Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ

Transcript

1 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ Μπάμπης Βουρλίδας Φιλόλογος

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 11 η, Α1, 1 Η πόλη είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας Ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν - (τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες), δῆλον ὡς πᾶσαι μὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται, Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη κράτος είναι ένα είδος κοινότητας (συνύπαρξης) και ότι κάθε κοινότητα (συνύπαρξη) έχει συσταθεί για χάρη ενός αγαθού - [και πράγματι όλοι οι άνθρωποι όλα (όσα κάνουν) τα κάνουν για (να πετύχουν) αυτό που (τους) φαίνεται αγαθό], είναι φανερό ότι όλες (οι κοινότητες συνυπάρξεις) στοχεύουν σε ένα αγαθό, μάλιστα δὲ καὶ τοῦ κυριωτάτου πάντων ἡ πασῶν κυριωτάτη καὶ πάσας περιέχουσα τάς ἄλλας. Αὕτη δ ἐστὶν ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική. και μάλιστα στοχεύει στο ανώτερο από όλα (τα αγαθά) εκείνη η κοινότητα, που είναι ανώτερη από όλες και περικλείει όλες τις υπόλοιπες. Και αυτή (η κοινότητα) είναι εκείνη που ονομάζεται πόλη και πολιτική κοινωνία (συνύπαρξη ανθρώπων σε επίπεδο πόλης).

3 ΕΝΟΤΗΤΑ 11 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Πάσαν πόλιν Ο Αριστοτέλης, όταν πραγματεύεται ένα θέμα σχετικό με την έρευνα των φυσικών φαινομένων, συνηθίζει να διατυπώνει μια γενική πρόταση, στη συνέχεια προχωρεί στις επιμέρους περιπτώσεις (από τα γενικά στα μερικά) με αυτή τη μέθοδο ξεκινάει κι αυτό το κείμενο, που όμως πραγματεύεται διαφορετικά θέματα (πολιτικά). Πόλιν: Η σημασία αυτής της λέξης έχει μεταβληθεί από την αρχαιότητα ως σήμερα, σε αντιστοιχία ακριβώς με τις ιστορικές εξελίξεις. Στο αρχαίο κείμενο σημαίνει αυτό που ήταν η πόλις της κλασσικής εποχής: ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο κράτος (πόλη κράτος). Στη νέα γλώσσα η ίδια λέξη σημαίνει αυτό που ονομάζουμε πόλη σήμερα: καθένα από τα πολυάριθμα οικιστικά σύνολα ή αστικά κέντρα που υπάρχουν σε κάθε κράτος. Η «πόλις» χαρακτηρίζεται από τον Αριστοτέλη και «κοινωνία πολιτική», δηλαδή κοινωνία κρατικά οργανωμένη. Ορώμεν Ο Αριστοτέλης αντλεί παραδείγματα από την πραγματικότητα και έτσι τα επιχειρήματά του στηρίζονται στην παρατήρηση της αντικειμενικής πραγματικότητας, στα θετικά στοιχεία της εμπειρίας (και όχι στην αφηρημένη σκέψη) αυτά τα επιχειρήματα τα χρησιμοποιεί για την προώθηση της σκέψης του στη συναγωγή συμπερασμάτων ακολουθώντας μια συλλογιστική πορεία από τα μερικά και ειδικά στα συνολικά και γενικά γι αυτό ο φιλόσοφος χαρακτηρίζεται εμπειρικός (θετικός) και όχι θεωρητικός. Μέθοδοι συλλογισμού και έρευνας: α. επαγωγική μέθοδος: είναι η συλλογιστική μέθοδος κατά την οποία η σκέψη ξεκινάει από τα μερικά και ειδικά και προχωράει στα συνολικά και γενικά από επιμέρους προτάσεις συνάγει γενικό συμπέρασμα, ενώ στην προσέγγιση της επιστημονικής γνώση ξεκινάει από τα εμπειρικά δεδομένα, για να συγκροτήσει την ερμηνευτική θεωρία των πραγμάτων. Αυτή είναι η μέθοδος την οποία κατά κανόνα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης. β. παραγωγική μέθοδος: είναι η συλλογιστική μέθοδος κατά την οποία η σκέψη ξεκινάει από τα συνολικά και γενικά και προχωράει στα μερικά και

4 ειδικά ξεκινάει από γενικές κρίσεις και καταλήγει σε συμπεράσματα για το μερικό, ενώ στην προσέγγιση της επιστημονικής γνώσης ξεκινάει από τη θεωρία, για να φτάσει στα εμπειρικά δεδομένα, με τα οποία επαληθεύεται, διαψεύδεται ή συμπληρώνεται η θεωρία. Κοινωνία Η λέξη κοινωνία παράγεται από το ρήμα κοινωνώ, που σημαίνει στην αρχαία ελληνική έχω ή κάνω κάτι μαζί με άλλον (ή με άλλους), συμμετέχω (παίρνω μέρος) σε κάτι με κάποιον άλλον (ή με κάποιους άλλους). Έχοντας υπόψη τη σημασία του ρήματος καταλαβαίνουμε καλύτερα και τη σημασία της λέξης κοινωνία, η οποία είναι μια ομάδα ανθρώπων που συνυπάρχουν, συνεργάζονται σε κάποιες ενέργειες ή συμμετέχουν σε κάποιες διαδικασίες έχοντας ένα κοινό σκοπό, ένα συγκεκριμένο κάθε φορά συμφέρον (εξάλλου, γι αυτόν τον σκοπό έχει συγκροτηθεί η κάθε κοινότητα: αγαθού τινός ένεκεν συνεστηκυίαν). Αγαθού τινός ένεκεν Η συμβίωση στην πολιτική κοινότητα αποβλέπει σε κάποιο αγαθό, στην ικανοποίηση κάποιας ανάγκης. Ο Αριστοτέλης πίστευε πως κύρια αποστολή της πόλης είναι η παιδεία, με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει την αρετή. Κατά τον φιλόσοφο, το κράτος είναι ίδρυμα παιδευτικό και ηθοπλαστικό. Του γαρ δοκούντος πάντες Όλες οι ενέργειες των ανθρώπων τείνουν προς επίτευξη αυτού που θεωρούν αγαθό, αυτού που φαίνεται καλό. Αυτό υποδηλώνει ότι το κάθε άτομο δεν έχει την ίδια άποψη για το ποιο είναι αγαθό. Πάσαι στοχάζονται Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλες αυτές οι κοινότητες στοχεύουν σε κάποιο αγαθό. Όπως οι ενέργειες του ατόμου αποβλέπουν σε κάποιο καλό, έτσι και κάθε κοινωνία επιδιώκει κάποιο αγαθό.

5 Μάλιστα δε περιέχουσα τας άλλας Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για διάφορες κοινωνίες, που καθεμιά τους έχει ένα ειδικό συμφέρον αυτοί, για παράδειγμα, που πολεμούν μαζί επιδιώκουν τον πλούτο, τη νίκη ή την κατάκτηση μιας πόλης οι ναυτικοί έχουν στόχο την απόκτηση χρημάτων, και κάτι ανάλογο συμβαίνει σε όσους ανήκουν σε μια φυλή ή ένα δήμο. Αυτές τις κοινωνίες ο Αριστοτέλης τις θεωρεί μόρια της πολιτικής κοινωνίας και τις τοποθετεί σε υποδεέστερη απ αυτήν θέση. Γιατί η πολιτική κοινωνία δε στοχεύει μόνο στο ειδικό συμφέρον μιας κάστας ή στο συμφέρον της στιγμής, αλλά στο γενικό συμφέρον που αφορά όλα τα μέλη όλων των κοινωνιών και άπαντα τον βίον. ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Κάθε πόλη είναι ένα είδος κοινωνικής συμβίωσης. Όλες οι κοινότητες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό. Η πόλη αποτελεί την ανώτερη μορφή κοινωνικής συμβίωσης και αποβλέπει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά (στην ευδαιμονία).

6 Κοινωνική οντότητα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 12 η, Α2, 5-6 Ο άνθρωπος είναι ζῶον πολιτικόν. Κατά τον Αριστοτέλη κάθε ον, από τη στιγμή της δημιουργίας του, περιέχει μέσα του «δυνάμει» τη μορφή που θα πάρει, όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία και φτάσει στη φάση της τελειότητας. Αυτή η μορφή είναι ο σκοπός (το τέλος) κάθε όντος. Η πορεία του κάθε όντος προς την κατάκτηση της τέλειας (ανώτατης στην εξέλιξή του) μορφής λέγεται εντελέχεια. Δηλαδή η εντελέχεια είναι κίνηση που εμπεριέχει το τέλος, το σκοπό: εν + τέλος + έχειν. Έτσι αυτό που ονομάζουμε φύση κάθε όντος είναι η μορφή που αυτό το όν θα πάρει, όταν η εξελικτική του πορεία φτάσει στο ανώτατο σημείο της. ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ο οίκος, η οικία (οικογένεια). Σε πρώτο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία παρουσιάζεται ως οίκος ή οικία, όπου από φυσική ανάγκη συνδυάζονται αυτοί που δεν μπορούν να ζήσουν ο ένας χωρίς τον άλλον, δηλαδή το άρρεν και το θήλυ (ισχυροί πυλώνες), τα παιδιά τους και οι γονείς τους (αδύναμοι πυλώνες) ο οίκος ικανοποιεί τις καθημερινές βιοτικές ανάγκες του ανθρώπου. η κώμη (χωριό). Σε δεύτερο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία παρουσιάζεται ως κώμη, που αποτελείται από περισσότερες οικογένειες και ικανοποιεί, εκτός από τις εφήμερες βιοτικές, και άλλες ανάγκες του ανθρώπου, υψηλότερες (πνευματικές), όπως για παράδειγμα την ανάγκη για λατρεία του θείου και την ανάγκη για απονομή δικαιοσύνης. η πόλις (πόλη κράτος). Ο οίκος και η κώμη είναι οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, οι οποίες έφτασαν εξελικτικά σε ένα τρίτο στάδιο, το «τελικό» (τέλος), με την ολοκλήρωση της μορφής τους αυτό το τρίτο στάδιο είναι η πόλη κράτος, ο υψηλότερος τύπος κοινωνίας, που ικανοποιεί ακόμα πιο υψηλές ανάγκες του ανθρώπου (ηθικές ανάγκες). Σκοπός της πόλης κράτους είναι όχι μόνο το ζην, αλλά το ευ ζην η ευδαιμονία, με υπέρτατο αγαθό την αυτάρκεια. Αφού λοιπόν μόνον η πόλη κράτος εξασφαλίζει την αυτάρκεια και αφού η φύση πάντοτε έχει σαν τελικό της στόχο την αυτάρκεια, άρα η πόλη κράτος υπάρχει φύσει.

7 Αυτάρκεια Αυτάρκης είναι η πόλις που μπορεί να έχει τα αναγκαία, μόνη της, με δικές της δυνάμεις και πόρους η ανεξάρτητη, αυτή που δε χρειάζεται εξωτερική βοήθεια για να καλύψει κυρίως τις υλικές (αλλά και τις ηθικές, τις πνευματικές και τις κοινωνικές) ανάγκες της. Δεν υπάρχει τίποτε που να το χρειάζεται ο πολίτης και να μην μπορεί να του το προσφέρει αυτή η πόλη κράτος: του προσφέρει και το ζην και το ευ ζην, την ευδαιμονία. Μια πόλη κράτος έχει αυτάρκεια, αν πληροί τις ακόλουθες προϋποθέσεις: 1. είναι ελεύθερη 2. διαθέτει δύναμη για να προστατεύει αυτήν την ελευθερία 3. έχει σύστημα χρηστής διοίκησης και ευνομίας για να προστατεύει την ελευθερία των πολιτών της 4. διαθέτει εύφορα εδάφη, που εξασφαλίζουν τα προς το ζην των πολιτών της 5. είναι χτισμένη σε καλή γεωγραφική θέση, ώστε να διαθέτει αποτελεσματική άμυνα και ευκολία στη διακίνηση των προϊόντων της. Η πόλη εκ φύσεως Σε αντίθεση με τους σοφιστές, ο Αριστοτέλης δέχεται ότι η πόλη είναι φυσικό δημιούργημα. Η ένταξη του ανθρώπου στην πολιτική κοινότητα αποτελεί βασικό και πρωταρχικό γνώρισμά του. Για να αναπτύξει ο άνθρωπος την αρετή, είναι υποχρεωμένος να συμμετάσχει στη ζωή της πόλης, στην πολιτική ζωή. Η φύση ενός πράγματος Η φύση ενός πράγματος είναι ό,τι αποτελεί την τελειοποιημένη μορφή του. Και την τελειοποιημένη μορφή κάθε πράγματος την έχουμε, όταν η διαδικασία με την οποία σχηματίζεται αυτό το πράγμα ολοκληρώνεται και σταματά. Για τα φυσικά προϊόντα η φύση τους είναι η ωρίμανση. Τα τεχνητά δημιουργήματα αποκτούν τη φύση τους όταν ολοκληρωθούν οι εργασίες κατασκευής τους.

8 Ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος Ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος, είναι αυτός που δεν ανήκει εκ φύσεως σε πόλη κράτος ούτε βέβαια σε οικογένεια ούτε σε κώμη. [Εδώ αναφερόμαστε στον άνθρωπο που είναι άπολις από προσωπική ιδιοσυγκρασία, από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, σ αυτόν που είναι ακοινώνητος «εκ φύσεως» και όχι από περιστάσεις που του επιβλήθηκαν παρά τη θέλησή του]. Ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία Η φράση θυμίζει τον Φιλοκτήτη, όπως τον παρουσιάζει ο Σοφοκλής στην ομώνυμη τραγωδία του: άφιλον, ερήμον, άπολιν εν ζώσιν νεκρόν:χωρίς φίλους, έρημο, χωρίς πατρίδα, νεκρό ανάμεσα σε ζωντανούς. [Οι Έλληνες ενώ έπλεαν προς την Τροία, εγκατέλειψαν το Φιλοκτήτη μόνο και αβοήθητο στη Λήμνο, επειδή είχε κακοφορμίσει η πληγή του από το δάγκωμα ενός φιδιού]. 1. Άπολις από ατυχείς περιστάσεις ήταν π.χ. ο εξόριστος Σπαρτιάτης βασιλιάς Δημάρατος, που τον έκαναν οι συμπατριώτες του «άπολιν τε και φυγάδα», όπως ο ίδιος έλεγε στον Ξέρξη. Ο Θεμιστοκλής επίσης χαρακτηρίστηκε άπολις από τον Κορίνθιο Αδείμαντο και ο Θεμιστοκλής στο συνέδριο της Κορίνθου, επειδή η πατρίδα του Αθηναίου ηγέτη είχε καταληφθεί από τους Πέρσες. Γι αυτό ο Αδείμαντος αμφισβητούσε το δικαίωμα του Θεμιστοκλή να ψηφίζει ως σύνεδρος. 2. Απόλιδες από δική τους διάθεση ήταν κάποιοι τύποι ανθρώπων που ένιωθαν αποστροφή για τον πολιτισμένο βίο και πικρία από τον κόσμο, οι γνωστοί «μισάνθρωποι» που εγκατέλειπαν την πόλη τους και αναζητούσαν καλύτερη ζωή σε μακρινές έρημες περιοχές ανάμεσα σε «αγρίους», όπως ο Πισθέταιρος και ο Ευελπίδης στις Όρνιθες του Αριστοφάνη. Και ο Τίμων ο Αθηναίος, φιλόσοφος του 5 ου αιώνα π.χ. είχε γίνει θέμα των κωμωδιογράφων για τη γνωστή του τάση φυγής από τους ανθρώπους.

9 «άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό» Ο άνθρωπος που αγαπά τον πόλεμο, χαρακτηρίζεται από τον Όμηρο ως αφρήτωρ, αθέμιτος, ανέστιος. Παρόμοια χαρακτηρίζει τον άπολιν και ο Αριστοτέλης: ο άπολις ούτε ξέρει από νόμους, ούτε σπιτικό έχει, ούτε συγγενείς λογαριάζει. Απομονωμένο πιόνι στο παιχνίδι των πεσσών Οι πεσσοί ήταν ένα παιχνίδι αγαπητό στους αρχαίους σαν το παιχνίδι της ντάμας. Δεν είναι γνωστό όμως σε ποιόν κανόνα του παιχνιδιού αυτού αναφέρεται ο Αριστοτέλης. Προφανώς όταν από ένα ζευγάρι πιόνια έμενε ένα απομονωμένο, αυτό φαίνεται ότι θα χρησίμευε μόνο για επιθετικά χτυπήματα. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΦΥΣΕΙ ΖΩΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟΝ Ο Αριστοτέλης διατυπώνει την περίφημη θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη. Αυτό μπορεί να αιτιολογηθεί με τις ακόλουθες συλλογιστικές διαδικασίες: 1. Η πολιτειακά οργανωμένη κοινωνία είναι ύπαρξη φυσική και είναι αυτονόητο ότι δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς ανθρώπους, αφού αποτελείται από αυτούς. Όμως, όχι μόνο η γένεση αλλά και ο σκοπός της πόλεως (ζην, ευ ζην και αυτάρκεια του ανθρώπου) έχουν άμεση σχέση με τον άνθρωπο και δεν μπορούν να νοηθούν χωρίς αυτόν. Επομένως, ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν, δηλαδή ον που από τη φύση του είναι πλασμένο να ζει μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους όχι σε οποιαδήποτε κοινωνία. 2. Όποιος είναι άπολις, δηλαδή άνθρωπος που δε ζει μέσα σε οργανωμένη πολιτειακά κοινωνία, είναι ή όν κατώτερο από άνθρωπο (εκφυλισμένος άνθρωπος) ή όν ανώτερο από τον άνθρωπο. Εφόσον όμως ο άνθρωπος δεν είναι όν κατώτερο, ούτε όν ανώτερο από τον άνθρωπο, δεν είναι άπολις. Άρα, είναι όν που ζει και λειτουργεί και βρίσκει το τέλος του στην πόλη, δηλαδή είναι ζώο πολιτικό.

10 ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 1. Η πόλη κράτος είναι μια φυσική ύπαρξη (ή, σύμφωνα με άλλη διατύπωση, δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα), η οποία μάλιστα προηγείται από τον άνθρωπο ως άτομο. 2. Σκοπός της πόλης κράτους δεν είναι μόνο το ζην, αλλά το ευ ζην, και υπέρτατό της αγαθό είναι η αυτάρκεια. 3. Ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν, δηλαδή ον που από τη φύση είναι πλασμένο να ζει (όχι σε οποιαδήποτε κοινωνία αλλά) μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους.

11 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 13 η, Α2, Ο ανθρώπινος λόγος η πιο μεγάλη απόδειξη ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώον πολιτικόν. Μέλισσες Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της γλώσσας των ανθρώπων είναι η δημιουργική της ικανότητα. Ο ιθαγενής ομιλητής μπορεί να σχηματίσει και να εννοήσει ένα αναρίθμητο πλήθος νέων προτάσεων. Η δημιουργική αυτή δύναμη της γλώσσας χαρακτηρίζει μόνο τις γλώσσες των ανθρώπων. Είναι όμως γνωστό ότι, εκτός από τον άνθρωπο, συστήματα επικοινωνίας χρησιμοποιούνται και από άλλους ζώντες οργανισμούς. Τα συστήματα όμως αυτά των διάφορων ζώων και πτηνών, όπως για παράδειγμα των μελισσών, είναι κλειστά. Αυτό σημαίνει ότι τα συστήματα αυτά είναι σε θέση να μεταβιβάσουν ένα μικρό σύνολο διακεκριμένων μηνυμάτων, η σημασία των οποίων είναι καθορισμένη. Τα ζώα και τα πτηνά δεν μπορούν να εκφράσουν ποικιλοτρόπως τα μηνύματά τους και να δημιουργήσουν νέα μηνύματα, νέες «προτάσεις». Αγελαία ζώα Σε ένα ζωολογικό του έργο ο Αριστοτέλης γράφει ότι πολιτικά (με μεταφορική σημασία) είναι τα ζώα που αναλαμβάνουν και διεκπεραιώνουν όλα μαζί μια κοινή δραστηριότητα ως πολιτικά ζώα αναφέρει, εκτός από τον άνθρωπο, τη μέλισσα, τη σφήκα, το μυρμήγκι και το γερανό. Η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και χωρίς αιτία Υπάρχει σκοπιμότητα στη φύση. Τίποτε δε γίνεται χωρίς λόγο και αιτία, τίποτε δεν κάνει η φύση άσκοπα. Ο Αριστοτέλης βλέπει τη φύση στην ολότητά της και βρίσκει ότι όλα τα στοιχεία της βρίσκονται σε αλληλουχία μεταξύ τους. Αντιλαμβάνεται δηλαδή το φυσικό περιβάλλον ως οικοσύστημα που προσφέρεται για αξιοποίηση στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος αποτελεί το μόνο ζώο που είναι εφοδιασμένο με την ικανότητα του λόγου Ο άνθρωπος έχει τη φωνή, ένα γνώρισμα που το έχουν και τα άλλα ζώα. Όμως εκείνα είναι ικανά να παράγουν περιορισμένους ήχους και να μεταδίδουν με αυτούς συγκεκριμένα και πεπερασμένα μηνύματα. Όμως ο άνθρωπος, πέρα από την άναρθρη, διαθέτει και την έναρθρη φωνή, το λόγο, και την αντίστοιχη βέβαια λογική σκέψη. Ο λόγος με όλες τις δυνατότητες που παρέχει στον άνθρωπο τον κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα, αφού με αυτόν προχωράει πέρα από αυτά και κάνει φανερά πλήθος άλλων συναισθημάτων πέρα και

12 έξω από τα πεπερασμένα, αντιλαμβάνεται αφηρημένες έννοιες και δημιουργεί πολιτισμό. Ο άνθρωπος διαθέτει λόγο, ο οποίος είναι το μόνο μέσο με το οποίο μπορεί κανείς να αντιληφθεί και να κάνει φανερό το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο, το ωραίο και το άσχημο, το επίκαιρο και το άκαιρο κ.λ.π. Αυτή η αντίληψη και η έκφρασή της αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους της πόλης κράτους, την οργανωμένη κοινότητας. Η πόλη δηλαδή υπάρχει επειδή όλα τα μέλη της αντιλαμβάνονται εξ ίσου τις παραπάνω ιδιότητες και τις εκφράζουν με τον λόγο. Επομένως, η δημιουργία πόλεων οφείλεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος, μόνος αυτός, έχει την ικανότητα του λόγου. Αν δεν υπήρχε ο λόγος, δε θα γινόταν αντιληπτό το ωφέλιμο και το βλαβερό κ.λ.π., άρα δεν θα υπήρχε συμμετοχή σε όλα αυτά, άρα δε θα υπήρχε πόλη κράτος. Αυτό συμβαίνει στα υπόλοιπα ζώα, τα οποία δεν έχουν τον λόγο. Τι είναι ωφέλιμο και τι βλαβερό και άρα τι είναι δίκαιο και τι άδικο Στις έννοιες ωφέλιμο βλαβερό, δίκαιο άδικο, όμορφο άσχημο κ.λ.π. που αναφέρει ο Αριστοτέλης, συμπυκνώνονται όλα τα δημιουργήματα του πολιτισμού του ανθρώπου, και μπορούμε να πούμε ότι: αφού όλα τα πολιτισμικά στοιχεία, αυτά δηλαδή που υπάρχουν μόνο στον οργανωμένο πολιτειακά βίο του ανθρώπου, έγιναν με το λόγο, σ αυτόν στηρίζεται η δημιουργία των πόλεων. Παρατηρούμε ότι με το λόγο ο άνθρωπος συλλαμβάνει και εκφράζει έννοιες (και αντίστοιχες αξίες) ενδεικτικές κυρίως κάποιων πολιτισμικών τομέων. Τις έννοιες αυτές ο Αριστοτέλης τις δίνει σε ζεύγη αντιθέτων, από τα οποία τα κυριότερα είναι: ευχάριστο δυσάρεστο, ωφέλιμο βλαβερό, όμορφο άσχημο, καλό κακό, δίκαιο άδικο, όσιο ανόσιο κ.α. Η λέξη λόγος στην αρχαία ελληνική έχει διττή σημασία: είναι η λογική σκέψη αλλά και ο έναρθρος λόγος (ομιλία, λαλιά) στο κείμενο χρησιμοποιείται και με τις δύο σημασίες: με το λογικό ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το ωφέλιμο και το βλαβερό κ.λ.π., ενώ με τον έναρθρο λόγο τα κάνει φανερά. Αυτό είναι που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα όντα. Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα που οι άνθρωποι έχουν επιπλέον από τα άλλα έμβια Η συμμετοχή σε όλα αυτά Η ύπαρξη κοινών αντιλήψεων πάνω σ αυτά, δηλαδή η κοινή αποδοχή αξιών, αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για να υπάρχει συγκροτημένη πολιτεία. Η συμμετοχή στον κόσμο των αξιών είναι το απαραίτητο διακριτικό του ανθρώπου, ως μέλους της πολιτικής κοινότητας.

13 Ο λόγος είναι ότι το όλον αναγκαστικά προηγείται από το μέρος Κατά τον Αριστοτέλη, στην τάξη της φύσης το όλον προηγείται από το μέρος. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη του όλου δίνει νόημα στην ύπαρξη του μέρους ή διαφορετικά το όλον αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους. Για να στηρίξει λογικά αυτή τη θέση του, ο Αριστοτέλης ξεκινάει και πάλι από την εμπειρική παρατήρηση και φέρνει ως παράδειγμα το ανθρώπινο σώμα και τα μέλη του: αν πάψει να υπάρχει το σώμα (αν πεθάνει), τότε το κάθε μέλος δε θα υπάρχει παρά μόνο στο όνομα, θα είναι δηλαδή ανύπαρκτο λειτουργικά. Δηλαδή το μέρος (ας πούμε το χέρι) υπάρχει όσο επιτελεί μια λειτουργία στο πλαίσιο του όλου (του σώματος). Αν όμως πάψει να επιτελεί αυτή τη λειτουργία, είτε γιατί το ίδιο αποκόπηκε από το υπόλοιπο σώμα, είτε γιατί το υπόλοιπο σώμα σταμάτησε να λειτουργεί, θα πάψει να είναι το χέρι που γνωρίζουμε απλώς θα ονομάζεται χέρι (όπως ένα πέτρινο χέρι). Επομένως το σώμα αποτελεί προϋπόθεση για τη ύπαρξη των μελών του (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους) το σώμα προηγείται από τα μέλη του. Το ίδιο συμβαίνει και με τον άνθρωπο σε σχέση με την πόλη κράτος: κάθε άνθρωπος, μεμονωμένος, δεν είναι αυτάρκης και χωρίς την πόλη θα είναι ό,τι το χέρι χωρίς το σώμα: ανύπαρκτος. Τί θα συνέβαινε όμως στην αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή ένας άνθρωπος ήταν αυτάρκης, αν δεν είχε ανάγκη από τους άλλους (από την πόλη); Θα ήταν άνθρωπος μόνον στο όνομα. Στην πραγματικότητα θα ήταν ή ζώο ή θεός. Επομένως, η πόλη κράτος αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών της, του κάθε επιμέρους ατόμου (το όλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη του μέρους). Άρα: η πόλη κράτος προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο. Και τα δύο αυτά συμπεράσματα ενισχύουν τη γενικότερη θέση του φιλοσόφου ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ζώον πολιτικόν. Ο άνθρωπος που δεν μπορεί να ζει με άλλους σε κοινότητα Ένας που δεν μπορεί να μετάσχει σε κοινωνική συμβίωση. Το να μην μπορεί κάποιος να ζει μαζί με άλλους, πιθανόν να οφείλεται σε απλή ιδιοτροπία. Και αν ακόμα ζει κάπου χωριστά από άλλους, αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να εξυπηρετείται από άλλους. Απλώς απολαμβάνει τα αγαθά που κάποιοι έχουν δημιουργήσει και τις υπηρεσίες που κάποιοι προσφέρουν και έμμεσα φτάνουν και ως αυτόν. Ο Αριστοτέλης μιλάει, σχεδόν υποθετικά, για έναν που βρίσκεται σε φυσική αδυναμία να ζει σε κοινωνία, είτε γιατί βρέθηκε αποκλεισμένος κάπου είτε γιατί δε γίνεται πουθενά δεκτός από άλλους. Στην περίπτωση αυτή, υποθετικά πάλι, αν ο άνθρωπος αυτός έχει βρει τη δύναμη να επιβιώνει, σημαίνει ότι ανέπτυξε ή ότι από πριν διέθετε ικανότητες που δεν έχει ο συνηθισμένος άνθρωπος.

14 Λόγω αυτάρκειας αισθάνεται πως δεν του λείπει τίποτε Έχει τόση αυτάρκεια που δεν του λείπει τίποτε. Είναι κάτι που μοιάζει ακατόρθωτο, αλλά και πάλι λαμβάνεται ως υπόθεση. Δεν αποκλείεται βέβαια κάποιο ανθρώπινο πλάσμα που ζει απομονωμένο και έρημο να έχει προσαρμοστεί τόσο καλά στον περίγυρο του, ώστε να αισθάνεται σα να μην του λείπει τίποτε. Σε τέτοια κατάσταση αυτάρκειας βρίσκεται ας πούμε ένας καταξιωμένος ασκητής. Και αυτή δεν είναι βέβαια μια συνηθισμένη κατάσταση για τον άνθρωπο που ζει ως απλό μέλος μιας πολιτικής κοινωνίας. Δεν αποτελεί με κανένα τρόπο μέρος της πόλης Δεν έχει καμιά θέση ως μέλος πολιτείας. Γι αυτό, αν έχει επιλέξει να ζήσει μια ζωή ασκητικής αυτάρκειας, εγκαταλείπει με τη θέλησή του τη ζωή της πολιτείας. Αν πάλι έχει εκδιωχθεί για κάποιο λόγο από την πολιτεία, θα υποχρεωθεί για την επιβίωσή του να αναπτύξει όλες τις συμπεριφορές ενός έρημου πλάσματος που δεν ανήκει στην εξευγενισμένη και πολιτισμένη ανθρώπινη φύση. Θα ζει δηλαδή σαν αγρίμι. Είναι, τότε, ή ζώο ή θεός Ώστε είναι ένα αγρίμι ή θεός. Το συμπέρασμα από τις παραπάνω υποθετικές παραδοχές είναι διπλό: έξω από την κοινωνική συμβίωση σε συγκροτημένη πολιτεία η ανθρώπινη φύση δεν μένει αναλλοίωτη. Ο άνθρωπος αναγκαστικά μεταβάλλεται: είτε προς το χειρότερο και ζει σε κατάσταση ζωώδη, σαν αγρίμι είτε προς κάτι ανώτερο, σε μια ζωή εξευγενισμένη, σαν θεϊκή. Αλλά το αντικείμενο έρευνας σ αυτό το έργο δεν είναι ούτε ο απολαυστικός και ζωώδης βίος ούτε ο θεωρητικός βίος που μοιάζει με θεϊκό, αλλά ο ενδιάμεσος τρόπος ζωής που είναι προορισμένος για όλους γενικά τους ανθρώπους και όχι για ασυνήθιστα και εξαιρετικά όντα και αυτός είναι ακριβώς ο πολιτικός βίος. ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που έχει λόγο. Με το λόγο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και εκφράζει υψηλές έννοιες και πολιτισμικές αξίες. Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της, από το κάθε επιμέρους άτομο.

15 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 14 η, Α2, Χωρίς αρετή και δικαιοσύνη ο άνθρωπος είναι το αγριότερο ζώο. Είναι φυσική κοινωνία Αυτής της μορφής η συνύπαρξη των ανθρώπων έχει ως κίνητρο, κατά τον Αριστοτέλη, όχι μόνο το συμφέρον αλλά κυρίως την επιθυμία τους να συμβιώσουν (τάση). Εκείνος που πρώτος τη συγκρότησε Μέχρι τώρα ο Αριστοτέλης τόνισε τη φυσική προέλευση της πολιτείας. Αλλά η αιτιολόγηση της δημιουργίας της πολιτείας δεν είναι επαρκής, αν περιοριστεί μόνο στην άποψη της φυσικότητας. Γιατί το πρόβλημα της πολιτείας είναι πρόβλημα του ανθρώπου και στην ανάλυση αυτού του προβλήματος δε θα ήταν δυνατό να αγνοηθεί ο ανθρώπινος συντελεστής. Έρχεται λοιπόν ο φιλόσοφος, πλάι στην παρόρμηση της φύσης, να υπογραμμίσει τη συνειδητή συμμετοχή του ανθρώπου στη συγκρότηση και τη λειτουργία της πολιτείας. Δεν υπάρχει άλλωστε αντίθεση μεταξύ φύσης και ανθρώπου. Η βούληση του ανθρώπου είναι στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, όπως είναι και η φυσική παρόρμηση. Η διαφορά ανάμεσα στα δύο στοιχεία είναι ότι η βούληση ελέγχει και κατευθύνει την παρόρμηση τουλάχιστον έτσι πρέπει να κάνει, γιατί αλλιώς ο άνθρωπος θα ακολουθούσε τυφλά και άβουλα τις παρορμήσεις. Αυτό που επισημαίνει ακριβώς ο Αριστοτέλης είναι ότι η υλική βάση της πολιτείας είναι φυσική, αλλά η γένεση και ανάπτυξη της πολιτείας προϋποθέτει τη συνειδητή παρέμβαση της ανθρώπινης βούλησης και τη σύμπραξή της με τη φυσική παρόρμηση. Ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από τα άλλα όντα όταν φτάνει στην τελειότητά του Ο Αριστοτέλης διδάσκει ότι έχουμε τη φυσική προδιάθεση και δεκτικότητα, για να αποκτήσουμε τις αρετές, αλλά η τελειοποίησή μας στις αρετές επιτυγχάνεται με τον εθισμό. Αποτελεί, άλλωστε, γενική φιλοσοφική θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή κάθε όντος και κάθε πράγματος ταυτίζεται με την τέλεια κατάστασή του, με την τελειοποίησή του. Η άποψη αυτή βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με τη χριστιανική διδασκαλία.

16 Όταν σπάζει το χειρότερο απ όλα Η πολιτική οργάνωση συνεπάγεται υπέρβαση της πρωτόγονης κατάστασης. Στο πέμπτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης μιλάει για τη δικαιοσύνη, την οποία διακρίνει σε ευρύτερη και στενότερη δικαιοσύνη. Κατά την ευρύτερη σημασία της η δικαιοσύνη θεωρείται ότι περιλαμβάνει όλες τις αρετές είναι ταυτόσημη με το σεβασμό των νόμων, που επιτάσσουν την άσκηση της αρετής και την αποφυγή της αδικίας και κακίας. Συγκρίνοντας τις αντιλήψεις του Αριστοτέλη με τις ανάλογες του Πλάτωνα διαπιστώνουμε ότι ο Σταγ(ε)ιρίτης έδωσε ουσιαστικό περιεχόμενο στην έννοια της δικαιοσύνης. Ο Πλάτωνας τη θεωρεί ως τυπική αρετή, που εξασφαλίζει την αρμονική συμβίωση μεταξύ των μελών της πολιτικής κοινότητας. Δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα από τη αδικία που διαθέτει όπλα Και αλλού ο Αριστοτέλης γράφει ότι ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα κακά από ένα θηρίο. Στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα τονίζεται ότι η δικαιοσύνη μαζί με την αιδώ κατέστησαν ομαλή την πολιτική ζωή των ανθρώπων. Οι έννοιες αυτές πρέπει να κατακτηθούν από τους ανθρώπους με τη λογική τους και τον προσωπικό τους αγώνα. Η δικαιοσύνη, που αποτελεί μέρος της πολιτικής αρετής, είναι ο σεβασμός των δικαιωμάτων των συνανθρώπων μας και η αποκατάσταση αυτών, όταν καταστρατηγούνται από κάποιον. Με τη δικαιοσύνη, σημειώνεται στον Πρωταγόρα, εδραιώνεται η αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των πολιτών και του κράτους και εξασφαλίζεται ισορροπία σ αυτές τις σχέσεις. Ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος τη φρόνηση και την αρετή Τα όπλα που διαθέτει ο άνθρωπος για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή είναι, για παράδειγμα, τα φυσικά του πάθη ή ο λόγος, η γλώσσα. Δικαιοσύνη αδικία Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι η δικαιοσύνη «είναι στοιχείο συστατικό της πόλης» και «αυτό που συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία». Στη νέα ελληνική η λέξη δικαιοσύνη έχει διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις και σημαίνει: Το σύνολο των κανόνων που επιβάλλονται αναγκαστικά και ρυθμίζουν την οργάνωση των πολιτών προς αυτό και μεταξύ τους (= το δίκαιο) Την τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας με την ορθή εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων

17 την ιδιότητα ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους νόμους (πρόκειται για την αρετή της δικαιοσύνης) Το θεσμό της πολιτείας που έχει σκοπό την επιβολή των νόμων, όταν αυτοί παραβιάζονται και την τιμωρία αυτών που παρανομούν δηλαδή το νομικό σύστημα με το οποίο ένα κράτος αποδίδει το δίκαιο Την απόδοση στον καθένα αυτού που του ανήκει ή του αξίζει, την αντιμετώπισή του σύμφωνα με τους κανόνες οι οποίοι ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους και τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό Το σύνολο των δικαστικών αρχών. Η δικαιοσύνη εδώ νοείται ως αρετή, ως η ιδιότητα ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους νόμους είναι η τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας, με την ορθή εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νοείται ακόμα και ως θεσμός της πολιτείας (=το δίκαιο): το σύνολο δηλαδή των κανόνων που ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους, καθώς και τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό και μεταξύ τους. Η δικαιοσύνη υπάρχει ανάμεσα σε ανθρώπους που οι μεταξύ τους σχέσεις ρυθμίζονται με το νόμο και είναι η ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του. Έτσι, είναι μια κοινωνική αρετή, την οποία είναι ανάγκη να ακολουθούν όλες οι άλλες: όπου υπάρχει δικαιοσύνη, υπάρχουν και οι άλλες αρετές. Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοιχείο της πολιτικής κοινότητας, αφού με τους νόμους συγκρατεί την τάξη σ αυτήν. Όμως πριν από τη δικαιοσύνη ως συστατικό στοιχείο της πόλης ο Αριστοτέλης αναφέρει την αντίθετη έννοια, την αδικία, και τον άδικο (αυτόν που δεν έχει αρετή και παραβιάζει το νόμο), υπογραμμίζοντας πόσο μεγάλο είναι το κακό που μπορεί αυτός να κάνει, αφού μάλιστα έχει τα όπλα με τα οποία τον εφοδίασε για τον αντίθετο σκοπό η φύση: για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή. Έτσι, η αδικία θεωρείται το πιο ανυπόφορο και το πιο ολέθριο πράγμα, ενώ ο δίχως αρετή άνθρωπος (ο άδικος) χαρακτηρίζεται ως το πιο ανόσιον ον (στις σχέσεις με το θείο), το πιο άγριο (στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους) και το χειρότερο απ όλα τα όντα στις πιο χαρακτηριστικές ζωώδεις απολαύσεις (στις ερωτικές και σ εκείνες του φαγητού). ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 1. Ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα (με το λόγο και τα πάθη), για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή, οι οποίες στηρίζουν την κοινωνία. 2. Όμως τα όπλα αυτά, αν λείπει η φρόνηση και η αρετή, μπορεί ο άνθρωπος να τα χρησιμοποιήσει με κακούς σκοπούς και τότε γίνεται το πιο άγριο και το πιο επικίνδυνο από όλα τα ζώα. 3. Συστατικό στοιχείο της πόλης είναι η δικαιοσύνη, που συγκρατεί την τάξη.

18 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 15 η, Γ1, 1-2 Ο πολίτης είναι το συστατικό στοιχείο της πόλης. Τῷ περὶ πολιτείας ἐπισκοποῦντι, καὶ τὶς ἑκάστη καὶ ποὶα τις, - σχεδὸν πρώτη σκέψις περὶ πόλεως ἰδεῖν, τί ποτέ ἐστιν ἡ πόλις. Για όποιον εξετάζει το πολίτευμα, δηλαδή και ποια είναι η ουσία του κάθε πολιτεύματος και ποια τα χαρακτηριστικά του, - το πρώτο σχεδόν θέμα για διερεύνηση είναι να δει σχετικά με την πόλη, τι δηλαδή τέλος πάντων είναι η πόλη, (δηλαδή όταν σκοπεύουμε να εξετάσουμε τους τρόπους διακυβέρνησης ενός κράτους (πολιτεύματος) είναι σωστό προηγουμένως να εξετάσουμε τι είναι το κράτος αυτό καθευατό) Νῦν γὰρ ἀμφισβητοῦσιν, - οἱ μὲν φάσκοντες τὴν πόλιν πεπραχέναι τὴν πρᾶξιν, - οἱ δ οὐ τὴν πόλιν ἀλλὰ τὴν ὀλιγαρχίαν ἢ τὸν τύραννον Γιατί τώρα υπάρχουν διαφορετικές γνώμες (πάνω σ αυτό το θέμα) (σήμερα οι άνθρωποι έχουν διισταμένες απόψεις) - και άλλοι ισχυρίζονται ότι την τάδε πράξη την έχει κάνει η πόλη (το σύνολο των πολιτών) - και άλλοι ότι δεν (την έχει κάνει) η πόλη, αλλά η ολιγαρχία (που τότε κυβερνούσε) ή ο τύραννος (που τότε είχε την εξουσία)

19 τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὀρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν, -ἡ δὲ πολιτεία τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων ἐστὶ τάξις τις. εξάλλου βλέπουμε ότι όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη είναι σχετική με την πόλη (το σύνολο των πολιτών), - Και το πολίτευμα είναι ένας τρόπος οργάνωσης αυτών που κατοικούν τη (συγκεκριμένη) πόλη. Ἐπεί δ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων, - καθάπερ ἄλλο τι τῶν ὅλων μὲν συνεστώτων δ ἐκ πολλῶν μορίων, - δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος - ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθὸς ἐστιν. Όμως επειδή η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων (είναι ένα σύνθετο πράγμα), - όπως ακριβώς όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλο, αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη (ένα σύνολο που αποτελείται από πολλά επιμέρους πράγματα), - είναι φανερό ότι πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης - Γιατί η πόλη είναι ένα (μικρό ή μεγάλο) σύνολο από πολίτες.

20 Ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τὶς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον. - Καὶ γὰρ ὁ πολίτης ἀμφισβητεῖται πολλάκις. οὐ γὰρ τὸν αὐτὸν ὁμολογοῦσι πάντες εἶναι πολίτην. - ἔστι γὰρ τις ὃς ἐν δημοκρατίᾳ πολίτης ὤν ἐν ὀλιγαρχίᾳ πολλάκις οὐκ ἔστι πολίτης. Επομένως πρέπει να εξετάσουμε ποιόν πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποιος είναι ο πολίτης. - Γιατί και για την λέξη (όρο) πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες (για τον όρο πολίτης οι γνώμες διίστανται). δηλαδή δεν υπάρχει μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης (δεν θεωρούν όλοι πολίτη το ίδιο πρόσωπο). - Γιατί κάποιος, που (ενώ) θεωρείται (ένας) πολίτης σε καθεστώς δημοκρατίας πολλές φορές δεν θεωρείται (ένας) πολίτης σε καθεστώς ολιγαρχίας. «ΠΟΛΗ» ΕΝΟΤΗΤΑ 15 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Στο πλαίσιο της διερεύνησης της ουσίας και των γνωρισμάτων κάθε πολιτεύματος (κάθε τρόπου διακυβέρνησης ενός κράτους), το πρώτο που πρέπει να εξεταστεί είναι η έννοια της πόλης (του κράτους) για τους ακόλουθους λόγους: α. Υπάρχει κάποια διχογνωμία ως προς την ουσία του κράτους και πρέπει να ξεκαθαριστεί αν την ευθύνη των πολιτικών πράξεων την έχει αυτό ή τα πρόσωπα φορείς της εξουσίας, οι κυβερνήσεις. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο θέμα αυτό έχοντας στο νου του το παράδειγμα των Θηβαίων. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, οι Πλαταιείς σε μια διένεξη που είχαν με τους γείτονες τους Θηβαίους, τους κατηγόρησαν για «μηδισμό», δηλαδή για προδοτική προσχώρηση της πόλης τους στους Πέρσες (στους «Μήδους») κατά τους Περσικούς πολέμους. Και οι Θηβαίοι αποκρούοντας τη βαριά κατηγορία απάντησαν ότι αυτό δεν το έκανε η ξυμπάσα πόλις, αλλά η δυναστεία ολίγων ανδρών, που ασκούσε τότε την εξουσία του κράτους. β. Ο δεύτερος λόγος: πρέπει να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης, τις συγκεκριμένες δηλαδή ενέργειες, ενός πολιτικού ή ενός νομοθέτη, αφού αυτά αναφέρονται στο κράτος. γ. Υπάρχει και ένας τρίτος λόγος: πρέπει να κατανοηθεί η οργάνωση του κράτους σε σχέση με τον τρόπο διακυβέρνησής του (με το πολίτευμα, με το καθεστώς

21 που επικρατεί κάθε φορά), με την κατανομή της πολιτικής δύναμης, με τον τρόπο οργάνωσης των πολιτών. «ΠΟΛΙΤΗΣ» Για να εξεταστεί η έννοια του πολιτεύματος, πρέπει πρώτα για κάποιους λόγους να εξεταστεί η έννοια πόλις (κράτος) αλλά και πριν δούμε τι είναι πόλις, πρέπει πρώτα να εξεταστεί η έννοια πολίτης για τους ακόλουθους λόγους: α. Η πόλις είναι κάτι σύνθετο, ένα όλο, που έχει συντεθεί από διάφορα μέρη, και ο πολίτης είναι το μέρος έτσι, για να γνωρίσουμε το όλο, πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε το μέρος. β. Ο δεύτερος λόγος απορρέει από τον πρώτο: πρέπει να εξεταστεί η έννοια πολίτης, όχι μόνο για να φωτιστεί καλύτερα η έννοια πόλις, αλλά και για να ξεκαθαριστεί το περιεχόμενο και της ίδιας της έννοιας πολίτης, για τον ορισμό της οποίας δεν υπάρχει ομοφωνία. Περί πολιτείας: Η έννοια της λέξης «πολιτεία» στο χωρίο αυτό δηλώνει το σύστημα διακυβέρνησης της πόλης κράτους. Τις εκάστη και ποία τις Ποια είναι η φύση (= η ουσία) και ποια τα χαρακτηριστικά της κάθε επιμέρους πολιτείας. Για τα διάφορα πολιτεύματα στις αρχαίες ελληνικές πόλεις κράτη μπορούμε να κάνουμε και τις ακόλουθες γενικές ιστορικές παρατηρήσεις: Βασιλεία: είναι το αρχαιότερο πολίτευμα. Ο βασιλιάς κυβερνά με ένα συμβούλιο από ευγενείς και το αξίωμά του είναι κληρονομικό. Από τον 8 ο αι. π.χ. αρχίζει να μειώνεται η εξουσία του βασιλιά εξαιτίας των οικονομικών και κοινωνικών κυρίως αλλαγών και ακόμη εξαιτίας της ανικανότητας και των αυθαιρεσιών του βασιλιά. Αριστοκρατία: η βασιλεία μεταβλήθηκε σε αριστοκρατία σε πολλές πόλεις κράτη. Στο πολίτευμα αυτό την εξουσία ασκεί μια ομάδα ευγενών και γαιοκτημόνων. Με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας δημιουργούνται και άλλες τάξεις πλουσίων που ζητούσαν να πάρουν κι αυτοί μέρος στη διοίκηση του κράτους. Ολιγαρχία: με τη νέα αυτή αστική τάξη πλουσίων αναγκάστηκαν να μοιραστούν την εξουσία οι ευγενείς. Έτσι, η μορφή του πολιτεύματος γίνεται πλέον ολιγαρχία, αφού το κράτος το κυβερνούσαν πάλι οι λίγοι. Νυν τύραννον Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το ποιος ευθύνεται για τις πράξεις ενέργειες μιας πόλης. Άλλοι ισχυρίζονται ότι φταίει η πόλη κι άλλοι οι πολίτες. Η «αμφισβήτηση» γίνεται πιο φανερή, όταν αλλάζει σε μια πόλη το καθεστώς: συχνά συμβαίνει στις περιπτώσεις αυτές το νέο καθεστώς να μην αναγνωρίζει ούτε τις

22 συμφωνίες που είχε συνάψει το προηγούμενο καθεστώς. Τότε προβάλλεται η δικαιοσύνη ότι «τις συμφωνίες δεν τις έκανε η πόλις, αλλά ο συγκεκριμένος φορέας της εξουσίας». Τύραννον Σε μερικές πόλεις κράτη ορισμένοι φιλόδοξοι και δυναμικοί πολίτες εκμεταλλεύτηκαν την πολιτική αστάθεια και τις αντιθέσεις στους πλούσιους και στις φτωχότερες τάξεις και κατόρθωσαν να καταλάβουν με τη βία την εξουσία. Κυβερνούσαν με απόλυτη εξουσία. Ορισμένοι μάλιστα απ αυτούς υπήρξαν πολύ καλοί κυβερνήτες, παρόλο που η εξουσία τους βασιζόταν στη βία. Οι τύραννοι προέρχονταν από την τάξη των ευγενών και επιδίωκαν κυρίως την προσωπική τους προβολή και την αύξηση του πλούτου και της περιουσίας τους. Η δε πολιτεία τάξις τις Το πολίτευμα είναι ένας τρόπος οργάνωσης των κατοίκων της πόλης. Αυτό, βέβαια, λέγεται σε σχέση με την κατανομή της πολιτικής δύναμης. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε το συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης των πολιτών, πρέπει να καταλάβουμε τι είναι πόλη, το κράτος, ανάλογα με το καθεστώς που επικρατεί κάθε φορά. Του δε πολιτικού περί πόλιν Όλες οι ενέργειες του πολιτικού και του νομοθέτη σχετίζονται άμεσα με την πόλη. Επειδή οι δραστηριότητές τους αυτές αφορούν όλους τους πολίτες, οφείλουν να ενεργούν προσεκτικά και μελετημένα. Επεί δ η πόλις πλήθος εστίν Όπως τα σύνθετα εκείνα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον αποτελούνται από πολλά μέρη, έτσι και η πόλη αποτελεί ένα όλον, ένα σύνολο, τα επιμέρους μέρη του οποίου είναι οι πολίτες. Με τον τρόπο αυτό ο Αριστοτέλης μεταβαίνει από την πόλη στους πολίτες, από το σύνολο στα μέρη του. Εκ πολλών μορίων: Τα συστατικά της πολιτείας είναι πολλών ειδών. Το μικρότερο και στοιχειώδες μόριο της «πόλεως» είναι ο πολίτης. Πλήθος τι εστίν: η πόλη είναι ένα πλήθος πολιτών.

23 Ώστε σκεπτέον Αφού μεταβήκαμε από την πόλη στους πολίτες, πρέπει να εξετάσουμε τι είναι ο πολίτης. Κατά τη συλλογιστική του πορεία, αν θέλουμε να καταλάβουμε τον τρόπο οργάνωσης των πολιτών, το πολίτευμα, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τι είναι η πόλη η εξέταση όμως της πόλης προϋποθέτει την εξέταση του πολίτη. Ου γαρ εστί πολίτης Κάποιος που στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι πολίτης, στο ολιγαρχικό πολίτευμα πολλές φορές δεν είναι πολίτης. Συμβαίνει δηλαδή κάποιος να στερείται της ιδιότητας του πολίτη στην ολιγαρχία. Αυτό σημαίνει ότι το δικαίωμα του πολίτη καθορίζεται συχνά από τη μορφή του πολιτεύματος. ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 1. Όποιος εξετάζει το πολίτευμα πρέπει πρώτα να δει τι είναι το κράτος. 2. Όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη είναι σχετική με το κράτος. 3. Για να εξετάσουμε την έννοια «κράτος» (που είναι όλο), πρώτα πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης, γιατί το κράτος είναι ένα σύνολο από πολίτες. 4. Για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης δεν υπάρχει ομοφωνία.

24 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 16 η, Γ1, 1-2 Ο πολίτης ορίζεται από τη συμμετοχή στην πολιτική και δικαστική εξουσία. Ὁ πολίτης οὐ τῷ οἰκεῖν που πολίτης ἐστὶν - (καὶ γὰρ μέτοικοι καὶ δοῦλοι κοινωνοῦσι τῆς οἰκήσεως), Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο το ότι κατοικεί σε έναν συγκεκριμένο τόπο - [γιατί και οι μέτοικοι και οι δούλοι μοιράζονται με τους πολίτες έναν κοινό τόπο κατοικίας], οὐδ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε καὶ δίκην ὑπέχειν καὶ δικάζεσθαι - (τοῦτο γὰρ ὑπάρχει καὶ τοῖς ἀπὸ συμβόλων κοινωνοῦσιν) ούτε (είναι πολίτες) αυτοί που (από όλα τα πολιτικά δικαιώματα) έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο ως κατηγορούμενοι και ως κατήγοροι - [γιατί αυτό το δικαίωμα υπάρχει και σ αυτούς που μολονότι είναι πολίτες άλλων πόλεων έχουν το δικαίωμα αυτό χάρη σε ειδικές διακρατικές συμφωνίες] πολίτης δ ἁπλῶς οὐδενὶ τῶν ἄλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως καὶ ἀρχῆς. όμως πολίτης με την ακριβέστερη σημασία της λέξης δεν ορίζεται κάποιος με τίποτε από τα άλλα μάλλον, παρά με το ότι (έχει το δικαίωμα να) συμμετέχει στις δικαστικές λειτουργίες και στα δικαστικά αξιώματα.

25 Τὶς μὲν οὖν ἐστιν ὁ πολίτης, ἐκ τούτων φανερόν - ὧ γὰρ ἐξουσία κοινωνεῖν ἀρχῆς βουλευτικῆς καὶ κριτικῆς, πολίτην ἤδη λέγομεν εἶναι ταύτης τῆς πόλεως, Από αυτά λοιπόν είναι φανερό ποιος είναι ο πολίτης -( λέμε δηλαδή ήδη ότι) σε όποιον παρέχεται το δικαίωμα να συμμετέχει σε πολιτική και δικαστική εξουσία (μιας πόλης), αυτός είναι πολίτης αυτής της πόλης, πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν. Και λέμε (επίσης) για να το διατυπώσουμε ξεκάθαρα, ότι πόλη είναι το άθροισμα τέτοιων πολιτών, το οποίο είναι αρκετό για να εξασφαλίσει αυτάρκεια ζωής. Ο πολίτης ΕΝΟΤΗΤΑ 16 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ο καθαυτό πολίτης, ο κυρίως πολίτης, σε αντιδιαστολή με όσους δεν είναι γεννημένοι πολίτες, αλλά απέκτησαν κατά νόμο ορισμένα από τα δικαιώματα τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μέτοικοι, οι γυναίκες και οι δούλοι δεν είχαν την ιδιότητα του πολίτη. Συνεπώς, ο πολίτης δεν ορίζεται με κριτήριο τον τόπο διαμονής. Μέτοικοι και δούλοι Παράδειγμα ότι ο πολίτης δεν ορίζεται με κριτήριο τον τόπο διαμονής, αποτελούν οι μέτοικοι και οι δούλοι. Αυτοί κατοικούν στον ίδιο

26 τόπο με τους πολίτες, όμως δεν έχουν τα δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη. Οι μέτοικοι ήταν μια τάξη ελεύθερων ανθρώπων, που δεν είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα λόγω καταγωγής. Στην Αθήνα οι μέτοικοι μπορούσαν να ασχοληθούν με κάθε είδους οικονομική δραστηριότητα, με την επιστήμη, τις τέχνες, τη ρητορική κ.α. Μερικοί από τους μετοίκους υπήρξαν ονομαστοί φιλόσοφοι, ποιητές και καλλιτέχνες, όπως ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος, ο Πρωταγόρας, ο Αριστοτέλης κ.α. Όλοι αυτοί προέρχονταν από άλλες πόλεις και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, γιατί στην πόλη αυτή υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες για να αναπτύξουν τις ικανότητές τους. Παρόλο που είχαν τη δυνατότητα να ασχοληθούν με κάθε είδους οικονομική και επιστημονική δραστηριότητα, δεν τους επιτρεπόταν να κατέχουν ακίνητη περιουσία. Στα δικαστήρια έπρεπε να συνοδεύονται από κάποιον ελεύθερο πολίτη. Πλήρωναν έναν ειδικό φόρο, που ονομαζόταν μετοίκιον. Στην Αθήνα υπήρχαν πολλοί δούλοι, οι περισσότεροι από τους οποίους προέρχονταν από αιχμαλωσία ή αγοραπωλησία. Και ο ίδιος ο Πλάτωνας είχε αιχμαλωτισθεί από πειρατές και είχε πουληθεί ως δούλος στην Αίγινα. Από την πλευρά της καταγωγής, οι δούλοι προέρχονταν κυρίως από βάρβαρους λαούς, όπως ήταν οι Θράκες. Εργάζονταν στα μεταλλεία, στους χειρόμυλους, στους αγρούς και η θέση τους ήταν αξιολύπητη. Οι δούλες γυναίκες εργάζονταν στα σπίτια ως παιδαγωγοί, οικονόμες ή τροφοί. Οι νόμοι δεν αναγνώριζαν δικαιώματα στους δούλους και ο κύριός τους μπορούσε να τους χρησιμοποιήσει όπως ήθελε. Στα δικαστήρια υποβάλλονταν σε βασανιστήρια για να θεωρηθεί η κατάθεσή τους, η μαρτυρία τους έγκυρη. Ώστε και δίκην υπέχειν και δικάζεσθαι Στα δικαστήρια μιας πόλης κράτους διάδικοι κανονικά (μηνυτές ή κατηγορούμενοι) είχαν δικαίωμα να είναι οι γεννημένοι πολίτες αυτής της πόλης. Αλλά και σε μη πολίτες ήταν δυνατόν τέτοια δικαιώματα να εκχωρούνται ως ειδικά ευεργετήματα, όπως το δικαίωμα να δικάζονται στην πόλη, αν τυχόν κατηγορηθούν, και το δικαίωμα να καταφεύγουν ως μηνυτές στα δικαστήρια της πόλης. Τούτο γαρ κοινωνούσιν Τη δυνατότητα εμφάνισης του ατόμου στο δικαστήριο ως κατηγόρου ή κατηγορούμενου έχουν και οι πολίτες άλλων πόλεων χάρη σε ειδικές συμφωνίες των πόλεών τους με την Αθήνα. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι αυτοί είναι ελεύθεροι πολίτες της Αθήνας.

27 Από συμβόλων «Σύμβολα» ήταν ειδικές συμβάσεις, κυρίως εμπορικές, ανάμεσα σε δύο πόλεις, οι οποίες ρύθμιζαν τις διαδικασίες για αδικήματα εμπορικών κυρίως συναλλαγών. Σε ένα άλλο σημείο του τρίτου βιβλίου των Πολιτικών ο Αριστοτέλης αναφέρεται και πάλι στα σύμβολα, φέρνοντας ως παράδειγμα τους Τυρρηνούς και τους Καρχηδόνιους, οι οποίοι είχαν τέτοιες συμφωνίες μεταξύ τους, όμως αυτό δε σήμαινε ότι ανήκαν στην ίδια πολιτική κοινωνία. Πολίτης κρίσεως και αρχής Με την ακριβέστερη σημασία της λέξης, ο πολίτης καθορίζεται κυρίως με τη συμμετοχή του στις δικαστικές λειτουργίες και την εξουσία. Είναι προφανές ότι η συμμετοχή του ατόμου στις δικαστικές λειτουργίες αποτελεί ουσιώδες στοιχείο για τον ορισμό του πολίτη. Για τον Πλάτωνα, η μη συμμετοχή σ αυτές ισοδυναμούσε με μη συμμετοχή στο σύνολο των λειτουργιών της πόλης. Ω γαρ της πόλεως Πολίτης είναι εκείνος που έχει τη δυνατότητα και το δικαίωμα να συμμετέχει στην πολιτική (νομοθετική) και δικαστική εξουσία. Η λέξη πολιτική εδώ έχει την έννοια της συμμετοχής του ατόμου στη βουλή και στην εκκλησία του δήμου, στα όργανα δηλαδή εκείνα που λαμβάνονται οι αποφάσεις με ανταλλαγή σκέψεων και προτάσεων. Πόλις Πόλις είναι το σύνολο των ατόμων που μπορούν να συμμετέχουν στην πολιτική και στη δικαστική εξουσία και ακόμα, που είναι ικανά και αρκετά να εξασφαλίσουν τα πάντα στο κοινό.

28 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 17 η, Γ7, 1 3 / 5 Τα ορθά πολιτεύματα και οι αποκλίσεις από αυτά. Ορισμός του πολιτεύματος Εκτός από τους ορισμούς που δίνονται εδώ ο Αριστοτέλης έχει δώσει και σε άλλα αποσπάσματα του έργου του ορισμούς του πολιτεύματος: α) «Πολίτευμα είναι η τάξη που επικρατεί στις πόλεις και σχετίζεται με τα αξιώματα αυτό καθορίζει με ποιόν τρόπο κατανέμονται και ποιο είναι το κυρίαρχο στοιχείο και ποιος ο στόχος κάθε κοινωνίας». β) «Το πολίτευμα είναι ο τρόπος ζωής της πόλης». τα ορθά οι παρεκκλίσεις και οι διαστρεβλώσεις: Το πολίτευμα είναι η μορφή της πολιτείας. Η μορφή είναι, κατά τον Αριστοτέλη, η ουσία των πραγμάτων. Άρα από τη μορφή του το κάθε πολίτευμα κρίνεται ορθό ή όχι με βάση τη μορφή ουσία του. Επειδή όταν πολιτών Η πόλη προσδιορίζεται από το πολίτευμά της και αντίστοιχα το πολίτευμα καθορίζεται από τον φορέα που το εφαρμόζει. μπορεί η αρχή που το ασκεί να αποτελείται από έναν άνθρωπο (μοναρχία) ή μια ομάδα ανθρώπων (ολιγαρχία)ή από το σύνολο των πολιτών (πολιτεία). Όταν λοιπόν ορθών. Κριτήριο της μορφής του πολιτεύματος είναι ο αριθμός ατόμων που ασκούν την εξουσία. Κριτήριο της ποιότητάς του είναι οι στόχοι του. Ο υγιής στόχος είναι μόνο το κοινό συμφέρον. Αντίθετα, όταν ο στόχος του πολιτεύματος είναι η ευημερία ενός ή λίγων, τότε η μιλάμε για διαστρέβλωση.

29 Γιατί ή το όνομα πόλης Είδαμε ότι πολίτης είναι το μέλος μιας πολιτείας που συμμετέχει στη δικαστική και διοικητική εξουσία. Σε ένα στρεβλό πολίτευμα τα δικαιώματα αυτά θα καταπατηθούν, άρα δεν μπορούμε να τον ονομάζουμε πολίτη. Για να πάρει αυτό το όνομα πρέπει να έχει μερίδιο στα πλεονεκτήματα που παρέχει το πολίτευμα και να μην είναι αυτά κτήμα ενός ή λίγων. ονομάζουμε βασιλεία συμφέρον Στη βασιλεία άρχει ένας με στόχο όμως το συμφέρον όλων. Αυτή είναι η διαφορά από την τυραννία, η οποία αποσκοπεί στο συμφέρον του τυράννου. Και αριστοκρατία τα μέλη της) Τη διακυβέρνηση στην Αριστοκρατία ασκούν οι «άριστοι», που ορίζονται με βάση την παιδεία τους. Πρόκειται για την άσκηση εξουσίας από μια πνευματική ελίτ, πάντα με στόχο το κοινό καλό. Η διαστρεβλωμένη μορφή της αριστοκρατίας είναι η ολιγαρχία, δηλαδή η διακυβέρνηση από μια μικρή ομάδα συμφεροντολόγων. Η διαστρεβλωμένη μορφή της πολιτείας είναι η δημοκρατία (εδώ με την έννοια της οχλοκρατίας). Πρόκειται για μια ιδιοτελή μορφή κυριαρχίας της πλειοψηφίας, όπου ο καθένας μάχεται για το ιδιωτικό του συμφέρον. Συμπέρασμα: Στις υγιείς μορφές των πολιτευμάτων κυριαρχεί η μέριμνα για το κοινό καλό. Οι φαύλες μορφές, αντίθετα, παραβλέπουν αυτή την σκοποθεσία και γίνονται ατομοκεντρικά πεδία πολιτικών αντιπαραθέσεων. Η επιβιωσιμότητα της πολιτείας τίθεται σε κίνδυνο όπως και οι θεσμοί που κρατούν τους πολίτες σε ισορροπία μεταξύ τους. ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 1. Την εξουσία μπορεί να ασκούν όλοι ή λίγοι ή ένας. 2. Στόχος των υγιών πολιτευμάτων είναι το συμφέρων του κράτους και της πλειοψηφίας των πολιτών του. ] 3. Όταν ο παραπάνω στόχος περνά σε δεύτερη μοίρα, τότε μιλάμε για διαστρεβλωμένα πολιτεύματα.

30 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 18 η, Γ 11, 1-4 Πρέπει το πλήθος των πολιτών να ασκεί την πολιτική εξουσία; Η άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει να ασκεί το πλήθος Το κύριο θέμα της ενότητας αυτής είναι το ερώτημα ποιοι πρέπει να έχουν την εξουσία στο κράτος. Ένα από τα επιμέρους θέματα είναι το αν πρέπει να κυβερνούν την πόλη οι πολλοί και όχι οι λίγοι και άριστοι. Ο Αριστοτέλης, συμπληρώνει ότι η άποψη αυτή «παρουσιάζει, βέβαια, κάποιες δυσκολίες, περιέχει όμως ίσως και κάποια αλήθεια». Κατά τη διερεύνηση του θέματος εξετάζονται τα πλεονεκτήματα (ίσως και κάποια μειονεκτήματα) που παρουσιάζουν οι πολλοί, αν έχουν στα χέρια τους την εξουσία και τη διακυβέρνηση της πόλης. Αν λοιπόν η εξουσία είναι στα χέρια τους, α. το κάθε επιμέρους άτομο (πολίτης) μπορεί να μην είναι αξιόλογος άνθρωπος, όμως β. ενωμένοι όλοι μαζί μπορεί σαν σύνολο να είναι καλύτεροι από τους λίγους και αρίστους: ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης και ενωμένοι γίνονται όλοι μαζί κάτι σαν ένας άνθρωπος, που διαθέτει αθροιστικά πολλαπλάσια δύναμη και ανάλογη αρετή και εξυπνάδα. Τίποτε το αξιόλογο Συνηθισμένος ισχυρισμός των ολιγαρχικών και αριστοκρατών, ότι ο άνθρωπος «του λαού» δεν έχει σπουδαίες ικανότητες για να ασχολείται με τα πολιτικά. Αντίθετα προς μια τέτοια υπεροπτική περιφρόνηση, ο Αριστοτέλης προβάλλει την υπεροχή του λαού, όταν συγκροτείται σε οργανωμένα συλλογικά σώματα, στα οποία διοχετεύει το πλούσιο απόθεμα της συλλογικής του εμπειρίας και τον πηγαίο του ηθικό δυναμισμό. Ο Αριστοτέλης για να κάνει πιο εύληπτη τη δύναμη και την αξία των πολλών, φέρνει παραδείγματα, από τα οποία το πρώτο έχει να κάνει πιο πολύ με υλικές απολαύσεις, το δεύτερο έρχεται από τη μυθολογία και το τρίτο είναι σχετικό με πνευματικές απολαύσεις: α. Το υποθετικό και παραστατικό παράδειγμα του ενός ανθρώπου με πολλά χέρια και πόδια (=με υπερφυσική σωματική δύναμη), με τις πολλές αισθήσεις και τη συσσωρευμένη αρετή και εξυπνάδα,

31 εκφράζει την έννοια της δύναμης και της υπεροχής. Στη μυθολογία υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα (ο Απόλλωνας των Λακεδαιμονίων με τα τέσσερα χέρια και αυτιά, οι Ερινύες με τα πολλά χέρια και πόδια, οι Εκατόγχειρες κ.λ.π.). β. Οι πολλοί που κυβερνούν το κράτος διαθέτοντας ο καθένας από ένα «μόριο» αρετής και φρόνησης, μοιάζουν με τους συνδαιτυμόνες που συνεισφέρουν ο καθένας ό,τι μπορεί για ένα κοινό δείπνο αυτό το δείπνο είναι καλύτερο από εκείνο που θα γινόταν με τα έξοδα ενός μόνο ανθρώπου (και άλλοι, όπως ο Αριστοφάνης, ο Ευριπίδης και ο Πλάτωνας, έχουν την αντίληψη ότι στο πλήθος ενυπάρχει αυξημένη σοφία). γ. Το άλλο παράδειγμα είναι σχετικό με την κρίση των δραματικών αγώνων στην αρχαία Αθήνα: από έναν μακρότατο κατάλογο Αθηναίων πολιτών εκλέγονταν με κλήρο δέκα κριτές, ο καθένας από τους οποίους έγραφε την κρίση του σε πινακίδα από τις κρίσεις που καταγράφονταν στις πέντε από τις δέκα πινακίδες προέκυπτε το αποτέλεσμα της κρίσης (αυτοί βέβαια δεν ήταν «ειδικοί», με ιδιαίτερη καλλιέργεια). Έτσι, η τελική κρίση εξέφραζε την γνώμη όλων των Αθηναίων θεατών. Όταν λοιπόν κυβερνούν οι πολλοί, είναι σαν έναν άνθρωπο με πολλά χέρια, πόδια κ.λ.π., σαν συνδαιτυμόνες που συνεισφέρουν όλοι για το κοινό δείπνο και σαν τους κριτές των δραματικών αγώνων. Καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης Η αρετή παρουσιάζεται από τον Αριστοτέλη σαν να είναι ένα ανοιχτό πεδίο, στο οποίο ο καθένας μπορεί να ανήκει και να αποκτά ένα μόριό της. Το ίδιο και η φρόνηση. Αυτό μας θυμίζει το λόγο του Ηράκλειτου, ότι ο «λόγος» είναι κοινός, όσο και αν πολλοί ζουν και συμπεριφέρονται σαν να κατέχουν ιδιωτικά τη φρόνηση, κάτι που κατά τον Ηράκλειτο είναι μωρία. Και με ανάλογη βέβαια αρετή και εξυπνάδα Εδώ παρουσιάζεται η συμπυκνωμένη αρετή και εξυπνάδα (φρόνηση) ως ιδιότητα και κτήμα ενός ενιαίου συλλογικού σώματος, όπως είναι μια δημοκρατικά συγκροτημένη συνέλευση των πολιτών.