευταῖα χρόνια τό οἰκολογικό πρόβλημα. Γι αὐτό, ἡ διαμέσου τῶν εὐχῶν αὐτῶν ἀσκούμενη λειτουργική ἀγωγή ἀποτελεῖ μίας πρώτης τάξεως οἰκολογική ἀγωγή, δικαιώνοντας ἔτσι τό χαρακτηρισμό τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ὡς τῆς οἰκολογικῆς ἐκδόσεως τοῦ Χριστιανισμοῦ. Μέ τήν ἔννοια αὐτή ὁ κατ ἐξοχήν οἰκολογικός ἄνθρωπος εἶναι ὁ δοξολογικός ἄνθρωπος πού αἰσθάνεται τόν κόσμο ὡς δῶρο τοῦ Θεοῦ σ αὐτόν, τόν ὁποῖο καί προσφέρει ὡς θυσία πνευματική στόν Θεό. 9. Τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν πρέπει σήμερα νά ἐπιτελέσει τό δύσκολο, ἀλλά καθοριστικῆς σημασίας μορφωτικό καί ἀνθρωποποιητικό του ἔργο, μέσα σέ ἕνα πολυδαίδαλο ἐκπαιδευτικό τοπίο, σέ μία ἐποχή εὐρύτερης συνειδητοποιήσεως τῶν ἀνθρωπολογικῶν, κοινωνικῶν, πολιτισμικῶν καί πνευματικῶν λειτουργιῶν τῆς θρησκείας καί ἐν ὄψει τῶν μεγάλων προκλήσεων τῶν καιρῶν. Στή χώρα μας τό μάθημα ἔχει ἀλλάξει ὄψη τίς τελευταῖες δεκαετίες 110. Ἀποβλέπει στό θρησκευτικό ἐγγραμματισμό τῶν μαθητῶν καί τῶν μαθητριῶν στή βάση τῶν κεντρικῶν ἀληθειῶν τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παραδόσεως. Ὄχι μόνον δέν μπορεῖ κατά ταῦτα, νά θεωρηθεῖ «ξένο σῶμα» στό σύγχρονο σχολεῖο, ἀλλά συμβάλλει στούς γενικότερους ἀνθρωπιστικούς στόχους τῆς ἐκπαιδεύσεως καί ἐνισχύει τόν παιδαγωγικό προσανατολισμό τοῦ σχολείου. 10. Ὁ Ὀρθόδοξος Ναός εἶναι τό κέντρο τῆς λατρείας καί ἐν Χριστῷ ζωῆς. Εἶναι φυσικό, ἑπομένως, κάθε μορφή τέχνης μέσα σέ αὐτόν νά ὑπηρετεῖ τή λατρεία καί τήν λειτουργική ἀγωγή. Ἡ Ἐκκλησία υἱοθέτησε κάθε μορφή τέχνης στήν θεία λατρεία καί αὐτό ἀποδεικνύει τή σημασία πού ἔδινε καί ἀσφαλῶς θά πρέπει νά δίνει, στήν αἰσθητική ἀγωγή τῶν πιστῶν, ὡς μέσο γιά τήν λειτουργική ἀγωγή τους. 110 Πρόσφατα ἡ ἑλληνική κοινωνία παρακολούθησε στίς Εἰδήσεις τῆς τρέχουσας ἐπικαιρότητας τίς προσπάθειες τῆς ἡγεσίας τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας, Ἔρευνας καί Θρησκευμάτων νά ἐπιφέρει σημαντικές ἀλλαγές στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, πού διδάσκεται στήν Πρωτοβάθμια καί Δευτεροβάθμια Ἐκπαίδευση. Ἡ προσπάθεια αὐτή συνάντησε τήν ἀντίδραση τοῦ Ἀρχιεπισκόπου καί τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, πού θεώρησαν τίς ἐπιχειρούμενες μεταβολές στό μάθημα ἐπιζήμιες γιά τήν ἀγωγή τῶν παιδιῶν.

90 Ἡ ἱερή ψαλμωδία εἶναι παγκόσμιος διαχρονικός θεσμός, μέσῳ τοῦ ὁποίου ἀφ ἑνός ἐκφράζονται τά θρησκευτικά συναισθήματα τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό, ἀφ ἑτέρου χρησιμοποεῖται ὡς μέσον παιδαγωγίας τῆς θρησκευτικῆς κοινότητος μέσῳ τοῦ λόγου, τοῦ μέλους καί τοῦ ρυθμοῦ. Ἡ αἰσθησιακή ἀντίληψη περί τῆς ψαλτικῆς μορφῆς, τόσο στή Δύση ὅσο καί στήν Ἀνατολή, πρέπει ν ἀντικατασταθεῖ ἀπό τήν ἀναζήτηση τῶν θεολογικῶν καί καλλιτεχνικῶν ἀρχῶν, οἱ ὁποῖες θά καταστήσουν τήν ψαλμωδία οὐσιῶδες μέσον προσευχῆς, δοξολογίας, λατρείας καί ἐν Χριστῷ σωτηριολογικῆς παιδαγωγίας. 12. Ἡ εὐταξία τῆς θείας λατρείας μετά ἀπό τήν ἱστορική καταγραφή καί τήν πείρα τῶν ἁγίων μᾶς διδάσκει τό ἀληθινό χριστιανικό ἦθος, αὐτό πού χαρακτηρίζεται ἀπό ὑπακοή, ταπείνωση, ἐγρήγορση, προσοχή, σεβασμό στήν προσωπικότητα τοῦ ἀδελφοῦ, ἐπίγνωση τῆς σημασίας τῆς ἱεραρχικῆς δομῆς τῆς Ἐκκλησίας. Θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς εὐταξίας τῆς θείας λατρείας εἶναι ἡ ἀναγνώριση τοῦ γεγονότος, ὅτι κανείς δέν εἰσέρχεται στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ μόνος. 13. Ἐπειδή στή λειτουργική πράξη τῆς Ἐκκλησίας μας χρησιμοποιοῦνται πάμπολλα βιβλία, ὅπως τό Ὡρολόγιο, τά Μηναῖα, τό Πεντηκοστάριο κ.ἄ., μετατρέποντας τά βιβλία σέ ἠλεκτρονική μορφή διευκολύνεται ἡ πρόσβαση σέ αὐτά. Ἡ τεχνολογία καί οἱ τέχνες, γιά νά εἶναι χρήσιμες στήν λειτουργική ἀγωγή τῶν πιστῶν, πρέπει νά ἀποκαθαίρονται ἀπό τά μή λειτουργικά καί πνευματικά στοιχεῖα τους». ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ «α. Νά εὐαισθητοποιηθοῦν οἱ φορεῖς τῆς βαπτισματικῆς ἀγωγῆς, ἱερεῖς, ἀνάδοχοι, οἰκογένεια, ἐνορία γενικότερα καί νά προβληματιστοῦν πάνω στό θέμα αὐτό, στηριγμένοι στήν πλούσια παράδοσή μας, λαμβάνοντας ὅμως ὑπ ὄψιν καί τή σύγχρονη πραγματικότητα. Περί αὐτοῦ βλέπε καί τά Πρακτικά τοῦ Α' Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Τό Ἅγιον Βάπτισμα» (Σειρά «Ποιμαντική Βιβλιοθήκη», τόμ. 6). β. Νά μελετηθεῖ ἡ ἐνεργοποίηση καί ἡ οὐσιαστική χρήση τῶν παραθεωρημένων, σήμερα, συναξαρίων στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας. Πρός τοῦτο ἴσως πρέπει νά ληφθοῦν σοβαρά ὑπ ὄψιν οἱ προτάσεις τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. γ. Νά ἀξιοποιηθεῖ στήν ἐπ Ἐκκλησίας διδαχή ἡ πλούσια ἑορτολογική καί ἁγιολογική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, κυρίως μέσῳ τοῦ κηρύγματος, τό ὁποῖο δύναται νά ἐπεκταθεῖ θεολογικά σέ ἕνα θεματολόγιο ἀντλούμενο ἀπό τό ἐκκλησιαστικό ἑορτολόγιο. δ. Ἡ λειτουργική ἀγωγή θά εἶναι ἀποτελεσματική γιά τό Μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, ὅταν ἔχει ὡς βάση ὅλα τά βιβλικά κείμενα. Ὄχι μόνο τόν Μυστικό Δεῖπνο, ἀλλά καί πολλά ἄλλα κείμενα μέ ἐσχατολογικό χαρακτῆρα. Στή λειτουργική ἀγωγή γιά τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας ἀναφέρονται τά Πορίσματα τοῦ Γ' Πανελληνίου Συμποσίου («Τό μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας», Σειρά «Ποιμαντική Βιβλιοθήκη», τόμ. 8). ε. Ἡ ψαλμωδία διαδραματίζει σπουδαῖο ρόλο στή λειτουργική μας ζωή, γι αὐτό ἐπιβάλλεται νά δίνεται ἰδιαίτερη ἔμφαση στά παράλληλα μαθήματα στά Ὠδεῖα καί στίς Σχολές Βυζαντινῆς Μουσικῆς. στ. Ἐπειδή τόσο οἱ Ποιμένες, ὅσο καί ὁ πιστός λαός δέν γνωρίζουν ἐπαρκῶς τόν σκοπό καί τόν ρόλο τῆς ψαλμωδίας στήν καθημερινή μας λειτουργική ζωή εἶναι ἀναγκαία ἡ ἐκ μέρους τῆς Διοικούσης Ἐκκλησίας ὀργάνωση εἰδικῶν ὁμιλιῶν καί σεμιναρίων πρός γενική ἐνημέρωση καί ἐπιμόρφωση. ζ. Οἱ φορεῖς τῆς ψαλτικῆς τέχνης, κληρικοί, μουσικοδιδάσκαλοι, καθηγητές καί ἱεροψάλτες, πρέπει -παράλληλα μέ τήν ἐκμάθηση τῆς ψαλτικῆς τέχνης- νά ἐκπαιδεύονται καί στήν θεολογική,

91 90 ἐκκλησιολογική, σωτηριολογική ἀξία καί γλωσσική παιδεία τοῦ λειτουργικοῦ θεσμοῦ τῆς ψαλμωδίας, ὥστε νά ἀποκτοῦν περισσότερο θεολογική λειτουργική παιδεία καί ἀγωγή, νά κατανοοῦν τήν θεολογική (δογματικοηθική) σημασία τῆς ἱερᾶς ψαλμωδίας καί ὄχι νά ἐπιδεικνύουν μονόπλευρη καλλιτεχνική ἐπίδοση καί ἀντίληψη. Πρός τήν κατεύθυνση αὐτή πρέπει νά λειτουργήσουν Σχολές διδασκαλίας τόσο στίς Ἱερές Μητροπόλεις, ὅσο καί στίς ἐνορίες. Γιά τήν εὔρυθμη λειτουργία τῶν Σχολῶν αὐτῶν ἀπαιτεῖται ἄμεσο ἐνδιαφέρον καί παρακολούθηση τοῦ διδακτικοῦ ἔργου, καθώς καί ἐπιλογή καταλλήλων διδασκάλων. Ἡ ἀνάγκη λειτουργίας παρόμοιων Σχολῶν καθίσταται ἐπιτακτικότερη γιά τούς ἐπαρχιακούς ἐνοριακούς Ναούς, στούς ὁποίους παρατηρεῖται μεγάλη ἔλλειψη κατηρτισμένων (μουσικῶς καί θεολογικῶς) ἱεροψαλτῶν. η. Ἡ προσβασιμότητα τῶν ἠλεκτρονικῶν βιβλίων ἀπό τό διαδίκτυο εἶναι σημαντική καί συνεισφέρει στή λειτουργική ἀγωγή τῶν πιστῶν. Πρός τήν κατεύθυνση αὐτή κρίνονται ὡς ἀπαραίτητα τά ἀκόλουθα: i. Οἱ τυπικές διατάξεις τῆς Ἐκκλησίας νά διατίθενται καί σέ ἠλεκτρονική μορφή. ii. Νά ψηφιοποιηθοῦν τά λειτουργικά βιβλία. iii. Τά Λειτουργικά Συμπόσια ἀποτελοῦν πρόσφορη ὕλη γιά τή λειτουργική ἀγωγή καί ἤδη ἐκδηλώνεται ἐνδιαφέρον ἀπό εἰδικούς ἐπιστήμονες νά μεταφραστοῦν στήν ἀγγλική. Προτείνουμε ὡς πρῶτο βῆμα νά μεταφραστοῦν σέ δύο εὐρωπαϊκές γλῶσσες τά Πορίσματα τῶν πραγματοποιηθέντων Λειτουργικῶν Συμποσίων καί νά ἀναρτηθοῦν στό Διαδίκτυο». Μέ τό Συμπόσιο αὐτό ἐπιχειρεῖται νά τονισθεῖ ἐμφατικά ἡ ἀνάγκη γιά λειτουργική ἀγωγή τῶν πιστῶν. Μέ τήν καθιέρωση τοῦ νηπιοβαπτισμοῦ ἀλλά καί τήν παρατηρούμενη «χαλάρωση» τοῦ κατηχητικοῦ ρόλου πού διαδραμάτιζε γιά τά βαπτιζόμενα νήπια ἡ οἰκογένεια παρατηρεῖται τό ἔντονο φαινόμενο ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας νά θεωρεῖται καί νά εἶναι ἀκατήχητο, δηλαδή νά μήν ἔχει μυηθεῖ στά δόγματα τῆς πίστεως. Οἱ εὐκαιρίες πού παρέχονται μέ τή λειτουργική ἀγωγή εἶναι ἀνάγκη ν ἀποτελέσουν πηγή ἀσφαλοῦς κατηχητικῆς ἀγωγῆς γιά τό σύγχρονο ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος ἔρχεται μέν σέ πολύ μικρή ἡλικία σέ ἐπαφή μέ τά ἱερά μυστήρια, τοῦ ἱεροῦ βαπτίσματος, τῆς θείας εὐχαριστίας, ἀλλά καί τῶν λοιπῶν ἱερῶν μυστηρίων καί ἐνῶ διδάσκεται μέσῳ τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν κάποιες βασικές ἀρχές τῆς ὀρθόδοξης πίστης (συχνά αὐτό διεκπεραιώνεται τυπικά ἀπό τόν ἐκπαιδευτικό καί ὄχι μέ τή δέουσα ἐπιμέλεια καί προσοχή) δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὑφίσταται σαφῆ καί μεθοδική Κατήχηση. Ἑπομένως, κάθε προσπάθεια πρός τήν κατεύθυνση τῆς θέσπισης σοβαρῆς καί μεθοδικῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς τοῦ λαοῦ θεωρεῖται ἐπιβεβλημένη.

92 ΙΒ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (27-29 Σεπτεμβρίου Συνεδριακὸν Κέντρον Ἱ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ, Βόλος) Θέμα: «ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΣΤΑΘΜΟΙ, ΟΡΟΣΗΜΑ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ» Ἀπευθυνόμενος ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνών καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμος στούς συνέδρους τοῦ ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, στό ἐναρκτήριο Μήνυμά Του 111, μεταξύ ἄλλων ἀνέφερε τά ἑξῆς: «Εἰς τήν ἱστορικήν καί σωστικήν πορείαν τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, αὐτῆς ταύτης τῆς Ἐκκλησίας, ἐπαρουσιάσθησαν σημαντικαί θεοφόροι και θεοχαρίτωτοι προσωπικότητες, αἱ ὁποῖαι ἔθεσαν τήν ἰδικήν των σφραγίδα εἰς τό καθ ὅλα δυναμικόν καί καθόλου στατικόν γεγονός τῆς θείας λατρείας» 112. Ὅπως, λοιπόν, ἐτέθη τό γενικό θέμα τοῦ Συμποσίου, δηλαδή, «Πρόσωπα καί Σταθμοί Ὁρόσημα στή Διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας» 113, εὔκολα συμπεραίνουμε ὅτι βασική ἐπιδίωξη τοῦ ἐξεταζομένου Συμποσίου ἦταν ἡ μελέτη αὐτῶν τῶν χαρακτηριστικῶν τῆς θείας λατρείας, δηλαδή τῆς δυναμικῆς καί τῆς συνεχοῦς ἐξελίξεως μέσα ἀπό τήν παρουσίαση καί μελέτη συγκεκριμένων προσώπων μέ σημαντική συνεισφορά στή διαμόρφωση τῆς λατρείας. Ἐπιβεβαιωτικά γιά τά παραπάνω λειτουργοῦν καί τά λόγια τοῦ Προέδρου τῆς Ἐπιτροπῆς, Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Υμηττοῦ κ. Δανιήλ, κατά τήν Προσφώνησή του 114, ὅπου θέλοντας νά καταδείξει τό σκοπό τοῦ Συμποσίου ἀνέφερε ὅτι θα ἐπιχειρηθεῖ ἀπό τίς Εἰσηγήσεις 115 πού θα ἀναπτυχθοῦν νά 111 Βλ. «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ὁρόσημα στή διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας», Πρακτικά ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 28), ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2014, σ «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ὁρόσημα στή διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας», Πρακτικά ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», ὅ.π., σ «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ὁρόσημα στή διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας», Πρακτικά ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», ὅ.π. 114 Βλ. «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ὁρόσημα στή διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας», Πρακτικά ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», ὅ.π., σ Ὁμιλητές - Εἰσηγήσεις: α) Γεωργίου Φίλια, Ἡ γένεση τῆς Χριστιανικῆς Λατρείας (α αἰ.), β) Πρωτοπρ. Στεφάνου Ἀλεξόπουλου, Ἡ λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας κατά τούς β καί γ αἰ., γ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Ἡ συμβολή τῶν μεγάλων Πατέρων στή διαμόρφωση τῆς Χριστιανικῆς Λατρείας κατά τούς δ καί ε αἰ., δ) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Ἡ λειτουργική ἑρμηνευτική (Μυσταγωγικά Ὑπομνήματα) ἀπό τόν στ ἕως τόν ιβ αἰ., ε) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Ἀσματικό - μοναχικό τυπικό καί ἡ στουδιτική μεταρρύθμιση, στ) Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη, Νικόλαος Καβάσιλας καί Συμεών Θεσσαλονίκης, οἱ θεμελιωτές τῆς Βυζαντινῆς Λατρείας, ζ) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Ἡ Ὀρθόδοξη Λατρεία κατά τήν Τουρκοκρατία, η) Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Κολυββάδες καί Θεία Λατρεία, θ) Πρωτοπρ. Χρυσοστόμου Νάσση, Αὐτοκρατορική ἐθιμοτυπία καί Λατρεία, ι) Θεοδώρου Γιάγκου, Κανονική Παράδοση καί Λατρεία, ια) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Τό Τυπικό της Κωνσταντινουπόλεως (19ος αἰ.) καί ἡ περαιτέρω πορεία του,

93 92 «ἐπισημανθοῦν τά πρόσωπα καί οἱ συνθῆκες πού διαμόρφωσαν τήν λατρεία τοῦ Θεοῦ, ἄλλοτε προσθέτοντας, ἄλλοτε ἀφαιρῶντας, ἄλλοτε ἀντικαθιστῶντας, ἄλλοτε εἰσάγοντας, διαμορφώνοντας καί ρυθμίζοντας τά μεταβλητά στοιχεῖα τῆς θείας λατρείας, ἀγόμενοι ἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα (Ρωμ. η, 14), ὥστε οἱ πιστοί κάθε ἐποχῆς νά ὁμολογοῦν αὐτοὶ γὰρ ἀκηκόαμεν, καὶ οἴδαμεν ὅτι οὗτος ἐστίν ἀληθῶς ὁ σωτὴρ τοῦ κόσμου ὁ Χριστός (Ἰωάν. δ, 42) καί συνηγμένοι στό ὄνομα τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ μέ ἕνα στόμα καί μέ μία φωνή νά λέμε Πιστεύουμε καί ὁμολογοῦμε κατά τό γεγραμμένον ἔχοντες δὲ τὸ αὐτὸ πνεῦμα τῆς πίστεως κατὰ τὸ γεγραμμένον, ἐπίστευσα, διὸ ἐλάλησα, καὶ ἡμεῖς πιστεύομεν, διὸ καὶ λαλοῦμεν» 116. Ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως εἶναι γεγονός ὅτι χρειάσθηκε πολλές φορές ν ἀποδείξει ὅτι ἡ συζήτηση καί μελέτη τῶν λειτουργικῶν θεμάτων εἶναι ὄχι ἁπλῶς θεμιτή ἀλλά καί ἐντελῶς ἀπαραίτητη, ὥστε νά μποροῦμε νά ὁμιλοῦμε γιά ὁποιαδήποτε ἐπιχειρούμενη σοβαρή ποιμαντική μέριμνα γιά ἐπίλυση τῶν πολλῶν καί σοβαρῶν προβλημάτων πού σχετίζονται μέ τή μορφή τῆς λατρείας σήμερα καί τή συμμετοχή τοῦ λαοῦ σ αὐτήν. Ἑπομένως, κάθε συζήτηση γιά τήν δυναμική ἐξέλιξη καί συνεχῆ διαμόρφωση τῆς λατρείας μέ τή συμβολή τόσων θεοφόρων πατέρων τῆς Ἐκκλησίας (πόσο μᾶλλον ὅταν αὐτή συντελεῖται μέ τούς ὅρους καί τίς προϋποθέσεις ἑνός τόσο σημαντικοῦ ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου), ἔρχεται νά δικαιώσει τίς βασικές ἀρχές λειτουργίας καί τό ἔργο τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς. Τά Πορίσματα - Προτάσεις 117, λοιπόν, πού προέκυψαν ἀπό τίς Εἰσηγήσεις καί τίς ἐν γένει ἐργασίες τοῦ ΙΒ Λειτουργικοῦ Συμποσίου είναι τά ἀκόλουθα: ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ «1. Ὡς πρός τή γένεση τῆς χριστιανικῆς λατρείας κατά τόν 1ο αἰῶνα ἐπισημάνθηκε ὅτι αὐτή παρέλαβε πολλά στοιχεῖα ἀπό τήν ἀντίστοιχη Ἑβραϊκή (ὧρες προσευχῆς, βιβλικά ἀναγνώσματα, δοξολογικές προσευχές). Διαφοροποιήθηκε ὅμως, ριζικά ἀπό τήν ἑβραϊκή λατρεία μέ βάση τήν προτροπή τοῦ Κυρίου γιά λατρεία τοῦ Θεοῦ «Ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ». Ἡ θεία εὐχαριστία, τό βάπτισμα καί τό χρίσμα ἀποτέλεσαν τίς βασικές μορφές τῆς χριστιανικῆς λατρείας κατά τόν 1ο αἰώνα, μέ ἔντονο ἐσχατολογικό προσανατολισμό. 2. Ὁ 2ος καί ὁ 3ος αἰώνας ἀποτελοῦν μία περίοδο τῆς λειτουργικῆς ἱστορίας πού προσελκύει τό ἐνδιαφέρον τῶν μελετητῶν καί δικαίως, διότι ἡ περίοδος αὐτή εἶναι ὁ σύνδεσμος μεταξύ τῆς ἀποστολικῆς καί τῆς λεγομένης «Κωνσταντίνειας» καί «μετα-κωνσταντίνειας» ἐποχῆς. ιβ) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Σημαντικοί ἐκπρόσωποι τῆς ἱστορίας καί θεολογίας τῆς Λατρείας κατά τόν 20ό αἰ., ιγ) Σέβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, Ἀνάγκες καί προβλήματα στή Θεία Λατρεία κατά τούς παρόντες καιρούς. 116 Βλ. «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ὁρόσημα στή διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας», Πρακτικά ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», ὅ.π., σ Βλ. «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ὁρόσημα στή διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας», Πρακτικά ΙΒ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου», ὅ.π., σ

94 93 Ἡ σύγχρονη λειτουργική ἔρευνα ἔχει δείξει ὅτι ἡ λειτουργική ζωή τῆς Ἐκκλησίας τόν 2ο καί 3ο αἰώνα χαρακτηρίζεται ἀπό ποικιλία καί πολυμορφία, ἡ ὁποία πηγάζει ἀλλά καί ἐκφράζει τήν πολιτιστική, γλωσσική, γεωγραφική καί θεολογική προέλευση καί κατεύθυνση τῆς κάθε τοπικῆς Ἐκκλησίας. Παράλληλα, ὅμως, βλέπουμε νά διακρίνεται, νά περιφρουρεῖται καί νά ἐπιδιώκεται ἡ ἑνότητα τῆς πίστης. 3. Ὡς πρός τό θέμα τῆς συμβολῆς τῶν μεγάλων Πατέρων στή διαμόρφωση τῆς λατρείας κατά τόν 4ο καί 5ο αἰῶνα ἔγινε ἀναφορά στό λειτουργικό ἔργο ὅλων ἐκείνων τῶν μεγάλων μορφῶν πού κυριαρχοῦν στό «νοητό στερέωμα τῆς Ἐκκλησίας» κατά τήν ἐν λόγῳ περιόδο, καί διακρίθηκαν γιά τήν ἁγιότητα τοῦ βίου καί τήν ὀρθοδοξία τῆς πίστεως, ὅπως εἶναι ὁ Μ. Ἀθανάσιος, ὁ Κύριλλος Ἱεροσολύμων, ὁ Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, ὁ Μ. Βασίλειος, ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὁ Γρηγόριος Νύσσης, ὁ ἱερός Χρυσόστομος, ὁ Ἀμφιλόχιος Ἰκονίου, ὁ Ἐπιφάνιος Κύπρου, ὁ συγγραφεύς τῶν λεγομένων ἀρεοπαγιτικῶν συγγραμάτων κ.ἄ. Εἰδικότερα περί τοῦ Μ. Βασιλείου ἐπισημάνθηκε ὅτι: α) Ὁ Μ. Βασίλειος εἶναι, κατά κοινή ὁμολογία τῶν ἐρευνητῶν, ὁ «λειτουργικότερος» καί, κατά συνέπεια, ὁ ἀντιπροσωπευτικότερος τῶν Πατέρων τῆς περιόδου αὐτῆς. β) Τό ὄνομά του συνδέεται ἄμεσα, μεταξύ πολλῶν ἄλλων, καί μέ τή φερώνυμη βυζαντινή λειτουργία. γ) Τό κῦρος πού προσδίδει στό Μ. Βασίλειο ἡ ὅλη θεολογική καί ποιμαντική συνεισφορά του στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας τόν κατέστησε σταθερό σημεῖο ἀναφορᾶς γιά ὅλη τήν μετέπειτα παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. 4. Τέσσερα εἶναι τὰ βασικὰ ἑρμηνευτικὰ ὑπομνήματα περὶ τῆς θείας λειτουργίας, τὰ ὁποῖα συνεγράφησαν κατὰ τὴν περίοδο ἀπὸ τὸν 6ο ἕως τὸν 12ο αἰώνα, κατὰ τὴν ὁποία εὑρισκόμαστε στὴν ἐποχὴ τῆς δημιουργικῆς ἀκμῆς τῆς λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας. Πρῶτο, τὸ «Περὶ Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας» τῶν Ἀρεοπαγιτικῶν Συγγραμμάτων (τέλη 5ου μὲ ἀρχὲς τοῦ 6ου αἰώνος). Δεύτερο, ἡ «Μυσταγωγία» τοῦ ἁγίου Μαξίμου ( ). Τρίτο, ἡ «Ἐξήγησις τῆς Θείας Λειτουργίας» ἢ «Ἱστορία μυσταγωγικὴ ἐκκλησιαστικὴ» ἢ «Ἱστορία ἐκκλησιαστικὴ καὶ μυστικὴ θεωρία» τοῦ ἁγ. Γερμανοῦ Α, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως ( , 733), καὶ Τέταρτο, ἡ «Προθεωρία κεφαλαιώδης» δύο ἐπισκόπων Ἀνδίδων τῆς Παμφυλίας, Νικολάου καὶ Θεοδώρου, κατὰ τὰ τέλη τοῦ 11ου μὲ ἀρχὲς τοῦ 12ου αἰῶνος. Τὰ συγγράμματα αὐτὰ ἀντιπροσωπεύουν δύο μεθόδους ἑρμηνείας τῆς θείας λειτουργίας. 5. Ὡς πρός τό θέμα τοῦ ἀσματικοῦ - μοναχικοῦ Τυπικοῦ καί τῆς στουδιτικῆς μεταρρυθμίσεως, ἐπισημάνθηκε ὅτι ἡ μοναστική στουδιτική μεταρρύθμιση τοῦ Τυπικοῦ συνίσταται στή «ζεύξη» αὐτῶν τῶν δύο παραδόσεων μέ τήν ἔννοια τῆς εἰσαγωγῆς στοιχείων τοῦ ἀσματικοῦ - κοσμικοῦ Τυπικοῦ στό μοναχικό τυπικό. Κύριος εἰσηγητής αὐτῆς τῆς μεταρρύθμισης εἶναι ὁ ὅσιος Θεόδωρος Στουδίτης καί τό ὅλο περιβάλλον τῆς Μονῆς τοῦ Στουδίου. Τό στοιχεῖο στό ὁποῖο ἐδόθη ἰδιαιτέρα ἔμφαση εἶναι ὅτι ὁ ἅγιος Θεόδωρος καί γενικῶς οἱ Στουδίτες, ζῶντας ὡς μοναχοί στήν Κωνσταντινούπολη, ἑπομένως σέ ἀστικό περιβάλλον, στή μεταρρύθμισή τους ἔλαβαν ὑπ ὄψιν τίς ἀνάγκες τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς τους καί μάλιστα τῶν ἐν τῷ κόσμῳ ἀγωνιζομένων χριστιανῶν. 6. Ὁ Νικόλαος Καβάσιλας καί ὁ Συμεών Θεσσαλονίκης εἶναι οἱ θεμελιωτές τῆς βυζαντινῆς λατρείας. Ὁ Νικόλαος Καβάσιλας (14ος αἰ.) εἶναι λαμπρότατη προσωπικότητα πού κατόρθωσε νά δώσει μία καινούργια ὤθηση στή μυσταγωγική παράδοση τοῦ Βυζαντίου. Τά δύο κεντρικά θέματα τῆς σκέψης

95 94 του ἦταν ὁ Χριστός καί ὁ ἄνθρωπος σέ μία ἀμοιβαία ἀναζήτηση, τῆς ὁποίας τό τέλος εἶναι ἡ καταξίωση τοῦ ἀνθρώπου. Καί ὁ Συμεών Θεσσαλονίκης (14ος - 15ος αἰ.), ὅπως καί ὁ Νικόλαος Καβάσιλας, εἶναι πιστός στή μυσταγωγική παράδοση τοῦ Βυζαντίου καί προβάλλεται ὡς ὁ μέγιστος τῶν βυζαντινῶν λειτουργιολόγων, πού μέ τή συστηματική καί λεπτομερειακή του ἔρευνα στή λειτουργική παράδοσή μας χάρισε τό μοναδικό σέ πληρότητα λειτουργικό Του ἔργο, μέ τό ὁποῖο τρέφει πνευματικά καί καθοδηγεῖ στήν ὀρθή βίωση τῆς θείας λατρείας τῆς Ἐκκλησίας μας ὅσους ἐντρυφοῦν σέ αὐτό. 7. Ὡς πρός τό θέμα τῆς ὀρθόδοξης λατρείας κατά τήν Τουρκοκρατία, ἐπισημάνθηκε ὅτι γενικότερα κατά τήν περίοδο αὐτήν ἡ θεία λατρεία ἀποτελεῖ τό κέντρο τῆς ἐκπαίδευσης καί τῆς πνευματικῆς ζωῆς τοῦ ὀρθόδοξου λαοῦ. Συνεχίζεται ἡ βυζαντινή παράδοση μέσα ἀπό τά ἑρμηνευτικά ὑπομνήματα, ἑνοποιεῖται ἡ λατρεία μέ τίς ἔντυπες ἐκδόσεις, παρατηροῦνται καινοτομίες στήν τάξη της, μέσα ἀπό τίς λειτουργικές ἔριδες ἀναζητοῦνται τά ὀρθόδοξα πρότυπα καί μέ τή νέα ὑμνογραφία ἀναδεικνύεται ἡ τιμή τῶν νεομαρτύρων. 8. Ὡς πρός τό θέμα τῆς συμβολῆς τῶν Κολλυβάδων Πατέρων στήν διάσωση τῆς παραδόσεως περί τῆς θείας λατρείας, ἐπισημάνθηκε ὅτι κατά τήν Τουρκοκρατία, ἐποχή ἐπικίνδυνων καί καταλυτικῶν τυποποιήσεων γιά τή θεία λατρεία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἐμφανίστηκε τό ἀναμορφωτικό καί ἡσυχαστικό κίνημα τῶν Κολλυβάδων πατέρων. Ἡ χορεία τῶν ἁγιορειτῶν αὐτῶν ἁγίων ἀσχολήθηκε μέ καίρια ζητήματα τῆς λατρείας, ὅπως ἡ θεία εὐχαριστία καί ἡ συχνότητα τῆς εὐχαριστιακῆς μετοχῆς, ἀλλά καί ὁ ἀναστάσιμος καί δεσποτικός χαρακτήρας τῆς Κυριακῆς ἡμέρας, ἡ ὁποία δέν ἀποδέχεται πενθικές ἐκδηλώσεις. 9. Ὡς πρός τό θέμα τῆς αὐτοκρατορικῆς ἐθιμοτυπίας καί λατρείας διαφαίνεται ἀπὸ τὴν μελέτη τῶν πηγῶν καὶ τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη τῆς λατρείας στὸ χῶρο τῆς ἀνατολικῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας ὅτι ἡ αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία ἐπηρέασε καίρια τήν λειτουργικὴ παράδοση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ κατ ἐπέκταση καί τῶν ἄλλων λειτουργικῶν κέντρων, σὲ τέτοιο βαθμὸ ὥστε, ὅπως τονίζεται ἀπὸ τοὺς εἰδικοὺς μελετητές, ὅπως ὁ R. F. Taft, «τὸ βυζαντινὸ Τυπικὸ (ἔγινε) αὐτοκρατορικό». Συνεπῶς, ἡ σύγχρονη λειτουργικὴ πράξη ἔχει κληρονομήσει τελετουργικὰ σχήματα (π.χ. λιτανεῖες καὶ ἄμφια) καὶ ἀναφορὲς στὰ λειτουργικὰ κείμενα (ἀκολουθίες καὶ εὐχὲς), ἀπὸ τὴν αὐτοκρατορικὴ ἐθιμοτυπία. Εἰδικότερα ἐπισημάνθηκαν τά κάτωθι: α) Ἡ συμμετοχή τοῦ αὐτοκράτορος ρυθμιζόταν ἀπό εἰδικές διατάξεις τοῦ πρωτοκόλλου. β) Οἱ εἰδικές αὐτές διατάξεις ἐπηρέασαν τήν Θεία Λατρεία. γ) Λείψανα αὐτῶν διασώζονται σέ τελετές, ἑορτές ἕως σήμερα. 10. Ὡς πρός τό θέμα τῆς σχέσεως τῆς κανονικῆς παραδόσεως μέ τή λατρεία ἐπισημάνθηκε ὅτι ἡ πλειονότητα τῶν ἱερῶν κανόνων ἀναφέρεται σέ λειτουργικά ζητήματα. Ἐπειδή ἡ Ἐκκλησιαστική ζωή εἶναι μυστηριακή, ἦταν εὔλογο ὁ κανονικός νομοθέτης νά ἐνδιαφερθεῖ γιά τά ὅρια τῆς κανονικότητας τῶν μυστηρίων καί τή διάκριση κανονικοῦ καί ἀντικανονικοῦ σέ θέματα τελετουργίας καί θεολογίας τῆς θείας λατρείας. 11. Ὡς πρός τό θέμα τοῦ Τυπικοῦ τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατά τόν 19ο αἰώνα καί τῆς περαιτέρω πορείας του ἐπισημάνθηκε ὅτι ὁ μέν 19ος αἰώνας εἶναι καθοριστικός ὡς πρός τήν καταγραφή τῶν τυπικῶν διατάξεων πού ἴσχυαν τότε στό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, ὁ δέ 20ός διατηρεῖ τό τυπικό αὐτό. Συγχρόνως, ὅμως, ἔχουν κατατεθεῖ ἐνδιαφέρουσες προτάσεις γιά νέες ἀναθεωρήσεις τοῦ Τυπικοῦ, μέ βάση τή λειτουργική παράδοση καί τίς ποιμαντικές ἀνάγκες.

96 Ὡς πρός τό θέμα τῆς συντάξεως τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Τυπικοῦ κατά τούς νεώτερους χρόνους ἐπισημάνθηκε ὅτι : α) Ἡ διόρθωσις τοῦ ἡμερολογίου τὸ 1924 ἐδημιούργησε νέες περιπτώσεις Τυπικοῦ, κυρίως στὴν περίοδο τοῦ Τριῳδίου καὶ τοῦ Πεντηκοσταρίου, πράγμα ποὺ ὁδήγησε στὴν ἔκδοση νεωτέρων τυπικῶν βοηθημάτων. β) Τὸ ἐτήσιο Τυπικὸ τὸ εὑρισκόμενον στὰ Δίπτυχα ( Ημερολόγιον) τῆς Ἑκκλησίας τῆς Ελλάδος συντάσσεται ἀνελλιπῶς γιὰ περίοδον μεγαλύτερη τῶν 80 ἐτῶν. Γίνεται ἀναφορὰ στὰ πρόσωπα καὶ στοὺς συντάκτες ποὺ καθόρισαν τὸ περιεχόμενό του. γ) Οἱ συντάκτες τοῦ ἐτησίου Τυπικοῦ ἔδωσαν ὤθηση στίς λειτουργικές μελέτες, διευκρίνισαν διάφορα ζητήματα Τυπικοῦ ποὺ ἀνέκυψαν ἀπό τήν ἡμερολογιακή διόρθωση καὶ ὄχι μόνο καὶ μὲ τὸ ἔργο τους κατέδειξαν ὅτι ὁ θεσμὸς τοῦ τυπικαρίου εἶναι σημαντικὸς γιὰ τὴν ὀρθὴ διεξαγωγὴ τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν τῆς ὀρθοδόξου λατρείας. 13. Ὡς πρός τό θέμα τῶν σημαντικῶν ἐκπροσώπων τῆς ἱστορίας καί θεολογίας τῆς λατρείας κατά τόν 20ό αἰώνα ἐπισημάνθηκαν τά κάτωθι: Κατά τόν 20ό αἰώνα ὑπῆρξε ἔντονη ἀναζήτηση, ἐπιστημονική ἔρευνα, ἐκδόσεις κειμένων καί βιβλίων, θεολογικές συζητήσεις καί ζυμώσεις, συνέδρια καί ἡμερίδες μέ κέντρο τή θεία λατρεία. Καί ὁ τομέας αὐτός δέν ἐνδιαφέρει μόνο κληρικούς καί θεολόγους, ἀλλά καί ἱστορικούς, βυζαντινολόγους, ἀρχαιολόγους, μουσικολόγους, ἀρχιτέκτονες, ἁγιογράφους, φιλολόγους, κοινωνιολόγους, ἀνθρώπους τῆς τέχνης, θρησκειολόγους, λογοτέχνες κ.ἄ. Ἀπό τό 1921 πού κυκλοφόρησε τό βιβλίο ἑνός ἱκανοῦ, λογίου καί σοφοῦ κληρικοῦ, τοῦ Κ. Καλλινίκου, μέ τίτλο, «Ὁ χριστιανικός ναός καί τά τελούμενα ἐν αὐτῷ» στήν Αλεξάνδρεια, μέχρι τήν ἔκδοση τοῦ ὀγκώδους τόμου τοῦ ἄριστου γνώστη τῆς λατρείας Μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, πού περιέχει Λειτουργικές Ἐγκυκλίους τριῶν καί πλέον δεκαετιῶν, παρῆλθαν ὀγδόντα περίπου χρόνια. Τό μεσοδιάστημα σημάδεψαν μέ τό πέρασμά τους πολλά σπουδαῖα πρόσωπα, πού μέ τά συγγράμματά τους συνέβαλαν στήν ἀνάδειξη καί βαθιά γνώση τῆς λατρευτικῆς ζωῆς. Τόν Κ. Καλλίνικο ἀκολούθησε ὁ Μητροπολίτης Καισαρείας Ἀμβρόσιος Σταυριανός, ὁ ὁποῖος δημοσίευσε λειτουργικά κείμενα. Πραγματικό σταθμό ἀποτελεῖ ἡ παρουσία τοῦ καθηγητή Παναγιώτη Τρεμπέλα, ὁ ὁποῖος ἐκδίδοντας λειτουργικά κείμενα βάσει χειρογράφων καί συνδέοντάς τα μέ τήν καθημερινή ζωή τῶν πιστῶν, δημιούργησε προϋποθέσεις γιά τή μελέτη καί ἐνσυνείδητη βίωση τῆς θείας λατρείας. Ἕνας λόγιος κληρικός πού ἀσχολήθηκε μέ τά λειτουργικά θέματα ὄχι τόσο ἀπό τήν ἕδρα τοῦ πανεπιστημιακοῦ, παρότι εἶχε ὅλες τίς προϋποθέσεις, ὅσο ἀπό τό βῆμα τοῦ λειτουργοῦ, ἦταν ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Σερβίων καί Κοζάνης Διονύσιος Ψαριανός. Ὁ Κοζάνης Διονύσιος ἔδινε προτεραιότητα στό ἁγιαστικό καί λειτουργικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας καθώς καί στή διακονία τοῦ λόγου καί δευτερευόντως στό κοινωνικό ἔργο. Μία ἄλλη σημαίνουσα προσωπικότητα πού δίδαξε Λειτουργική, Ὁμιλητική καί Κατηχητική στή Θεολογική Σχολή Ἀθηνῶν, διετέλεσε Πρύτανης τοῦ Πανεπιστημίου εἶναι ὁ Ὁμότιμος Καθηγητής Εὐάγγελος Θεοδώρου. Κορυφαῖος καθηγητής τῆς Λειτουργικῆς, ἐρευνητής, ἐκδότης κειμένων καί ἐκλεκτός δάσκαλος ἦταν ὁ Ἰωάννης Φουντούλης, ὁ ὁποῖος ἄφησε ἕνα σπουδαῖο λειτουργικό ἔργο. Γιά τριανταπέντε χρόνια δίδαξε τά μαθήματα αὐτά στή Θεολογική Σχολή τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καί συνέβαλε στήν ἀνάδειξη καί τή διεθνῆ ἀκτινοβολία της. Τό μέγεθος τοῦ ἔργου του δέν μπορεῖ εὔκολα νά ἀποτιμηθεῖ. Εἶναι ὅμως σίγουρο ὅτι ὅσοι θά ἀσχολοῦνται στό μέλλον μέ τή Λειτουργική, τήν Ὁμιλητική,

97 96 τήν Ἁγιολογία καί τίς «ἱερές τέχνες» εἶναι ἀδύνατο νά μήν ἀναφέρονται στήν μεγάλη προσφορά τοῦ λειτουργιολόγου τῆς Ἐκκλησίας Ἰωάννη Φουντούλη. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οἱ μεταφράσεις στά ἑλληνικά τῶν ἔργων δύο σπουδαίων θεολόγων ρωσικῆς καταγωγῆς: τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ καί τοῦ π. Ἀλεξάνδρου Σμέμαν. Σημαντική ἦταν ἡ συμβολή τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἐκτός ἀπό τόν Ὑμνογράφο μοναχό Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη πού συνέταξε πάνω ἀπό δύο χιλιάδες ἱερές ἀκολουθίες, κανόνες, τροπάρια, μεγαλυνάρια καί κοντάκια, ἀρκετοί λόγιοι μοναχοί καί ἱερομόναχοι ἔγραψαν λειτουργικές μελέτες, ἐνῷ ὁρισμένα μοναστήρια ἐπιμελήθηκαν λειτουργικῶν βιβλίων». ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ «1. Εἶναι ἀνάγκη νά συνειδητοποιηθεῖ ὅτι ὁ λειτουργικός τύπος καί οἱ λειτουργικές διατάξεις ἀποτελοῦν βοηθητικό μέσο γιά τήν ὀρθή ἐπιτέλεση τῆς λατρείας. 2. Συνιστᾶται ἡ χρησιμοποίηση τῶν βυζαντινῶν ὑπομνημάτων τῆς θείας λατρείας γιά τήν ἀρτιότερη ἐπιτέλεση τοῦ λειτουργικοῦ κηρύγματος. 3. Συνιστᾶται ἡ ἐνεργοποίηση τῶν ποιμένων γιά τήν συχνότερη καί ὑπό σωστές προϋποθέσεις εὐχαριστιακή συμμετοχή τοῦ λαοῦ. 4. Περί τοῦ σοβαροῦ προβλήματος τῆς ἐλλείψεως λειτουργικῆς ἀγωγῆς τῶν πιστῶν παραπέμπουμε στίς σχετικές προτάσεις τοῦ ΙΑ Λειτουργικοῦ Συμποσίου. 5. Περί τοῦ θέματος τῆς μεταφράσεως τῆς γλώσσας τῆς θείας λατρείας, προτείνεται ἡ διοργάνωση τεσσάρων Ἡμερίδων μέ τά ἀκόλουθα θέματα: - Γλωσσική - φιλολογική προσέγγιση. - Ἡ μεταφραστική διάκριση ὕμνων καί εὐχῶν. - Ἡ μουσική ὡς παράμετρος τῆς λειτουργικῆς μεταφράσεως. - Τελετουργικά θέματα καί λειτουργικές μεταφράσεις. 6. Σχετικῶς μέ τά θέματα τῆς τελετουργικῆς ἀνομοιομορφίας καθώς καί τῆς σχέσεως μοναχικοῦ καί ἀσματικοῦ Τυπικοῦ στή σύγχρονη λειτουργική πράξη, προτείνεται ἡ διοργάνωση σχετικῶν Ἡμερίδων. 7. Νά γίνει ἕνα Λειτουργικό Συμπόσιο γιά τήν Ἱστορία καί Θεολογία τῆς Λατρείας κατά τόν 20ό αἰώνα. 8. Νά μελετηθεῖ ἐκτενέστερα τό πρόβλημα τοῦ «πολιτιστικοῦ διχασμοῦ», ποῦ παγιώθηκε (;) καί πῶς ἐπηρέασε τά λειτουργικά πράγματα κατά τόν 20ό αἰώνα. 9. Νά ἐκδοθοῦν κείμενα λειτουργικοῦ ἐνδιαφέροντος τοῦ Π. Τρεμπέλα, πού εἶναι δύσκολο νά βρεθοῦν. 10. Νά μήν ὑπερτιμοῦμε εἰδωλολατρικά τό παροδικό ὄχημα τῆς λατρείας χάνοντας τόν αἰώνιο σταθμό, τή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ». Τά ὡς ἄνω Πορίσματα καί οἱ Προτάσεις πού ἐξήχθησαν ἀπό τίς ἐργασίες τοῦ Συμποσίου κατέδειξαν γι ἄλλη μία φορά καί μέ τόν καλύτερο τρόπο τό πόσο σοβαρή ἦταν ἡ προσέγγιση τῆς Ἐπιτροπῆς σέ κάθε μελετώμενο θέμα. Γιά τό συγκεκριμένο δέ θέμα: «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ὁρόσημα στή διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας» μποροῦμε εὔκολα νά βγάλουμε τό συμπέρασμα ὅτι μέσα ἀπό τήν παρουσίαση τῶν σημαντικῶν αὐτῶν μορφῶν, πού συνέβαλαν στή διαμόρφωση τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας,

98 97 οὐσιαστικά ἐπιβεβαιώνεται ἡ ἀρχή βάσει τῆς ὁποίας ἐργάζεται ἡ Ἐπιτροπή, ἡ ὁποία δέν θεωρεῖ ὅτι ἀνταποκρίνεται σέ μία ἐποχική ἀνάγκη, ἀλλά συμβάλλει ὡς φυσική συνέχεια στό συνεχῶς ἀνανεούμενο καί ἐπαναδιατυπούμενο σέ κάθε ἐποχή αἴτημα τῆς ζώσας Ἐκκλησίας στήν ποιμαντική ἀνάγκη τῆς λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως. 13. ΙΓ' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (19-21 Σεπτεμβρίου 2011, Ἵδρυμα Τηνιακοῦ Πολιτισμοῦ Ἱερᾶς Μητροπόλεως Σύρου, Τήνου, Ἄνδρου, Κέας καί Μήλου - Τῆνος) Θέμα: «Ο ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ» Γιά τό Συμπόσιο αὐτό ἐκεῖνο πού ἀρχικά μποροῦμε νά ποῦμε εἶναι ὅτι, ἐνῶ εἶναι σαφής ὁ λόγος ἐπιλογῆς τοῦ θέματος, δέν προέκυψαν Πορίσματα καί Προτάσεις ἀπό αὐτό, ὄπως συνέβη σέ ὅλα τά προηγούμενα Λειτουργικά Συμπόσια. Γιά τήν ἐπιλογή, δηλαδή, τοῦ θέματος δέν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ὀφείλεται στή σοβαρότητα τοῦ ζητήματος τῆς γλώσσας τῆς θείας λατρείας καί στή δυσκολία κατανόησής της ἀπό τούς πιστούς, γεγονός πού καθίσταται ὡς ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα ἐμπόδια συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή θεία λατρεία. Παρά τό γεγονός, ὅμως, ὅτι ἀναγνωρίζεται αὐτή ἡ διάσταση τοῦ θέματος, δέν ἔχει ὡριμάσει ἡ συζήτηση πάνω σ αὐτό ὥστε νά μπορεῖ ἡ Ἱερά Σύνοδος νά ὁδηγηθεῖ στή λήψη ἀποφάσεων καί ἐφαρμογῆς αὐτῶν σχετικά μέ ὁποιαδήποτε ἀλλαγή πάνω στό θέμα τῆς γλώσσας τῆς θείας λατρείας. Αὐτό ἄλλωστε μᾶς φανερώνει καί τό σχετικό Δελτίο Τύπου 118 τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τό ὁποῖο ἐκδόθηκε τήν 19η Ἀπριλίου 2010 καί ὅπου τονίζεται χαρακτηριστικά καί ἡ σοβαρότητα τοῦ θέματος, ἡ συνέχεια τῆς βαθιᾶς μελέτης του ἀλλά καί ἡ μετάθεση λήψεως ἀποφάσεων γιά εὐθετώτερο χρόνο. Τό Συμπόσιο αὐτό, λοιπόν, θέτοντας ὡς βάση τοῦ προβληματισμοῦ καί τῆς μελέτης τοῦ Συμποσίου τά ὅσα ἀναφέρονται στό προαναφερθέν Δελτίο Τύπου, δέν θά μποροῦσε παρά νά συμβάλλει μέν στόν γενικότερο γόνιμο προβληματισμό, ἀλλά καί ν ἀποφύγει τή διατύπωση συγκεκριμένων Πορισμάτων - Προτάσεων. Ἔτσι, σύμφωνα μέ ὅσα κατέθεσε ὁ Πρόεδρος τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, κατά τήν Προσφώνησή του, τό Συμπό- 118 «Ὁ Λειτουργικός Λόγος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σήμερα», Πρακτικά ΙΓ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 29), Ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2015, σ

99 98 σιο «συγκλήθηκε μέ ἀπόφαση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας μας γιά νά δώσει τή δυνατότητα σ ὅσους τό ἐπιθυμοῦν νά καταθέσουν τίς ἀπόψεις τους γιά τήν μορφή τῆς γλώσσας τῆς θείας λατρείας πού τελεῖται ἐν τόπῳ καί χρόνῳ ὑπό τά ἰσχύοντα δεδομένα καί τίς ἐπικρατοῦσες συνθῆκες. Ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως ἀνέλαβε νά διοργανώσει τό συνελθόν Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο γιά νά μελετήσει τίς πτυχές τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ θέματος καί νά συμβάλλει στόν γόνιμο προβληματισμό πού ἀπασχολεῖ τούς Ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας, ὥστε οἱ πιστοί νά συμμετέχουν στή θεία λατρεία ἐννοοῦντες τά τελούμενα, τά ἀδόμενα, τά λεγόμενα, τά κηρυττόμενα» 119. Ἀντί Πορισμάτων, ἀνακοινώθηκαν οἱ κεντρικές θέσεις πού διατυπώθηκαν στίς Εἰσηγήσεις 120 τοῦ Συμποσίου, οἱ ὁποῖες ἔχουν ὡς κάτωθι: «1) Διαπιστώθηκε, ὅτι ἡ γλῶσσα εἶναι ὄχημα καί μέσο γιά τήν κατανόηση τῶν ἀποκεκαλυμμένων ἀληθειῶν τῆς Ἐκκλησίας. 2) Ἐκτιμήθηκε ἡ προσφορά καί ἡ χρήση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας σε συσχετισμό μέ τίς ποιμαντικές ἀνάγκες, στίς ὁποῖες ἡ Ἐκκλησία -ὡς πνευματικό καθίδρυμα- δίδει προτεραιότητα. 3) Στή θεία λατρεία πού τελεῖται στήν Ἐκκλησία ὑπάρχουν ὅλα τά γλωσσικά ἰδιώματα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας (ὁμηρική, ἀλεξανδρινή, λόγια). 4) Ἡ μετάφραση τῶν ἱερῶν κειμένων ἀπαιτεῖ εἰδικές προϋποθέσεις, οἱ ὁποῖες ἐξασφαλίζουν ἕνα ἀξιόπιστο ἀποτέλεσμα. 5) Ὁ Χριστιανισμός ἐξαπλώθηκε στά ἔθνη μέ τίς μεταφράσεις. 6) Ἄλλα τμήματα τῆς θείας λατρείας χρειάζονται μετάφραση καί ἄλλα ὄχι. 7) Ἡ νεοελληνική γλῶσσα μπορεῖ νά προσληφθεῖ ἀπό τήν Ἐκκλησία για λειτουργική χρήση. 8) Πάντως, ἐπανειλημμένως τονίσθηκε ὅτι οἱ Ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας ὀφείλουν νά λαμβάνουν τά ἀπαραίτητα μέτρα, προκειμένου ὁ λαός τοῦ Θεοῦ, ἀκούγοντας ἀρχαῖα κείμενα, μεταφρασμένα ἤ στήν καθομιλουμένη, νά κατανοεῖ τίς ὑπέρλογες ἀλήθειες καί νά ὁδηγεῖται στή σωτηρία». 119 «Ὁ Λειτουργικός Λόγος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σήμερα», Πρακτικά ΙΓ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 29), ὅ.π., σ Ὁμιλητές - Εἰσηγήσεις: α) Γεωργίου Μπαμπινιώτη, Γλωσσολογική προσέγγιση τῆς γλώσσας τῆς λατρείας, β) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Εἰσαγωγή στή συνάφεια θεολογίας καί λειτουργικοῦ λόγου (Βίβλος, Δόγμα, Ἤθος), γ) Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου, Σύγχρονη προβληματική περί τοῦ λειτουργικοῦ λόγου, δ) Γεωργίου Γαλίτη, Ἡ πρόσληψη τοῦ θείου λόγου ἀπό τό σημερινό ἄνθρωπο, ε) Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου, Ὁ ρόλος τῆς γλώσσας στά Πατερικά καί λειτουργικά κείμενα, στ) Ἄννα Κόλτσιου - Νικήτα, Δεδομένα καί προβληματισμοί ἀπό τήν ἱστορία τῆς μετάφρασης τῶν λειτουργικῶν κειμένων, ζ) Γεωργίου Φίλια, Ἡ συνάφεια πρωτοτύπου, μεταφράσεως καί τρόπου ἀναγνώσεως τῶν εὐχῶν στή Θ. Λειτουργία, η) Φωτίου Σχοινᾶ, Φιλολογικά σχόλια καί μεταφραστικά προβλήματα στή Θεία Λειτουργία, θ) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Νεώτερα ἐρμηνευτικά Ὑπομνήματα καί Ἐγκόλπια τῆς Θ. Λειτουργίας, ι) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Ἡ συμβολική γλῶσσα τῆς Θ. Λατρείας, ια) Ἀρχιμ. Θεοδοσίου Μαρτζούχου, Γιατί χρειαζόμαστε μεταφράσεις καί σήμερα;, ιβ) Αἰκατερίνης Χιωτέλλη, Ἡ ἐμπειρία ἀπό τήν συμμετοχή στήν μετάφραση τῆς Ἁγίας Γραφῆς ὡς ἐφόδιο γιά μία συμβολή στήν προσπάθεια μετάφρασης τῆς Θείας Λειτουργίας, ιγ) Σεβ. Μητρ. Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας κ. Ἰωήλ, Ἡ ποίησις νέων ἀκολουθιῶν ὡς παραγωγή σύγχρονου λειτουργικοῦ λόγου, ιδ) Γρηγορίου Στάθη, Θέματα μετάφρασης, ὑμνολογίας καί μουσικῆς, ιε) Ἑλένης Κασάπη, Ἡ συγχρονία καί διαχρονία ὡς μηχανισμοί πρόσληψις τῶν λειτουργικῶν κειμένων.

100 99 Εἶναι πολύ σημαντικό βῆμα νά συζητεῖται ἕνα τέτοιο θέμα μέ τούς ὅρους πού τηρήθηκαν ἀπό τήν Ἐπιτροπή σέ ὅλα τά Λειτουργικά Συμπόσια. Δόθηκε, δηλαδή, ὁ λόγος σέ ἐκπροσώπους ὅλων τῶν τάσεων καί ἐπιχειρήθηκε νά διεξαχθεῖ μέ νηφαλιότητα (πρᾶγμα ὄχι πάντοτε ἐφικτό καί αὐτονόητο) θεολογικός περί τοῦ θέματος διάλογος. Ἀσφαλῶς πρόκειται γιά ἕνα ἀκανθῶδες ζήτημα, καθώς ἀπό πολλές πλευρές ἐκφράζονται ἔντονες περί τοῦ θέματος ἀντιδράσεις. Ἐκεῖνο πάντως τό ὁποῖο πρέπει νά εἰπωθεῖ μέ βεβαιότητα εἶναι ὅτι δέν ἔχει ἐκφραστεῖ οὐδέποτε ἀπό τήν Ἐπιτροπή τίποτε περισσότερο ἀπό μία εἰλικρινή ἐπί τοῦ θέματος ἀναγνώριση τῆς σοβαρότητός του ἰδιαίτερα στό ζήτημα τῆς συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας. 14. ΙΔ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (17-19 Σεπτεμβρίου 2012, Ἱερά Μητρόπολη Πατρῶν) Θέμα: «ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ» 121 Ὡς πρός τή σημασία τοῦ ἐπιλεγέντος θέματος τοῦ Συμποσίου ἀξιοσημείωτα εἶναι τά λόγια τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου Β πού ἐμπεριέχονται στό Μήνυμά του πρός τούς Συνέδρους: «Θεολογία καί Τέχνη ἀποτελοῦν ἐκφράσεις τοῦ ἄφατου Μυστηρίου τῆς Θείας Ἐνανθρωπήσεως. Ἡ Ἐκκλησία υἱοθέτησε κάθε μορφή τέχνης μέσῳ τῆς ὁποίας ἐκφράζεται τό δόγμα, ἡ θεολογία, ἡ πίστη καί ἡ ἐλευθερία τῆς Ὀρθοδοξίας» 122. Μέ αὐτό, λοιπόν, τό 14ο Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων ἡ Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ὅπως ἄλλωστε τόνισε στήν Προσφώνησή του ὁ Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς, Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ, ἀποσκοποῦσε: «α. Νά τονίσει ὅτι οἱ Λειτουργικές Τέχνες παρουσιάζουν καί καθιστοῦν ἀντιληπτές στίς αἰσθήσεις τοῦ ἀνθρώπου τίς θεῖες ἀόρατες καί πνευματικές πραγματικότητες καί ὅτι ὑπηρετοῦν τήν λατρεία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ κατά τό δι' ἧς λατρεύωμεν εὐαρέστως τῷ Θεῷ μετὰ αἰδοῦς καὶ εὐλαβείας (Εβρ. ιβ, 28). 121 Πρακτικά ΙΔ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Οἱ Λειτουργικές Τέχνες, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη ἀριθμ. 30, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα Ὅ.π., σ. 14.

101 100 β. Νά διευκρινίσει ὅτι οἱ Λειτουργικές Τέχνες δέν λειτουργοῦν αὐτονόμως ἀπό τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀλλά ὑποχρεοῦνται νά ἐκφράζουν καί νά συμφωνοῦν μέ τήν διδασκαλία, τό ἦθος καί τήν πνευματικότητα τῆς Ἐκκλησίας μας. γ. Νά ἐπισημάνει ὅτι οἱ θεράποντες αὐτῶν τῶν τεχνῶν ὀφείλουν νά διαθέτουν ὅλες τίς προϋποθέσεις τῶν διακονούντων στήν λατρεία τοῦ Θεοῦ, ὅπως καθορίζονται ἀπό τήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας» 123. Μετά ἀπό τίς ἐμπεριστατωμένες Εἰσηγήσεις 124 τοῦ Συμποσίου προέκυψαν τά κάτωθι Πορίσματα - Προτάσεις: Α. ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ «1. Οἱ ἐκκλησιαστικές τέχνες γεννήθηκαν καί ἐξελίχθηκαν μέσα ἀπό ποικίλες θρησκευτικές καί πολιτιστικές διεργασίες. Δέν ἀποτελοῦν αὐτοσκοπό 125, ἀλλά εἶναι ἀπόλυτα συμβατές μέ τήν προτροπή τῆς Βίβλου γιά πνευματική λατρεία. 2. Ὁ Ὀρθόδοξος Ναός, ἐκτός ἀπό τίς αἰσθητικές κατηγορίες καί τίς πρακτικές ἀνάγκες, ὀφείλει νά ὑπηρετεῖ τήν ὀρθόδοξη λατρεία καί πάνω στή βάση αὐτή πρέπει νά καθοριστεῖ ἡ σημερινή κτηριολογική διάταξη καί ἡ καλλιτεχνική ἔκφραση τῶν Ναῶν. 3. Τό Βυζαντινό ἐκκλησιαστικό μέλος ἐνέχει ἀπό τή φύση τοῦ μιά ἰδιόμορφη ἑρμηνευτική τοῦ λόγου, μέ τήν ὁποία καθιστᾶ τόν ὑμνολογικό λόγο εὔληπτο, κατανοητό, διδακτικό καί ψυχαγωγικό. 4. Τά λειτουργικά βιβλία τῆς Ἐκκλησίας δημιουργήθηκαν μέσα ἀπό ποικίλες ἐκδοτικές διεργασίες παλαιοτέρων συλλογῶν. Τά βιβλία αὐτά ἀναδεικνύουν τόν θεολογικό πλοῦτο τῆς Ἐκκλησίας. 5. Ἡ συμβολή τῶν λειτουργικῶν τεχνῶν στήν ἐκφορά τοῦ κηρύγματος εἶναι σημαντική: ἡ Ναοδομία, ἡ Ἁγιογραφία, ἡ Ξυλογλυπτική, ἡ Ἐκκλησιαστική Μουσική, τό Κέντημα καί ὅλες οἱ ἄλλες τέχνες, ὑπουργοῦν τό μυστήριο τῆς πίστεως καί διδάσκουν τούς πιστούς. 6. Ἡ χρήση τοῦ φωτός στό Ναό κατά τήν τέλεση τῶν ἀκολουθιῶν ἔχει βιβλικές ρίζες, γίνεται γιά λόγους πρακτικούς, τιμῆς καί εὐλαβείας, ἀλλά καί γιά λόγους σχετιζόμενους μέ τόν συμβολισμό πού ἀποδίδει ἡ Ἐκκλησία στό φῶς. 7. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἁγιογράφηση ἀποβλέπει στό σύνδεσμο τοῦ πιστοῦ μέ τό τιμώμενο πρόσωπο καί στήν προετοιμασία του γιά τή μετοχή στήν ἀλήθεια τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. 8. Στούς Ναούς ὑπάρχει σαφές πρόγραμμα εἰκονογραφικοῦ κύκλου, τό ὁποῖο ἔχει σαφεῖς ἱστορικές καί θεολογικές ρίζες. 123 Ὅ.π., σ Ὁμιλητές - Εἰσηγήσεις: α) Πρωτοπρ. Ἰωάννου Σκιαδαρέση, Τό βιβλικό ὑπόβαθρο τῶν ἐκκλησιαστικῶν τεχνῶν (Ναοδομίας καί Ὑμνογραφίας), β) Ἰωάννας Στουφῆ, Ἡ Ναοδομία: Ἱστορική καί Θεολογική θεώρηση, γ) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Ὑμνολογικός λόγος καί Βυζαντινή Μουσική, δ) Γεωργίου Φίλια, Τά Μηναῖα, ε) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Τό Εὐχολόγιον, στ) Δημητρίου Μπαλαγεώργου, Παρακλητική καί Ὡρολόγιο, ζ) Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Τριώδιο - Πεντηκοστάριο, η) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Κήρυγμα καί Λειτουργικές τέχνες, θ) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Ὁ φωτισμός τοῦ Ναοῦ στή λειτουργική μας παράδοση, ι) Πρωτοπρ. Σταματίου Σκλήρη, Ἡ Θεολογία τῆς Εἰκόνος, ια) Τρύφωνος Τσομπάνη, Τό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ Ναοῦ. Εἰκονογραφικοί κύκλοι, ιβ) Ἑλένης Βλαχοπούλου, Ἡ ὑφαντουργία καί ἡ κεντητική ὡς σύγχρονες ἐκκλησιαστικές τέχνες, ιγ) Ἀρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου, Τά ἄμφια (Ἱστορία - Θεολογία), ιδ) Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Τά ἱερά σκεύη (ἱστορία καί θεολογία). 125 Δεν ἰσχύει, ἑπομένως, γιά τίς ἐκκλησιαστικές τέχνες ὁ ὅρος «τέχνη γιά τήν τέχνη», ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ κατά λέξη μετάφραση τοῦ ἀντίστοιχου γαλλικοῦ ὅρου «l art pour art» καί προσπαθεῖ νά ἐκφράσει μέ τρόπο λακωνικό μία ὁρισμένη ἄποψη γιά τήν τέχνη: ὅτι, δηλαδή, κάθε ἔργο τέχνης χαρακτηρίζεται ἀπό αὐτάρκεια καί αὐτονομία.

102 Ἡ ἀναβίωση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑφαντουργίας καί κεντητικῆς στή σύγχρονη Ἑλλάδα ἀποτελεῖ φαινόμενο πού ἄρχισε νά συντελεῖται σταδιακά κατά τήν διάρκεια τοῦ τελευταίου τετάρτου τοῦ 20οῦ αἰῶνα, μέσα ἀπό ἀνάλογες δραστηριότητες μοναστικῶν κοινοτήτων. 10. Τά ἱερά ἄμφια ἐμφανίστηκαν καί ἐξελίχθησαν μέσα ἀπό ἱστορικές καί θεολογικές παραμέτρους, ὑπόκεινται δέ σέ συγκεκριμένους κανόνες σχεδίων καί χρωμάτων. 11. Τά ἱερά σκεύη ἔχουν βαθύτατο θεολογικό καί συμβολικό περιεχόμενο». Β. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ «1. Εἶναι ἀνάγκη νά προβληθεῖ καί νά διαδοθεῖ ἡ ἀλήθεια ὅτι οἱ λειτουργικές τέχνες παρουσιάζουν καί καθιστοῦν ἀντιληπτές στίς αἰσθήσεις τοῦ ἀνθρώπου τίς θεῖες, ἀόρατες καί πνευματικές πραγματικότητες καί ὅτι ὑπηρετοῦν τήν λατρεία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. 2. Παρόμοια ἀνάγκη εἶναι ἡ διευκρίνιση ὅτι οἱ λειτουργικές τέχνες δέν λειτουργοῦν αὐτόνομα ἀπό τή θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀλλά ὑποχρεοῦνται νά ἐκφράζουν καί νά συμφωνοῦν μέ τήν διδασκαλία, τό ἦθος καί τήν πνευματικότητα τῆς Ἐκκλησίας μας. 3. Ἐπειδή οἱ ἐκκλησιαστικές τέχνες ὑπόκεινται σέ συγκεκριμένους ἱστορικούς καί θεολογικούς κανόνες, ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας καί οἱ κατά τόπους Σεβασμιώτατοι Μητροπολίτες ἀποτελοῦν τούς μόνους φορεῖς πού ἔχουν τήν εὐθύνη γιά τήν τήρηση τῆς Παραδόσεως καί γιά τήν ἐφαρμογή ἤ μή τῶν πιθανῶν προτάσεων γιά νέες μορφές ἐκκλησιαστικῆς τέχνης. Γιά τήν ἐπιτέλεση τοῦ ἔργου αὐτοῦ, σημαντική προϋπόθεση εἶναι οἱ θεράποντες αὐτῶν τῶν τεχνῶν νά διαθέτουν ὅλες τίς προϋποθέσεις πού καθορίζει ἡ σχετική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. 4. Γιά τήν ἐπίτευξη τῶν παραπάνω προτάσεων ἀπαιτεῖται ἡ κωδικοποίηση ὅλων τῶν δεδομένων τῆς Παραδόσεως ἐπί τῶν ἐπιμέρους πτυχῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς τέχνης. 5. Ἐπιμέρους Προτάσεις: α. Νά ἐνεργοποιηθεῖ ἡ Ἐκκλησία πρός τήν κατεύθυνση ἐνισχύσεως τῶν σχετικῶν μέ τίς ἐκκλησιαστικές τέχνες σπουδῶν, κυρίως τῆς Ναοδομίας, ἡ ὁποία ἀπουσιάζει ἀπό τό πρόγραμμα σπουδῶν τῆς τριτοβάθμιας ἐκπαιδεύσεως στήν Ἑλλάδα. β. Νά ληφθεῖ ἡ πρόνοια ὥστε ἡ ἀνέγερση τῶν Ναῶν νά γίνεται μέ τίς δέουσες προδιαγραφές φυσικοῦ φωτισμοῦ. γ. Νά ὑπάρξει φροντίδα ὥστε στίς ἐκκλησιαστικές μας τέχνες νά κυριαρχοῦν τά βιβλικά στοιχεῖα». Εἶναι πολύ σημαντικό τό γεγονός ὅτι ἡ Ἑπιτροπή μέ τό Συμπόσιο αὐτό ἀνέδειξε τίς ἀρχές πού πρέπει νά διέπουν τίς Ἐκκλησιαστικές Τέχνες (Ἁγιογραφία, ὑμνογραφία, ἐκκλησιαστική μουσική, ναοδομία, κατασκευή ἀμφίων, κεντητική κ.ἄ.). Καί αὐτό ἀποκτᾶ ἰδιαίτερη σημασία καθώς ἡ ἐποχή μας χαρακτηρίζεται ἀπό τήν ὑποκειμενικότητα μέ τήν ὁποία παρουσιάζονται καί ἐπιχειροῦν νά καθιερωθοῦν στήν ἐποχή μας πολλοί τεχνίτες, οἱ ὁποῖοι ἀναλαμβάνουν τήν ἐκτέλεση ἐκκλησιαστικῶν ἔργων χωρίς ὅμως νά ἔχουν καί τήν ἀνάλογη ἐμπειρία καί ἱκανότητα νά ἀνταποκριθοῦν στίς ἀπαιτούμενες προδιαγραφές τῶν ἔργων αὐτῶν. Ἔτσι, παρατηρεῖται τό φαινόμενο σέ ὅλες τίς ἐκφάνσεις τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Τεχνῶν μεταξύ τῶν πολύ ποιοτικῶν ἔργων νά παρεισφρύουν στόν ἐκκλησιαστικό χῶρο

103 102 καί ἔργα χαμηλῆς ποιότητος πού δέν ἀνταποκρίνονται στόν πολύ ὑψηλό στόχο πού καλοῦνται νά ὑπηρετήσουν. Γιά παράδειγμα, ἄς ἀναρωτηθοῦμε πόση ζημία προκαλεῖ σέ ἕνα ἐκκλησίασμα ἕνας «κακός» ψάλτης; Τί σκέψεις προξενεῖ σ ἕναν προσκυνητή ἕνας ἁγιογραφημένος μέ προχειρότητα ναός; Τά χρώματα καί τά σχέδια τῶν ἀμφίων πόσο ἀπέχουν ἀπό τό νά χαρακτηριστοῦν kitsch 126 ; Οἱ Ἐκκλησιαστικές Τέχνες χρειάζεται νά εἶναι πρῶτα ἀπ ὅλα Ἐκκλησιαστική, δηλαδή νά ἐκφράζεται δι αὐτῆς ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας καί νά ὑπηρετεῖται ἡ λατρεία τοῦ Θεοῦ, ἀλλά νά εἶναι καί Τέχνη, δηλαδή νά ἀναγνωρίζεται ἡ ὑψηλή αἰσθητική τους. Γι αὐτό παρά τήν οἰκονομική κρίση τῆς ἐποχῆς πού ἔχει τήν τάση νά ἐξωθεῖ σέ «φτηνές» καί βιαστικές ἐπιλογές στήν ἐπιλογή ἀναδόχων ἐκκλησιαστικῶν ἔργων, ἀκόμη καί ψαλτῶν ἤ ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν εἰδῶν, πρέπει νά συνειδητοποιηθεῖ ἀπό ὅλους τούς ἐμπλεκομένους ὅτι εἶναι ἀνάγκη ν ἀναζητεῖται πάντα καί σέ κάθε περίσταση ἡ καλύτερη λύση, ἀπό τήν ὁποία ὅμως δέ θ ἀπουσιάζει ἡ ἐκκλησιαστικότητα καί ἡ «τέχνη». 15. ΙΕ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ (22-24 Σεπτεμβρίου 2014, Ἱ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ, Καρέας) Θέμα: «ΟΙ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΤΟΥ ΝΥΧΘΗΜΕΡΟΥ» Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος διοργάνωσε τό ΙΕ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων ἀπό 22ας ἕως 24ης Σεπτεμβρίου 2014 στό Πνευματικό Κέντρο τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίου Γεωργίου Καρέα. Γενικό θέμα τοῦ Συμποσίου, τό ὁποῖο εἶχε θέσει ὑπό τήν αἰγίδα του ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμος, ἦταν: «Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου» 127. Στό Μήνυμά του ὁ Μακαριώτατος ἀνέφερε χαρακτηριστικά γιά τό θέμα τοῦ Συμποσίου: «Τό θέμα τοῦ παρόντος Συμποσίου εἶναι λίαν ἐνδιαφέρον καί ἀφορᾶ ἀφ ἑνός εἰς τήν βαθμιαῖαν διαμόρφωση τῆς ἀδαμαντίνου διαυγείας ἀποστολοπαραδότου λειτουρ- 126 Κωνσταντίνου Παπαπέτρου, Ἡ Ἰδιοτροπία ὡς πρόβλημα ὀντολογικῆς Ἠθικῆς, Ἀθήνα 1973, σ. 76 (σημ. 1). 127 Πρακτικά ΙΕ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 33), ἔκδοση Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2015.

104 103 γικῆς παραδόσεως μέ τήν ἀλληλεπίδραση μοναχικοῦ καί κοσμικοῦ τυπικοῦ, καί ἀφ ἑτέρου τόν ζῆλον τῶν πιστῶν νά φθάσουν μέ τήν λατρεία ὄχι ἁπλῶς στήν κατανόηση ἀλλά καί στήν πραγματικότητα τήν ὁποία διατυπώνει ὁ ψαλμωδός μέ τούς λόγους: ἐν τῷ ναῷ ἐστῶτες τῆς δόξης σου, ἐν οὐρανῷ ἐστᾶναι νομίζομεν» 128. Μέ τίς Εἰσηγήσεις 129 τοῦ Συμποσίου «ἐπιδιώχθηκε μεταξύ ἄλλων νά ἐπισημανθοῦν τά κάτωθι: α) Ἡ ἀδιάλειπτη λατρεία τοῦ Θεοῦ μέ τήν ἐπιτέλεση τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Νυχθημέρου. β) Ἡ θεολογία καί ὁ συμβολισμός τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν. γ) Ἡ ποιμαντική ἀξιοποίηση τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν. δ) Τά προβλήματα στήν τέλεση τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν καί τήν συμμετοχή τῶν πιστῶν» 130. Πορίσματα - Προτάσεις Οἱ κεντρικές θέσεις, οἱ ὁποῖες διατυπώθηκαν στίς εἰσηγήσεις τοῦ Συμποσίου, εἶναι οἱ παρακάτω: «1. Ἐν ὅσῳ ζοῦμε στόν ἐνδιάμεσο χρόνο ἀνάμεσα στήν πρώτη νίκη τοῦ Χριστοῦ πάνω στίς ἀντίθεες δυνάμεις (Α Παρουσία-Σταυρός-Ἀνάσταση) καί στόν τελικό του θρίαμβο (Β Παρουσία- Τελείωση), ὅλοι «οἱ καιροί προσευχῆς», μέ κεντρικότερο «τόν καιρό τῆς θείας Εὐχαριστίας» καί φυσικά μέ τό περιεχόμενό τους, εἶναι ἀναγκαῖοι τρόποι ἔνταξης καί παραμονῆς στήν ἀγάπη καί τήν κοινωνία τοῦ Θεοῦ. Ὅλοι ἀνεξαιρέτως «οἱ καιροί προσευχῆς» ριζώνουν στήν Παλαιά Διαθήκη καί κυρίως στήν Καινή Διαθήκη μέ καινούριο νόημα καί περιεχόμενο. 2. Οἱ Ἱερές Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου καλοῦνται τακτικές, ἐπειδή προβλέπεται νά τελοῦνται καθημερινῶς καί σέ ὅλους τούς Ἱερούς Ναούς Ἐνοριῶν καί Μονῶν σύμφωνα μέ προκαθορισμένο τυπικό καί τελετουργική τάξη. Ἡ παράδοση ὡρῶν καί καιρῶν προσευχῆς (δηλαδή ἡ παράδοση τῆς Νυχθημέρου Ἀκολουθίας) μπορεῖ νά θεωρηθεῖ μέ βεβαιότητα κοινή παράδοση σύνολης τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, μέ βαθιές ρίζες, ὅπως τονίσαμε, στήν βιβλική παράδοση. 128 Ὅ.π., σ Εἰσηγήσεις - Ὁμιλητές: α) Πρωτοπρ. Ἰωάννου Σκιαδαρέση, Οἱ καιροί τῆς προσευχῆς στήν Ἁγία Γραφή, β) Γεωργίου Φίλια, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου κατά τούς τέσσερεις πρώτους αἰῶνες, γ) Σεβ. Μητρ. Κίτρους καί Κατερίνης κ. Γεωργίου - Παντελῆ Λέκκου, Οἰ Ἀκολουθίες τοῦ Ἀποδείπνου καί τοῦ Μεσονυκτικοῦ, δ) Πρωτοπρ. Θεμιστοκλῆ Χριστοδούλου, Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ὅρθρου: Ἱστορία καί Θεολογία, ε) Πρωτοπρ. Στεφάνου Ἀλεξόπουλου, Οἱ Ἀκολουθίες τῶν Ὡρῶν καί τῶν Μεγάλων Ὡρῶν: Ἱστορία καί Θεολογία, στ) Ἀρχιμ. Παρασκευᾶ Ἀγάθωνος, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου κατά τίς καθημερινές τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ζ) Ἀρχιμ. Γρηγορίου Ἰωαννίδη, Τό Μέγα Ὡρολόγιο, η) Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Τό Ὡρολόγιο τοῦ Θηκαρᾶ, θ) Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου στήν Ἀσματική παράδοση τῆς Ἁγίας Σοφίας, ι) Δ. Ἀνατολικιώτη-Μπιλάλη, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου στήν παράδοση τῶν Ἀκοιμήτων μοναχῶν, στήν Σαββαϊτική, Νεοσαββαϊτική καί Στουδιτική παράδοση, ια) Ἀθανασίου Βουρλῆ, Ὁ χαρακτήρας τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ μέλους τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ιβ) Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου στόν Ἅγιο Μάρκο Εὐγενικό καί στόν Ἅγιο Συμεών Θεσσαλονίκης, ιγ) Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου στήν ἐνοριακή ζωή. 130 Πρακτικά ΙΕ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 33), ὅ.π., σ. 28.

105 Σύμφωνα μέ τά ἁγιογραφικά δεδομένα, προηγεῖται ἡ νύκτα καί ἀκολουθεῖ ἡ ἡμέρα. Γι αὐτό καί οἱ τακτικές Ἱερές Ἀκολουθίες ἔχουν τοποθετηθεῖ νά τελοῦνται μέ τήν γνωστή σειρά: Ἑσπερινός, Ἀπόδειπνο, Μεσονυκτικό, Ὅρθρος, Ὧρες, Θεία Λειτουργία. Ἀπό τίς μαρτυρίες τῶν τεσσάρων πρώτων αἰώνων τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας περί τῶν καιρῶν τῆς προσευχῆς, δηλαδή περί τῆς λειτουργικῆς προσευχῆς σέ ὁρισμένες ὧρες, συνάγεται ὅτι ὁ λειτουργικός κύκλος διαμορφώθηκε σταδιακῶς καί ἐξελίχθηκε ὅπως τελεῖται στίς ἡμέρες μας. 4. Οἱ Ἱερές Ἀκολουθίες διαμορφώθηκαν σύμφωνα μέ τήν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας, ἡ ὁποία τούς προσέδωσε ὑψηλό θεολογικό συμβολισμό (χριστολογικό, σωτηριολογικό, ἐσχατολογικό, ποιμαντικό). Ὅλες οἱ συναφεῖς γνώσεις περί τῆς ἐξελίξεως τῆς Νυχθημέρου Ἀκολουθίας δέν πρέπει νά ἀποτελοῦν ἁπλῶς θέματα λειτουργικῆς μορφώσεως, ἀλλά πρέπει νά ἐνεργοῦν ὡς μορφωτικός ἐμπλουτισμός γιά τήν ἀρτιότερη ἐπιτέλεση (στήν ποιμαντική πράξη) τῶν συγκεκριμένων Ἀκολουθιῶν καί νά ἀξιοποιοῦνται στήν ζωή τῆς ἐνορίας. 5. Κάθε Ἱερή Ἀκολουθία πού τελεῖται ἔχει στόν πυρῆνα της κάποιον ἰδιαίτερο σκοπό τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Προβάλλει μαζί μέ ἄλλα τήν εὐχαριστία καί τήν μετάνοια τοῦ πιστοῦ γιά τήν ἀπελθοῦσα ἡμέρα, τήν ἐπιθυμία προσευχῆς γιά τήν ἐπερχόμενη νύκτα (μέ τούς κινδύνους πού κρύβει καί τούς συμβολισμούς πού ἔχει), τήν Ἀνάσταση, τήν προσευχή γιά τούς κεκοιμημένους, τήν Δευτέρα Παρουσία καί τήν ἀνάγκη ἐγρήγορσης τῶν πιστῶν. 6. Ἡ μικρή συμμετοχή τῶν πιστῶν στήν τέλεση τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, ἡ καθυστερημένη προσέλευσή τους ἤ ἡ παντελής ἀπουσία τους ἐπιβάλλει στούς Ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας νά ἐξετάσουν τά βαθύτερα αἴτια αὐτῶν τῶν συνηθειῶν καί νά λάβουν ὅλα τά ἀναγκαῖα καί ἀπαραίτητα μέτρα γιά νά ἀγαπήσουν οἱ πιστοί τίς Ἱερές Ἀκολουθίες καί νά τίς θεωροῦν ὥρα συναντήσεώς τους μέ τόν Θεό, πού θά τούς χαρίσει τίς οὐράνιες δωρεές Του, φωτισμό, ἐνίσχυση, ἁγιασμό, παρηγορία, ἐλπίδα, χαρά, ἄφεση ἁμαρτιῶν, πνεῦμα κατανύξεως καί εὐφροσύνη στήν ψυχή τους, εἰρήνη λογισμῶν καί ἀγαθή συνείδηση. 7. Ὅλες οἱ Ἱερές Ἀκολουθίες ἐπιβάλλεται νά τελοῦνται κατά τήν καθορισμένη τάξη τῆς Ἐκκλησίας μας μέ τήν φροντίδα καί τήν ἐπιμέλεια τῶν Ἐφημερίων. 8. Κρίνεται ἀπαραίτητο γιά τήν πνευματική οἰκοδομή τῶν πιστῶν νά ἀναληφθοῦν πρωτοβουλίες ἀπό τούς Ἐφημερίους γιά νά ἀναδειχθεῖ ἡ σχέση μεταξύ κοινῆς καί κατ ἰδίαν προσευχῆς. Ἡ ἀτομική προσευχή εἶναι προέκταση τῆς κοινῆς λατρείας καί ἡ κοινή στό Ναό σύναξη προϋποθέτει τόν ἀτομικό ἀσκητικό ἀγῶνα. Καί οἱ δύο τρόποι ἀναφορᾶς τοῦ πιστοῦ στόν Τριαδικό Θεό ἔχουν τίς ἴδιες ἐκκλησιολογικές προϋποθέσεις, μέ στόχο τήν μετοχή στήν θεία εὐχαριστία καί τόν προσανατολισμό τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου πρός τήν ἐσχατολογική τοῦ Χριστοῦ βασιλεία. 9. Συμβάλλει ἀποτελεσματικά στήν κατανόηση τοῦ θεολογικοῦ περιεχομένου τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ Νυχθημέρου καθ ὅλο τό λειτουργικό ἔτος ἡ διατήρηση τοῦ ἤθους καί ὕφους τῶν ἤχων καί τῶν ψαλμωδιῶν. Σ αὐτό τό ἔργο εἶναι ὑπεύθυνοι οἱ ψάλλοντες, οἱ ὁποῖοι πάντοτε, σέ ὅλες τίς λειτουργικές περιόδους, ὀφείλουν νά προσαρμόζουν τό μέλος, τόν τρόπο ψαλμωδίας, τό ἦθος καί τό ὕφος τους, ἀνάλογα μέ τίς ἀπαιτήσεις τοῦ ἤθους καί τοῦ σκοποῦ τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, καί κυρίως τοῦ θεολογικοῦ περιεχομένου τοῦ ψαλλομένου ἤ ἀναγιγνωσκομένου κειμένου. 10. Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου στίς Ἐνορίες πρέπει νά ἀξιοποιοῦνται ποιμαντικά ἀπό τούς Ποιμένες, ὥστε οἱ πιστοί νά ἀποκτήσουν λειτουργική ἀγωγή, ἐμπειρία κοινωνίας μέ τόν Θεό καί συμμετοχή στήν Βασιλεία Του. Ἐξ ἴσου σημαντικό ρόλο στή λατρεία παίζει ὁ λειτουργικός τρόπος καί τό λειτουργικό ἦθος τοῦ τελετουργοῦ Ἱερέως ἤ Ἀρχιερέως. Δέν πρέπει ὁ ποιμαντικός χρόνος νά

106 105 συμπυκνώνεται καί νά περιορίζεται στό δίωρο ἤ τρίωρο τῆς Κυριακῆς, ἀλλά νά ἐκτείνεται σέ ὁλόκληρη τήν ἑβδομάδα μέ ἐπίκεντρο τίς ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου. 11. Γιά τόν σύγχρονο ἄνθρωπο ἡ συμμετοχή στή νυχθήμερο λατρεία τῆς Ἐκκλησίας ἀποτελεῖ γεγονός πνευματικοῦ ἀναβαπτισμοῦ μέ τήν ἔννοια μιᾶς συνεχοῦς πορείας πρός τή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, μιᾶς κοινωνίας στήν αἰώνια ζωή, ἡ ὁποία φέρνει «χαράν μεγάλην» (Λουκ. 2, 10). Ἡ ποιμαντική μέριμνα τῆς Ἐκκλησίας καλεῖται νά ἀναδείξει τίς ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου ὡς κεφαλαιώδη παράγοντα γιά τήν ἐνεργότερη συμμετοχή στή Θεία Εὐχαριστία, ὡς μία «λειτουργία μετά τή Λειτουργία». Ἡ διάσταση αὐτή θά ἀναδείξει καί μία ἀκόμη σημαντική ἀλήθεια: ὅτι τό κοινωνικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας εἶναι προέκταση τοῦ προσευχητικοῦ ἔργου Της». Στήν ἐποχή μας, ἰδιαίτερα στίς ἐνορίες τῶν μεγάλων ἀστικῶν κέντρων, παρατηρεῖται τό φαινόμενο τίς Κυριακές στή θεία λειτουργία νά γεμίζουν ἀπό κόσμο οἱ Ἱεροί Ναοί, ἐνῶ τίς καθημερινές στίς ἀκολουθίες τοῦ Ὄρθρου, τοῦ Ἑσπερινοῦ ἀλλά καί κατά τή θεία Λειτουργία πού τελεῖται ἐπί τῇ μνήμῃ ἁγίων νά μήν προσέρχεται τό ἴδιο ἤ παραπλήσιος ἀριθμός πιστῶν. Ὁ τρόπος ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, τό πρόγραμμα ἐργασίας τους κ.ἄ. θέματα τῆς καθημερινότητας ἔχουν συμβάλλει στή διαμόρφωση αὐτῆς τῆς πραγματικότητας. Μέ αὐτά τά δεδομένα ἡ ἐνασχόληση τῆς Ἐπιτροπῆς μέ τίς ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου ἀποδεικνύει τό ζωηρό ἐνδιαφέρον της γιά τή δημιουργία ὅλο καί περισσοτέρων «καιρῶν προσευχῆς», εὐκαιριῶν δηλαδή γιά τούς ἀνθρώπους ν ἀντισταθοῦν σ αὐτή τή συνήθεια πού ἐπιβάλλεται ἀπό τίς ἐξωτερικές συνθῆκες ζωῆς, ὥστε νά βρίσκονται σέ πνευματική ἐγρήγορση. Ὁλοκληρώνοντας τό Κεφάλαιο αὐτό μέ τήν παρουσίαση καί τῶν δεκαπέντε (Α - ΙΕ ) Πανελληνίων Λειτουργικῶν Συμποσίων, καί γιά νά καταδειχθεῖ ἡ σημασία τῆς διαπραγμάτευσης τόσων πολλῶν καί ποικίλων θεμάτων πού συντελέστηκε μέ τά Συμπόσια αὐτά, ἀντί ἄλλου σχολίου παραθέτουμε ἕνα μικρό ἀπόσπασμα τῆς Εἰσηγήσεως τοῦ Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἐλλογιμωτάτου κ. Εὐαγγέλου Θεοδώρου, στό Β Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο, ὅπου περιγράφεται τό πολυσχιδές τῆς Ὀρθόδοξης Λατρείας: «... ἡ Λατρεία μας τόσον ἐξ ἐπόψεως ὕλης ἤ περιεχομένου, ὅσον καί ἀπό ἄποψη εἰδολογική ἤ μορφολογική εἶναι πολυδιάστατη καί ποικιλόμορφη. Τό οὐσιῶδες καί πρωτογενές κέντρον αὐτῆς, πού ἀμέσως ἤ ἐμμμέσως εἶναι καί ἡ γενεσιουργός αἰτία τῆς δημιουργίας τῶν πλείστων ἐκ τῶν δευτρογενῶν ἐκφάνσεων αὐτῆς, εἶναι ἀναμφιβόλως ἡ τελετουργία τοῦ μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας. Ἀλλά πέριξ τοῦ κέντρου αὐτοῦ μέ δορυφορικήν κατά τό μᾶλλον ἤ ἧττον σχέση ὑπάρχουν πολλά λατρευτικά στοιχεῖα, πού συναπαρτίζουν τό πολύχρωμο

107 106 ψηφιδωτό τῆς θεανθρώπινης Ὀρθοδόξου Λατρείας. Οἱ ποικίλες ψηφῖδες τοῦ ψηφιδωτοῦ αὐτοῦ ἐναρμονίζονται, ἑνοποιοῦνται καί ἐμψυχώνονται ἀπό τήν ὀρθόδοξη δογματική πίστη καί ἀπό τήν ἀναγωγική καί μυσταγωγική πνοή, ἡ ὁποία συναρτᾶ πρός τήν τέλεση τῶν Μυστηρίων, τῶν ὁποίων ὁ ἀριθμός ἀποκρυσταλλώθηκε μέ τήν ἐπίδραση τῆς σχολαστικῆς ρωμαιοκαθολικῆς Δογματικῆς ἀφ ἑτέρου τίς μυστηριοειδεῖς ἱεροπραξίες, μερικές ἀπό τίς ὁποῖες κατά τούς βυζαντινούς χρόνους κατατάσσονταν στά μυστήρια τρίτον, πολλές ἱεροτελεστίες, λ.χ. χειροθεσίες, εὐλογίες πρός ἀνάδειξη διαφόρων ὀφφικιάλων (πρωτοπρεσβυτέρου, οἰκονόμου, ἀρχιμανδρίτου κ.λπ.) καί τελετές πρός καθιέρωση τῶν διαφόρων μοναχικῶν τάξεων καί τῶν ἡγουμένων τέταρτον, τίς καθημερινές ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου πέμπτον, λειτουργικά στοιχεῖα, πού συνδέονται τόσον μέ τό δεσποτικό καί θεομητορικό, ὅσον καί μέ τό διαρκῶς ἐμπλουτιζόμενο ἁγιολογικό καί περιστατικό ἑορτολόγιο ἕκτον, τίς νεκρώσιμες ἀκολουθίες (γιά κοσμικούς, γιά νήπια, γιά κληρικούς, γιά μοναχούς) ἕβδομον, τελετές πρός καθιέρωσιν τόπων καί ἀντικειμένων τῆς Λατρείας (ἐγκαίνια ἱερῶν ναῶν καί θυσιαστηρίων, καθιερώσεις ἀντιμηνσίου, εἰκόνων, στυρῶν, σκευῶν, ἀμφίων, θυμιατηρίων καί λοιπῶν) ὄγδοον, εὐλογίες σίτου, ἄρτου, οἴνου, ἐλαίου, σταφυλῶν καί ἄλλων καρπῶν, ἀνθέων, βαΐων, ποιμνίων κ.λπ. ἔνατον, τίς εὐχές τοῦ διαρκῶς ἐμπλουτιζομένου Μεγάλου ἤ τοῦ Μικροῦ Εὐχολογίου ἤ Ἁγιασματαρίου, πού ἀποβλέπουν στόν καθαγιασμό διαφόρων ἐκφάνσεων τῆς ἰδιωτικῆς, οἰκογενειακῆς, ἐπαγγελματικῆς, ἐθνικῆς, κοινωνικῆς καί πολιτιστικῆς ζωῆς τῶν Χριστιανῶν, ἡ ὁποία ἔχει ὄχι στατικόν, ἀλλά δυναμικόν χαρακτῆρα. Εἰς αὐτά πρέπει νά προστεθῆ ὡς ἀναπόσπαστο τμῆμα τῆς Λατρείας καί τό κατά τή διάρκεια αὐτῆς γινόμενο λειτουργικό ἤ μυσταγωγικό κήρυγμα, πού ἀποβλέπει στήν λειτουργική ἀγωγή καί μόρφωση τῶν πιστῶν» Εὐαγγέλου Θεοδώρου, Παράδοσις καί Ἀνανέωσις στήν Λειτουργική Ζωή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Πρακτικά Β Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, ὅ.π., σ

108 107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΘΕΙΣΕΣ ΥΠΟ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΣΥΝΟΔΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 1. Η ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ Μέ ἀπόφαση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, κατόπιν σχετικῆς Εἰσηγήσεως τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ἐκδόθηκαν μέχρι σήμερα τά Πρακτικά τῶν Α - ΙΕ Πανελληνίων Λειτουργικῶν Συμποσίων στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων. Ἡ ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν πραγματοποιήθηκε ἄλλοτε ὑπό τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (γιά τά Β, Γ, ΙΒ, ΙΓ, ΙΔ, ΙΕ Συμπόσια) καί ἄλλοτε ὑπό τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (τά Α, Δ, Ε, ΣΤ, Ζ, Η, Θ, Ι, ΙΑ Συμπόσια). Ἦταν πολύ σημαντικό τό γεγονός ὅτι ἡ ἀπόφαση γιά ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν συνοδεύτηκε καί ἀπό τήν ἀντίστοιχη γιά δωρεάν ἀποστολή τῶν σχετικῶν τόμων σέ ὅλους τούς κληρικούς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Παραθέτουμε ἐδῶ, λοιπόν, τούς ἐκδοθέντες τόμους μέ τά ἀντίστοιχα Περιεχόμενά τους: I. Πρακτικά Α Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Τό Ἅγιον Βάπτισμα» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 6) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος Ἀθήνα 2003 σελίδες: 296 Περιεχόμενα: Εὐλογητικό Προλόγημα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου... σ Προσφώνηση τοῦ Προέδρου τῆς διοργανωτικῆς ἐπιτροπῆς Σεβ. Μητροπολίτου Βεροίας καί Ναούσης κ. Παντελεήμονος... σ Προσφώνηση τοῦ Εὐαγγέλου Δ. Θεοδώρου, Ὁμοτ. Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν... σ Ἐξ ὕδατος καί Πνεύματος. Ἡ θεολογία τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος,

109 Πρωτοπρ. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν... σ Ἱστορική διαμόρφωση τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος, Παναγιώτη Σκαλτσῆ, Ἐπίκ. Καθηγητοῦ Α.Π.Θ.... σ Τό μυστήριο τοῦ Ἁγίου Χρίσματος, Γεωργίου Φίλια, Ἐπίκ. Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν... σ Οἱ προβαπτισματικές ἀκολουθίες. Τελετουργική θεώρηση, Ἀρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου, Δρ. Θεολογίας,... σ Τό βάπτισμα τῶν ἐνηλίκων, ὁ Νηπιοβαπτισμός, τό Βάπτισμα τῆς ἀνάγκης. Τελετουργική θεώρηση, Ἰωάννου Φουντούλη, Ὁμοτ. Καθηγητοῦ Α.Π.Θ.... σ Τό Βάπτισμα καί ὁ τρόπος ἀποδοχῆς τῶν αἱρετικῶν καί τῶν σχισματικῶν, Θεοδώρος Γιάγκου, Ἀναπλ. Καθηγητής Α.Π.Θ.... σ Τό μυστήριο τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος στή σύγχρονη ἐνοριακή πράξη. Διαπιστώσεις καί προτάσεις, Πρωτ. Δημ. Τζέρπου, Λέκτ. Παν/μίου Ἀθ.... σ Ἅγιον Βάπτισμα καί Θεία Λειτουργία, Σεβ. Μητρ. Περγάμου κ. Ἰωάννου, Ἀκαδημαϊκοῦ... σ Ἡ βαπτισματική ἀγωγή τῶν πιστῶν καί ἡ ὀρθόδοξη πνευματικότητα, Πρωτοπρ. Μιχαήλ Καρδαμάκη... σ Ἡ δυναμική τοῦ μυστηρίου τοῦ Ἁγίου Βαπτίσματος στόν σύγχρονο κόσμο, Σεβ. Μητρ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου... σ Πορίσματα Α Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων... σ ΙΙ. Πρακτικά Β Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Λατρεύσωμεν εὐαρέστως τῷ Θεῷ» Τό αἴτημα τῆς Λειτουργικῆς Ἀνανεώσεως στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 7) Ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2003 σελίδες: 432 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ. 7-9 Ἀντί Προλόγου (Ἐγκύκλιος τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνατίου.. σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Νεαπόλεως καί Σταυρουπόλεως κ. Διονυσίου... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Παράδοσις καί ἀνανέωσις στήν λειτουργική ζωή

110 τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Εὐαγγέλου Θεοδώρου... σ Ἐκκοσμίκευση καί Θεία Λατρεία, Πρωτοπρ. Σαράντη Σαράντου... σ Βασικοί σταθμοί στή διαμόρφωση τῆς Λειτουργικῆς Τάξεως (Τυπικοῦ) τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Πρωτ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Τό πρόβλημα τῆς ἀναθεωρήσεως τῶν λειτουργικῶν βιβλίων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Ἰωάννου Φουντούλη... σ Τό εὐχαριστιακό ὑπόβαθρο τῆς λειτουργικῆς ἀναγέννησης καί τό ἐξ αὐτοῦ ἀπορρέον πρόβλημα τῆς ἀναθεωρήσεως τῶν περί τά βιβλικά ἀναγνώσματα τῆς Ὀρθόδοξης Λατρείας, Πέτρου Βασιλειάδη... σ Γενική θεώρηση τοῦ ζητήματος τῆς λειτουργικῆς γλώσσας ὡς μέσου συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, Γεωργίου Φίλια... σ Ἡ μουσική ἔκφραση τῶν λειτουργικῶν ὕμνων καί ἡ δυνατότητα μετάφρασής τους στή νεοελληνική γλώσσα (δυνατότητα μετάφρασης ἤ ἀνάγκη νέων ὑμνολογημάτων;), Γρηγορίου Στάθη... σ Ἡ συμβολή τῶν χριστιανικῶν κινήσεων στήν ἀναζωπύρωση τῆς λειτουργικῆς ζωῆς, Ἀρχιμ. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου... σ Λειτουργική κίνηση τῆς Χριστιανικῆς Δύσεως καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἀνατολή, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Προσπάθειες λειτουργικῆς ἀνανέωσης στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας, Πρωτοπρ. Νικολάου Ἰωαννίδη... σ Προσπάθειες λειτουργικῆς ἀνανέωσης στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ρουμανίας, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Τό αἴτημα τῆς ἐνεργοῦ συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λατρείας, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ποιμαντικές προϋποθέσεις γιά τήν καλλιέργεια τῆς λειτουργικῆς ζωῆς στή σύγχρονη ὀρθόδοξη ἑλλαδική ἐνορία, Πρωτοπρ. Ἐλευθερίου Χαβάτζα... σ Ἔκθεσις Πεπραγμένων Συμποσίου... σ Κατάλογος Συμμετασχόντων... σ ΙΙΙ. Πρακτικά Γ Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Τό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 8) Ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2004 σελίδες: 404 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ. 6-9 Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Νεαπόλεως καί Σταυρουπόλεως κ. Διονυσίου... σ

111 110 Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Χαιρετισμός τοῦ Ἰωάννη Χρ. Ταρνανίδη, Καθηγητοῦ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Θεία Εὐχαριστία καί Ἐκκλησία, Σεβ. Μητρ. Περγάμου κ. Ἰωάννου... σ Τό βιβλικό ὑπόβαθρο τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, Πέτρου Βασιλειάδη... σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα καί τό κήρυγμα στή Θεία Λειτουργία, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη... σ Ἡ εὐχαριστιακή ἀναφορά, Γεωργίου Φίλια... σ Ἡ ἀκολουθία τῆς Προθέσεως (Προσκομιδῆς), Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Τελετουργική προσέγγιση τῆς Θείας Λειτουργίας, Ιωάννου Φουντούλη σ Ἡ ἑρμηνεία τῆς Θείας Λειτουργίας κατά τά βυζαντινά ἑρμηνευτικά ὑπομνήματα, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Ἡ Θεία Λειτουργία στήν Κανονική Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Παπαθανασίου... σ Ἡ ψαλτική ἔκφραση τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, Γρηγορίου Στάθη... σ Στῶμεν καλῶς. Ἡ στάση τῶν πιστῶν στή Θεία Λειτουργία, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Ἡ Θεία Λειτουργία στήν εἰκονογραφική μας παράδοση. Τό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, Νικολάου Ζία... σ Τά «δεσποτικά» τοῦ Χριστοῦ σκεύη, Ἀριστείδη Πανώτη... σ Ἡ ποιμαντική τῆς Θείας Λειτουργίας, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Ἡ συμμετοχή τῶν πιστῶν στήν Θεία Κοινωνία, Ἀρχιμ. Ἠλία Μαστρογιαννόπουλου... σ Ἀνακοινωθέν 3ου Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου... σ

112 111 IV. Πρακτικά Δ Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 9) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2004 σελίδες: 256 Περιεχόμενα: Ἐναρκτήρια Ὁμιλία τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Χαλκίδος κ. Χρυσοστόμου... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Ἱερότητα καί κοσμικότητα στήν τέλεση τῆς ἀκολουθίας τοῦ Γάμου, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Ποιμαντική προσέγγιση τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου, Ἀλεξάνδρου Σταυρόπουλου... σ Ὁ ὑμνογραφικός καί μουσικός νυμφώνας τῆς ἀκολουθίας τοῦ Γάμου, Γρηγορίου Στάθη... σ Ἡ τέλεση τοῦ Γάμου ἐξ ἐπόψεως πολιτειακοῦ δικαίου, Σπυρίδωνος Τρωιάνου... σ Ὁ Γάμος στήν κανονική παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Παπαθανασίου... σ Σύμβολα καί Συμβολισμοί κατά τήν τέλεση τοῦ Ὀρθοδόξου Γάμου, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Γάμος καί θεία λειτουργία - Σύγχρονος προβληματισμός, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῆς ἀκολουθίας τοῦ Γάμου - Ἑρμηνευτική προσέγγιση, Ἰωάννου Καραβιδόπουλου... σ Ἡ ἀκολουθία εἰς δίγαμον, Γεωργίου Φίλια... σ Τελετουργική προσέγγιση τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀρραβῶνος καί τοῦ Γάμου, Ἰωάννου Φουντούλη... σ Ἱστορική ἐξέλιξη τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀρραβῶνος καί τοῦ Γάμου μέχρι καί τά τέλη τοῦ η αἰώνα, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Ὁ Γάμος. Μυστήριο ἀγάπης καί Μυστήριο «εἰς Χριστόν» (θεολογική προσέγγιση τοῦ μυστηριακοῦ χαρακτήρα τοῦ Γάμου), Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου... σ Ἀνακοινωθέν - Πορίσματα - Προτάσεις... σ Διάγραμμα τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Γάμου μέ θεία λειτουργία... σ

113 112 Περιεχόμενα: V. Πρακτικά Ε Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Ἱερουργεῖν τό Εὐαγγέλιον. Ἡ Ἁγία Γραφή στήν Ὀρθόδοξη Λατρεία» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 10) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2004 σελίδες: 568 Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ. 6-9 Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Χαλκίδος κ. Χρυσοστόμου... σ Εἰσαγωγική Ὁμιλία τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Ὁ βιβλικός χαρακτήρας τῆς ὀρθόδοξης λατρείας, Πέτρου Βασιλειάδη... σ Τό σύστημα τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων στήν ὀρθόδοξη λατρεία. Πλεονεκτήματα, μειονεκτήματα, δυνατότητες βελτιώσεως, Ἰωάννου Φουντούλη... σ Κριτική θεώρηση τοῦ κειμένου τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων στήν ὀρθόδοξη λατρεία, Ἰωάννου Καραβιδόπουλου... σ Ἡ χρήση καί ἡ ἑρμηνεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἐν Χριστῷ καί εἰς τήν Ἐκκλησίαν, Μιλτιάδη Κωνσταντίνου... σ Ἡ πατερική ἑρμηνευτική μέθοδος τῆς Καινῆς Διαθήκης, Γεωργίου Γαλίτη... σ Μεταφράσεις τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί ἡ θεία λατρεία, Σωτηρίου Δεσπότη σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν Δεσποτικῶν καί Θεομητορικῶν ἑορτῶν, Σεβ. Μητρ. Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου... σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τοῦ Τριωδίου καί Πεντηκοσταρίου, Γεωργίου Φίλια... σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν τῶν περιόδων Ματθαίου καί Λουκᾶ, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν ἑορταζομένων ἁγίων, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Τά Ἑωθινά Εὐαγγέλια, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα τῶν κυριωτέρων λειτουργικῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Μικροῦ Εὐχολογίου, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ἡ λειτουργική χρήση τοῦ Ἱεροῦ Ψαλτήρα, Ἀρχιμ. Ἱερεμία Φούντα... σ Ὁ τρόπος ἀναγνώσεως - ἐκφωνήσεως τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων, Ἀθανασίου Βουρλῆ... σ Τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα καί τό θεῖον κήρυγμα, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Ἔκθεση Πεπραγμένων τοῦ Ε Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων... σ

114 113 VI. Πρακτικά ΣΤ Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Χριστιανική Λατρεία καί Εἰδωλολατρία» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 11) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2005 σελίδες: 606 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Χαλκίδος κ. Χρυσοστόμου... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Εἰσαγωγική Ὁμιλία τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Θεός, κόσμος, ἄνθρωπος στήν ἑλληνική φιλοσοφία καί τόν Χριστιανισμό, Εὐαγγέλου Θεοδώρου σ Ἡ διά τῆς φιλοσοφίας ὑπέρβασις τῆς εἰδωλολατρίας, Κωνσταντίνου Γανωτῆ... σ Ἡ διαλεκτική τῆς λατρείας Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης (Ἀπό τή νομική λατρεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης στήν ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ λατρεία τῆς Καινῆς Διαθήκης), Ἠλία Οἰκονόμου... σ Χριστιανικό μυστήριο καί μυστηριακές λατρεῖες, Πέτρου Βασιλειάδη... σ Ἀπό τήν λατρεία τῶν εἰδώλων στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ συμβολή τῆς πατερικῆς θεολογίας, Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Σαββάτου... σ Εὐχαριστία καί θυσία, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Τό ἱερό μυστήριο τοῦ ἁγίου βαπτίσματος καί οἱ μυστηριακές λατρεῖες, Χρήστου Καρακόλη... σ Τό μυστήριο τοῦ ἁγίου εὐχελαίου καί τά θεραπευτήρια τοῦ Ἀσκληπιοῦ, Γεωργίου Φίλια... σ Τά ἰουδαϊκά καί ἑλληνορωμαϊκά ἡμερολόγια καί οἱ χριστιανικές ἑορτές, Ἰωάννου Φουντούλη... σ Εἰδωλολατρικά Ἱερά καί ἀγάλματα καί ἡ Χριστιανική λατρεία, Ἀθανασίου Παλιούρα... σ Ἀρχαῖο Ἑλληνικό Δρᾶμα καί Χριστιανική Λατρεία, Ἰωσήφ Βιβιλάκη... σ Τό ἀρχαιοελληνικό καί τό βυζαντινό θέατρο καί ἡ ἀρχαία λατρεία στή λειτουργική παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, Κωνσταντίνου Καλοκύρη... σ

115 Προχριστιανική καί χριστιανική ὑμνογραφία και μουσική, Ἀθανασίου Βουρλῆ... σ Ἡ ὀρθόδοξη λατρεία στά ἤθη καί ἔθιμα τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ἡ θεώρηση τοῦ κάλλους καί τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος στήν εἰδωλολατρία καί τήν χριστιανική λατρεία, Χρυσοστόμου Σταμούλη... σ Ἡ ἐθνική βαττολογία καί ἡ λειτουργική προσευχή τῆς Ἐκκλησίας, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Τό φαινόμενο τῆς νεοειδωλολατρίας καί ἡ ποιμαντική ἀντιμετώπισή του: ἡ ἀνάγκη μιᾶς ἐπανερμηνείας, Πρωτοπρ. Νικολάου Λουδοβίκου... σ Ἡ χριστιανική ζωή καί πίστη μέσα στη λατρεία, Σεβ. Μητρ. Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς κ. Νικολάου... σ Ὀλυμπιακοί καί Πνευματικοί Ἀγῶνες (Παρεμβατική Εἰσήγηση), Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Πορίσματα ΣΤ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων... σ Κατάσταση Συνέδρων... σ VII. Πρακτικά Ζ Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Τό Μυστήριον τῆς Ἱερωσύνης» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 12) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2006 σελίδες: 552 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ..σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Χαλκίδος κ. Χρυσοστόμου... σ Ἰησοῦς Χριστός, ὁ Μέγας Ἀρχιερεύς, Πέτρου Βασιλειάδη... σ Ὁ θεσμός τῆς ἱερωσύνης στήν Παλαιά Διαθήκη, Μιλτιάδη Κωνσταντίνου. σ Ἱερωσύνη καί λατρεία στό Ἰσλάμ καί στίς Ἀνατολικές Θρησκεῖες,

116 Γρηγορίου Ζιάκα... σ Ἡ ἱερωσύνη κατά τήν πατερική παράδοση, Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη... σ Ἱστορική ἐξέλιξις καί τάξις τῶν χειροτονιῶν, Ἰωάννου Φουντούλη... σ Ἡ πνευματική πατρότητα, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Ὁ Ἐπίσκοπος, οἱ Πρεσβύτεροι καί οἱ Διάκονοι, Σεβ. Μητρ. Νέας Σμύρνης κ. Συμεών... σ Ὁ ἱερεύς καί ἡ ἐνορία του, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Ὁ ἱερεύς ὡς λειτουργός, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ὁ ἁγιάζων καί οἱ ἁγιαζόμενοι, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Ὁ ἱερέας ὡς διδάσκαλος τοῦ Εὐαγγελίου, Γεωργίου Φίλια... σ Ἡ ἱερατική οἰκογένεια, Πρωτοπρ. Βασιλείου Βουϊδάσκη... σ Ἱερωσύνη καί ἄσκηση, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Προϋποθέσεις καί κωλύματα τῆς ἱερωσύνης πρό καί μετά τήν χειροτονία, Σεβ. Μητρ. Νικοπόλεως καί Πρεβέζης κ. Μελετίου... σ Οἱ βαθμοί τοῦ κατώτερου κλήρου, Ἀθανασίου Βουρλῆ... σ Ὀρθόδοξη Παράδοση καί ἡ ἱερωσύνη τῶν γυναικῶν, Σεβ. Μητρ. Χαλκίδος κ. Χρυσοστόμου... σ Ὁ θεσμός τῶν ὀφφικίων, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου... σ Ἔκθεσις Πεπραγμένων τοῦ Ζ Λειτουργικοῦ Συμποσίου στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων... σ Κατάστασις συμμετεχόντων... σ VIII. Πρακτικά Η Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Τό Χριστιανικόν Ἑορτολόγιον» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 15) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2007 σελίδες: 592 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ

117 116 Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνατίου... σ Εἰσαγωγική Ὁμιλία τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Γένεσις των χριστιανικών εορτών, Ιωάννου Φουντούλη... σ Οι γιορτές του Ἰσραἠλ, Δημητρίου Καϊμάκη... σ Οι ελληνορωμαϊκές εορτές, Παναγιώτη Παχή... σ Η εορτή του Πάσχα, Παναγιώτη Σκαλτσή... σ Η εορτή των Χριστουγέννων - Θεοφανείων, Αρχιμ. Νικολάου Ιωαννίδη... σ Οι εορτές του Τιμίου Σταυρού, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Οι εορτές της Αναλήψεως και της Πεντηκοστής, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανού... σ Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Η Κυριακή, Αρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα... σ Οι Θεομητορικές εορτές, Γεωργίου Φίλια... σ Οι εορτές των αγίων, Συμεών Πασχαλίδη... σ Κοσμικές εορτές, Αρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου... σ Λειτουργικαί και τυπολογικαί συνέπειαι της διορθώσεως του ημερολογίου, Διονυσίου Μπιλάλη Ανατολικιώτη... σ Χριστιανικές εορτές και σύγχρονη κοινωνία, Σεβ. Μητρ. Φθιώτιδος... σ Οι εορτές της Περιτομής και της Υπαπαντής του Κυρίου, π. Στεφάνου Αλεξόπουλου... σ Το εορτολόγιον της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας μετά την Β Βατικανήν Σύνοδον, Πρωτοπρ. Θεμιστοκλή Χριστοδούλου... σ Πορίσματα - Προτάσεις... σ Κατάσταση Συνέδρων... σ Φωτογραφίες... σ Εκδόσεις Ειδικῆς Συνοδικής Επιτροπής Λειτουργικής Αναγεννήσεως. σ

118 117 IX. Πρακτικά Θ Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Τό Μυστήριον τοῦ θανάτου εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 19) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2009 σελίδες: 674 Περιεχόμενα: Ἰωάννης Φουντούλης. Ὁ λειτουργιολόγος τῆς Ἐκκλησίας, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Χαιρετισμός τοῦ Σεβ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνατίου... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ.. σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Ἠλείας καί Ὠλένης κ. Γερμανοῦ... σ Εἰσαγωγική Ὁμιλία τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Χριστοδούλου)... σ Το μυστήριο του θανάτου στην ορθόδοξη θεολογία, Πρωτ. Βασιλείου Ι. Καλλιακμάνη... σ Τελευτή, ταφικά έθιμα, το «φιλί του Θεού» και ο «διαρκής θάνατος» του μυστικού στον αρχαίο Ιουδαϊσμό, Κωνσταντίνου Ζάρρα... σ Ταφή και μνήμη των νεκρών στον προχριστιανικό ελληνορωμαϊκό κόσμο και στα εξωχριστιανικά θρησκεύματα, Απόστολου Κραλίδη... σ Η υπέρ των νεκρών φροντίδα της αρχαίας Εκκλησίας, Παναγιώτη Σκαλτσή... σ Η νεκρώσιμη ακολουθία στη χειρόγραφη παράδοση του βυζαντινού ευχολογίου, Πρωτ. Θεμιστοκλή Στ. Χριστοδούλου... σ Τα Νεοελληνικά Κοιμητήρια, Γρηγορίου Πουλημένου ( )... σ Οι παραμυθητικές επιστολές των Πατέρων της Εκκλησίας, Αρχιμ. Νικολάου Ιωαννίδη... σ Τα ερμηνευτικά υπομνήματα στη νεκρώσιμη ακολουθία, Γεωργίου Φίλια... σ Ο επικήδειος και επιμνημόσυνος λόγος, Πρωτ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ

119 118 Η περί των νεκρών πρόνοια του δικαίου, Αναστασίου Ν. Μαρίνου... σ Το πνεύμα της νεκρώσιμης ακολουθίας και η αποτέφρωση των νεκρών, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Η φροντίδα για τους νεκρούς στα ήθη και τα έθιμα του ελληνικού λαού, Αικατερίνης Καμηλάκη... σ Μνημόσυνα, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου... σ Ακολουθία νεκρώσιμος εις μοναχούς και ιερείς, Πρεσβ. Στεφάνου Αλεξόπουλου... σ Υμνογραφική και μουσική προσέγγισις της νεκρωσίμου ακολουθίας, Αθανασίου Βουρλή... σ Η ποιμαντική των θνησκόντων και η ακολουθία εις ψυχορραγούντα, Αρχιμ. Σεραφείμ Καλογεροπούλου... σ Αυτοκτονία, ευθανασία και καύση των νεκρών. Ποιμαντική Θεώρηση, Σεβ. Μητρ. Ηλείας και Ωλένης κ. Γερμανού... σ Πορίσματα - Προτάσεις: Πορίσματα Θ Λειτουργικού Συμποσίου... σ Προτάσεις Θ Λειτουργικού Συμποσίου... σ Παράρτημα: α) Περί εὐθανασίας (Δελτίον Τύπου Β Τακτικῆς Συνεδρίας Ι.Σ.Ι. 2003)... σ β) Περί κηδεύσεως τῶν αὐτοχείρων (Ἐγκύκλιος 2712)... σ γ) Περί ταφῆς τῶν ἀβαπτίστων βρεφῶν (Ἐγκύκλιος 2716)... σ δ) Περί καύσεως τῶν νεκρῶν σωμάτων (Ἐγκύκλιος 2734)... σ Σύντομο ἱστορικό τῆς Ἡμερίδος «Ἡ καύση τῶν νεκρῶν»... σ Φωτογραφίες... σ. 658 Κατάσταση Συνέδρων... σ Εκδόσεις Ειδικῆς Συνοδικής Επιτροπής Λειτουργικής Αναγεννήσεως.. σ

120 119 X. Πρακτικά Ι Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Ἡ Ὑγεία καί ἡ Ἀσθένεια στή Λειτουργική Ζωή τῆς Ἐκκλησίας» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 21) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2009 σελίδες: 592 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ.. σ Χαιρετισμός τοῦ Σεβ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνατίου... σ Ο Ιησούς Χριστός ιατρός των ψυχών και των σωμάτων. Βιβλική Προσέγγιση, Πέτρου Βασιλειάδη... σ Αμαρτία και ασθένεια στη Βιβλική Θεολογία, Ἀθανασίου Παπαρνάκη... σ Η ανθρώπινη ασθένεια και ο πόνος στην Πατερική Θεολογία, Ἀρχιμ. Νικολάου Ιωαννίδη... σ Ιστορική εξέλιξη και διαμόρφωση της ακολουθίας του μυστηρίου της Μετανοίας, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Ποιμαντική των Νοσηλευτηρίων: Προκλήσεις και Προβληματισμοί, Πρωτοπρ. Ἀδαμαντίου Αυγουστίδη... σ Η Μετάνοια και το Ευχέλαιο, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου... σ Ιστορική εξέλιξη της ακολουθίας του Ευχελαίου, Παναγιώτη Σκαλτσή... σ Η καταχρηστική τέλεση του μυστηρίου του αγίου Ευχελαίου, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ευχέλαιο, Ευχαριστία και Μετάνοια. Θεολογική θεώρηση και ποιμαντικές εφαρμογές, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Οι Εξορκισμοί ως θεραπευτική λειτουργική δραστηριότητα, Γεωργίου Φίλια... σ Ἡ ἀντιμετώπιση τῆς ψυχικῆς ἀσθένειας στό μυστήριο τῆς Μετανοίας, Πρωτοπρ. Βασίλειου Θερμού... σ Οἱ ἀκολουθίες τοῦ ἁγιασμοῦ καὶ ἡ θεραπευτική τους διάσταση, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Η ελπίδα της θεραπείας μέσα στους Παρακλητικούς Κανόνες, Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα... σ Σύγχρονες ευχολογιακές ανάγκες για τη συνάφεια υγείας και ασθένειας των πιστών, Ἀρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου... σ Παράρτημα Πορίσματα - Προτάσεις... σ Κατάστασις Συνέδρων... σ Δελτία Τύπου... σ Φωτογραφίες... σ. 585 Εκδόσεις Ειδικῆς Συνοδικής Επιτροπής Λειτουργικής Αναγεννήσεως... σ

121 120 XI. Πρακτικά ΙΑ Λειτουργικοῦ Συμποσίου «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΖΩΗ» Μυσταγωγῶν Σου Κύριε τούς μαθητάς ἐδίδασκες λέγων Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 24) Ἔκδοση τοῦ Κλάδου Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2010 σελίδες: 392 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Χαιρετισμός τοῦ Σεβ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνατίου... σ Ἔννοια καί Ἱστορία τῆς Λειτουργικῆς Ἀγωγῆς, Εὐαγγέλου Θεοδώρου... σ Παράγοντες Λειτουργικῆς Ἀγωγῆς. Ἐνορία - Σχολεῖο - Οἰκογένεια κ.λπ., Σεβ. Μητρ. Σισανίου καί Σιατίστης κ. Παύλου... σ Ἡ βαπτισματική ἀγωγή τῶν πιστῶν, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Εὐχαριστιακή Ἀγωγή, Πρωτοπρ. Ἰωάννου Σκιαδαρέση... σ Ἡ Λειτουργική Ἀγωγή τοῦ Γάμου καί τῶν λοιπῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, Γεωργίου Φίλια... σ Ἡ διά μέσου τῆς θείας λατρείας παιδεία θανάτου τῶν πιστῶν, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Ἀπό τή Λειτουργική στήν Περιβαλλοντική Ἀγωγή. Σπουδή στίς Περιστατικές Εὐχές καί Ἀκολουθίες τοῦ Βυζαντινοῦ Εὐχολογίου, Πρωτοπ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ἡ λειτουργική ἀγωγή τῶν παιδιῶν διά μέσου τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν, Κωνσταντίνου Δεληκωνσταντῆ... σ Οἱ λειτουργικές τέχνες (ναοδομία, γλυπτική, ξυλογλυπτική, μικροτεχνία κ.λπ.) στήν ὑπηρεσία τῆς λειτουργικῆς ἀγωγῆς, Ἰωάννας Στουφῆ - Πουλημένου... σ Ἡ Εἰκονογραφία ὡς μέσον ἀγωγῆς τῶν πιστῶν. Ὁ ὀρθόδοξος ἱστορημένος ναός καί ἡ ἐκκλησιολογική λειτουργία τῶν εἰκόνων, Γεωργίου Κόρδη... σ Ἡ ἱερά ψαλμωδία ὡς μέσον τῆς ἐν Χριστῷ ἀγωγῆς τῶν πιστῶν, Ἀθανασίου Βουρλῆ... σ Ἡ Εὐταξία τῆς Θείας Λατρείας ὡς μέσον Λειτουργικῆς Ἀγωγῆς, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Λειτουργική Ἀγωγή καί σύγχρονη τεχνολογία, Πρωτοπρ. Γρηγορίου - Τηλεμάχου Σταμκoπούλου... σ Παράρτημα Πορίσματα - Προτάσεις... σ Κατάστασις Συνέδρων... σ Δελτία Τύπου... σ Εκδόσεις Ειδικῆς Συνοδικής Επιτροπής Λειτουργικής Αναγεννήσεως... σ

122 121 XII. Πρακτικά ΙΒ Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Πρόσωπα καί Σταθμοί, Ὁρόσημα στή Διαμόρφωση τῆς Θείας Λατρείας» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 28) Ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2014 σελίδες: 782 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Χαιρετισμός τοῦ Σεβ. Μητρ. Δημητριάδος καί Ἁλμυροῦ κ. Ἰγνατίου... σ Ἡ Γένεση τῆς Χριστιανικῆς Λατρείας (Α αἰ.), Γεωργίου Φίλια... σ Ἡ Λειτουργική Ζωή τῆς Ἐκκλησίας κατά τούς Β καί Γ αἰ., π. Στεφάνου Ἀλεξοπούλου... σ Ἡ συμβολή τῶν μεγάλων Πατέρων στή διαμόρφωση τῆς Χριστιανικῆς Λατρείας κατά τούς Δ καί Ε αἰῶνες - Ἡ περίπτωση τοῦ Μ. Βασιλείου, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ἡ Λειτουργική ἑρμηνευτική (Μυσταγωγικά ὑπομνήματα) ἀπό τόν ΣΤ ἕως τόν ΙΒ αἰώνα, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Ἀσματικό καί μοναχικό τυπικό καί ἡ στουδιτική μεταρρύθμιση, Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Νικόλαος Καβάσιλας καί Συμεών Θεσσαλονίκης, οἱ θεμελιωτές τῆς Θεολογίας τῆς Βυζαντινῆς Λατρείας, Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη... σ Ἡ Ὀρθόδοξη Λατρεία κατά τήν Τουρκοκρατία, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Κολυββάδες καί θεία Λατρεία, Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα... σ Αυτοκρατορική ἐθιμοτυπία καί Λατρεία. Συνοπτική παρουσίαση τῶν σχετικῶν πηγῶν, Πρωτοπρ. Χρυσοστόμου Νάσση... σ Κανονική Παράδοση καί Λατρεία, Θεοδώρου Γιάγκου... σ Τό Τυπικό τῆς Κωνσταντινουπόλεως (19ος αἰ.) καί ἡ περαιτέρω πορεία του, Ἀθανασίου Βουρλῆ... σ Σημαντικοί ἐκπρόσωποι τῆς Ἱστορίας καί Θεολογίας τῆς Λατρείας κατά τόν 20ό αἰ., Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Ἀνάγκες καί προβλήματα στήν Θεία Λατρεία κατά τούς παρόντες καιρούς, Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Παράρτημα Πορίσματα - Προτάσεις... σ Κατάστασις Συνέδρων... σ Δελτία Τύπου... σ Ἐκδόσεις Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως... σ

123 122 ΧΙΙΙ. Πρακτικά ΙΓ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Ὁ Λειτουργικός Λόγος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σήμερα» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 29) Ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2015 σελίδες: 512 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Χαιρετισμός τοῦ Σεβ. Μητρ. Σύρου, Τήνου, Ἄνδρου, Κέας καί Μήλου κ. Δωροθέου... σ Γλωσσολογική προσέγγιση τῆς γλώσσας τῆς λατρείας, Γεωργίου Μπαμπινιώτη... σ Εἰσαγωγή στή συνάφεια θεολογίας καί λειτουργικοῦ λόγου (Βίβλος, Δόγμα, Ἦθος), Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη... σ Σύγχρονη Προβληματική περί τοῦ Λειτουργικοῦ Λόγου, Πρωτοπρ. Δημητρίου Τζέρπου... σ Ἡ πρόσληψη τοῦ θείου λόγου ἀπό τό σημερινό ἄνθρωπο, Γεωργίου Γαλίτη... σ Δεδομένα καί προβληματισμοί ἀπό τήν ἱστορία τῆς Χριστιανικῆς Μετάφρασης, Ἄννα Κόλτσιου - Νικήτα... σ Ἡ συνάφεια πρωτοτύπου, μεταφράσεως καί τρόπου ἀναγνώσεως τῶν εὐχῶν στή θεία λειτουργία, Γεωργίου Φίλια... σ Φιλολογικά σχόλια καί μεταφραστικά προβλήματα στή θεία λειτουργία, Φωτίου Σχοινᾶ... σ Ἑρμηνευτικά Ὑπομνήματα τῆς θείας λειτουργίας κατά τόν δέκατον ἔνατον αἰῶνα, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Ἡ συμβολική γλῶσσα τῆς Ἐκκλησίας, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη σ Γιατί χρειαζόμαστε μεταφράσεις καί σήμερα, Ἀρχιμ. Θεοδοσίου Μαρτζούχου... σ Ἡ ἐμπειρία ἀπό τή συμμετοχή στή μετάφραση τῆς Ἁγίας Γραφῆς ὡς ἐφόδιο γιά μία συμβολή στήν προσπάθεια μετάφρασης τῆς θείας λειτουργίας, Αἰκατερίνης Χιωτέλλη... σ Ἡ ποίηση νέων Ἀκολουθιῶν ὡς παραγωγή συγχρόνου λειτουργικοῦ λόγου, Σεβ. Μητρ. Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας κ. Ἰωήλ... σ Ὁ λειτουργικός λόγος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σήμερα, Γρηγορίου Στάθη... σ Ἡ συγχρονία καί ἡ διαχρονία ὡς μηχανισμοί πρόσληψης τῶν λειτουργικῶν κειμένων, Ἑλένης Κασάπη... σ Παράρτημα Συμπεράσματα... σ Κατάστασις Συνέδρων... σ Δελτία Τύπου... σ Εκδόσεις Ειδικῆς Συνοδικής Επιτροπής Λειτουργικής Αναγεννήσεως... σ

124 123 XIV. Πρακτικά ΙΔ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Οἱ Λειτουργικές Τέχνες» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 30) Ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2015 σελίδες: 358 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ... σ Χαιρετισμός τοῦ Σεβ. Μητρ. Πατρῶν κ. Χρυσοστόμου... σ Τό βιβλικό ὑπόβαθρο τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Τεχνῶν (Ναοδομίας καί Ὑμνογραφίας), Πρωτοπρ. Ἰωάννου Σκιαδαρέση... σ Ἡ Ναοδομία: Ἱστορική καί θεολογική θεώρηση, Ἰωάννας Στουφῆ... σ Ὑμνολογικός λόγος καί Βυζαντινή Μουσική, Ἀθανασίου Βουρλῆ... σ Τά Μηναῖα, Γεωργίου Φίλια... σ Τό Εὐχολόγιον, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Παρακλητική καί Ὡρολόγιο, Δημητρίου Μπαλαγεώργου... σ Κήρυγμα καί Λειτουργικές Τέχνες, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Ὁ φωτισμός τοῦ Ναοῦ στή λειτουργική μας παράδοση, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Ἡ Θεολογία τῆς Εἰκόνος, Πρωτοπρ. Σταματίου Σκλήρη... σ Τό εἰκονογραφικό πρόγραμμα τοῦ Ναοῦ. Εἰκονογραφικοί κύκλοι, Τρύφωνος Τσομπάνη... σ Ἡ Ὑφαντουργία καί ἡ Κεντητική ὡς σύγχρονες Ἐκκλησιαστικές Τέχνες, Ἑλένης Βλαχοπούλου - Καραμπίνα... σ Τά Ἄμφια (Ἱστορία - Θεολογία), Ἀρχιμ. Γεωργίου Χρυσοστόμου... σ Παράρτημα Πορίσματα... σ Προτάσεις... σ Κατάστασις Συνέδρων... σ Δελτία Τύπου... σ Ἐκδόσεις Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως... σ

125 124 XV. Πρακτικά ΙΕ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου «Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου» Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη (τόμος ὑπ ἀριθμ. 33) Ἔκδοση τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2015 σελίδες: 528 Περιεχόμενα: Πρόγραμμα Ἐργασιῶν... σ Μήνυμα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου)... σ Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητρ. Καισαριανῆς, Βύρωνος καί Ὑμηττοῦ κ. Δανιήλ.. σ Οἱ καιροί τῆς προσευχῆς στήν Ἁγία Γραφή, Πρωτοπρ. Ἰωάννου Σκιαδαρέση... σ Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου κατά τούς τέσσερεις πρώτους αἰῶνες, Γεωργίου Φίλια... σ Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Ἀποδείπνου καί τοῦ Μεσονυκτικοῦ, Σεβ. Μητρ. Κίτρους καί Κατερίνης κ. Γεωργίου καί Παντελῆ Λέκκου... σ Ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου: Ἱστορία καί Θεολογία, Πρωτοπρ. Θεμιστοκλέους Χριστοδούλου... σ Οἱ Ἀκολουθίες τῶν Ὡρῶν καί τῶν Μεγάλων Ὡρῶν: Ἱστορία καί Θεολογία, Πρωτοπρ. Στεφάνου Ἀλεξοπούλου... σ Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου κατά τίς καθημερινές τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Ἀρχιμ. Παρασκευᾶ Ἀγάθωνος... σ Τό Ὡρολόγιο τοῦ Θηκαρᾶ, Παναγιώτη Σκαλτσῆ... σ Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου στήν Ἀσματική παράδοση τῆς Ἁγίας Σοφίας, Πρωτοπρ. Θεοδώρου Κουμαριανοῦ... σ Αἱ Ἀκολουθίαι τοῦ Νυχθημέρου εἰς τήν παράδοσιν τῶν ἀκοιμήτων μοναχῶν καί εἰς τήν σαββαϊτικήν, στουδιτικήν καί νεοσαββαϊτικήν παράδοσιν, Διονυσίου Ἀνατολικιώτη - Μπιλάλα... σ Ὁ χαρακτήρας τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους τῶν ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, Ἀθανασίου Βουρλῆ... σ Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου στόν ἅγιο Μᾶρκο Εὐγενικό καί στόν ἅγιο Συμεών Θεσσαλονίκης, Ἀρχιμ. Νικολάου Ἰωαννίδη... σ Οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου στήν Ἐνοριακή Ζωή, Πρωτοπρ. Βασιλείου Καλλιακμάνη... σ Παράρτημα Πορίσματα - Προτάσεις... σ Κατάστασις Συνέδρων... σ Δελτία Τύπου... σ Ἐκδόσεις Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως... σ

126 ΑΛΛΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Μέ ἐπιμέλεια τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως πραγματοποιήθηκαν οἱ ἑξῆς ἐκδόσεις: I. Εκλογάδιον: Ἀποστολικά καί Εὐαγγελικά Ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν καί Ἑορτῶν (Κείμενο - Μετάφραση) - Ἐπιστημονική θεώρηση: Πρωτοπρ. Δημ. Τζέρπος - Διόρθωση - Ἐπιμέλεια κειμένων: Καίτη Χιωτέλλη - Ἐπιμέλεια ἔκδοσης: Μιχάλης Χατζηγιάννης - Σχεδιασμός ἐξωφύλλου: Βάσος Βενέρης - Σχῆμα: 13x18 - Σελίδες: Τό ἔτος 2003 ἐκδόθηκε ὑπό τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐν συνεργασίᾳ μετά τῆς Ἑλληνικῆς Βιβλικῆς Ἑταιρείας τό «Ἐκλογάδιον», τό ὁποῖο περιέχει τά κείμενα τῶν Ἀποστολικῶν καί Εὐαγγελικῶν Ἀναγνωσμάτων τῶν Κυριακῶν καί τῶν ἑορτῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ, καθώς καί τήν ἐγκεκριμένη ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπόδοση αὐτῶν στή νεοελληνική γλῶσσα. Γιά τήν καλύτερη καί ἀρτιότερη παρουσίαση τοῦ ἔργου θεωροῦμε σκόπιμο νά παραθέσουμε τόν Πρόλογο τοῦ Θεοφιλεστάτου Ἐπισκόπου Φαναρίου κ. Ἀγαθαγγέλου, Διευθυντοῦ τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, πού ὑπάρχει στίς πρῶτες σελίδες τῆς ἔκδοσης: «Οἱ ἅγιοι πατέρες διδάσκουν ὅτι κοινωνοῦμε τοῦ Θεοῦ κατά χάριν, ὄχι μόνο μέ τή μετάληψη τοῦ ἁγίου σώματος καί αἵματός του, ἀλλά καί μέ τή μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς, πού εἶναι ἡ γραπτή παράδοση τῆς ἐν Χριστῷ θείας ἀποκαλύψεως στόν κόσμο. Γι' αὐτό καί τά ἁγιογραφικά ἀναγνώσματα ἀποτελοῦν ἀνέκαθεν βασικό στοιχεῖο τῆς Ὀρθόδοξης Λατρείας, μέσα ἀπό τήν ὁποία φανερώνεται κυρίως τό σῶμα τοῦ Χριστοῦ πού εἶναι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Τό δέ ἅγιο Εὐαγγέλιο, ὡς τό λειτουργικό βιβλίο πού περιέχει τά σπουδαιότερα ἀπό τά ἀναγνώσματα αὐτά, φυλάσσεται πάνω στήν ἁγία τράπεζα καί λιτανεύεται ἐπίσημα, ὡς αἰσθητοποίηση τῆς θεϊκῆς παρουσίας ἐν μέσῳ τῶν πιστῶν. Πρός διευκόλυνσιν αὐτῆς τῆς ἐπ Ἐκκλησίας ἀνάγνωσης καί ἑρμηνείας τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, διαμορφώθηκε προοδευτικά καί τό ἰσχῦον σήμερα σύστημα διαίρεσης τόσο τῆς Παλαιᾶς,

127 126 ὅσο καί τῆς Καινῆς Διαθήκης σέ περικοπές (ἀποσπάσματα). Προκειμένου δέ ἰδιαίτερα περί τῆς Καινῆς Διαθήκης, οἱ περικοπές αὐτές εἶναι περίπου ἰσάριθμες πρός τίς ἡμέρες τοῦ ἐκκκλησιαστικοῦ ἔτους, ὥστε κατά τή διάρκειά του νά δίδεται ἡ δυνατότητα στούς φιλακόλουθους πιστούς νά γνωρίσουν τό σύνολο τῶν νοημάτων τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ βιβλίου τῆς πίστεώς μας. Ἔτσι μέ τήν ἀνθολόγηση τῶν πρός λειτουργική χρήση ἐκλεκτῶν αὐτῶν περικοπῶν τῆς Καινῆς Διαθήκης προέκυψε ἕνας εἰδικός τύπος λειτουργικῶν βιβλίων, τά λεγόμενα Ἐκλογάδια, ἀπό τά ὁποῖα, ὅσα μέν περιέχουν ἀναγνώσματα ἀπό τίς Πράξεις καί τίς Ἐπιστολές τῶν Ἀποστόλων λέγονται Πραξαπόστολοι, ὅσα δέ ἀπό τά τέσσερα εὐαγγέλια Εὐαγγελιστάρια. Πέραν ὅμως αὐτοῦ τοῦ λειτουργικοῦ τους χαρακτήρα τά Ἐκλογάδια διευκολύνουν καί τήν κατ ἰδίαν μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀφοῦ μέ τόν τρόπο αὐτό οἱ πιστοί γνωρίζουν ἐκ τῶν προτέρων ποιά ἁγιογραφική περικοπή θά ἀναγνωσθεῖ σέ κάθε λειτουργική σύναξη καί μποροῦν νά προετοιμασθοῦν γιά τήν κατανόησή της. Τήν ἀξία αὐτῆς τῆς ἱερῆς πρακτικῆς ἀναγνωρίζει ἤδη στήν ἐποχή του ὁ ἱερός Χρυσόστομος, ὁ μεγάλος αὐτός ἱερουργός τοῦ χριστιανικοῦ εὐαγγελίου. Γι αὐτό καί συνιστοῦσε μέ ἔμφαση στό ποίμνιό του: τήν μέλλουσαν ἐν ὑμῖν ἀναγνωσθήσεσθαι τῶν εὐαγγελίων περικοπήν... ταύτην μετά χεῖρας λαμβάνων ἕκαστος, οἴκοι καθήμενος ἀναγινωσκέτω συνεχῶς καί περισκοπείτω μετ ἀκριβείας τά ἐγκείμενα καί βασανιζέτω ταῦτα καλῶς. Καί τί μέν σαφές τί δέ ἄδηλον σημειούσθω (Ὁμιλία 10 εἰς τό κατά Ἰωάννην). Εἶναι προφανές ὅτι ἡ ἴδια αὐτή ἀνάγκη ἐξακολουθεῖ νά ὑπάρχει καί σήμερα. Μόνο πού στίς ἐννοιολογικές δυσκολίες τῆς Ἁγίας Γραφῆς προστέθηκαν καί οἱ γλωσσικές, ἀφοῦ, ἰδίως μετά τήν ἐπιχειρηθεῖσα γλωσσική μεταρρύθμιση, οἱ νεώτερες γενιές τῶν Νεοελλήνων, ὅλο καί λιγότερο κατανοοῦν τή βιβλική καί λειτουργική γλῶσσα τῆς Ἐκκλησίας. Στήν κατά τό δυνατόν ἀντιμετώπιση αὐτῆς τῆς ἀνάγκης ἀποβλέπει καί ἡ παροῦσα σύγχρονη ἔκδοση τοῦ Ἐκλογαδίου, πού εἰσηγήθηκε ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ἐνέκρινε ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί ἀνέλαβε νά ὑλοποιήσει, μέ τήν εὐλογία τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Χριστοδούλου 132, ἡ Ἀποστολική Διακονία σέ συνεργασία μέ τήν Ἑλληνική Βιβλική Ἑταιρεία. Περιέχει, ἀφ ἑνός μέν τό κείμενο τῶν ἀποστολικῶν καί εὐαγγελικῶν ἀναγνωσμάτων ὅλων τῶν Κυριακῶν, τῶν δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν καί τῶν σπουδαιοτέρων ἁγίων, κατά τήν ἔκδοση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἀφ ἑτέρου δέ καί σέ παράλληλη καταχώριση, τήν ἐπίσης ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐγκεκριμένη νεοελληνική μετάφραση τῶν ἀναγνωσμάτων αὐτῶν, πού ἐξεπόνησαν οἱ καθηγητές τῶν Ὀρθοδόξων Θεολογικῶν Σχολῶν Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης Π. Βασιλειάδης, Ἰ. Γαλάνης, Γ. Γαλίτης καί Ἰ. Καραβιδόπουλος (Ἡ Καινή Διαθήκη, Ἔκδοση Ἑλληνικῆς Βιβλικῆς Ἐταιρείας, Ἀθήνα 2003). 132 Βλ. ὑπ ἀριθμ. ΙΓ Ἐγκύκλιον τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν μέ ἀριθμ. πρωτ. 1534/ΕΞ.3244/ τῆς Σειρᾶς Β : Λειτουργικά καί Τελετουργικά Θέματα, ὅπου προτείνεται ἡ δοκιμαστική χρήση τοῦ Ἐκλογαδίου κατά τή θεία λειτουργία τῆς Κυριακῆς. Ἡ Ἐγκύκλιος δέ αὐτή συνοδευόταν καί ἀπό σχετική Ἀνακοίνωση, ἡ ὁποία ἀποσκοποῦσε στήν ἐνημέρωση τῶν πιστῶν γιά τήν ἀπόδοση τῶν ἀναγνωσμάτων (ἀποστολικοῦ καί εὐαγγελικοῦ) ἐκ τοῦ πρωτοτύπου καί σέ νεοελληνική μετάφραση μέ τή χρήση τοῦ Ἐκλογαδίου.

128 127 Εὐελπιστοῦμε ὅτι μέ τήν ἔκδοση αὐτή προσφέρουμε ἕνα ἀκόμη βοήθημα στή διακονία τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ (Πράξ. 6, 4), πού εἶναι ὁ ἄρτος ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς (Ἰωάν. 6, 41) καί τοῦ ὁποίου ἔχει ἰδιαίτερη ἀνάγκη ὁ τόσο πεινασμένος 133 γιά οὐρανό σύγχρονος ἄνθρωπος» 134. Περιεχόμενα Ἐκλογαδίου ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ... σ ΚΥΡΙΑΚΑΙ ΤΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥ... σ ΚΥΡΙΑΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΥΚΑ... σ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΡΙΩΔΙΟΥ... σ ΤΑ ΕΝΔΕΚΑ ΕΩΘΙΝΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΑΚΩΝ... σ ΜΗΝΟΛΟΓΙΟΝ... σ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ ΚΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΕΙΣ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ... σ Πίναξ τῶν κατά τάς Κυριακάς καί Ἑορτασίμους ἡμέρας Ἀναγινωσκομένων Περικοπῶν... σ II. Σύστημα Τυπικοῦ τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ 1, καταρτισθέν ἐπί τῇ βάσει τῆς τυπικῆς παραδόσεως τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ὑπό τοῦ Αἰδ/του Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη. - Σχῆμα: 21x29 - Σελίδες: 736 Ἡ ἔκδοση αὐτή, σύμφωνα μέ ὅσα ἀναφέρει στόν Πρόλογο ὁ Ἐπίσκοπος Φαναρίου Ἀγαθάγγελος, Γενικός Διευθυντής τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, «ἀποβλέπει εἰς τήν ἀνάγκην διατυπώσεως τῆς ἐνοριακῆς κυρίως πράξεως. Τό ἔργον τοῦτο οὐδόλως ἀποσκοπεῖ εἰς τήν κατάργησιν τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, τό ὁποῖον ἔχει θέσει ὡς κυρίαν βάσιν καί πηγήν ὁ 133 Δέν εἶναι, νομίζω, τυχαῖο ὅτι καί στήν ἔκδοση αὐτή, ὅπως καί στήν ἀντίστοιχη τοῦ «Προφητολογίου», πού ἐξετάζουμε στή συνέχεια, γίνεται στόν Πρόλογο λόγος γιά «πείνα» πνευματική τοῦ ἀνθρώπου γιά τό λόγο τοῦ Θεοῦ. Αὐτό δείχνει τόν ὑψηλό στόχο πού ἔρχονται νά ὑπηρετήσουν οἱ ἐκδόσεις αὐτές. 134 Ἐκλογάδιον, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2003, σ

129 128 συντάκτης, ὡς δηλοῖ σαφῶς οὗτος εἰς τά Προλεγόμενα, ἀλλά μᾶλλον εἰς τήν βελτίωσιν καί συμπλήρωσιν αὐτοῦ. Ἡ Ἀποστολική Διακονία εὐελπιστεῖ ὅτι ἡ δημοσίευσις τοῦ ἔργου τούτου θά συμβάλῃ σημαντικῶς εἰς τήν μελέτην τῶν τυπικολογικῶν προβλημάτων, παρέχουσα ἀφορμήν καί εἰς ἄλλους ἀσχολουμένους περί αὐτά εἰς τήν διατύπωσιν τῶν παρατηρήσεων αὐτῶν. Οὕτω διά τῆς συμβολῆς ὅλων θά καταστῇ δυνατός ὁ καταρτισμός ὁριστικοῦ Τυπικοῦ τῶν ἱ. ἀκολουθιῶν, ὥστε αὖται νά τελοῦνται κατά τήν ἀποστολικήν παραγγελίαν εὐσχημόνως καί κατά τάξιν (Α Κορ. ιδ, 40)» 135. ΙΙI. Προφητολόγιον: Τά Λειτουργικά Ἀναγνώσματα ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη (Κείμενο - Μετάφραση) - Φιλολογική Ἐπιμέλεια κειμένων: Καίτη Χιωτέλλη - Ἐπιμέλεια ἔκδοσης: Μιχάλης Χατζηγιάννης - Σχεδιασμός ἐξωφύλλου: Βάσος Βενέρης - Σχῆμα: 13x18 - Σελίδες: 664 «Προφητολόγιον» ὀνομάζεται τό λειτουργικό βιβλίο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στό ὁποῖο περιέχονται οἱ περικοπές ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη πού διαβάζονται κατά τίς ἱερές ἀκολουθίες τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, ἐπειδή μέσα ἀπό τά κείμενα αὐτά ἀποκαλύπτεται τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τόν κόσμο καί προαναγγέλλεται ἡ σωτηρία πού μᾶς φέρνει ὁ Χριστός 136. Τό «Προφητολόγιον», τό ὁποῖο περιέχει ὅλα τά λειτουργικά ἀναγνώσματα (ἐκτός τῶν Ψαλμῶν) ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη, ἐκδόθηκε ὑπό τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐν συνεργασίᾳ μετά τῆς Ἑλληνικῆς Βιβλικῆς Ἑταιρείας τό ἔτος Ἡ ἔκδοση αὐτή πραγματοποιήθηκε μετά ἀπό πρόταση τῆς 135 Πρωτοπρ. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, Σύστημα Τυπικοῦ τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2006, σ Ἀπό τό σημείωμα τῶν ἐκδοτῶν.