ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΒΑΣΕΙ ΑΛΛΩΝ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ»

Transcript

1 ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΒΑΣΕΙ ΑΛΛΩΝ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» Δρ. ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΩΤΣΙΔΗ (PhD, MSc, MA) Κλινικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος 1

2 ΔΟΜΗ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Βασικές έννοιες και αρχές της μορφολογικής ( G estalt) προσέγγισης Βασικές μέθοδοι & τεχνικές Gestalt συμβουλευτικής (π.χ. Παιχνίδι ρόλων, τεχνική άδειας καρέκλας, κ.ά.) Βασικές έννοιες και αρχές της αφηγηματικής (narrative) προσέγγισης Βασικές μέθοδοι & τεχνικές αφηγηματικής συμβουλευτικής (π.χ. τεχνική γράμματος, το δέντρο της ζωής, κ.ά.) 2

3 ΣΤΟΧΟΙ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Να κατανοηθούν οι βασικές έννοιες, όροι και αρχές της μορφολογικής προσέγγισης Να εμπεδωθούν βασικές δεξιότητες και τεχνικές της μορφολογικής συμβουλευτικής Να κατανοηθούν οι βασικές έννοιες, όροι και αρχές της αφηγηματικής προσέγγισης Να εμπεδωθούν βασικές δεξιότητες και τεχνικές της αφηγηματικής συμβουλευτικής 3

4 Μορφολογική (Gestalt) προσέγγιση 4

5 Βασικές αρχές Fritz Perls ( ) Κινητήριος δύναμη η αυτοπραγμάτωση Σκοπός : η ολοκλήρωση της ζωής μέσω της αυξημένης συνειδητότητας και της προσωπικής ευθύνης Τα προβλήματα και οι νευρώσεις δημιουργούνται όταν τα άτομα χάνουν την επαφή με τις αισθήσεις τους και θέτουν εμπόδια στην ικανότητά τους να έχουν ισχυρή επαφή με το περιβάλλον. Η συμβουλευτική εστιάζει στην αύξηση της επίγνωσης και της ζωτικότητας των συμβουλευομένων μέσω συγκεκριμένων τεχνικών. 5

6 Βασικές αρχές «Gestalt»: κάτι που έχει «συναρμολογηθεί». Στα ελληνικά, η πλησιέστερη απόδοση είναι η λέξη «όλον». Ο άνθρωπος εκλαμβάνεται ως όλον, βάσει της αλληλεπίδρασης των πέντε βασικών του διαστάσεων: σωματική, συναισθηματική, λογική, κοινωνική και πνευματική. Οι εκπρόσωποι Gestalt υποστηρίζουν ότι η αντίδραση σε μια κατάσταση πρέπει να είναι ένα «όλον» που εμπλέκει την ολότητα του ατόμου. Το όλον ορίζεται και υπάρχει μόνο χάρη στο αλληλένδετο των μερών του. Διαμορφώνοντας ένα Gestalt, δίνουμε νόημα σε αυτό που μας συμβαίνει. 6

7 Βασικές έννοιες στη συμβουλευτική διαδικασία Το φόντο και το σχήμα : Σε κάθε δεδομένη στιγμή μπορεί να υπάρχουν πολλές απαιτήσεις που να επιζητούν την προσοχή. Εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία για την επιβίωση ή την αυτο-πραγμάτωση, γίνεται το σχήμα. Όταν αυξάνεται η ανάγκη, προκαλείται αναστάτωση που ενεργοποιεί το άτομο να την ικανοποιήσει. Το σχήμα τότε απορροφάται από το φόντο και η επόμενη πιο σημαντική ανάγκη γίνεται το νέο σχήμα. Η ισορροπία : Στη συμβουλευτική, θα πρέπει να αναγνωρίζονται και οι δύο (ή περισσότερες) πλευρές του εαυτού (π.χ. δ ιαφορετικά συναισθήματα συνυπάρχουν). Η ολοκλήρωση όλων των πλευρών ελευθερώνει από την πεποίθηση ότι πρέπει κανείς να είναι ή το ένα ή το άλλο. Η σωστή αντίδραση εξαρτάται και από τα δύο. 7

8 Βασικές έννοιες στη συμβουλευτική διαδικασία Οι «μισοτελειωμένες υποθέσεις» Βασίζεται στην «αρχή της συμπληρωματικότητας», σύμφωνα με την οποία όταν αντιλαμβανόμαστε ένα σχήμα που δεν έχει ολοκληρωθεί, ο νους προσπαθεί να το ολοκληρώσει. Οι ανολοκλήρωτες εμπειρίες και τα συναισθήματα επιμένουν στη μνήμη του ατόμου. Η μισοτελειωμένη υπόθεση στερεί το άτομο από τα απαραίτητα κίνητρα για να ασχοληθεί με άλλες δραστηριότητες. Θολώνει την παρούσα εμπειρία και εμποδίζει την επένδυση ενέργειας σε τωρινά γεγονότα. Ουσιαστικά, οδηγεί στην παρεμπόδιση της επίγνωσης. 8

9 Βασικές έννοιες στη συμβουλευτική διαδικασία Η επίγνωση Ο Perls πίστευε ότι η επίγνωση είναι η μόνη βάση της γνώσης και της επικοινωνίας. Πρόκειται για τη διαδικασία αναγνώρισης αυτού που σκεφτόμαστε και αυτού που αισθανόμαστε και πράττουμε. Η επίγνωση σημαίνει ότι ολόκληρος ο εαυτός επικεντρώνεται στο σχήμα. Δεν ασχολείται με το ασυνείδητο αλλά με το φανερό. Ο/ Η σύμβουλος επιδιώκει την επίγνωση των συμβουλευομένων μέχρις ότου αφυπνιστεί η ευθύνη τους γι αυτό που σκέφτονται, αισθάνονται και πράττουν. 9

10 Βασικές έννοιες στη συμβουλευτική διαδικασία Η επικέντρωση στο παρόν Η Gestalt προσανατολίζεται στο «εδώ και τώρα». Η παραμονή στη συγκεκριμένη στιγμή ενισχύει την προσπάθεια απόκτησης επίγνωσης. Μόνο το παρόν έχει σημασία γιατί το παρελθόν έχει περάσει και το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμη. Δεν έχουν σημασία οι αναμνήσεις από την παιδική ηλικία, αλλά τα συναισθήματα και η συμπεριφορά που τις περιβάλλει. Όταν οι άνθρωποι σκέφτονται το μέλλον, προεξοφλούν αυτό που θα έρθει. Αν κάτι είναι πραγματικό, βρίσκεται πάντα στο παρόν. 10

11 Βασικές έννοιες στη συμβουλευτική διαδικασία Η ευθύνη για τον εαυτό μας: Ο πυρήνας της Gestalt είναι η ευθύνη του καθενός για τον εαυτό του. Οι συμβουλευόμενοι ενθαρρύνονται να εγκαταλείψουν τη στάση εξάρτησης από τους άλλους και να επιδιώξουν την αυτο-υποστήριξη. Ενθαρρύνονται να ενεργήσουν ως ανεξάρτητα άτομα. Η επαφή : Οι εκπρόσωποι Gestalt τονίζουν τη σημασία μιας επιλεκτικής ανταλλαγής ανάμεσα στους ανθρώπους και το περιβάλλον τους. Ο τόπος συνάντησης των ατόμων και του περιβάλλοντός τους ονομάζεται «όριο της επαφής». Όταν το άτομο είναι υγιές, το όριο είναι ελαστικό και του επιτρέπει την πλήρη συμμετοχή στη διαδικασία αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον του. 11

12 Παραγγελίες Gestalt Να ζεις το παρόν. Παρελθόν και μέλλον είναι τρόποι απομάκρυνσης από την πραγματικότητα. Να ζεις το εδώ. Να ασχολείσαι με ό,τι είναι παρόν και όχι απόν. Βίωνε το πραγματικό. Σταμάτα να φαντάζεσαι. Όχι άσκοπες ανώφελες σκέψεις. Να ζεις με τις σωματικές αισθήσεις. Να αποδέχεσαι τα δικά σου «πρέπει». Να εκδηλώνεσαι ελεύθερα. Μην απολογείσαι, μην κάνεις ελιγμούς. Να αναλαμβάνεις εξ ολοκλήρου την ευθύνη για πράξεις, σκέψεις, συναισθήματα. Υπάρχουν δυσάρεστα και επώδυνα. Να τα δέχεσαι. 12

13 Στόχοι Gestalt Ο κυριότερος στόχος της συμβουλευτικής Gestalt είναι να φέρει στην επιφάνεια την προσωπική ευθύνη και να επιτύχει την αυτο-ρύθμιση. Τα άτομα στηρίζονται για να αποκτήσουν επίγνωση του δυναμικού ανεξαρτησίας που διαθέτουν, να αντιληφθούν ότι είναι ικανοί για πολύ περισσότερα πράγματα απ αυτά που πιστεύουν, καθώς και ότι είναι σε θέση να ρυθμίζουν οι ίδιοι τον εαυτό τους και τη ζωή τους. Η αυτο-ρύθμιση είναι δυνατή όταν τα άτομα αναγνωρίζουν ότι ο εαυτός τους μεγαλώνει και αλλάζει. Αποδεσμεύονται από τη μισοτελειωμένη υπόθεση και δεν φέρουν πια το φορτίο των προσδοκιών του μέλλοντος. 13

14 Τεχνικές Gestalt Μη λεκτική επικοινωνία (π.χ. Ζητάμε από τον συμβουλευόμενο να επαναλάβει μια κίνηση με τρόπο υπερβολικό και να συγκεντρωθεί στα συναισθήματα που του προκαλούνται) Επικεντρωμένα ερωτήματα : «Τι κάνεις τώρα, τι νιώθεις τώρα, τι προσπαθείς να αποφύγεις, τι θέλεις και περιμένεις από εμένα (τον σύμβουλο);» Φαντασία στο εδώ και τώρα: «Τι θα συνέβαινε αν», «Τι θα ήθελα ιδανικά..» Προσωποποίηση: Αντί του «αν κάνεις αυτό, όλοι θα σε κοιτάξουν», «Αν κάνω αυτό όλοι θα με κοιτάξουν». Παιχνίδια ρόλων (π.χ. σχέσεις εφήβων-γονέων) Τεχνική της άδειας καρέκλας 14

15 Τεχνική παιχνιδιού ρόλων (role-playing) Ο σύμβουλος καλεί τον συμβουλευόμενο να «παίξει» μαζί του διάφορους ρόλους. Εναλλακτικά, στο πλαίσιο της συμβουλευτικής ομάδας, ο σύμβουλος παρουσιάζει μια πραγματική ή υποθετική κατάσταση στην ομάδα και τα μέλη καλούνται να υποδυθούν ρόλους. Σκοπός του παιχνιδιού ρόλων είναι να μπορέσουν τα μέλη να κατανοήσουν καλύτερα μία κατάσταση, τις αντιδράσεις τους, τα συναισθήματα τα δικά τους και των άλλων. Τα παιχνίδια αυτού του είδους είναι βοηθητικά για την επίλυση συγκρούσεων και δυσκολιών στην επικοινωνία, την αλλαγή των στάσεων και την τροποποίηση μιας συμπεριφοράς. 15

16 Η τεχνική της άδειας καρέκλας Χρησιμοποιείται συχνά σε περιπτώσεις αμφιθυμίας (εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες αξίες, συναισθήματα, πεποιθήσεις ή τρόπους σχετίζεσθαι). Ο τρόπος αντιμετώπισης περιλαμβάνει την επισήμανση από τον σύμβουλο της διάστασης ανάμεσα σε αυτό που προβάλλεται ως επιθυμητό και σε αυτό που αντιτίθεται σε αυτή την επιθυμία, και την παραδοχή ότι η διάσταση αυτή αφορά σε μια εσωτερική σύγκρουση που περιορίζει τις δυνατότητες του ατόμου. Επεξεργασία της σύγκρουσης με την πραγματοποίηση της τεχνικής της άδειας καρέκλας (ή αλλιώς, two-chair dialogue), με την οποία το άτομο μπορεί να «συνδιαλαγεί» και με τις δύο αντικρουόμενες πλευρές του εαυτού του (Engle & Holiman, 2002). 16

17 Οφέλη των τεχνικών Gestalt Η χρήση της φαντασίας, η τεχνική της άδειας καρέκλας και το παιχνίδι ρόλων, επιτρέπουν στον συμβουλευόμενο να εκφράσει κάτι που δεν είχε πριν σε επίγνωση, να δοκιμάσει καινούργιες συμπεριφορές και να μετατρέψει εσωτερικές ασυνείδητες συγκρούσεις σε αναγνωρίσιμες ανοικτές συγκρούσεις (Engle & Arkowitz, 2008). Ως συνέπεια, προκύπτει η δυνατότητα να αρχίσει να κάνει αλλαγές στη ζωή του, στη βάση συνειδητών επιλογών (Greenberg, Rice, & Elliott, 1993). 17

18 Αφηγηματική προσέγγιση

19 Αφηγηματική προσέγγιση συμβουλευτικής & Κονστρουκτιβισμός Ο κονστρουκτιβισμός βασίζεται στην αφηγηματική προσέγγιση και επικεντρώνεται στο νόημα που δίνουν τα ίδια τα υποκείμενα στην εμπειρία τους. Οδηγεί στο γιατί διαμορφώνουν τις επιλογές ζωής και τις επαγγελματικές επιλογές με συγκεκριμένο τρόπο (Savickas, 2011). Κοινωνικός κονστρουκτιβισμός: Αναφέρεται στο πώς κατασκευάζουμε αναπαραστάσεις για τον κόσμο μέσα από τις σχέσεις μας και την αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους στα διάφορα κοινωνικά και πολιτισμικά/ιστορικά πλαίσια μέσα στα οποία ζούμε ( π.χ. η ανάμειξη των γονέων στη μάθηση των παιδιών βιώνεται διαφορετικά από άτομο σε άτομο σε διάφορα κοινωνικο-πολιτιστικά πλαίσια). 19

20 Βασικές έννοιες Η αφηγηματική γνώση μπορεί να αποκτηθεί μέσω των ιστοριών που οι άνθρωποι λένε για τις εμπειρίες τους. Η αφήγηση μας βοηθά να εξετάσουμε πώς η εμπειρία αποκτά νόημα και συνδέεται με την ταυτότητα, την κουλτούρα και τις κοινωνικές δομές. Οι αφηγήσεις ιστοριών εκφράζουν υποκειμενικότητα, σκοπιμότητα αλλά και την ταυτότητα του αφηγητή. Είναι ατομικό αλλά και κοινωνικό προϊόν. Αντανακλούν, αλλά και δημιουργούν αξίες (Riessman, 2008). Ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο, το ίδιο το άτομο ως ο «ειδικός» για την ίδια του την ζωή. 20

21 Στόχοι αφηγηματικής προσέγγισης Τα προβλήματα των ανθρώπων οφείλονται κυρίως στις αξίες και τις ιδιαιτερότητες των πολιτισμών στους οποίους ανήκουν. Μέσα σε κάθε πολιτισμό υπάρχουν οι βασικές αρχές που κατασκευάζουν την ταυτότητα του καθενός και «γράφουν» τις ιστορίες που αφορούν τις ζωές μας. Η αφηγηματική προσέγγιση επιδιώκει να βοηθήσει τους ανθρώπους να έρθουν σε επαφή με το «σημαντικό» για τους ίδιους στη ζωή τους, τις αξίες τους και την ικανότητά τους να το επιδιώκουν. Οι αξίες και οι ικανότητές έχουν μία ιστορία που συνήθως δεν γίνονται αντικείμενο συζήτησης και για αυτό δεν είναι ορατά στη διαδικασία της επιλογής του «είναι» και του «δέον γενέσθαι» στη ζωή μας. 21

22 Διαδικασία αφηγηματικής προσέγγισης Mέσα από την αφήγηση προσωπικών ιστοριών: Προσδιορίζουμε και δίνουμε νόημα στην ταυτότητά μας Αναζητούμε πώς αυτή διαμορφώνεται σε συνάφεια και αλληλεπίδραση με τις ρίζες μας και τις συνθήκες που μας περιβάλλουν Αναδεικνύεται η εμπειρία, αλλά επίσης αναγνωρίζονται οι σημασιοδοτήσεις και οι προσωπικές κατασκευές που επηρεάζουν τις επιλογές του ατόμου Αφυπνίζεται η ικανότητα να αναζητάμε και να εντοπίζουμε, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, αυτά που λένε οι σημαντικές μας ιστορίες, για τη διαμόρφωση μιας εξέλιξης με νόημα. (Κωνσταντοπούλου, 2014) 22

23 Η αφηγηματική προσέγγιση ως διαδικασία περιλαμβάνει τρεις κύριες φάσεις Συγκατασκευή (co-construction): Συζήτηση ενός θέματος σταδιοδρομίας με στόχο την εξωτερίκευση σημαντικών πληροφοριών. Αποδόμηση (deconstruction): Εμβάθυνση, επιμέρους διερεύνηση και εντοπισμός τυχόν εγκαθιδρυμένων σχημάτων συμπεριφοράς σε σχέση με το πρόβλημα, εντοπισμός πολλαπλών ερμηνειών και αποδόμηση γενικότερων κατασκευών που «μπλοκάρουν» το άτομο. Επαναδόμηση (reconstruction): ενίσχυση ιστοριών που δεν συντηρούν και δεν ενισχύουν προβλήματα, επανασυγγραφή του προβλήματος («τι θα συνέβαινε αν»), διερεύνηση εξαιρέσεων σε σχέση με το πρόβλημα. 23

24 Τεχνική αφήγησης προσωπικών ιστοριών Ο σύμβουλος δίνει το έναυσμα αφήγησης ιστοριών, απευθύνοντας κάποιες κατευθυντικές ερωτήσεις. Ο ρόλος του συμβούλου είναι να αναδείξει πτυχές που προκύπτουν και ο συμβουλευόμενος να τις αναγνωρίσει. Αντιπροσωπευτικές ερωτήσεις: Μπορείς να μου πεις τρεις από τις πρώτες αναμνήσεις της ζωής σου; Ποιοι άνθρωποι αποτέλεσαν μερικά από τα πιο σημαντικά σου πρότυπα και γιατί; Ποια είναι η αγαπημένη σου ταινία (μυθιστόρημα, περιοδικό, τηλεοπτική σειρά κ.λπ.) και γιατί; Σύνδεση με αξίες, επιθυμίες, στόχους και αξιοποίηση για προσωπική ανάπτυξη ή επαγγελματικό προσανατολισμό. 24

25 «Το δέντρο της ζωής»: ένα από τα βασικά εργαλεία στην αφηγηματική προσέγγιση Ιδιαίτερα χρήσιμη τεχνική στις εξής περιπτώσεις: Σε παιδιά που έχουν υποστεί κάποια τραυματική εμπειρία ή απώλεια, ώστε να αναδειχθούν τρόποι μείωσης των επιρροών του τραύματος και να αναδειχθούν δεξιότητες Σε ενήλικες που βιώνουν κάποιο ψυχοπιεστικό γεγονός (π.χ. άνεργοι, νεαρές μητέρες, γονείς παιδιών με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένοι, άτομα με ψυχικά προβλήματα) Ανάπτυξη των δεσμών μέσα στην οικογένεια, ανάδειξη των προσωπικών αξιών και των πολιτισμικών επιρροών Αναζήτηση σπουδών ή/και επαγγέλματος, ανακάλυψη δεξιοτήτων και επιθυμιών σε συνδυασμό με τις προσωπικές αξίες και πεποιθήσεις Ανάπτυξη αυτοεκτίμησης και αυτογνωσίας 25

26 Τεχνική «Το δέντρο της ζωής» Ο άνθρωπος παρομοιάζεται με ένα δέντρο όπου σημαντική αξία γι αυτόν έχουν πληροφορίες που αφορούν: στο έδαφος, δηλαδή τόπο διαμονής & καθημερινότητα τις ρίζες του, δηλαδή την καταγωγή του, την οικογενειακή του ιστορία και όλους όσους τον καθόρισαν τον κορμό που συμβολίζει τις δεξιότητες, τις γνώσεις, τις ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα του τα κλαδιά που συμβολίζουν τις ελπίδες, τα όνειρα και τις προσδοκίες του από τη ζωή τα φύλλα, που συμβολίζουν τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής του (παρόντες στη ζωή ή όχι) τα φρούτα, που συμβολίζουν τα δώρα που του δόθηκαν από τη ζωή (π.χ. υλικά αγαθά, ή αγάπη, φροντίδα, κ.ά.) 26

27 Η τεχνική του «γράμματος» Τεχνική που στοχεύει στην ανάπτυξη της (αυτό ή έτερο) εκτίμησης και της (αυτό ή έτερο) αποδοχής, μέσα από την καλλιέργεια ενός ουσιαστικού εσωτερικού διαλόγου Μπορεί να γραφτεί από έναν συμβουλευόμενο προς τον ίδιο του τον εαυτό (π.χ. σ ε φάση επαγγελματικής αλλαγής) ή προς κάποιον άλλον (π.χ. γονείς-παιδιά) Πολλές διαφορετικές εκδοχές: «Γράμμα στον παλιό μου εαυτό», «Γράμμα στο παιδί που ήμουν», «Γράμμα ευγνωμοσύνης», «Γράμμα κινητοποίησης», «Γράμμα επαίνου», κ.ά. 27

28 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η μορφολογική προσέγγιση εστιάζει στην ανάπτυξη επίγνωσης και ανάληψης της προσωπικής ευθύνης μέσω στην επικέντρωση στο «εδώ και τώρα», κατά τη συμβουλευτική διαδικασία. Χρησιμοποιεί ποικίλες πρωτότυπες τεχνικές, όπως το παιχνίδι ρόλων, την τεχνική της άδειας καρέκλας, την χρήση της φαντασίας, κ.ά. Η αφηγηματική προσέγγιση επικεντρώνεται στο νόημα που δίνει το ίδιο το άτομο στην εμπειρία του και στοχεύει να αναδειχθούν οι σημασιοδοτήσεις και οι προσωπικές κατασκευές που επηρεάζουν τις επιλογές του. Εκτός των αφηγήσεων προσωπικών ιστοριών, άλλες παρόμοιες τεχνικές στην αφηγηματική προσέγγιση είναι «το γράμμα» και το «δέντρο της ζωής». 28