ΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ. του Μιχάλη Κουβελά

Transcript

1 ΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ του Μιχάλη Κουβελά Για τη ιαλεκτική Ψυχολογία ο νους δεν είναι [...] κάτι που βρίσκεται έξω από τη φύση, [...] είναι ένα µέρος της φύσης, άµεσα συνδεόµενο µε τις λειτουργίες της ανώτερα οργανωµένης ύλης, του εγκεφάλου µας. Όπως όλη η άλλη φύση, [ο νους] δεν δηµιουργήθηκε, αλλά προέκυψε µέσα από µια διαδικασία ανάπτυξης. Vygotsky ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από τη φιλοσοφία στην ψυχολογία Μερικές βασικές έννοιες Βάση και εποικοδόµηµα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ 1.1. Αρχαιότητα 1.2. Φεουδαρχία 1.3. Αναγέννηση Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ 2.1. Η γέννηση της ψυχολογίας 2.2. Η ψυχολογία ανεξάρτητη πειραµατική επιστήµη 2.3. Οι κύριες ψυχολογικές σχολές του 19 ου και του 20 ου αιώνα Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ 3.1. Η εµφάνιση της κρίσης 3.2. Η ανάλυση της κρίσης 3.3. Η κρίση συνεχίζεται στην αστική ψυχολογία ΜΕΡΟΣ Β Η ΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΙΑΛΕΚΤΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 4.1. Οι προϋποθέσεις 4.2. Το πρόβληµα της µεθοδολογίας 4.3. Σκοπός και στόχοι, αρχές και βασικές θέσεις 1

2 Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΨΥΧΙΣΜΟΥ 5.1. Η γέννηση του ψυχισµού 5.2. Ο ανθρώπινος ψυχισµός 5.3. Οι έννοιες της δραστηριότητας και της πρακτικής 5.4. Η σχέση υποκειµένου-αντικειµένου στη διαδικασία της γνώσης Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΥΣΗ 6.1. Η έννοια της εσωτερίκευσης 6.2. Η διαδικασία της εσωτερίκευσης 6.3. Οι µετασχηµατισµοί κατά την εσωτερίκευση 6.4. Ο ρόλος της οµιλίας Η ΣΥΝΕΙ ΗΣΗ 7.1. Η ουσία της συνείδησης 7.2. Η έννοια του ασυνείδητου 7.3. Συστηµική ανάλυση της συνείδησης 7.4. Ο ρόλος των σηµείων στη διαµόρφωση της συνείδησης 7.5. Αντικειµενικό και προσωπικό νόηµα Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ 8.1. Η έννοια της προσωπικότητας 8.2. Η δοµή της προσωπικότητας 8.3. Η δυναµική της προσωπικότητας Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ 9.1. Τα επίπεδα οργάνωσης της ύλης 9.2. Λειτουργικά συστήµατα και λειτουργικά όργανα 9.3. υνατότητες και ικανότητες 9.4. Ο εντοπισµός των πνευµατικών λειτουργιών 9.5. Η ενότητα κοινωνικού-ατοµικού ΜΕΡΟΣ Γ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙ ΙΟΥ ΤΑ ΣΤΑ ΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ο ιστορικός χαρακτήρας των σταδίων Οι κινητήριες δυνάµεις των αλλαγών Ο ρόλος της επικοινωνίας Η ΖΩΝΗ ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟ ΠΑΙ ΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙ Ι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ : ιαλεκτικοί ψυχολόγοι Βιβλιογραφία 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ιαλεκτική Ψυχολογία, δηλαδή η ψυχολογική θεωρία που βασίζεται στο διαλεκτικό υλισµό, λίγο είναι γνωστή στην Ελλάδα, ακόµη και σε ψυχολόγους και εκπαιδευτικούς. Οι λόγοι είναι πολλοί ανάµεσά τους και η έλλειψη επαρκούς βιβλιογραφίας στη γλώσσα µας. Με το παρόν βιβλίο επιδιώκουµε να καλύψουµε σε κάποιο βαθµό αυτό το κενό, να δώσουµε µια συνοπτική εικόνα των αρχών και της µεθοδολογίας της ιαλεκτικής Ψυχολογίας, να δείξουµε σε τι διαφέρει από τις σχολές της αστικής ψυχολογίας, αλλά και πώς συνδέεται µαζί τους. Προσπαθούµε επίσης να δείξουµε πώς συναρτάται η ανάπτυξη της ψυχολογικής σκέψης µε την ανάπτυξη της κοινωνίας, το γιατί και πώς γεννήθηκαν ορισµένες επιστηµονικές αντιλήψεις. Με άλλα λόγια, να δείξουµε ότι η ανάπτυξη της επιστηµονικής σκέψης ακολουθεί ορισµένες νοµοτέλειες, ότι οι ψυχολογικές θεωρίες, ως µέρος του ιδεολογικού εποικοδοµήµατος, συνδέονται, έµµεσα πάντοτε, µε τις εκάστοτε ισχύουσες παραγωγικές σχέσεις, δηλαδή την κοινωνική βάση. Στη χώρα µας δεν διδάσκεται η διαλεκτική και ο διαλεκτικός υλισµός, πράγµα πολύ φυσικό, δεδοµένου ότι η γνώση τους δεν θα εξυπηρετούσε το σκοπό και τους στόχους του εκπαιδευτικού µας συστήµατος. Υποθέτουµε λοιπόν, ότι πολλοί αναγνώστες δεν θα είναι εξοικειωµένοι µε όρους όπως διαλεκτική, αντίθεση, κτλ. Για να αντιµετωπίσουµε στο µέτρο του δυνατού το πρόβληµα αυτό, εκθέτουµε µε συντοµία στην εισαγωγή ορισµένες βασικές έννοιες, απαραίτητες για την κατανόηση του περιεχοµένου του βιβλίου, και παραθέτουµε, σε υποσηµειώσεις στα κεφάλαια που ακολουθούν, τους ορισµούς αρκετών όρων. Είναι αυτονόητο, ότι όλοι οι ορισµοί αντανακλούν τη διαλεκτική-υλιστική τοποθέτηση απέναντι στα φαινόµενα που διαπραγµατεύονται. Η ύλη του βιβλίου έχει διαταχθεί έτσι, ώστε ο αναγνώστης να προχωρήσει οµαλά από τις βασικές στις παράγωγες έννοιες, και χωρίζεται σε τρία µερη. Στο πρώτο, εκτίθεται η ιστορική πορεία ανάπτυξης της ψυχολογίας, που στα τέλη του 19 ου αιώνα κατέληξε σε κρίση. Στο δεύτερο, παρουσιάζονται οι κατηγορίες και η µεθοδολογία της διαλεκτικής ψυχολογίας, και η έξοδος από την κρίση µε τη διαµόρφωση µιας συνεπούς υλιστικής θεωρίας, που αποµυστικοποίησε τα ψυχικά φαινόµενα. Στο τρίτο, αναπτύσσονται ορισµένα θέµατα σχετικά µε την πνευµατική ανάπτυξη των παιδιών, όχι µόνο ως παραδείγµατα εφαρµογής, αλλά κυρίως, διότι η γενετική-ιστορική µελέτη της ανάπτυξης της προσωπικότητας αποκαλύπτει ανάγλυφα την ουσία των ψυχικών διαδικασιών. Τέλος, στο Παράρτηµα παρουσιάζονται συνοπτικά οι πιο γνωστοί διαλεκτικοί ψυχολόγοι. Τµήµατα του βιβλίου έχουν δηµοσιευτεί µε µορφή άρθρων στα περιοδικά Θέµατα Παιδείας, Γέφυρες και Τετράδια Ψυχιατρικής. 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από τη φιλοσοφία στην ψυχολογία Οι απόψεις των ψυχολόγων διαφέρουν σηµαντικά σε µια σειρά ζητήµατα, όπως τι είναι η ψυχολογία, ποιό είναι το πεδίο της έρευνάς της, ποιά είναι η ουσία του ανθρώπινου ψυχισµού, αν είναι δυνατόν να τη γνωρίσουµε, µε ποιές µεθόδους, κτλ. Το γεγονός αυτό δεν είναι αποτέλεσµα υποκειµενικών διαφορών στην κατανόηση των ψυχικών φαινοµένων. Οφείλεται στις διαφορετικές φιλοσοφικές βάσεις των ερευνητών που, αν και δεν είναι πάντοτε άµεσα ορατές, προσδιορίζουν τον τρόπο µε τον οποίο οι ίδιοι αντιµετωπίζουν και κατανοούν τα ψυχικά φαινόµενα. Η ψυχολογία δεν διαθέτει µια γενική µέθοδο για τη µελέτη και την εξήγηση του ψυχισµού. Μόνο στο φιλοσοφικό επίπεδο της ψυχολογικής γνώσης µπορεί να υπάρξει µια τέτοια µέθοδος, που µας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουµε τις πιο γενικές έννοιες και τις µεταξύ τους σχέσεις, όπως αντικείµενο-υποκείµενο, ύλησυνείδηση, και να αποκαλύψουµε την ουσία του ψυχισµού 1 (βλ. Ενότητα 3.2). Η φιλοσοφία ασκεί λειτουργία µεθοδολογίας της γνώσης και κοσµοθεωρητικής ερµηνείας των αποτελεσµάτων των άλλων επιστηµών. Έτσι πίσω από το σύστηµα των εννοιών της ψυχολογίας, βρίσκονται φιλοσοφικές παραδοχές. Όπως επεσήµανε ένας από τους θεµελιωτές της ιαλεκτικής Ψυχολογίας (Vygotsky, 1997-b:308) «Ο ψυχολόγος που φαντάζεται ότι η δουλειά του στο εργαστήριο µπορεί να τον οδηγήσει στη λύση των βασικών ερωτηµάτων της επιστήµης του, εξαπατά τον εαυτό του, διότι αυτά ανήκουν στη φιλοσοφία». 2 Η σχέση ανάµεσα στη φιλοσοφία και στην ψυχολογία είναι αµφίδροµη. Ενώ η φιλοσοφία βρίσκεται στη βάση των ψυχολογικών αντιλήψεων και θεωριών, η ψυχολογία, όπως και κάθε επιστήµη, επιδρά µε τις ανακαλύψεις της στη φιλοσοφική κατανόηση της ανάπτυξης του κόσµου. Το βασικό πρόβληµα της φιλοσοφίας είναι η σχέση του πνευµατικού προς το υλικό γενικά, τι θεωρείται υλικό και τι πνευµατικό, και αν η ανθρώπινη συνείδηση µπορεί να γνωρίσει τον κόσµο. εν πρόκειται εδώ για τη σχέση συνείδησης εγκεφάλου (αυτό το πρόβληµα λύνεται συγκεκριµένα στο επιστηµονικό επίπεδο µε τις κοινές προσπάθειες της ψυχολογίας και της φυσιολογίας του εγκεφάλου), αλλά για τη σχέση συνείδησης φύσης, συνείδησης εξωτερικού κόσµου, συνείδησης αντικειµενικής πραγµατικότητας (Ilienkov, 1988:34). Από την απάντηση σ αυτό το πρόβληµα εξαρτάται η προσέγγιση όλων των άλλων φιλοσοφικών προβληµάτων (της µεθόδου, του κριτηρίου της αλήθειας, των κινητήριων δυνάµεων της ανάπτυξης, κτλ), καθώς και η κοσµοαντίληψη στην οποία στηρίζονται οι επιστηµονικές θεωρίες. Κάθε φιλοσοφικό σύστηµα, ακόµη και αν δεν διατυπώνει άµεσα το βασικό πρόβληµα, παίρνει µια συγκεκριµένη θέση απέναντι σ αυτό. Από την αρχαιότητα, ανάλογα µε το περιεχόµενο αυτής της θέσης διαµορφώθηκαν δυο αντίθετα φιλοσοφικά ρεύµατα ο υλισµός και ο ιδεαλισµός. Ο υλισµός θεωρεί την ύλη ως πρωταρχική και το πνεύµα ως παράγωγο, τονίζοντας 1 Οι όροι «ψυχισµός» και «ψυχή», επιστηµονικά έχουν το ίδιο περιεχόµενο. Ο δεύτερος όµως, έχει συνδεθεί στην καθηµερινή χρήση µε το θρησκευτικό µυστικισµό. 2 Αρκετοί επιστήµονες δεν κατανοούν ότι η ψυχολογία έχει φιλοσοφικές βάσεις (O Connor, 1969:189). Οι θετικιστές, για παράδειγµα, αποσυνδέουν τη γνώση από την ιδεολογία και φαντάζονται ότι µπορεί να υπάρξει «ουδέτερη», «καθαρή» γνώση. 4

5 ταυτόχρονα την ενότητά τους. Θεωρεί ότι ο κόσµος είναι άπειρος στο χώρο και στο χρόνο, αδηµιούργητος, και γνώσιµος από τον άνθρωπο. Αντίθετα, ο ιδεαλισµός θεωρεί ως πρωταρχικό το πνεύµα, και την ύλη ως παράγωγο. Πλησιάζει έτσι στα δόγµατα της θρησκείας για το πεπερασµένο του κόσµου στο χώρο και το χρόνο, και για τη δηµιουργία του από κάποια υπερφυσική δύναµη. 3 Κατά κανόνα υποστηρίζει το µη γνώσιµο του κόσµου από τον άνθρωπο. 4 Μια «νοθευµένη» µορφή ιδεαλισµού είναι ο δυϊσµός, που σε αντίθεση από το µονισµό (υλιστικό ή ιδεαλιστικό), θεωρεί την ύλη και το πνεύµα ως δυο ισοδύναµες πρώτες αρχές. Συχνά η τάση αυτή προκύπτει από προσπάθειες συµβιβασµού του υλισµού και του ιδεαλισµού, αλλά τελικά ο δυϊστικός διαχωρισµός της συνείδησης από την ύλη οδηγεί στον ιδεαλισµό. Ο δυϊσµός αποτελεί τη φιλοσοφική βάση της ψυχολογικής θεωρίας του ψυχοφυσικού παραλληλισµού (βλ. Ενότητα 2.1). Ιστορικά αναπτύχθηκαν δυο αντίθετες µέθοδοι σκέψης, που σήµερα τις αποκαλούµε µεταφυσική και διαλεκτική. Η µεταφυσική θεωρεί τα αντικείµενα και τα φαινόµενα ως αναλλοίωτα και ανεξάρτητα µεταξύ τους, βλέπει την ανάπτυξη ως ποσοτική και όχι ως ποιοτική µεταβολή, και κατασκευάζει ένα στατικό κοσµοείδωλο. Η διαλεκτική κατανοεί τον κόσµο στη διαρκή του κίνηση και ποιοτική αλλαγή, στο µετασχηµατισµό και την ανάπτυξη των πάντων, και ερευνά τις γενικές σχέσεις που διέπουν την ανάπτυξη. Επιδιώκει να ανακαλύψει την αιτία της κίνησης, δηλαδή τις αντιτιθέµενες τάσεις που διέπουν τα φαινόµενα. Η διαλεκτική σκέψη αναπτύσσεται και εµπλουτίζεται και η ίδια σε ενότητα µε την κοινωνική πρακτική, µε τις αναπτυσσόµενες ανάγκες της επιστήµης και του πολιτισµού. 5 Η διαλεκτική ως επιστήµη και µεθοδολογία, έχει µακρά ιστορία, που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της εισαγωγής (βλ. Μπιτσάκη, 2003). Εδώ, αρκεί να επισηµάνουµε ότι ο άνθρωπος, ερευνώντας την αντικειµενική πραγµατικότητα (τον κόσµο), πρώτα ξεχώρισε τις πιο απλές και φανερές σχέσεις των πραγµάτων και φαινοµένων, πρώτα εντόπισε τα σχετικά σταθερά χαρακτηριστικά τους, και αργότερα στράφηκε προς τη µελέτη της αλλαγής, της ανάπτυξης των υλικών συστηµάτων. Η σκέψη των ανθρώπων δοµήθηκε αρχικά στη βάση της ταυτότητας των πραγµάτων (ο σπόρος είναι σπόρος και όχι κάτι άλλο) και έδωσε στις έννοιες στατικό και απόλυτο χαρακτήρα. Πολύ αργότερα, άρχισε να χειρίζεται τις έννοιες ως αντιφατικές και µεταβαλλόµενες, που αντανακλούν την ανάπτυξη των πραγµάτων και των 3 Ο Giordano Bruno ( ) κάηκε στην πυρά της χριστιανικής εκκλησίας, διότι υποστήριξε ότι το Σύµπαν είναι άπειρο και περιέχει άπειρους ήλιους. 4 Ο ιδεαλισµός δεν οφείλεται σε αφέλεια πολλοί ιδεαλιστές φιλόσοφοι ήταν µεγαλοφυΐες. Έχει επιστηµολογικές (γνωσιολογικές) και κοινωνικές ρίζες. Η ίδια η διαδικασία της γνωστικής δραστηριότητας περιέχει τη δυνατότητα απόσπασης της σκέψης από την πραγµατικότητα, και την είσοδο σε φανταστικό πεδίο, όπου αναπόφευκτα ο ερευνητής ακολουθεί λάθος δρόµο. Για παράδειγµα, ένας σοφός πεθαίνει, αλλά η σοφ ία του διατηρ είται στο σύστηµα του πολιτισµού ως κάτι υπερπροσωπικό. Έχοντας διαχωρίστεί από το άτοµο, η σοφία φθάνει να θεωρείται σαν κάτι που υπάρχει απόλυτα. Η πλάνη αρχίζει εκεί όπου το σχετικό εκλαµβάνεται ως απόλυτο. Έτσι ο ιδεαλισµός διαµορφώνεται από την αντίληψη ότι η ιδέα ενός αντικειµένου δεν είναι αντανάκλαση του πραγµατικού αντικειµένου στο νου του ανθρώπου, αλλά προϋπάρχει (Πλάτων). Ο ιδεαλισµός συνίσταται στη µονόπλευρη θεώρηση και απολυτοποίηση ορισµένων χαρακτηριστικών και πλευρών της γνώσης, και στην απόσπάσή τους από την ύλη και τη φύση. Έτσι, «η νόηση αποκόβεται από την αντικειµενική πραγµατικότητα και απεικονίζεται σαν αυτοπαραγόµενη» (Vazioulin, 1988:26). 5 Η διαλεκτική και η µεταφυσική αντιµετωπίζουν µε ριζικά διαφορετικό τρόπο τις αντιθέσεις που αναπόφευκτα εµφανίζονται στην ανάπτυξη της θεωρητικής γνώσης. Η µεταφυσική ερµηνεύει τη λογική αντίθεση σαν ένα υποκειµενικό φάντασµα που δυστυχώς επανέρχεται στη σκέψη εξαιτίας των ατελειών της τελευταίας. Η διαλεκτική θεωρεί τη λογική αντίθεση ως την αναγκαία µορφή της ανάπτυξης της σκέψης, της µετάβασης από την άγνοια στη γνώση, από την αφηρηµένη στη συγκεκριµένη αντανάκλαση του αντικειµένου στη σκέψη (Ilienkov, 1982: Ch.5.2). 5

6 φαινοµένων (ο σπόρος κλείνει µέσα του τη δυνατότητα µετασχηµατισµού σε φυτό). ιαπίστωσε ότι τα πράγµατα δεν είναι µόνο ίδια µε τον εαυτό τους, αλλά και διαφορετικά από τον εαυτό τους. Στην εποχή µας, κάθε µαθητής Λυκείου γνωρίζει ότι τα φωτόνια άλλοτε εκδηλώνουν σωµατιακές ιδιότητες και άλλοτε κυµατικές (γι αυτό και ονοµάζονται κυµατοσωµάτια). Πιο παλιά όµως, δεν ήταν εύκολο να δεχθεί κανείς ότι κάποιο αντικείµενο µπορούσε να είναι κάτι, και συγχρόνως κάτι διαφορετικό. 6 Ο µεταφυσικός τρόπος σκέψης δεν ακολουθείται µόνο από ιδεαλιστές, αλλά και από υλιστές (απλοϊκός υλισµός). Η διαλεκτική παλι, ενώ αποτελεί την επιστηµονική µέθοδο του σύγχρονου υλισµού, αναπτύχθηκε και από ιδεαλιστές φιλόσοφους (Πλάτων, Leibnitz), µε τελευταίο τους και κορυφαίο τον Hegel ( ). Ο υλισµός από την αρχαιότητα στηρίζεται στις επιστήµες και αναπτύσσεται µαζί τους, πράγµα που αντανακλάται στα στάδια της ιστορικής του πορείας. Χρειάστηκε αιώνες για να απαγκιστρωθεί από τη µεταφυσική αντιµετώπιση των κοινωνικών και ψυχικών φαινοµένων, και να συνδυαστεί µε τη διαλεκτική. Ο διαλεκτικός υλισµός αποτελεί το σύγχρονο στάδιο της ιστορικής ανάπτυξης του υλισµού, και εξετάζει τους πιο γενικούς νόµους που διέπουν την ανάπτυξη στη φύση, την κοινωνία και τη νόηση. Σε αντιστοιχία µε τα φιλοσοφικά ρεύµατα, οι ψυχολογικές σχολές χωρίζονται σε αυτές που οικοδοµούνται σε υλιστικές ή σε ιδεαλιστικές βάσεις. Το πρόβληµα της σχέσης του ψυχικού και του φυσικού αποτέλεσε µέτωπο πάλης του υλισµού και του ιδεαλισµού σε όλη την ιστορία της ψυχολογίας και καθόρισε την εξέλιξή της. 7 Οι υλιστές βλέπουν την ψυχή ως εκδήλωση συγκεκριµένων λειτουργιών του σώµατος, ενώ οι ιδεαλιστές ως υπερφυσική δύναµη. Η ψυχή, για τη θρησκεία, και την ιδεαλιστική φιλοσοφία και ψυχολογία, είναι µια άυλη οντότητα ανεξάρτητη από το σώµα. Οι σύγχρονοι συνεπείς υλιστές βασίζονται στη διαλεκτική µέθοδο και ερευνούν τα φαινόµενα στην πορεία της γέννησης και ανάπτυξής τους, ενώ οι µεταφυσικοί υλιστές, χωρίς να το καταλαβαίνουν, κάνουν υποχωρήσεις στον ιδεαλισµό ανάγοντας τα ψυχικά φαινόµενα σε νευρολογικά. Ο κατ αρχήν υλιστικός προσανατολισµός των τελευταίων δεν διασφαλίζει και τη µέχρι τέλους υλιστική αντιµετώπιση των ψυχικών φαινοµένων. Ο απλοϊκός υλισµός προσπαθεί να κλείσει την πόρτα στον ιδεαλισµό, αλλά η µεταφυσική µέθοδος του επιτρέπει να µπει από το παράθυρο. Στην εποχή µας η πάλη υλισµού-ιδεαλισµού στο πεδίο της ψυχολογίας εκδηλώνεται ως αντιπαράθεση ανάµεσα στη ιαλεκτική Ψυχολογία και τις ποικιλώνυµες σχολές της µεταφυσικής (σήµερα αστικής) ψυχολογίας, οι οποίες παρά τις διαφορές τους βασίζονται στον ιδεαλισµό άµεσα, ή έµµεσα µε γέφυρα το µεταφυσικό υλισµό. Η ιαλεκτική Ψυχολογία διαφέρει από τις αστικές ψυχολογικές σχολές, τόσο στην αντίληψη για τη φύση του ανθρώπου, όσο και στους σκοπούς της έρευνας. Η ιαλεκτική Ψυχολογία αποτελεί τη διαλεκτική συνέχεια της αστικής προ- µαρξιστικής ψυχολογίας, µε την έννοια ότι γεννήθηκε από αυτή, και ταυτόχρονα 6 Ακόµη και διάσηµοι µη-διαλεκτικοί φυσικοί, δεν µπορούν να κατανοήσουν ότι πίσω από τις δυο αντίθετες πειραµατικές εικόνες βρίσκεται µια ενότητα της αντικειµενικής πραγµατικότητας. Ο Heisenberg δήλωνε ότι «ένα πράγµα δεν µπορεί ταυτόχρονα να είναι σωµάτιο και κύµα» (Μπιτσάκης, 2002:288). 7 Πολύ συχνά, το γεγονός αυτό δεν συνειδητοποιείται από τους επιστήµονες. Ο ιδεαλιστής Wundt, για παράδειγµα, πίστευ ε ότι η πειραµατική ψυ χολογία βρ ίσκεται έξω από την αντιπαρ άθεση υλισµούιδεαλισµού. 6

7 αποτελεί την άρνήσή της. Πρόκειται για ένα ποιοτικά νέο στάδιο στην ανάπτυξη της ψυχολογικής σκέψης. Η αντιπαράθεση στο επίπεδο αρχών, µεθόδων και ερµηνείας των φαινοµένων δεν συνεπάγεται την απόρριψη των συγκεκριµένων ανακαλύψεων της αστικής επιστήµης. Αντίθετα, η ιαλεκτική Ψυχολογία τις αξιοποιεί τοποθετώντας τις σε νέα θεωρητική και µεθοδολογική βάση. Από την πλευρά της, η αστική ψυχολογία αναγνωρίζει, και σε ένα βαθµό αξιοποιεί τις επιτυχίες της ιαλεκτικής Ψυχολογίας, προσπαθώντας όµως να τις αποκόψει από τη φιλοσοφικήθεωρητική βάση τους, δηλαδή το διαλεκτικό και ιστορικό υλισµό. 8 Σε κάθε πεδίο γνώσης οι κατηγορίες, οι πιο γενικές έννοιες, αποτελούν το κύριο µεθοδολογικό εργαλείο της επιστηµονικής έρευνας. εν είναι αυθαίρετα κατασκευάσµατα, αλλά έκφραση των αντικειµενικών σχέσεων που υπάρχουν στη φύση, την κοινωνία και τη νόηση. Γι αυτό και η αντιπαράθεση ανάµεσα στις ψυχολογικές σχολές, εστιάζεται στο σύστηµα των επιστηµονικών κατηγοριών. Τα κύρια ζητήµατα στα οποία εκδηλώνεται είναι η φύση της ψυχής, η ανάπτυξή της και οι νόµοι που τη διέπουν, η σχέση βιολογικού-κοινωνικού, η σχέση κοινωνικούατοµικού, οι έννοιες της συνείδησης και της προσωπικότητας, καθώς και οι αρχές και οι µέθοδοι της επιστηµονικής έρευνας. Η ιαλεκτική Ψυχολογία, από την γέννησή της στις δεκαετίες , βρέθηκε αντιµέτωπη µε ολόκληρη την αστική επιστήµη, πράγµα που αντανακλά από τη µια πλευρά τις διαφορετικές φιλοσοφικές και µεθοδολογικές αρχές, και από την άλλη το γεγονός ότι «στο σύγχρονο κόσµο η ψυχολογία εκπληρώνει µια ιδεολογική λειτουργία, και υπηρετεί ταξικά συµφέροντα» (Leontiev, χ.χ.:19). 9 Η διαφορά της ιαλεκτικής Ψυχολογίας από τις αστικές σχολές δεν βρίσκεται µόνο στο ζήτηµα της µεθοδολογίας. Ο σκοπός της ψυχολογίας δεν είναι απλά γνωσιακός, αλλά συνδέεται µε την κοινωνική πρακτική. Η ιαλεκτική Ψυχολογία συνδέθηκε από τη γέννησή της µε τη διαµόρφωση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. 10 «Η θεωρία [για τους σοβιετικούς ψυχολόγους] ήταν το µέσο, και όχι ο σκοπός. Ηθελαν όλοι τους να προσφέρουν στη µεγάλη µεταµόρφωση που γινόταν» (Levitin, 1988:11). Κι αυτό απαιτούσε «µια ψυχολογία που να έχει εφαρµογή σε πραγµατικούς ανθρώπους, όπως ζουν τη ζωή τους, και όχι µια νοητική αφαίρεση µέσα στο εργαστήριο» (Luria, 1994:22). Μερικές βασικές έννοιες Σηµείο εκκίνησης της ιαλεκτικής Ψυχολογίας αποτελεί η φιλοσοφική κατηγορία της ύλης, ως κάθε τι που υπάρχει αντικειµενικά, ανεξάρτητα από το αν οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ή όχι την ύπαρξή του. Η κατηγορία της ύλης είναι µια αφαίρεση από τις ποιοτικές διαφορές των αντικειµένων. Όλα τα αντικείµενα 8 Σε µεταφράσεις έργων του Vygotsky στα αγγλικά αφαιρέθηκαν ακόµη και οι αναφορές στους Marx, Engels, Plechanov ( αφέρµος, 2002:15). Ο Collins (2002) επισηµαίνει ότι αποκρύπτεται το γεγονός ότι ολόκληρη η έρευνα του Vygotsky βασίστηκε στις αρχές του ιστορικού υλισµού, η δε παρουσίαση του έργου του στη ύση γίνεται µε «κάπως διαστρεβλωµένο τρόπο». Σε φιλοσοφικό λεξικό (1998), του πανεπιστηµίου του Cambridge, ο όρος «διαλεκτική» εξαντλείται στην ένδειξη «βλ. Σωκράτης» (Metlov, 2005). 9 Ολες οι θεωρίες βασίζονται σε κάποια κοσµοαντίληψη, που αναπόφευκτα περιλαµβάνει και την τοποθέτηση των επιστηµόνων, συνειδητή ή µη, σε σχέση µε τον ταξικό ανταγωνισµό. Το φαινόµενο αυτό εµφανίζεται ιδιαίτερα έντονο στις επιστήµες που έχουν ως αντικείµενό τους τον άνθρωπο, δηλαδή την ίδια την κοινωνία. 10 Η µετέπειτα ανατροπή των σοσιαλιστικών παραγωγικών σχέσεων σε µια σειρά χώρες δεν αναιρεί τον κοινωνικό προσανατολισµό της ιαλεκτικής Ψυχολογίας. 7

8 εντάσσονται ως σωµατικές υπάρξεις σ αυτή την έννοια (Engels, 1997:232). Έτσι, υλική υπόσταση έχουν και όλα τα πεδία (ηλεκτροµαγνητικό, βαρυτικό, ασθενές, ισχυρό). 11 Ο χώρος, ο χρόνος και η κίνηση κατανοούνται ως µορφές ύπαρξης της ύλης. 12 Η τετράδα ύλη-κίνηση-χώρος-χρόνος είναι αδιάσπαστη, δηλαδή δεν µπορεί να υπάρξει ένα από αυτά χωρίς τα υπόλοιπα (π.χ. δεν έχει νόηµα ο χρόνος χωρίς ύλη σε κίνηση στο χώρο). Η ύλη οργανώνεται σε µια ατελείωτη ποικιλία συστηµάτων, που βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και αλληλεπιδρούν (άτοµα, µόρια, οργανισµοί, γαλαξίες, κτλ). Η έννοια της κίνησης δεν περιορίζεται στη µηχανική µετατόπιση, αλλά περιλαµβάνει κάθε αλλαγή γενικά. Η αλληλεπίδραση των υλικών συστηµάτων (π.χ. παγκόσµια έλξη, χηµικές αντιδράσεις, ανταλλαγή της ύλης, κοινωνική δραστηριότητα) εκφράζει τις αµοιβαίες σχέσεις τους. Η αλληλεπίδραση δεν είναι κάτι το εξωτερικό, ή επακόλουθο της ύλης. εν έχουµε πρώτα τα υλικά συστήµατα και κατόπιν την αλληλεπίδραση. Οι κατηγορίες «αντικείµενα» και «σχέσεις ανάµεσα στα αντικείµενα» είναι αδιαχώριστες. Η αλληλεπίδραση της ύλης εκδηλώνεται στην κίνησή της. Τα πιο απλά γνωστά υλικά συστήµατα είναι τα λεγόµενα «στοιχειώδη σωµάτια», και τα πιο σύνθετα, ο ανθρώπινος εγκέφαλος και η ανθρώπινη κοινωνία. Η έννοια της κοινωνίας καλύπτει όχι µόνο τους ανθρώπους που ζουν σήµερα και τις µεταξύ τους σχέσεις, αλλά όλες τις προηγούµενες και επόµενες γενεές, όλη την ανθρωπότητα στην ιστορία και την προοπτική της. Η έννοια του υλικού συστήµατος περιλαµβάνει όχι µόνο τη σύνθεση του όλου και τη διάταξη των µερών του, αλλά και τις σχέσεις (αλληλεπίδραση) ανάµεσα στα στοιχεία του. Το σύνολο αυτών των σχέσεων προσδιορίζει τις ιδιότητες του συστήµατος, που είναι διαφορετικές από τις ιδιότητες των στοιχείων που το απαρτίζουν. Με άλλα λόγια, το σύστηµα δεν είναι άθροισµα στοιχείων. Όπως επισηµαίνει ο Bertalanffy, «Συχνά νοµίζουµε ότι επειδή µελετήσαµε το ένα, γνωρίζουµε τα πάντα για το δυο, διότι ένα και ένα κάνουν δυο. Ξεχνάµε ότι πρέπει να µελετήσουµε το και» (Engelhardt, 1989:102). Η κοινωνία, για παράδειγµα, δεν είναι άθροισµα ατόµων, και οι νόµοι που διέπουν την ανάπτυξή της δεν ταυτίζονται µε τους νόµους ανάπτυξης του ατόµου. 13 Κάθε σύστηµα είναι πεπερασµένο στο χώρο και στο χρόνο, και περνά από τα στάδια γέννησης, διαµόρφωσης, σταθερότητας και καταστροφής. Η δοµή (διάρθρωση) ενός υλικού συστήµατος είναι η εσωτερική του οργάνωση, δηλαδή ο τρόπος που ενώνονται και αλληλεπιδρούν τα µέρη του όλου, οι σχέσεις ανάµεσα στα στοιχεία του συστήµατος, καθώς και οι νόµοι (π.χ. βιολογικοί) 11 Παρά την απόδειξη της υλικότητας των πεδίων, στα σχολικά αλλά και σε πανεπιστηµιακά βιβλία εξακολουθούν να αναφέρουν τα πεδία σαν κάτι διαφορετικό από την ύλη, ενώ ταυτίζουν την ύλη µε την ουσία, δηλαδή µε µια µόνο µορφή της. 12 Ο φιλοσοφικός ιδεαλισµός θεωρεί ότι ο χώρος και ο χρόνος δεν είναι αντικειµενικές πραγµατικότητες, αλλά µορφές της ανθρώπινης σκέψης. Ο ενεργητισµός θεωρούσε ότι η ενέργεια υπάρχει από µόνη της, χωρίς υλικό φορέα. Οι αντιλήψεις αυτές επιβιώνουν και στην εποχή µας (νεοενεργητισµός). Αντίθετα ο διαλεκτικός υλισµός κατανοεί την ενέργεια ως µέτρο της κίνησης της ύλης. 13 Όχι µόνο οι ιδιότητες του συστήµατος διαφέρουν από αυτές των µερών του, αλλά και οι ιδιότητες των µερών (στοιχείων) προσδιορίζονται στα «οργανικά» συστήµατα, όπως τα βιολογικά ή τα κοινωνικά, από το όλο, δηλαδή από το σύστηµα. Τα στοιχεία ενός οργανικού όλου είναι προϊόντα της ανάπτυξής του, και δεν µπορούν να αποχωριστούν από το όλο σαν εξωτερικά ανεξάρτητα µέρη, χωρίς να ακυρωθεί η φύση τους (π.χ. αποκοπή µέλους από ζωντανό οργανισµό, ή αποκοπή του ατόµου από την κοινωνία). 8

9 που διέπουν αυτές τις σχέσεις. Η δοµή είναι πιο σταθερή από τις επί µέρους ιδιότητες του συστήµατος. Πηγή της κίνησης είναι οι εσωτερικές αντιθέσεις των υλικών συστηµάτων. Η αντίθεση, η κύρια κατηγορία της διαλεκτικής, κατανοείται ως η ενότητα των αντίθετων πλευρών των αντικειµένων και των φαινοµένων (σταθερό- µεταβαλλόµενο, ταυτότητα-διαφορά, ηρεµία-αλλαγή, αυτό που γεννιέται-αυτό που εξαφανίζεται, αρσενικό-θηλυκό, κτλ). Η µια πλευρά δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς την άλλη, όπως δεν µπορεί να υπάρξει και το όλο χωρίς τη σύνθεση των δυο πλευρών. Κάθε πλευρά της αντίθεσης καθορίζει το αντίθετό της, έτσι που κάθε µια περικλείει την άλλη, ως ένα άλλο του εαυτού της. Ο νόµος της ενότητας των αντιθέτων εκφράζει τον τρόπο ανάπτυξης του κόσµου. Την κίνηση µπορούµε να τη συλλάβουµε µόνο εξετάζοντας τις αντιφατικές πλευρές στην ενότητά τους. Μελετώντας τις µορφές κίνησης της ύλης (φυσική, χηµική, βιολογική, κοινωνική, σκέψη) γνωρίζουµε τις αντίστοιχες µορφές οργάνωσης της ύλης και τις κατατάσσουµε ιεραρχικά από τις απλούστερες προς τις πιο σύνθετες. Ανακαλύπτουµε τις αντικειµενικά υπάρχουσες σχέσεις που προσδιορίζουν την οργάνωση των υλικών συστηµάτων, και τις διατυπώνουµε ως νόµους κίνησης της ύλης (φυσικούς, χηµικούς, βιολογικούς, κοινωνικούς, νόµους της νόησης). Η νοµοτέλεια δεν κατανοείται τελεολογικά σαν κάτι το υπερφυσικό και αναπόφευκτο, κάτι σαν τη µοίρα, αλλά ως σύνδεση αιτίας και αποτελέσµατος. Η διαλεκτική αντίληψη για την ανάπτυξη προϋποθέτει τη µετάβαση σε µια νέα ποιότητα, ένα ποιοτικό άλµα, 14 ως αποτέλεσµα των εσωτερικών αντιθέσεων του συστήµατος. Κατά τη διαδικασία της ανάπτυξης εµφανίζονται επάνω στην αρχική δοµή άλλες ποιοτικά ανώτερες (π.χ. επάνω στη βιολογική αναπτύσσονται κοινωνικές ψυχολογικές δοµές). Η ανάπτυξη του υλικού συστήµατος περιλαµβάνει ένα σύνολο αλληλένδετων ποσοτικών και ποιοτικών διαρθρωτικών αλλαγών σε ορισµένη κατεύθυνση. ιαπιστώνουµε ότι, κατά την ιστορική εξέλιξη της ύλης, όσο πιο πολύπλοκη γίνεται η οργάνωσή της, τόσο πιο σύνθετη γίνεται και η µορφή κίνησης που τη χαρακτηρίζει. Κατά την ανάπτυξη από τα απλούστερα προς τα πιο πολύπλοκα υλικά συστήµατα (π.χ. από την ανόργανη ύλη στην οργανική, από τα ζώα στον άνθρωπο) πραγµατοποιούνται ποιοτικές αλλαγές στις σχέσεις των υλικών συστηµάτων. Αυτό το γεγονός το εκφράζουµε µε την έννοια των επιπέδων οργάνωσης της ύλης (βλ. Ενότητα 9.1). Σε κάθε επίπεδο αντιστοιχεί µια µορφή κίνησης της ύλης που ξεχωρίζει τη συγκεκριµένη µορφή οργάνωσης από τις υπόλοιπες, δηλαδή προσδιορίζει τον ιδιαίτερό της χαρακτήρα. Όταν εµφανίζεται µια νέα µορφή οργάνωσης της ύλης (στη βάση των µορφών που ήδη υπάρχουν), εµφανίζονται ταυτόχρονα και σε ενότητα µαζί της ποιοτικά νέες σχέσεις, δηλαδή νέοι νόµοι κίνησης της ύλης. Έτσι, για παράδειγµα, η εµφάνιση των έµβιων όντων έγινε µαζί και σε ενότητα µε την εµφάνιση των βιολογικών νόµων. Κάθε µορφή κίνησης της ύλης έχει τους δικούς της νόµους. Ενώ προϋποθέτει την ύπαρξη των κατώτερων µορφών (π.χ. η βιολογική προϋποθέτει τη χηµική και τη φυσική), δεν ανάγεται σ αυτές, δεν µπορεί δηλαδή να εξηγηθεί σαν ένας µηχανικός συνδυασµός τους. 14 Το ποιοτικό άλµα (διακοπή της συνέχειας) πραγµατοποιείται ως αποτέλεσµα ποσοτικών αλλαγών που προηγήθηκαν. Η έννοια του άλµατος δεν συνδέεται απαραίτητα µε το ρυθµό αλλαγής της ποιότητας. Μεθοδολογικά διακρίνοµε: (α) απότοµα άλµατα, όταν η παλιά ποιότητα αλλάζει µε µιας (π.χ. µετατροπή στοιχειώδους σωµάτιου σε άλλα, κοινωνική επανάσταση) και (β) βαθµιαία άλµατα, όταν ένα αντικείµενο, ή φαινόµενο, υφίσταται επί µέρους αλλαγές, µέχρι τελικά να µετασχηµατισθεί ως σύνολο (π.χ. εξέλιξη των ειδών). 9

10 Η αντανάκλαση είναι θεµελιακή γενική ιδιότητα της ύλης. Εκφράζει την ικανότητα των υλικών συστηµάτων να ανασχηµατίζονται εσωτερικά κάτω από τις εξωτερικές επιδράσεις και να αντιδρούν σ αυτές. Ανάλογα µε το επίπεδο οργάνωσης της ύλης η αντανάκλαση παίρνει διαφορετικές µορφές. Αν ρίξουµε οξύ επάνω σε µέταλλο, η αλλοίωση του µετάλλου αποτελεί παθητική αντανάκλαση της εξωτερικής επίδρασης το µέταλλο δεν µπορεί να αποφύγει το οξύ, δεν προσαρµόζεται προκειµένου να διατηρήσει την εσωτερική του διάρθρωση. Αντίθετα, η αντανάκλαση λέγεται ενεργητική, όταν το υλικό σύστηµα προσαρµόζεται στην επίδραση του περιβάλλοντος ή και αλλάζει το περιβάλλον για να διατηρηθεί η ύπαρξή του. Αυτό το κάνουν οι ζωντανοί οργανισµοί. Η ψυχική δραστηριότητα είναι µια µορφή ενεργητικής αντανάκλασης του κόσµου στον εγκέφαλο των ανώτερων ζώων και του ανθρώπου, που προέκυψε ως προϊόν (ιδιότητα) της οργάνωσης της ύλης σε κάποιο στάδιο της εξελικτικής της πορείας. Ο ψυχισµός, ως αντανάκλαση του εξωτερικού κόσµου, είναι γνώσιµος όπως και όλα τα άλλα φαινόµενα. Η θεωρία της αντανάκλασης είναι η βάση της θεωρίας της γνώσης του διαλεκτικού υλισµού και της ιαλεκτικής Ψυχολογίας, και έκανε δυνατή τη λύση των σπουδαιότερων ψυχολογικών και επιστηµολογικών προβληµάτων, όπως τη σχέση σκέψης-εγκέφαλου, αντικειµενικού-υποκειµενικού, αίσθησης-σκέψης κτλ. Η ιαλεκτική Ψυχολογία ξεκινά από το γεγονός ότι ο ψυχισµός είναι προϊόν ανάπτυξης της ύλης, και γι αυτό εξετάζει τα ψυχικά φαινόµενα στην ενότητα υλικούπνευµατικού. Θεωρεί ότι η ανθρώπινη κοινωνική πρακτική δραστηριότητα, είναι η κινητήρια δύναµη για την ανάπτυξη της ψυχικής αντανάκλασης στον άνθρωπο. Κατανοεί αυτή τη δραστηριότητα ως δυναµικό (δηλαδή συνεχώς µεταβαλλόµενο) σύστηµα αλληλεπίδρασης του υποκειµένου µε τον περιβάλλοντα κόσµο, µε σκοπό την αλλαγή του. Η ανθρώπινη ψυχή προσδιορίζεται κοινωνικά και ιστορικά. Η εισαγωγή της έννοιας της κοινωνικής πρακτικής δραστηριότητας (όχι της ατοµικής, αλλά του συνόλου της ανθρώπινης πρακτικής) είναι ένα από τα βασικά στοιχεία που διαφοροποιούν τη ιαλεκτική Ψυχολογία από τις αστικές σχολές. Στη βάση των αρχών της αιτιότητας και της ιστορικότητας η ιαλεκτική Ψυχολογία αναζητεί τις αντιθέσεις που οδηγούν στη γέννηση και στην ανάπτυξη κάθε φαινοµένου. Οι σχέσεις ανάµεσα στα ψυχικά φαινόµενα δεν θεωρούνται σταθερές, αλλά εξετάζονται στην αλλαγή τους, τόσο κατά την ιστορική εξέλιξη της κοινωνίας, όσο και κατά την ανάπτυξη του ατόµου στην πορεία της ζωής του. Η προέλευση της συνειδητής συµπεριφοράς βρίσκεται στις κοινωνικές σχέσεις του ατόµου. Η ψυχή του ατόµου αναδύεται κατά την οντογένεση 15 στη βάση της πρακτικής σχέσης του υποκειµένου µε τον εξωτερικό κόσµο, του οποίου το υποκείµενο αποτελεί ένα ενεργό µέρος. Η κοινωνία δεν θεωρείται σε αντιπαράθεση µε το άτοµο, όπως στην αστική ψυχολογία (από εδώ το άτοµο και από εκεί «οι άλλοι άνθρωποι»). Κάθε ψυχολογική ενέργεια του ατόµου εντάσσεται στο σύστηµα των κοινών δραστηριοτήτων του µε άλλους ανθρώπους. Ο άνθρωπος κατανοείται ως ο δηµιουργός της ιστορίας δεν είναι ένα παθητικό προϊόν του εξωτερικού περιβάλλοντος, αλλά ο ενεργός παράγοντας µετασχηµατισµού αυτού του περιβάλλοντος. 16 Το υποκείµενο αποκτά το ιδεατό 15 Η ανάπτυξη του κάθε ξεχωριστού οργανισµού, οι διαδοχικοί µετασχηµατισµοί που περνά ο οργανισµός στη διάρκεια της ζωής του. 16 Η µεταβολή του περιβάλλοντος πραγµατοποιείται βέβαια και σαν αποτέλεσµα των αµέτρητων αλληλεπιδράσεων των κάθε είδους υλικών συστηµάτων. Στην περίπτωση του ανθρώπου όµως ο µετασχηµατισµός του περιβάλλοντος γίνεται κυρίως συνειδητά και σκόπιµα. 10

11 επίπεδο δραστηριότητας µόνο κατακτώντας τις µορφές της κοινωνικής δραστηριότητας. Το ιδεατό αποκαλύπτεται ως µια πλευρά του πολιτισµού. Βάση και εποικοδόµηµα Είναι διαδοµένη η λανθασµένη αντίληψη, γεγονός που δεν οφείλεται µόνο σε άγνοια, ότι ο διαλεκτικός υλισµός υποστηρίζει την ευθύγραµµη και άµεση σύνδεση της οικονοµίας και της ιδεολογίας, µε άλλα λόγια ότι ανάγει τη δεύτερη στην πρώτη. Γι αυτό θεωρούµε απαραίτητο να διευκρινίσουµε της έννοιες της οικονοµικής βάσης και του ιδεολογικού εποικοδοµήµατος Η σύνδεση της πολιτικής οικονοµίας και της ψυχολογίας είναι µεν έµµεση, αλλά ουσιαστική. εν µπορούµε να κατανοήσουµε πλήρως τις ποικιλόµορφες σχέσεις που συνδέουν τους ανθρώπους, αν αγνοήσουµε τις παραγωγικές σχέσεις. Αυτές αποτελούν το πλαίσιο και το κύριο πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Σε κάθε κοινωνικο-οικονοµικό σχηµατισµό 17 οι άνθρωποι δηµιουργούν ορισµένες σχέσεις ανάµεσά τους, είτε σκόπιµα, είτε χωρίς να το επιδιώκουν και χωρίς να το συνειδητοποιούν. Οι παραγωγικές σχέσεις που αναπτύσσουν συνειδητά 18 κατά την παραγωγική διαδικασία (σχέσεις ιδιοκτησίας, παραγωγής, και διανοµής του κοινωνικού προϊόντος) αποτελούν την πρώτη κατηγορία σχέσεων. Οι σχέσεις αυτές ονοµάζονται βάση της κοινωνίας, διότι ο ρόλος τους είναι καθοριστικός για τη διατήρηση του συγκεκριµένου κοινωνικο-οικονοµικού σχηµατισµού. Σε µια δεύτερη κατηγορία εντάσσονται οι ιδεολογικές σχέσεις. Σχηµατικά αναφέρονται ως εποικοδόµηµα µε την έννοια ότι η διαµόρφωσή τους γίνεται µε δοσµένη την πρώτη κατηγορία σχέσεων, τη βάση. Το εποικοδόµηµα περιλαµβάνει το σύνολο των πνευµατικών φαινοµένων (σκέψεις, συναισθήµατα, ιδέες, θεωρίες, διδασκαλίες) των ανθρώπων, καθώς και τους θεσµούς και οργανισµούς (πολιτικούς, νοµικούς, θρησκευτικούς, επαγγελµατικούς, κτλ). Η σχέση ανάµεσα στο εποικοδόµηµα και τη βάση δεν είναι εξωτερική. εν πρόκειται για κάποια έτοιµη στατική βάση, πάνω στην οποία τοποθετείται ένα επίσης στατικό εποικοδόµηµα, που αλληλεπιδρά µηχανικά µε τη βάση. Το εποικοδόµηµα ιστορικά και γενετικά προέκυψε από τη βάση, αλλά από την στιγµή που άρχισε να διαµορφώνεται, επιδρά πάνω στη βάση, επηρεάζει την οικονοµική ανάπτυξη της κοινωνίας, και έχει µια σχετική ανεξαρτησία. Το εποικοδόµηµα δεν είναι ενιαίο στις ταξικές κοινωνίες χωρίζεται στο κυρίαρχο, που προσπαθεί να ενδυναµώσει και να διατηρήσει την υπάρχουσα βάση, και στο ταξικά ανταγωνιστικό του. Η προοδευτική ιδεολογία αγωνίζεται να ανατρέψει τη βάση που τη γέννησε και βοηθάει στη διαµόρφωση µιας νέας βάσης. Τα επιστηµονικά προβλήµατα, οι ιδέες, και οι θεωρίες, δεν είναι αυθόρµητες δηµιουργίες του νου, αλλά γεννιούνται και αλλάζουν κάτω από την επίδραση της κοινωνικής πρακτικής, των υλικών απαιτήσεων της κοινωνίας, δηλαδή τελικά της παραγωγικής διαδικασίας. Εκεί βρίσκονται σε τελευταία ανάλυση οι κινητήριες δυνάµεις της πνευµατικής ανάπτυξης. Οι κοινωνικές αντιθέσεις βρίσκουν την έκφρασή τους στο ιδεολογικό και επιστηµονικό επίπεδο. 17 Ιστορικά, κατά την ανάπτυξη της κοινωνίας, προέκυψαν οι εξής κοινωνικο-οικονοµικοί σχηµατισµοί: πρωτόγονος κοινοτικός, δουλοκτητικός, φεουδαρχικός, καπιταλιστικός, σοσιαλιστικός. 18 Ο εργάτης, για παράδειγµα, συνειδητά συµφωνεί µε τον εργοδότη τους όρους κάτω από τους οποίους θα διαθέσει την εργατική του δύναµη (χωρίς βέβαια να έχει δυνατότητα άλλης επιλογής). 11

12 Οι κοινωνικές συνθήκες άλλοτε εµποδίζουν και άλλοτε προωθούν την επιστηµονική έρευνα. Σε περιόδους πραγµατοποίησης αλµάτων στην κοινωνική ανάπτυξη δηµιουργούνται ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη των επιστηµών. Από την αρχαιότητα µέχρι την εποχή µας, πολλοί καταδιώχθηκαν για τις υλιστικές τους αντιλήψεις. Στην εποχή της Γαλλικής επανάστασης, όµως, οι υλιστές ιδεολόγοι της αστικής τάξης είχαν τη δυνατότητα να κάνουν ένα τεράστιο βήµα εµπρός απορρίπτοντας την άποψη ότι οι ψυχολογικές ποιότητες του ανθρώπου είναι έµφυτες. Στη Ρωσία επίσης, µετά τη σοσιαλιστική επανάσταση, δηµιουργήθηκαν συνθήκες που επέτρεψαν τη γρήγορη ανάπτυξη της ψυχολογικής έρευνας, σε αδιανόητη µέχρι τότε κατεύθυνση. Αντίθετα, στα χρόνια της «προσωπολατρίας» στη Σοβιετική Ένωση, η ανάπτυξη της ψυχολογικής σκέψης αντιµετώπισε µια σειρά εµπόδια (Petrovsky, 1990:365). 19 Κατά την τελευταία περίοδο ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης (δεκαετία του 1980), µεσα στο γενικότερο κλίµα ιδεολογικής σύγχυσης, σηµειώθηκε στη σοβιετική ψυχολογία διάδοση αντιδιαλεκτικών αντιλήψεων. 19 Ο όρος «προσωπολατρία» έχει καθιερωθεί, παρά το γεγονός ότι δεν εκφράζει την ουσία των αντιθέσεων της σοβιετικής κοινωνίας εκείνης της εποχής (βλ. Μπιτσάκη, 1991:242). 12

13 ΜΕΡΟΣ Α ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ 1.1. Αρχαιότητα Τα πρώτα ίχνη επιστηµονικής σκέψης σχετικά µε την ψυχική δραστηριότητα του ανθρώπου βρίσκονται στους αρχαίους πολιτισµούς της Ινδίας, Κίνας, Αιγύπτου, και Ελλάδας. Η συσσώρευση εργασιακής εµπειρίας είχε οδηγήσει στη βελτίωση των εργαλείων και στην ανάπτυξη νέων ικανοτήτων. Οι άνθρωποι είχαν κατορθώσει να αλλάξουν το περιβάλλον τους καλλιεργώντας τη γη, εξηµερώνοντας ζώα, κατασκευάζοντας κτίσµατα και αρδευτικά έργα. Τότε η εξάρτησή τους από τις δυνάµεις της φύσης µειώθηκε, και οι ίδιοι αισθάνονταν πιο ελεύθεροι απέναντί της, και απέναντι στις µυθικές θεότητες που την εκπροσωπούσαν. Το γενονός αυτό εκφράστηκε και στον τρόπο που ερµήνευσαν τον κόσµο. Εµφανίσθηκαν απόψεις, που καλυµµένα ή ανοιχτά, αµφισβήτησαν την απόλυτη εξάρτηση των ανθρώπων από τις θεότητες. Στα τέλη της 4 ης χιλιετίας π.χ. σε Αιγυπτιακό κείµενο αναφέρεται ότι οι θεοί παρέχουν τα αισθητήρια όργανα, αλλά ο άνθρωπος κατανοεί ανεξάρτητα τον κόσµο µέσω αυτών των οργάνων «που επικοινωνούν µε την καρδιά» (Yaroshevsky, 1990:19). Παρά τα θρησκευτικο-ηθικά ταµπού γεννήθηκε η πρώτη επιστηµονική γνώση, που βασιζόταν και στις προόδους της πρακτικής ιατρικής. Η διαδικασία ορθολογικοποίησης των µύθων αποτέλεσε µια ποιοτική αλλαγή στην ανάπτυξη της σκέψης. Στην Ελλάδα του 6 ου αιώνα π.χ., αρχικά στις ακτές της Μικράς Ασίας, πραγµατοποιήθηκαν σηµαντικές κοινωνικο-οικονοµικές αλλαγές, που δηµιούργησαν τις προϋποθέσεις για ανάπτυξη της ορθολογικής σκέψης. Η κοινότητα των φυλών αντικαταστάθηκε από τις πόλεις-κράτη, οι οποίες έγιναν βιοτεχνικά, εµπορικά, και πολιτισµικά κέντρα. 20 Οι ναυτικοί-έµποροι ήλθαν σε επαφή µε άλλους λαούς, αφοµοίωσαν καινούργιες γνώσεις και µεθόδους και τις ανέπτυξαν παραπέρα στη βάση των συνθηκών της χώρας τους. Οι νέες οικονοµικές και κοινωνικές σχέσεις βρήκαν την αντανάκλασή τους στο ιδεολογικό εποικοδόµηµα. ηµιουργήθηκε η ιδέα ότι ο κόσµος προκύπτει και αναπτύσσεται από φυσικές πρωταρχικές ουσίες. Η ζωή απελευθερώθηκε από την απόλυτη κυριαρχία µυθολογικών όντων που υπαγόρευαν τη θέλησή τους στον άνθρωπο και διαµόρφωναν τη µοίρα του. Μια τέτοια εξέλιξη δεν ήταν δυνατή στις χώρες της Ανατολής, όπου επικρατούσαν διαφορετικές κοινωνικο- 20 Η πόλη-κράτος προέκυψε από ένα πλέγµα αναγκών: σταθεροποίηση της ταξικής διαφοροποίησης (το κράτος εξασφάλιζε την υποταγή των δούλων και των φτωχών πολιτών), ρύθµιση των οικονοµικών σχέσεων, καθιέρωση κοινού ανταλλακτικού µέσου (νοµίσµατος), και οργάνωση των πολεµικών επιχειρήσεων. 13

14 οικονοµικές συνθήκες. Ο ιστορικός τύπος γνωσιακής δραστηριότητας και η γνώση που προέκυψε στην αρχαία Ανατολή αντιστοιχούν στο προ-επιστηµονικό στάδιο ανάπτυξης της νόησης (Kalinkin, 1988:44). Ο αυθόρµητος υλισµός 21 των διανοητών της εποχής εκδηλώθηκε σε διάφορες διδασκαλίες που θεωρούσαν ότι η ψυχή αποτελείται από κάποια βασική ουσία της φύσης (το νερό για το Θαλή, ο αέρας για τον Αναξιµένη, το «άπειρο» για τον Αναξίµανδρο, η φωτιά για τον Ηράκλειτο, τα άτοµα για το ηµόκριτο, ένας συνδυασµός τους για τον Εµπεδοκλή, ο διάπυρος αέρας για τους Στωϊκούς, κτλ). Η ψυχή θεωρούνταν µια υλική οντότητα, ένα µικρό τµήµα ή µια σπίθα από τη γενική ουσία του κόσµου. Ο Κινέζος Fan Zheng (6 ος -5 ος αι. π.χ.) υποστήριζε ότι «το σώµα είναι η ουσία του πνεύµατος και το πνεύµα είναι µια λειτουργία του σώµατος. Το πνεύµα είναι για την ουσία ό,τι η κόψη για το µαχαίρι [...] χωρίς κόψη δεν υπάρχει µαχαίρι και χωρίς µαχαίρι δεν υπάρχει κόψη. Κανείς δεν έχασε το µαχαίρι του και του έµεινε η κόψη. Πώς λοιπόν να υποθέσουµε ότι το σώµα πεθαίνει, αλλά το πνεύµα συνεχίζει να ζει;» (Yaroshevsky, 1990:27). ιαπιστώθηκε ότι η ψυχή συνδέεται µε τη ζωή του σώµατος και διατυπώθηκαν απόψεις που συνδέανε τη συνείδηση µε τη δραστηριότητα κάποιου κεντρικού οργάνου. Οι Κινέζοι ήδη από τον 8 ο αι π.χ. πίστευαν ότι οι σκέψεις έχουν έδρα την καρδιά, ενώ τα αισθήµατα το συκώτι. Ο ιατρός Αλκµαίων (6 ος αι. π.χ.), µελετώντας ανθρώπους µε τραύµατα στο κεφάλι, ανακάλυψε ότι η πνευµατική ζωή είναι µια λειτουργία του εγκεφάλου. Η ανακάλυψη αυτή αργότερα ξεχάστηκε και έτσι ο Εµπεδοκλής τον επόµενο αιώνα πίστευε ότι ο άνθρωπος σκέπτεται µε το αίµα. Αργότερα (3 ος αι π.χ.) ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος εντόπισαν πάλι τον εγκέφαλο ως το κεντρικό όργανο των ψυχικών φαινοµένων και ανακάλυψαν τα νεύρα. Ο Αριστοτέλης ( π.χ.) όµως πίστευε ότι κέντρο του ψυχισµού είναι η καρδιά. Τα ψυχικά φαινόµενα κατανοούνταν στη βάση της αρχής της αιτιότητας και των νόµων του υλικού κόσµου (Ηράκλειτος, Εµπεδοκλής, ηµόκριτος, Ιπποκράτης, Λουκρήτιος). ιατυπώθηκε η άποψη ότι οι αισθήσεις δηµιουργούνται εξαιτίας της ειδικής δοµής των αισθητηρίων οργάνων, και ότι αποτελούν την αφετηρία για ολόκληρη τη διαδικασία της γνώσης. Ακόµη, ότι τα ψυχικά φαινόµενα προσδιορίζονται από φυσικές επιδράσεις και από παράγοντες του ίδιου του οργανισµού (Αλκµαίων). Οι ατοµικές διαφορές ανάµεσα στους ανθρώπους εξηγήθηκαν µε την ανάµιξη των φυσικών στοιχείων (Εµπεδοκλής) ή των υγρών του οργανισµού (Ιπποκράτης, Γαληνός). Έγινε κατανοητό ότι υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα πνευµατικής ζωής (Ηράκλειτος), πράγµα που αποτέλεσε µια πρώτη µορφή της εξελικτικής προσέγγισης. Σε εµβρυακή µορφή διατυπώθηκε και η αρχή των επιπέδων οργάνωσης της ύλης: όσο πιο οργανωµένο είναι το σώµα, τόσο περισσότερο εµφανίζεται ο νους σ αυτό (Αναξαγόρας). Αναγνωρίστηκε η σηµασία της οµιλίας (Παρµενίδης). Μελετήθηκε η σχέση ανάµεσα στα µήκη παλλόµενων χορδών και στην αντίληψη της αρµονίας των τόνων των παραγόµενων ήχων (Πυθαγόριοι), δηλαδή συνδέθηκαν οι αντικειµενικές συνθήκες µε τις αισθήσεις του υποκειµένου (Hothersall, 1984:9). Τον 5 ο αι π.χ. οι Σοφιστές θεωρούσαν το άτοµο ως ανεξάρτητο κέντρο πνευµατικής δύναµης και µελετούσαν τη λογική και τη γλώσσα (τον τρόπο που διαµορφώνονται και µεταδίδονται οι ιδέες και οι πεποιθήσεις). Αυτή τους η θέση, για ανεξάρτητη υπόσταση του ατόµου, αντανακλούσε τις κοινωνικές συνθήκες και την 21 Η πρακτική δραστηριότητα όλων των ανθρώπων τους οδηγεί αυθόρµητα στην πεποίθηση για την αντικειµενική ύπαρξη του εξωτερικού κόσµου. 14

15 ιδεολογία της εποχής (διακυβέρνηση µέσω του ήµου), και αγνούσε την κοινωνική προέλευση της ατοµικής πνευµατικής δραστηριότητας. Ετσι γεννήθηκε ο υποκειµενισµός στην ερµηνεία της ανθρώπινης ψυχής. Ο Σωκράτης στράφηκε στην αυτογνωσία και υποστήριξε ότι η γνώση προσδιορίζει τη συµπεριφορά. Ο απλοϊκός υλιστικός προσανατολισµός της αρχαιότητας δεν µπορούσε να εξηγήσει την ικανότητα του υποκειµένου να συλλαµβάνει µη αισθητηριακές αλήθειες, να υποτάσσει τις πράξεις του σε ηθικές ιδέες και να κάνει τη συνείδησή του αντικείµενο ανάλυσης. Αυτές οι δυνατότητες του ανθρώπου ερµηνεύθηκαν από τον ιδεαλισµό (Πλάτων, Πλωτίνος, Αυγουστίνος) ως τα παραπροϊόντα µιας ειδικής άυλης οντότητας, της ψυχής, που κυβερνά κάθε τι υλικό. Η προσέγγιση αυτή συνδέει από τότε την ιδεαλιστική φιλοσοφία µε τη θρησκεία. Ο Πλάτων αντικατέστησε τον αιτιακό προσδιορισµό 22 µε την τελεολογία, 23 διαχώρισε την ψυχή από το σώµα και αρνήθηκε ότι η σκέψη µπορεί να γίνει από κάποιο όργανο του σώµατος. Γι αυτόν οι ιδέες των ανθρώπων αποτελούν τη µοναδική πραγµατικότητα και είναι αναµνήσεις από τον κόσµο των ιδεών, από όπου προέρχεται η ψυχή. Ο Αριστοτέλης, πρώτος ξεχώρισε την ψυχολογία από τα άλλα πεδία γνώσης. Απέρριψε τη θεωρία του Πλάτωνα και υποστήριξε την ενότητα ψυχής και σώµατος. Θεωρούσε την ψυχή ως δραστηριότητα, ως λειτουργία των ζωντανών όντων, πράγµα που αποτέλεσε µεγάλη επιστηµονική πρόοδο, όπως και η ιδέα του για την ανάπτυξη. Οι απόψεις του όµως χαρακτηρίζονταν από δυϊσµό: αντιπαράθετε την πρακτική στη θεωρητική γνώση, και θεωρούσε την «καθαρή» µορφή της σκέψης ως θεϊκή. Οι Στωϊκοί αναλύσανε τις µορφές δηµιουργίας της αισθητηριακής εικόνας και της µετατροπής της σε εννοιολογική σκέψη (αναλογία, σύνθεση, άρνηση, αντίθεση κτλ). ιαπιστώσανε ότι δεν υπάρχουν ψυχικές ποιότητες πριν την επαφή µε τον εξωτερικό κόσµο, αλλά θεωρούσαν ότι τα πάντα έχουν ψυχή (υλοζωϊσµός). Αυτή τους η θέση, τελικά τους οδήγησε στον ιδεαλισµό. Στην Ελληνιστική περίοδο το υποκείµενο θεωρούνταν δραστήριο, όχι µόνο ως προς τον εξωτερικό κόσµο, αλλά και ως προς τις εσωτερικές ψυχικές διαδικασίες. Αυτό προετοίµασε το δρόµο για την κατανόηση της συνείδησης ως ειδικής µορφής δραστηριότητας του ανθρώπου. Στη Ρώµη ο Λουκρήτιος (99-55 π.χ.) υπερασπίστηκε τη γραµµή του ηµόκριτου και δεν αναγνώριζε άλλες αιτίες από τις υλικές. Είχε αιτιακή αντίληψη για την ανάπτυξη: χωρίς να αρνηθεί ότι οι δοµές των οργανισµών είναι κατάλληλες για το σκοπό τους, υποστήριξε ότι αυτό γίνεται χάρη στην επιλογή των µορφών που αποδείχθηκαν ότι ταιριάζουν καλύτερα στο σκοπό αυτό. Με την κατάρευση της Ρώµης διακόπηκε η ανάπτυξη της ψυχοφυσιολογίας στην Ευρώπη (µε εξαίρεση τη συµβολή των Αράβων επιστηµόνων) για να ξεκινήσει πάλι µετά από 1500 χρόνια. 22 Ο αιτιακός προσδιορισµός, ή αιτιοκρατία (determinism), και η αναιτιοκρατία ή αυταρχία (indeterminism) είναι δυο αντίθετες φιλοσοφικές αντιλήψεις για την αιτιότητα. Η πρώτη θεωρεί ότι όλα τα φαινόµενα έχουν κάποια αντικειµενική αιτία, ενώ η δεύτερη αρνείται τη γενική φύση της αιτιότητας, και στις ακραίες της εκδηλώσεις αρνείται τελείως την ύπαρξή της. Η έννοια της αιτιότητας προέκυψε από την πρακτική δραστηριότητα των ανθρώπων. Ο µηχανιστικός αιτιακός προσδιορισµός (Laplace) ταύτιζε την αιτιότητα µε την αναγκαιότητα, πράγµα που οδηγούσε στη µοιρολατρία και στο µυστικισµό. Για µια εκτενή παρουσίαση των σταδίων ανάπτυξης του αιτιακού προσδιορισµού (µηχανικό, δυναµικό, στατιστικό) βλέπε Μπιτσάκη (1990: ). 23 Θρησκευτικο-φιλοσοφική διδασκαλία για την ύπαρξη αντικειµενικών σκοπών ανεξάρτητων από τον άνθρωπο. Οι προκαθορισµένοι σκοποί προϋποθέτουν την ύπαρξη κάποιου δηµιουργού. 15

16 1.2. Φεουδαρχία Η µετάβαση από το δουλοκτητικό στο φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής πραγµατοποιήθηκε σε συνθήκες πολιτισµικής και µορφωτικής παρακµής (οι περισσότεροι φεουδάρχες ήταν και οι ίδιοι αγράµµατοι). Οι πόλεις πρακτικά εξαφανίστηκαν. Η χριστιανική εκκλησία, που δέσποζε στην πνευµατική ζωή, µάζεψε ορισµένα κατάλοιπα της αρχαίας γνώσης και τα προσάρµοσε στις ανάγκες στήριξης του θρησκευτικού δόγµατος. Κυριαρχούσε ο µυστικισµός (που εκφράστηκε και στον Νεοπλατωνισµό), ενώ η θρησκευτική φαντασία υποκαθιστούσε τα γεγονότα και τις επιστηµονικές ερµηνείες. Η ψυχή θεωρούνταν άυλη, «καθαρή» δραστηριότητα, που έχει την προέλευσή της στην «παγκόσµια ψυχή», και εκφράζεται σαν αυτοσυνείδηση. Αυτή η έννοια της ψυχής έγινε αργότερα η βάση της ενδοσκοπικής ψυχολογίας. Εκείνη την εποχή η αναιτιοκρατία (indeterminism) έφθασε στην πλήρη της διαµόρφωση και ο δυϊσµός σώµατος-ψυχής παγιώθηκε. Η θρησκευτική ιδεολογία κρατούσε αρνητική στάση προς τον πραγµατικό κόσµο και την εµπειρική γνώση. Ο σχολαστικισµός, που ήταν η φιλοσοφία της χριστιανικής θρησκείας, µετά το 13 ο αι. στηρίχθηκε στο Νεοπλατωνισµό. Ενώ όµως στο Νεοπλατωνισµό του Πλωτίνου η ψυχή ήταν κυρίως η νόηση, για το θεολόγο Αυγουστίνο ήταν η θέληση. Ο Αυγουστίνος θεωρούσε ότι όλη η γνώση βρίσκεται εν δυνάµει στην ψυχή, αλλά ανασύρεται χάρη στη θέληση. Η ψυχή δεν εξαρτάται από το σώµα, αλλά το χρησιµοποιεί ως εργαλείο της. Αυτές οι απόψεις ταλαιπώρησαν την ψυχολογία µέχρι και τον 20 ο αιώνα. Ο µοναχός Θωµάς Ακινάτης ( ), του οποίου η διδασκαλία έµεινε γνωστή ως «Θωµισµός», παραποίησε τη διδασκαλία του Αριστοτέλη και την παρουσίασε ως καθαρά ιδεαλιστική, προκειµένου να την προσαρµόσει στις ανάγκες της θρησκείας. Οι αισθητηριακές εικόνες θεωρούνταν «καθαρά» ψυχικά φαινόµενα, χωρίς υλική προέλευση. εν παράγονταν πλέον από το άτοµο, αλλά από µια ειδική λειτουργία της συνείδησης, την «πρόθεση». Αιώνες µετά ξαναβρίσκουµε την αντίληψη αυτή στη Νεο-Θωµιστική 24 ψυχολογία, καθώς και ως «αποβλεπτικότητα» ή «προθετικότητα» (intentionality) στη φαινοµενολογία 25 των Brentano και Husserl (βλ. δεύτερο κεφάλαιο). Η ιδέα του Αριστοτέλη για το εξελικτικό στοιχείο στην ψυχολογία αλλοιώθηκε και µετατράπηκε σε µια ιεραρχία των ψυχικών φαινοµένων (αίσθηση, φαντασία, νόηση) κατ εικόνα και οµοίωση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Η κάθε κατηγορία φαινοµένων υπαγόταν ιεραρχικά σε µια ανώτερη και δεν υπήρχε δυνατότητα µετατροπής του ενός φαινοµένου σε άλλο. Στο µεταξύ, στις χώρες που είχαν κατακτήσει οι Άραβες, αναπτύχθηκε η παραγωγή, το εµπόριο και η ναυσιπλοΐα. ηµιουργήθηκαν πλούσιες πόλεις και άνθισε ο πολιτισµός και η επιστήµη. Οι κοινωνικές και οικονοµικές ανάγκες έκαναν απαραίτητη τη συλλογή και τη µελέτη των έργων της αρχαιότητας. Οι Άραβες 24 Ο Νεο-Θωµισµός είναι το επίσηµο φιλοσοφικό δόγµα της καθολικής εκκλησίας από το Με τη «νέα πολιτική» που καθιέρωσε το 1965, η καθολική εκκλησία επεδίωξε τη σύνθεση του Θωµισµού µε ορισµένες θέσεις του υπαρξισµού, της φαινοµενολογίας, της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας και άλλων τάσεων του σύγχρονου ιδεαλισµού. 25 Τάση του υποκειµενικού ιδεαλισµού (υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει αντικείµενο αν δεν υπάρχει το υποκείµενο), που έγινε η βάση του υπαρξισµού (Heidegger, Sartre). Θεωρητικά κέντρα της είναι το πανεπιστήµιο της καθολικής εκκλησίας στο Louvain (Βέλγιο) και η ιεθνής Φαινοµενολογική Εταιρεία στις ΗΠΑ. 16

17 επιστήµονες έκαναν πειραµατικές µελέτες πάνω στα συναισθήµατα, µελέτησαν τα ηλικιακά στάδια του ανθρώπου, έδωσαν µεγάλη σηµασία στην εκπαίδευση ως παράγοντα διαµόρφωσης του ψυχισµού (Ibn Sina, ), προσέγγισαν το µάτι ως οπτικό εργαλείο, και µελέτησαν µαθηµατικά και πειραµατικά τους νόµους της ανάκλασης και της διάθλασης του φωτός (Alhazen, ). Έτσι, καθιερώθηκε µια νέα γραµµή αιτιακής εξήγησης στην ψυχολογία: τα ψυχολογικά δεδοµένα µπήκαν στο πεδίο της µαθηµατικής και πειραµατικής µελέτης και εξηγούνταν από τους φυσικούς νόµους, και όχι µε τις «δυνάµεις» της ψυχής. Ο αραβόφωνος κόσµος έδωσε πάλι στη Ευρώπη τις πνευµατικές αξίες που χάθηκαν µε το τέλος της αρχαιότητας, εµπλουτισµένες και πολλαπλασιασµένες, και συνέβαλε µε αυτό τον τρόπο στην ανατροπή της φεουδαρχικής κοσµοαντίληψης. Νέες ιδέες εµφανίστηκαν στην Ευρώπη. Στην Αγγλία µε την ανάπτυξη του εµπορίου και των πόλεων, οι άνθρωποι εκτιµήσανε την αξία της υλικής παραγωγής και τις επιστηµονικές γνώσεις. Ο Roger Bacon ( ) υποστήριξε ότι η πείρα, το πείραµα, και τα µαθηµατικά πρέπει να είναι η βάση των επιστηµών. Στηρίχθηκε στον αληθινό Αριστοτέλη και στον Ibn Sina, και έβλεπε την ψυχή ως ενότητα ύλης και µορφής. Οι υλιστικές ιδεολογικές τάσεις που ακολούθησαν, οδήγησαν και στη γέννηση του νοµιναλισµού 26 µέσα στο µεσαιωνικό σχολαστικισµό. Οι Scotus ( ) και Occam ( ) υποστήριζαν ότι οι πνευµατικές και οι αισθητηριακές εικόνες είναι σήµατα. Αυτό µακροπρόθεσµα άνοιξε την πόρτα στον αγνωστικισµό, αλλά στο 14 ο αι. ήταν µια υλιστική άποψη, που υπονόµευε το σχολαστικισµό συνδέοντας την αισθητηριακή εικόνα και το αντικείµενό της Αναγέννηση Οι πρώτες µορφές του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής έκαναν την εµφάνισή τους σε ορισµένες πόλεις της υτικής Μεσογείου κατά τον 14 ο -15 ο αιώνα. Αναπτύχθηκε η παραγωγή σε βιοτεχνίες, µε µισθωτή εργασία σε µεγάλη κλίµακα και µε καταµερισµό της εργασίας. Ακολούθησαν οι µεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις (15 ος -16 ος αι.), η τεχνική πρόοδος, η ανάπτυξη του εµπορίου και οι πολιτικές αναταραχές (σύγκρουση της ανερχόµενης αστικής τάξης µε τη φεουδαρχία). Ολα αυτά άλλαξαν το περιβάλλον των ανθρώπων και µαζί και τις ιδέες τους για τον κόσµο και τον εαυτό τους. Σ αυτή τη µεταβατική περίοδο, από τη φεουδαρχία στον καπιταλισµό, η συνείδηση των ανθρώπων απελευθερώθηκε από τα φεουδαρχικά δεσµά και απέρριψε τη θεολογική αντίληψη για την ψυχή. Οι φοιτητές στα πανεπιστήµια στην πρώτη διάλεξη, για να αξιολογήσουν τον κάθε καθηγητή, φώναζαν «Πες µας για την ψυχή!» (Yaroshevsky, 1990:90). Με την άνοδο των παραγωγικών δυνάµεων τονώθηκε το ενδιαφέρον για τη µελέτη της φύσης. Επειδή όµως η επιστηµονική σκέψη της εποχής ήταν αδύναµη, οι µελετητές στράφηκαν στους κλασικούς της αρχαιότητας. Ο Telesio ( ) πίστευε ότι η ψυχή είναι µια πολύ λεπτή ουσία, αλλά δεχόταν και την αθανασία της ψυχής. Θεωρούσε ότι η λογική διαµορφώνεται µε τη 26 Ήταν η πρώτη έκφραση του υλισµού στο Μεσαίωνα. Οι νοµιναλιστές δέχονταν ότι υπάρχουν µόνο συγκεκριµένα αντικείµενα και απέρριπταν τις γενικές έννοιες. εν κατανοούσαν ότι οι έννοιες αντανακλούν πραγµατικές ποιότητες των αντικειµένων, αλλά τις θεωρούσαν ως νοητικά κατασκευάσµατα. Η σύγχρονη αστική σηµασιολογική σχολή χρησιµοποιεί τις αρχές του νοµιναλισµού. 17

18 σύγκριση και τη σύνδεση των αισθητηριακών εντυπώσεων. Ακόµη, ανέπτυξε τη θεωρία των συναισθηµάτων στη βάση της αρχής της «αυτοδιατήρησης», που εξέφραζε την αστική ατοµικιστική αντίληψη για την προσωπικότητα. Ο Da Vinci ( ) θεωρούσε το µάτι ως όργανο αισθητηριακής γνώσης που επιτρέπει την αντίληψη της φύσης και των σχέσεών της, αντίθετα από τη µέχρι τότε επικρατούσα άποψη, που διαχώριζε την αισθητηριακή από τη λογική γνώση (η πρώτη σήµαινε άµεση επαφή του αισθητηρίου οργάνου µε το αντικείµενο, η δε δεύτερη περιοριζόταν στο πεδίο του λογικού, που λειτουργούσε µε έννοιες και λέξεις). Η οπτική φαντασία ήταν για τον Da Vinci µέσο µετασχηµατισµού της πραγµατικότητας. Η θέση του αυτή αντανακλούσε το γεγονός ότι βάση της τεχνικής επιστήµης ήταν η µηχανική και το σχέδιο. Για πρώτη φορά διατυπώθηκε η άποψη ότι το υποκείµενο µε τη δραστηριότητά του µετασχηµατίζει τη φύση και ότι οι πνευµατικές του δυνάµεις κατευθύνονται σ αυτή τη δραστηριότητα (αντίθετα µε τη χριστιανική ενδοσκόπηση). Στις αρχές του 16 ου αι. στην Ισπανία αναπτύχθηκε η οικονοµία, µαζί και οι καπιταλιστικές σχέσεις, και δηµιουργήθηκαν οι συνθήκες για την άνοδο της επιστήµης. Ο Vives ( ) υποστήριξε την ανάγκη για εµπειρική ψυχολογική γνώση µε αντικείµενο ανάλυσης τα πραγµατικά φαινόµενα και µε µέθοδο την επαγωγή. Επίσης διατύπωσε τη θέση ότι ο συνειρµός είναι η βάση της µνήµης. Ο Huarte ( ) έβαλε τις βάσεις της διαφορικής ψυχολογίας διακρίνοντας ποιότητες του ατόµου που το κάνουν ικανό για συγκεκριµένο πεδίο δραστηριότητας. Όµως, σε συνθήκες κυριαρχίας της καθολικής εκκλησίας, το βιβλίο του απαγορεύτηκε, διότι υποστήριζε ότι οι άνθρωποι πρέπει να καταλαµβάνουν θέσεις στην κοινωνία ανάλογα µε τις ικανότητές τους. Ο Pereira ( ) έκανε ένα βήµα προς την έννοια του αντανακλαστικού, υποστηρίζοντας ότι η συµπεριφορά των ζώων ρυθµίζεται από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος. Στην εποχή της Αναγέννησης ξεκίνησε η έρευνα όλων των φαινοµένων της φύσης, της κοινωνίας και της ψυχικής δραστηριότητας. Η γενική κατεύθυνση αντιστοιχούσε στην ιδεολογία της ανερχόµενης αστικής τάξης και βοηθούσε στην ανάπτυξη των νέων κοινωνικών σχέσεων. Η αιτιακή εξήγηση των ψυχικών φαινοµένων έγινε δυνατή χάρη στην ανάπτυξη των φυσικών επιστηµών που συνένωσαν την αρχή της αναγκαιότητας µε την αρχή της µηχανικής αλληλεπίδρασης των σωµάτων. 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ 2.1. Η γέννηση της ψυχολογίας Κατά το 17 ο αιώνα πραγµατοποιήθηκαν ριζικές αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική ζωή των Ευρωπαϊκών λαών. Η άνθιση του πολιτισµού, της φιλοσοφίας και της επιστήµης πέρασε από την περιοχή της σηµερινής Ιταλίας σε άλλες χώρες, όπου ο καπιταλισµός αναπτυσσόταν ταχύτερα. Οι αστοί συγκροτήθηκαν σε ανεξάρτητη τάξη, συνειδητοποίησαν τη δύναµή τους και ανέλαβαν την ηγεσία όλων των κοινωνικών δυνάµεων που αντιστέκονταν στη φεουδαρχική εξουσία. Η αντιπαράθεση στο οικονοµικό και πολιτικό επίπεδο εκφράστηκε και ιδεολογικά µε την αντίληψη των αστών για τον άνθρωπο, ως «παιδί της φύσης». Η συµπεριφορά του ατόµου θεωρήθηκε ότι προσδιορίζεται από την τάση για επιβίωση και την ικανοποίηση των αναγκών του. Η ατοµική συνείδηση απελευθερώθηκε έτσι από τα δεσµά της φεουδαρχικής ιδεολογίας. Οι αρχές των φυσικών επιστηµών, που διαµορφώθηκαν εκείνη την εποχή, επεκτάθηκαν στη µελέτη του ίδιου του ανθρώπου και οδήγησαν σε έννοιες στις οποίες βασίστηκε η ψυχολογία των επόµενων αιώνων: τις αισθήσεις (ως ίχνη εξωτερικών ερεθισµάτων), τα αντανακλαστικά, τους συνειρµούς, τα συναισθήµατα (ως αποτέλεσµα υλικών διαδικασιών µέσα στο σώµα). Ενώ µέχρι τότε η ψυχή σήµαινε µια ειδική οντότητα που κατευθύνει το σώµα, ο υλισµός υπέταξε το ανθρώπινο σώµα στους νόµους της µηχανικής. Οι µηχανιστικές απόψεις για την ψυχή ήταν το αναγκαίο βήµα για να προχωρήσει αργότερα η επιστηµονική σκέψη σε ανώτερα επίπεδα αιτιακής ανάλυσης. Στην Ανατολή, το χαµηλό επίπεδο των παραγωγικών δυνάµεων δεν κατόρθωσε να οδηγήσει σε δηµιουργία παρόµοιου µηχανιστικού µοντέλου του κόσµου, του οργανισµού και της ψυχικής λειτουργίας. Η νεα εποχή γνώρισε δυο αντίθετες τάσεις φιλοσοφικής σκέψης: τoν (υλιστικό) εµπειρισµό 27 στην Αγγλία µε τους F.Bacon, Hobbes και Locke και το ρασιοναλισµό (νοησιαρχία) 28 στην ηπειρωτική Ευρώπη µε τους Descartes, Malebranche, Leibnitz και Spinoza. Ο ρασιοναλισµός όµως του Spinoza είναι τελείως διαφορετικός από των υπολοίπων. Ο Spinoza αποδίδει τη νόηση στη φυσική οργάνωση του ανθρώπου και όχι στο θεό. Εκείνο που ο Spinoza δεν κατάλαβε, δικαιολογηµένα για την εποχή του ήταν ότι κατά τη φυλογένεση 29 οι αρχικές απλές µορφές νόησης προέκυψαν σαν αποτέλεσµα της εργασιακής δραστηριότητας του ανθρώπου και δεν ήταν δοσµένες από τη φύση (Ilienkov, 1982). Ο αστός νόµιζε ότι ο πλουτισµός του οφειλόταν στις ατοµικές του ικανότητες και όχι στην εκµετάλλευση των εργατών, γι αυτό έβλεπε την προτεραιότητα του ατοµικού συµφέροντος σαν τη φυσική τάξη πραγµάτων. Το άτοµο αναγορεύθηκε σε 27 Ο εµπειρισµός υποστηρίζει ότι η η αισθητηριακή εµπειρία είναι η µόνη πηγή γνώσης (βλ. και Ενότητα 3.2). Η εµπειρική ψυχολογία το 18 ο αι. χωρίστηκε σε υλιστική (Γάλλοι υλιστές) και ιδεαλιστική (Berkeley, Hume). 28 Ο ρασιοναλισµός (rationalism), ως διδασκαλία στη θεωρία της γνώσης, υποστηρίζει ότι η γενικότητα και η αναγκαιότητα δεν µπορούν να συναχθούν από την εµπειρία και τη γενίκευσή της αλλά µόνο από τον ίδιο το νου, από έµφυτες ιδέες ή από έννοιες που ενυπάρχουν στο νου ως «προδιαθέσεις». 29 Φυλογένεση: η διαδικασία της εξέλιξης του είδους. 19

20 πρωταρχικό, ανεξάρτητο στοιχείο, µε στόχο την πραγµατοποίηση των δυνατοτήτων του, που θεωρούνταν πλέον φυσικά χαρίσµατα και όχι θεϊκά. Με τον ίδιο τρόπο εξηγούνταν οι ανθρώπινες παρορµήσεις και τα κίνητρα. Με τη µετάβαση από την θεϊκή ψυχή στη συνείδηση άρχισε µια νέα εποχή στην ανάπτυξη της ψυχολογίας. Αλλά µε την πρωταρχική θέση που έδιναν στο άτοµο, οι φιλόσοφοι αναγκάστηκαν να εξαιρέσουν από το µηχανιστικό µοντέλο του ανθρώπου τον εσωτερικό του κόσµο, τις σκέψεις, την αυτογνωσία του. Επειδή πίστεψαν ότι η γνώση για τον ψυχισµό µπορεί να αποκτηθεί µόνο από το υποκείµενο, που παρατηρεί τα ίδια του τα συναισθήµατα και σκέψεις, ταυτίσανε τη συνείδηση µε αυτό που είναι εµφανές στο «εσωτερικό µάτι» αλλά απρόσιτο στους άλλους. Μετά από δυο αιώνες, αυτή η ενδοσκοπική ερµηνεία της συνείδησης δηµιούργησε τεράστια προβλήµατα και οδήγησε την ψυχολογία σε κρίση. 30 Έχοντας χωρίσει τη συνείδηση από τον υπόλοιπο οργανισµό, η επιστηµονική σκέψη αντιµετώπισε το λεγόµενο ψυχοφυσικό πρόβληµα να εξηγήσει δηλαδή την εξάρτηση των σωµατικών πράξεων από ψυχικούς παράγοντες (σκέψεις, επιθυµίες κτλ) και την εξάρτηση των ψυχικών εµπειριών από τις καταστάσεις του σώµατος. Τρεις θεωρίες αναπτύχθηκαν για το ζήτηµα αυτό: του Descartes, του Leibnitz και του Spinoza. Ο Descartes, (Καρτέσιος, ) διατύπωσε τη δυϊστική θεωρία της αλληλεπίδρασης, σύµφωνα µε την οποία υπάρχουν δυο ουσίες, η ύλη που διαθέτει έκταση αλλά δεν σκέπτεται και η ψυχή που σκέπτεται αλλά δεν έχει έκταση. Για να εξηγήσει πώς το υλικό και το άυλο αλληλεπιδρούν και µάλιστα πώς είναι δυνατόν η σκέψη να αντανακλά σωστά την πραγµατικότητα, κατέφυγε στην παρέµβαση του θεού. 31 Ο Descartes ανακάλυψε τα αντανακλαστικά και προσπάθησε να εξηγήσει µε αυτά τη σκοπιµότητα στη συµπεριφορά των ζώων, που τα θεωρούσε χωρίς ψυχή. Προσπάθησε επίσης να εξηγήσει την ανθρώπινη συµπεριφορά µε όρους µηχανικής αλληλεπίδρασης, αφήνοντας έξω από το µηχανιστικό µοντέλο του ανθρώπου την οµιλία και τη νόηση. Τέλος, δέχθηκε την ύπαρξη έµφυτων ιδεών, διότι δεν µπορούσε να εντάξει τις γενικές αλήθειες της γεωµετρίας στο µηχανιστικό του σχήµα. Παρά το δυϊσµό του, υπύρξε η πηγή της αιτιοκρατικής ψυχολογίας. Το µοντέλο της αντανακλαστικής συµπεριφοράς, η αιτιακή θεωρία της αντίληψης, η θεωρία του συνειρµού 32 και η θεωρία του σωµατικού προσδιορισµού των συναισθηµάτων, 30 Η ενδοσκοπική ψυχολογία περιλαµβάνει διάφορα ιδεαλιστικά-υποκειµενικά ρεύµατα που δέχονται ως µοναδική ή ως κυρια µέθοδο µελέτης την παρατήρηση από το ίδιο το υποκείµενο του περιεχοµένου και των ενεργειών της συνείδησής του. Προέρχεται από τους Descartes και Locke και υιοθετήθηκε από τον Wundt, τον Brentano και τους οπαδούς του, τη σχολή του Würzburg και τη Μορφολογική Ψυχολογία. Η ενδοσκοπική ψυχολογία ξεχωρίζει την πνευµατική από τη φυσική πραγµατικότητα, τόσο ως προς την ουσία, όσο και ως προς τη γνωσιµότητά της. 31 Ο δυϊσµός αντιπαραθέτει την αισθητηριακή εµπειρία στη νόηση και στη συνέχεια αρνείται να ερµηνεύσει τη δεύτερη την οποία, άµεσα ή έµµεσα, συνδέει µε κάποιο θεό. 32 Πρώτος ο Αριστοτέλης διατύπωσε την άποψη ότι οι εικόνες, που επανέρχονται στη σκέψη ενώ απουσιάζει το αντίστοιχο εξωτερικό ερέθισµα, παράγονται συνειρµικά. Τον 17 ο αι. η ιδέα αυτή αναπτύχθηκε από τη µηχανιστική-αιτιοκρατική διδασκαλία της ψυχής: ο οργανισµός αποτυπώνει τα ίχνη των εξωτερικών ερεθισµάτων και έτσι η εµφάνιση ενός ίχνους αυτόµατα προκαλεί την εµφάνιση ενός άλλου. Το 18 ο αι. η αρχή του συνειρµού επεκτάθηκε σε ολόκληρο το πεδίο του ψυχισµού µε διαφορετικούς τρόπους: ιδεαλιστικά από τους Berkley και Hume και υλιστικά από τον Hartley. Στις αρχές του 19 ου αι. οι Brown και Mill απέσπασαν το συνειρµό από την οργανική του βάση και τον ερµήνευσαν µε όρους έµφυτης αρχής. Ο συνειρµισµός (associationism) µετασχηµατίστηκε χάρη στα επιτεύγµατα της βιολογίας και της νευροφυσιολογίας: ο Helmholtz ερµήνευσε το συνειρµό στη βάση της λειτουργίας των αισθητηρίων οργάνων, ο Darwin τον χρησιµοποίησε για να εξηγήσει τα συναισθήµατα και ο Sechenov στη διδασκαλία του για τα αντανακλαστικά. Στα τέλη του 19 ου αι. έγιναν έρευνες από τους Ebbinghaus, Müller, κ.ά. πάνω στη διαµόρφωση του συνειρµού. Συγχρόνως 20