ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΝΑ ΣΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Ενθουσιαστικές ασκητικές τάσεις στην Ύστερη Αρχαιότητα Διδακτορική Διατριβή Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Φώτιος Ιωαννίδης, Καθηγητής (Επιβλέπων) Χρήστος Αραμπατζής, Καθηγητής Παναγιώτης Υφαντής, Αναπλ. Καθηγητής Θεσσαλονίκη

2 Πρόλογος Στην παρούσα μελέτη, το θέμα που πραγματευόμαστε είναι οι «ενθουσιαστικές» ασκητικές τάσεις που εμφανίστηκαν κατά την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας. Αφορμή για την επιλογή του θέματος, πέραν του επιστημονικού ενδιαφέροντος που μας προξένησε, στάθηκε το γεγονός ότι δεν υπάρχει μια συστηματική καταγραφή των ασκητικών αυτών τάσεων εντός του Χριστιανισμού, συγκρινόμενων με την ασκητική εμπειρία άλλων συστημάτων. Η μελέτη ξεκινάει με την ανάλυση του όρου «άσκηση» σε μια προσπάθεια να διασαφηνιστούν τα όρια μεταξύ «φυσικού» και «ακραίου» τρόπου ασκητισμού. Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους, στόχο μας αποτελεί να εντοπίσουμε την «ενθουσιαστική» εμπειρία και το σκοπό αυτής εντός των παραδόσεων του Τζαϊνισμού και του Βουδισμού. Ακόμη, στην εν λόγω ενότητα θα παρουσιαστούν και οι ασκητικές τάσεις μεταξύ των κοινοτήτων των Εσσαίων και των Θεραπευτών καθώς επίσης και εντός της χορείας του φιλοσοφικού ασκητισμού. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα επικεντρωθούμε στην εξέταση του φαινομένου του Γνωστικισμού, αναλύοντας τα παρακλάδια εκείνα που διακρίνονται για την ασκητική τους ακρότητα. Εντός του ίδιου πλαισίου θα προχωρήσουμε στις αιρετικές και σχισματικές ομάδες, στοχεύοντας όχι απλά στην παρουσίαση των φαινομένων αυτών αλλά στην κατανόηση του πνευματικού τους περιεχομένου. Το μεγαλύτερο μέρος της μελέτης όμως, που αποτελείται από το δεύτερο μέρος, είναι αφιερωμένο στην αναζήτηση και την εξέταση αυτών των ασκητικών τάσεων εντός του χριστιανικού κόσμου. Εκείνο που θα μας απασχολήσει είναι το πώς, πού, γιατί και υπό ποιες συνθήκες αναπτύχθηκαν τέτοιου είδους ακραία φαινόμενα εντός του Χριστιανισμού. Τα βασικά ερωτήματα που θα πρέπει να απαντηθούν στο τέλος της μελέτης είναι το αν υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές στην ασκητική πρακτική μεταξύ των διαφόρων συστημάτων, αν υπάρχουν επιρροές από το ένα σύστημα στο άλλο και τελικώς τι θεωρείται αποδεκτή και τι ακραία ασκητική πρακτική. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην οικογένεια μου και στον σύντροφό μου Δημήτρη, για την στήριξή τους καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της μελέτης μου. Βαθύτατες ευχαριστίες οφείλω στον σύμβουλο καθηγητή μου κ. Φώτιο Ιωαννίδη για την εξαίρετη συνεργασία μας, κατά τη διάρκεια 2

3 των μεταπτυχιακών και διδακτορικών μου σπουδών. Τέλος, δεν θα μπορούσα να παραλείψω τις ευχαριστίες μου στον κ. Παναγιώτη Υφαντή, για τις πολύτιμες και πολύ ουσιαστικές συμβουλές του κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας μελέτης καθώς επίσης και στον κ. Χρήστο Αραμπατζή για τη συνεργασία μας καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Σαρκοπούλου Άννα Θεσσαλονίκη

4 Βραχυγραφίες ΒΕΠ Βιβλιοθήκη Ἑλληνων Πατέρων καί Ἑκκλησιαστικῶν Συγγραφέων, ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1965 ἑξ. ΕΠΕ «Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας», Πατερικές ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», Θεσσαλονίκη 1972 κ.ἑ. ΘΗΕ Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία, Ἀθήνα 1964 κ.ε. CSCO HThK PG Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Orientalium. Herders theologischer Kommentar zum Neuen Testament, Freiburg. J. - P. Migne, Patrologia cursus completus. Series Graeca, Paris PL J. - P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Latina, Paris. SC Sources Chrétiennes, ed. Du Cerf, Paris 1941 κ.ε. 4

5 Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ...2 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ...4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...5 Εισαγωγή Άσκηση και «ενθουσιαστικές» τάσεις...10 ΜΕΡΟΣ Α «Ενθουσιαστικές» ασκητικές τάσεις και μη χριστιανικές παραδόσεις στο χώρο της Ανατολής Κεφάλαιο Α Η ασκητική εμπειρία πριν την εμφάνιση του Χριστιανισμού α) Τζαϊνισμός...15 β) Βουδισμός...17 γ) Οι κοινότητες των Εσσαίων και των Θεραπευτών...19 δ) Φιλοσοφικός ασκητισμός

6 Κεφάλαιο Β Η ασκητική εμπειρία στις αιρετικές και σχισματικές ομάδες α) Γνωστικό σύστημα...28 i) Συροαιγύπτιοι Γνωστικοί...30 ii) Πέρσες Γνωστικοί...38 β) Αιρετικές και σχισματικές ομάδες...42 ΜΕΡΟΣ Β Το χριστιανικό ασκητικό κίνημα και οι «ενθουσιαστικές» τάσεις στο χώρο της Ανατολής Κεφάλαιο Α Ασκητικές και «ενθουσιαστικές» τάσεις στην Εκκλησία κατά την Ύστερη Αρχαιότητα α) Σημάδια ασκητικής εμπειρίας στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη...64 β) Η σημασία, ο σκοπός και τα ιδεώδη της χριστιανικής άσκησης...68 γ) Το μαρτύριο ως πράξη «ενθουσιαστικής» εμπειρίας...78 δ) Οι ασκητές της ερήμου και οι ασκητικές ακρότητες...81 Κεφάλαιο Β «Ενθουσιαστικές» τάσεις στη μοναχική ζωή α) Η μετάβαση από την έρημο στο μοναστήρι

7 i) Η αναχωρητική ή ερημητική μορφή του μοναχικού βίου ii) Το μοναχικό σύστημα της Λαύρας iii) Το κοινοβιακό σύστημα iv) Το ιδιόρρυθμο σύστημα β) Η διαμόρφωση του μοναχισμού ανά περιοχή i) Ο μοναχισμός στην Αίγυπτο ii) Ο μοναχισμός στην Καππαδοκία iii) Ο μοναχισμός στη Συρία iv) Ο μοναχισμός στην Παλαιστίνη και το Σινά v) Ο μοναχισμός στη Δύση vi) Ο μοναχισμός στην Κωνσταντινούπολη γ) Η ασκητική γραμματεία δ) Η υιοθέτηση της «ενθουσιαστικής» εμπειρίας στο μοναχισμό i) Διαφορετικοί τύποι ασκητικής πρακτικής ii) Ακρότητες στην άσκηση των μοναχικών ιδεωδών ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

8 Εισαγωγή Με τον όρο Ύστερη Αρχαιότητα προσδιορίζεται εκείνη η περίοδος της Ιστορίας, που μεσολαβεί μεταξύ της κλασικής αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Οι απόψεις των διαφόρων ερευνητών σχετικά με τον προσδιορισμό των χρονικών ορίων της περιόδου, άλλες φορές ταυτίζονται και άλλες διαφοροποιούνται. Ο Peter Brown στο βιβλίο του ο Κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας μ.χ. 1, που δημοσιεύτηκε το 1971 παρουσιάζει την Ύστερη Αρχαιότητα ως ένα φαινόμενο μακράς διαρκείας ( μ.χ.), κατά το οποίο η διάλυση του αρχαίου Μεσογειακού κόσμου οδήγησε στη δημιουργία τριών πολιτισμών, ίσων κληρονόμων της αρχαιότητας, αυτών της δυτικής Ευρώπης, του Βυζαντίου και του Ισλάμ. Ορισμένοι ερευνητές ορίζουν μια νέα γεωγραφική και χρονολογική οριοθέτηση της «Ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» 2 σε σχέση με τον Brown και κάποιοι άλλοι διατηρούν το ευρύ γεωγραφικό πεδίο αλλά περιορίζουν το χρονικό πλαίσιο ( ) και τηρούν τα οικονομικά και κοινωνικά πλαίσια 3. Το συλλογικό έργο, The Oxford Handbook of Late Antiquity 4, ενσωματώνει όλα τα ερμηνευτικά πλαίσια (οικονομικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά, θρησκευτικά, πολιτιστικά) διατηρώντας παράλληλα μια ευρεία γεωγραφική προοπτική - από τον Ατλαντικό στην Κεντρική Ασία, οριοθετώντας την περίοδο χρονικά μεταξύ του 337 μ.χ. και του 600 μ.χ. Το σίγουρο όμως για την εποχή είναι ότι σηματοδοτήθηκε από αρκετά σημαντικά γεγονότα. Οι ποικίλες και πολυάριθμες πολιτισμικές και πολιτικές αλλαγές που επήλθαν, αλλά κυρίως οι θρησκευτικές εξελίξεις, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην μετέπειτα εξέλιξη της Ιστορίας 5. Νέες εθνοτικές ομάδες συγχωνεύθηκαν με τον πληθυσμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και η αυτοκρατορική δύναμη βρισκόταν 1 Brown P., Ο κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Για περισσότερα βλ. Mitchell St., A History of the Later Roman Empire AD : The Transformation of the Ancient World, Malden, MA: Blackwell Για περισσότερα βλ. Wickham Chr., Framing the Early Middle Ages: Europe and the Mediterranean, , Oxford University Press Για περισσότερα βλ. Hervé Inglebert, «Introduction: Late Antique Conceptions of Late Antiquity», στο The Oxford Handbook of Late Antiquity, ed. Scott Johnson, Oxford Για περισσότερα βλ. Bowersock G. W.- Brown P. Grabar O., Late Antiquity. A guide to the postclassical World, USA 1999, σσ

9 υπό απειλή. Πολλά καινούργια θρησκευτικά κινήματα γεννήθηκαν και ήρθαν άλλες φορές σε επαφή και άλλες φορές σε σύγκρουση με την παραδοσιακή θρησκεία 6. Πιο συγκεκριμένα, η επαναφορά των απόψεων της πυθαγόρειας σχολής και η καθιέρωση του «αγίου ανδρός» ως βασικού συστατικού της κοινωνίας, η υιοθέτηση και μεταβολή των ανατολικών ελληνιστικών μυστηρίων από τοπικές λατρείες και η σταδιακή εξαφάνιση των φιλοσοφικών σχολών, σηματοδοτούν ένα τέλος και παράλληλα μια νέα καινούργια αρχή. Για έναν ερευνητή, τουλάχιστον από θρησκευτικής πλευράς, η συγκεκριμένη περίοδος προξενεί τεράστιο επιστημονικό ενδιαφέρον, για τον λόγο αυτό και εμείς επιλέξαμε να ασχοληθούμε με την Ύστερη Αρχαιότητα, οριοθετώντας την έρευνά μας μέχρι και τα μέσα του 6 ου μ.χ. αιώνα. Εκτός όμως της εποχής, αφορμή για την επιλογή του θέματός μας, στάθηκε και το γεγονός ότι δεν υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία κάποια συγκριτική καταγραφή των ασκητικών ακροτήτων των θρησκευτικών ομάδων της περιόδου. Αντιθέτως, υπάρχουν μελέτες που εξετάζουν ξεχωριστά τις ομάδες ασκητικής ακρότητας εντός του χριστιανισμού, τις ασκητικές πρακτικές των γνωστικών και αιρετικών ομάδων, εντός των φιλοσοφικών συστημάτων και άλλων θρησκειών. Ενδεικτικά, μια τέτοιου είδους μελέτη αποτελεί αυτή του καθηγητή Π. Μαρτίνη με τίτλο Ασκητικές «ακρότητες» στον Ορθόδοξο μοναχισμό 7, όπου η έρευνα περιορίζεται στην εξέταση των ομάδων των στυλιτών, των εγκλείστων και των βοσκών. Επίσης, Η άσκηση του ελληνο-ρωμαϊκού εθνισμού σε σχέση με τη χριστιανική άσκηση 8, του αρχ. Τσουλκανάκη, αποτελεί μια συγκριτική μελέτη, η οποία περιορίζεται στην ανάλυση και σύγκριση της ασκητικής εμπειρίας εντός του εθνικού και του χριστιανικού κόσμου. Κύριο και ξεχωριστό χαρακτηριστικό της δικής μας μελέτης αποτελεί το γεγονός ότι ερευνήσαμε την ασκητική συμπεριφορά των σημαντικότερων θρησκευτικών ομάδων της περιόδου στο χώρο της Ανατολής, επικεντρωθήκαμε στις ακραίες εκδηλώσεις αυτής της ασκητικότητας και προχωρήσαμε σε ανάλυση και σύγκριση των φαινομένων. Ακόμη, εντοπίσαμε και κάποιες ομάδες στις πηγές για τις 6 Για περισσότερα βλ. Gillian Cl., Late Antiquity. A Very Short Introduction, Oxford University Press 2011, σσ Μαρτίνης Π., Ασκητικές «ακρότητες» στον ορθόδοξο μοναχισμό, εκδ. «Τήνος», Αθήνα χ.χ. 8 αρχιμ. Τσουλκανάκης Ναυκράτιος, «Η άσκηση του ελληνο-ρωμαϊκού εθνισμού σε σχέση με τη χριστιανική άσκηση», Η χριστιανική άσκηση πράξη και θεωρία 3.2, Θεσσαλονίκη

10 οποίες γίνεται ελάχιστος ή καθόλου λόγος στην ελληνική βιβλιογραφία, αυτές των Αδαμιτών και των Βορβοριτών. Άσκηση και «ενθουσιαστικές» τάσεις Ο χριστιανικός μοναχισμός ως εκκλησιαστικός θεσμός, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, προσδιορίζεται χρονικά στις αρχές του 4 ου αιώνα, όμως, ο μοναχισμός, ως φαινόμενο ή ακόμα καλύτερα ο ασκητισμός, έχει τις ρίζες τους στις αρχέγονες κοινωνίες, ήδη από την πρώτη στιγμή που δημιουργείται στον άνθρωπο η ανάγκη για την αναζήτηση του θείου 9. Ο όρος «ἄσκησις» χρησιμοποιείται πολλές φορές ως συνώνυμο της μοναστικής ζωής 10. Η ελληνική λέξη ασκητισμός, αρχικά, είχε προσλάβει τη σημασία της σωματικής εκγύμνασης του σώματος, ωστόσο σύντομα η λέξη άρχισε να προσλαμβάνει φιλοσοφικές, πνευματικές και ηθικές σημασίες. Από την εξάσκηση και εκγύμναση του σώματος, ο όρος πλέον υποδήλωνε και την διαδικασία εξασκήσεως του ατόμου σε μια προσπάθεια υποταγής της θελήσεως, του νου και της ψυχής προκειμένου να επιτευχθεί μια πιο ενάρετη ζωή ή πνευματική κατάσταση 11. Σπουδαίας σημασίας είναι το γεγονός, ότι ο ασκητισμός αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό και βασικό συστατικό κάθε συστήματος, θρησκευτικού ή μη 12. Πολλές από τις ασκητικές πρακτικές είναι κοινές μεταξύ των συστημάτων, όπως η νηστεία, η σεξουαλική αποχή, η φτώχεια, η απομόνωση, η πρόκληση σωματικού ή πνευματικού πόνου. Εκείνο το στοιχείο που διαφέρει σε κάθε σύστημα είναι η σημασία και ο σκοπός της άσκησης, διότι κάθε ασκητική πρακτική προσαρμόζεται και συντελείται εντός του πλαισίου της διδασκαλίας του εκάστοτε συστήματος. Παραδείγματος χάρην, στις αργέγονες κοινωνίες η νηστεία, η σεξουαλική εγκράτεια ή η απομόνωση στόχευαν στο να αποφύγει ο ασκούμενος ή να δραπετεύσει από την 9 Ιωαννίδης Φ., Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής εμπειρίας, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2010, σ Brand Charles M. Kazhdan A., «Asceticism», The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. I., New York, Oxford 1991, σ Kaelber, Walter O., «Αsceticism», Encyclopedia of Religion, Vol. 1, Thomson Gale , σσ αρχ. Σωφρόνιος Σαχάρωφ, Άσκηση και Θεωρία, Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας 2010, σσ

11 επιρροή των δαιμονικών δυνάμεων. Στις θεϊστικές παραδόσεις, όπως ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός ή το Ισλάμ, σκοπός της ασκήσεως είναι μια προσωπική εμπειρία ενώσεως του ανθρώπου με τη θεότητα. Ενώ, στις μη θεϊστικές παραδόσεις, όπως ο Ινδουϊσμός ή ο Βουδισμός, σκοπός του ασκούμενου είναι η αναζήτηση της αλήθειας ή του βαθύτερου εσωτερικού εαυτού, γεγονός το οποίο συχνά σχετίζεται με την απελευθέρωση του εαυτού από τις θλίψεις και τις ψευδαισθήσεις του φαινομενικού κόσμου 13. Υπό αυτήν την έννοια, συνοπτικά «ασκητισμός» είναι εκείνος ο τρόπος ζωής που επιλέγει κανείς να ακολουθήσει, χαρακτηριστικό του οποίου είναι η εγκράτεια, η νηστεία, η απομόνωση, η απάρνηση όλων των εγκοσμίων με σκοπό την πνευματική καθαρότητα και ανύψωση ή την επίτευξη θρησκευτικών ή ηθικών αγαθών. Για τον Ρωμαιοκαθολικό Raimundo Pannikar, «ο αληθινός ασκητισμός αρχίζει με την εξάλειψη του φόβου να μη χάσει κανείς ό,τι μπορεί να χαθεί» 14. Ο P. Florensky θεωρεί, άμεσα επηρεασμένος από την ελληνορωμαϊκή σκέψη, όπου η ασκητική πρακτική θεωρείται το μονοπάτι που οδηγεί στη χαρά, την ομορφιά και την απόλαυση, ότι με «τον ασκητισμό ο άνθρωπος μεταμορφώνεται όχι σε καλή αλλά σε μια όμορφη προσωπικότητα» 15. Σύμφωνα με την άποψη του K. Ware, ο ασκητισμός ορίζεται ως ο τρόπος ζωής, όπου τα υλικά αγαθά και οι φυσικές ανάγκες περιορίζονται στο ελάχιστο χωρίς όμως να παρεμβαίνει ο ασκούμενος στο σώμα ακρωτηριάζοντάς το ή προκαλώντας του πόνο. Από την άλλη πλευρά ως ακραία και ενθουσιαστική μορφή ασκητισμού ορίζει τον τρόπο ζωής, όπου ο ασκητής προβαίνει στον βασανισμό ή την ταλαιπωρία της σάρκας. Για παράδειγμα, το να φοράει κανείς παλιά και ευτελή ρούχα θεωρείται «φυσικό» στα πλαίσια του ασκητισμού ενώ το να φοράει κανείς σιδερένια δεσμά και να τρυπάει το σώμα του με αυτά θεωρείται «ακραίο». Το να απέχει κανείς από τις τροφές επίσης εντάσσεται στα πλαίσια του «φυσικού», ενώ το να μετατρέπει την τροφή σε κάτι αποκρουστικό, για να κάνει την άσκησή του πιο δύσκολη, εντάσσεται 13 Kaelber Walter O., «Αsceticism», σσ Πρβλ. Pennikar R., The Trinity and the Religious Experience of Man, New York, London 1973, σ Πρβλ. Florensky P., Salt of the Earth: Or a Narrative on the Life of the Elder of Gethsemane Skete Hieromonk Abba Isidore, trans. Richard Betts, ed. St. Herman of Alaska Brotherhood 1987, σ

12 στα πλαίσια της «ακρότητας». Το να ζει ακόμη κανείς σε μια καλύβα ή σπηλιά μόνο με τα απαραίτητα είναι διαφορετικό από το να ζει δεμένος σε βράχους, κλεισμένος σε τάφους, πάνω σε στύλους κτλ 16. Στο σημείο αυτό, εκείνο που μας ενδιαφέρει να διευκρινήσουμε στη παρούσα μελέτη, είναι ότι όταν αναφερόμαστε στον ενθουσιαστικό χαρακτήρα της ασκητικής εμπειρίας των πρώτων χριστιανών χρησιμοποιώντας τον όρο «ενθουσιαστικές τάσεις», τον χρησιμοποιούμε περισσότερο ως τεχνικό όρο και όχι ως όρο της πατερικής παράδοσης και γραμματείας, στοχεύοντας στην παράλληλη πορεία και κατανόηση με την διεθνή βιβλιογραφία. Όσον αφορά την ακρότητα και τις μεσότητες στους κόλπους του Χριστιανισμού, αυτές πηγάζουν από το ίδιο το μήνυμα του Χριστού, το οποίο δεν έχει καμιά μεσότητα, αλλά επιζητά ολοκληρωτικά τον άνθρωπο να πιστέψει και να απαρνηθεί το εγώ του και τον κόσμο, να δοκιμάσει τις θλίψεις και τον πόνο, ως δωρεές και ως οδό που οδηγεί στην αγάπη. Ασκητισμός ή ακραίος ασκητισμός, εκείνο που παρατηρούμε είναι ότι υπάρχει μια πολλή μεγάλη ποικιλία ψυχοσωματικών ασκήσεων μεταξύ των διαφόρων συστημάτων. Τι από όλα αυτά είναι αποδεκτό και τι όχι από την Εκκλησία, εξαρτάται πάντοτε από το πνευματικό υπόβαθρο της άσκησης. Πολύ πριν την γέννηση του Χριστιανισμού η μοναχική και ασκητική ζωή κατείχαν σημαντικό ρόλο, κυρίως ανάμεσα στις ανατολικές θρησκείες. Σύμφωνα με μαρτυρίες, ήδη από τον 5 ο π.χ. αιώνα, είναι έκδηλο ένα είδος ασκητικής ζωής στην Ινδία, ενταγμένο μέσα στις τοπικές θρησκείες του Τζαϊνισμού και του Βουδισμού, τις οποίες θα δούμε αναλυτικά σε επόμενο κεφάλαιο. Εκείνο που μας ενδιαφέρει περισσότερο, όμως, στην παρούσα μελέτη είναι η σημασία και ο σκοπός του ασκητισμού εντός του κόλπου του Χριστιανισμού. Εξαιτίας του γεγονότος, ότι, στη χριστιανική διδασκαλία ολόκληρος ο βίος του ανθρώπου παρουσιάζεται ως ένας αδιάκοπος αγώνας για την κατάκτηση της βασιλείας του Θεού 17, ο όρος χρησιμοποιείται κατά κόρον για να εκφράσει τη διαρκή προσπάθεια προς την κατάκτηση αυτής της βασιλείας. Με βάση αυτή τη θεώρηση, τους δύο πρώτους αιώνες ο όρος «ασκητής» χρησιμοποιείται δηλώνοντας όλους εκείνους τους 16 Ware Kallistos, The way of the Ascetics: Negative or Affirmative?, Asceticism, Oxford University Press 1995, σ Μτ 9,15. Λκ 16,16 κ.εξ. 12

13 χριστιανούς, οι οποίοι ακολουθούσαν αυστηρό και εγκρατή βίο χωρίς όμως να εγκαταλείπουν την κοινότητα. Βλέπουμε μέσα από τις πηγές, ότι η βασική επιδίωξη των πρώτων ασκητών, αναχωρητών και ερημιτών ήταν η πενία, η αγαμία και η υπακοή ενώ ταυτόχρονα υπέβαλλαν στο σώμα τους την στέρηση από κάθε είδους άνεση και ευχαρίστηση, ακολουθώντας αυστηρή μόνωση και σκληραγωγία. Οι ασκητές επιδίδονταν σε αυτόν τον συνεχή αγώνα, διότι αποτελούσε το μέσο προς την οδό της πνευματικής και ηθικής τελειώσεως. Οι τρόποι ασκήσεως που επέλεγαν να ακολουθήσουν οι ασκητές ήταν διάφοροι και δεν ακολουθούσαν όλοι το ίδιο μονοπάτι. Πολλοί από αυτούς στερούσαν το σώμα τους από τον ύπνο, από την καθαριότητα και την τροφή. Με τον συνδυασμό μάλιστα της αποφυγής του ύπνου και της καθαριότητας, η άσκηση τους καθίστατο εντονότερη 18. Άλλοι παρέμειναν κλεισμένοι για μεγάλα χρονικά διαστήματα μέσα σε σπηλιές, σε τάφους και σε κλουβιά ενώ άλλοι κατοικούσαν πάνω σε στύλους και σε δέντρα. Το κοινό χαρακτηριστικό τους όμως, ήταν ότι όλους τους διέκρινε πνεύμα αυστηρής αποχής από τις τροφές. Πολλοί απέφευγαν τον οίνο, ενώ αναφέρεται μάλιστα, ότι υπήρχαν ασκητές οι οποίοι ποτέ δεν τον γεύτηκαν 19. Σε κάποιες σπάνιες περιπτώσεις ορισμένοι απέφευγαν ακόμη και το νερό 20. Αν θα θέλαμε να γενικεύσουμε και να αναφερθούμε, εν συντομία, στους πρώτους εκείνους ασκητές, θα λέγαμε ότι επεδίωκαν τον υποπιασμό της σάρκας μέσα από την μόνωση, την αποφυγή των τροφών, τη θλίψη και το πένθος, της στερήσεως από το σώμα οποιασδήποτε αναπαύσεως αλλά και της σκληραγωγίας Λαυσαϊκό, PG 34, 1244 BCD. 19 Αποφθέγματα Πατέρων, PG 65, 268Β, 376C. 20 Αποφθέγματα Πατέρων, PG 65, 312C, 396C. 21 Αποφθέγματα Πατέρων, PG 65, 105D, 293, B336C. 13

14 ΜΕΡΟΣ Α «Ενθουσιαστικές» ασκητικές τάσεις και μη χριστιανικές παραδόσεις στο χώρο της Ανατολής 14

15 Κεφάλαιο Α Η ασκητική εμπειρία πριν την εμφάνιση του Χριστιανισμού α) Τζαϊνισμός Μέσα από τους κόλπους του Ινδουϊσμού, περίπου το π.χ., αναδύθηκε στη βόρεια Ινδία ο Τζαϊνισμός. Ιδρυτής του φέρεται να είναι ο Βαρντχαμάνα Μαχαβάρα, ο οποίος αποτελεί έναν εκ των εικοσιτεσσάρων διδασκάλων του Τζαϊνισμού που κατόρθωσαν να σπάσουν την αλυσίδα των συνεχών γεννήσεων 22. Ο πυρήνας της διδασκαλίας του Τζαϊνισμού είναι η μη βια σε οποιαδήποτε μορφή ζωής, η οποία κατέχει σημαντικό ρόλο στη καθημερινή ζωή και συμπεριφορά των Τζαϊνιστών. Η ανάπτυξη του «ακραίου» και «αυστηρού» τύπου ασκητισμού, εντός του κόλπου της θρησκείας, έχει τις ρίζες της πάνω στη συγκεκριμένη διδασκαλία. Για να γίνει κατανοητή η συγκεκριμένη θεώρηση, αρκεί να αναφέρουμε πως οι πιστοί υποχρεώνονται να αποφεύγουν το θάνατο οποιουδήποτε ζωντανού οργανισμού, όπως για παράδειγμα, να τοποθετούν ένα πανί στο στόμα τους για να μη καταπίνουν άθελά τους έντομα 23. Βαθύτερος στόχος, όμως, των Τζαϊνιστών είναι η διακοπή των συνεχών γεννήσεων, δηλαδή η απελευθέρωση από τις επανενσαρκώσεις. Το γεγονός αυτό, επιτυγχάνεται μέσα από την ασκητική ζωή και την κατάκτηση της γνώσης. Η γνώση είναι υπερβατική και παρέχει άμεση και ταυτόχρονη πρόσβαση σε όλες τις μορφές της πραγματικότητας στο σύμπαν 24. Ανάλογο της γνώσης είναι το χάρισμα, που λαμβάνει ο κάθε πιστός, το οποίο διαχωρίζεται σε επτά στάδια, και τα οποία καθορίζονται σύμφωνα με το στάδιο της γνώσης. Αυτά είναι τα εξής: το στάδιο της υπερφυσικής γνώσης, η ικανότητα του οράματος, η κατοχή μαγικών δυνάμεων, η ικανότητα της αυτο-μεταμόρφωσης, η γνώση των σκέψεων όλων των έμβιων όντων, 22 Dundas Paul, The Jains, London , σ Dundas Paul, The Jains, σσ Glasenapp Helmuth von, Jainism. An Indian Religion of Salvation, trans. Shridhar B. Shrotri, Delhi 1999, σσ

16 η απελευθέρωση από όλα τα δεινά, η επίτευξη της «τελευταίας γέννησης» - απελευθέρωση από την αλυσίδα του κάρμα 25. Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι η τελική κατάσταση στην οποία έρχεται ο πιστός, η νιρβάνα, δεν υποδηλώνει την απελευθέρωση της ύπαρξης γενικά αλλά την απελευθέρωση από το σώμα, το οποίο θεωρείται από τους πιστούς της θρησκείας ως πηγή της αμαρτίας και της λαγνείας. Στα πλαίσια του ασκητισμού, οι πιστοί καλούνται να προσεύχονται καθημερινά, σε συγκεκριμένο χρόνο, και να περιορίζουν τα πάθη τους. Η αποφυγή οποιουδήποτε συναισθηματικού δεσίματος με τους άλλους είναι ιδιαίτερα σημαντική, αφού οποιοδήποτε συναίσθημα, είτε αγάπης είτε συμπόνιας, διαταράσσει τις επιθυμίες και το κάρμα, και εν τέλει εμποδίζει τον πιστό να φθάσει στο στόχο του 26. Συγκεντρωτικά και συνοπτικά, θα λέγαμε ότι ο κάθε πιστός για να πετύχει το στόχο του θα πρέπει να ακολουθεί πέντε βασικούς κανόνες στη ζωή του. Αυτοί είναι: αχίμσα (μη βία), σάτγια (απόλυτη αλήθεια), αστέγια (αποχή από την κλοπή), μπραχματσάργια (εγκράτεια), απαριγκράχα (περιορισμός των επιθυμιών) 27. Οι κανόνες αυτοί γίνονται ακόμα πιο αυστηροί για τους μοναχούς της θρησκείας, αφού η τελειοποίησή τους συντελείται μέσω της αυτοκτονίας με την ακινησία ή την πείνα. Η πράξη αυτή συμβολίζει τον σεβασμό προς όλες της μορφές ζωής, γεγονός το οποίο είναι απαραίτητο για την ατομική συντήρηση 28. Οι Τζαϊνιστές κατά τη διάρκεια του 1 ου π. Χ. αιώνα διαιρέθηκαν σε δύο αιρέσεις: 1) τους Σβεταμπάρα (ντυμένους στα λευκά) και 2) τους Ντιγκαμπάρα (ντυμένους με χώρο, δηλ. γυμνούς). Ο Τζαϊνισμός εξαιτίας της υπερβολικής αυστηρότητάς του, η οποία εμπόδιζε κάθε είδους δραστηριότητα, είχε περιορισμένη διάδοση και εφαρμόσθηκε κυρίως από αρκετά 25 Weber Max, The Religion of India: The Sociology of Hinduism and Buddhism, trasn. Hans Gerth and Don Martindale, The Free Press, New York 1958, σ Dundas Paul, The Jains, σ Glasenapp Helmuth von, Jainism, σ Βλ. Sheppy Fohr, Jainism: A Guide for the Perplexed, ed. Bloomsbury Academic,

17 πλούσιες κάστες (τραπεζίτες, εμπόρους κ.ά.). Σύμφωνα με τη διδασκαλία τους, στόχος του ανθρώπου είναι να επιτευχθεί η θεία συνείδηση και ευδαιμονία, ζώντας μια ασκητική ζωή 29. Όπως είδαμε παραπάνω ο ασκητισμός κατέχει κεντρικό ρόλο σε μια από τις αρχαιότερες θρησκείες. Στόχος της ασκήσεως των Τζαϊνιστών είναι η απελευθέρωση από τις συνεχείς γεννήσεις, γεγονός το οποίο αποτελεί καθαρά ατομική υπόθεση. β) Βουδισμός Σχεδόν παράλληλα με τον Τζαϊνισμό, στη βόρεια Ινδία, τον 6 ο π.χ. αιώνα, αναδύθηκε το πρόσωπο του Σιντάρτα Γκαουτάμα ή αλλιώς Βούδα, γνωστού και ως ηγέτη της θρησκείας του Βουδισμού. Το να αναλύσει κανείς σε βάθος τη διδασκαλία και τα παρακλάδια του Βουδισμού απαιτείται μια διατριβή από μόνη της! Για τον λόγο αυτόν, στην παρούσα ενότητα θα αναφερθούμε περιληπτικά στη διδασκαλία του Βουδισμού, επαρκώς όμως για να κατανοήσουμε το σκοπό της ασκητικής πρακτικής των οπαδών του, η οποία είναι έντονη, αφού αυτό είναι και το ζητούμενο στη παρούσα μελέτη. Στη βουδιστική διδασκαλία η ανθρώπινη ύπαρξη παρουσιάζεται, ως κάτι κακό, και η ζωή παρομοιάζεται με παιχνίδι γεμάτο εφήμερες απολαύσεις και ευχαριστήσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, σκοπός του κάθε βουδιστή είναι η οριστική απελευθέρωση του ανθρώπου από τον πόνο, τη δυστυχία και τον κύκλο των συνεχών γεννήσεων 30. Οι βουδιστές ακολουθώντας τον δρόμο που τους ανοίγει το Dharma (η Διδασκαλία του Βούδα, οι αρχές δηλ. με τις οποίες μπορεί να επιτύχει κανείς τη φώτιση) βαδίζουν προς την συνεχή κένωση από τα στρώματα της αγνοίας, των επιθυμιών για τον κόσμο, των αχρήστων πόθων, που τους δένουν στην αλυσίδα των μετενσαρκώσεων Kurt Titze, Jainism: A Pictorial Guide to the Religion of Non-violence, ed. Motilal Banarsidass, Vetter Tilmann, The Ideas and Meditative Practices of Early Buddhism, E. J. Brill, Netherlands 1988, σ Harvey Peter, An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices, Cambridge University Press, Cambridge 1990, σσ

18 Η σωτηρία στον Βουδισμό είναι καθαρά ανθρωποκεντρική, αφού όλα εξαρτώνται και περιστρέφονται γύρω από τον ίδιο τον άνθρωπο και τις πράξεις του. Ο κάθε άνθρωπος είναι ικανός να φθάσει στην τέλεια κατάσταση, τη Νιρβάνα, μέσω της αποστασιοποίησής του από τις επιθυμίες της σάρκας, γεγονός που αναπόφευκτα οδηγεί σε έναν ιδιαίτερο και αυστηρό ασκητικό τρόπο ζωής. «Για τον βουδιστή το ύψιστο ιδεώδες είναι το Νιρβάνα, το «τέλειο σβήσιμο» από κάθε τί που θεωρείται υπαρξιακή κατάσταση, και άρα μεταβλητή. Δεν πρόκειται βέβαια για τέλειο μηδενισμό, αλλά για έναν μακάριο χαμό στην απρόσωπη ιδέα του παντός, εκεί όπου δεν υπάρχει μεταβολή και φθορά» 32. Στο σημείο αυτό, έγκειται και η βασική διαφορά μεταξύ Τζαϊνισμού και Βουδισμού, αφού στον Τζαϊνισμό η Νιρβάνα οδηγεί στην απελευθέρωση από το σώμα και όχι από ολόκληρη την ύπαρξη. Για τους υποστηρικτές του Βουδισμού, το ανθρώπινο σώμα παρομοιάζεται με πήλινο σκεύος, το οποίο είναι έτοιμο να σπάσει ανά πάσα στιγμή και η δε ζωή με ώριμο καρπό, που κινδυνεύει να πέσει με την πρώτη πνοή του ανέμου. Έτσι λοιπόν, «όσο περισσότερο εμβαθύνει κανείς στην ύπαρξη, τόσο περισσότερο καταλαμβάνεται από τον πόθο της απαλλαγής των επιθυμιών της ζωής, γεγονός το οποίο επιτυγχάνεται μόνο μέσω του «αυτοβασανισμού». Η όλη ουσία της συγκεκριμένης πρακτικής έγκειται κυρίως στην απαλλαγή από τα δεινά της παρούσης ζωής, μέσω του βυθισμού σε άγνωστο σκότος. Με λίγα λόγια η βουδιστική άσκηση οδηγεί τον ασκούμενο σε αυτοεξόντωση» 33. Οι ψυχές κατέχουν, επίσης, σημαντικό ρόλο στη διδασκαλία του Βουδισμού, δεν αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα μόνο των ανθρώπων αλλά η ψυχή βρίσκεται σε κάθε τι έχει ζωή. Οι κανόνες, τους οποίους πρέπει να ακολουθεί κάθε βουδιστής, είναι συγκεκριμένοι: α) αποχή από τη καταστροφή της ζωής, β) αποχή από την κλοπή, γ) αποχή από τη συνουσία, δ) αποχή από το ψέμα και ε) αποχή απο το αλκοόλ. Οι κανόνες αυτοί γίνονται αυστηρότεροι για τους μοναχούς, για τους οποίους ισχύει: α) ελαφρά βρώση φαγητού και ποτέ μετά το μεσημέρι, β) αποχή από τα δημόσια 32 Πρβλ. Ζιάκα Γρ., Θρησκείες, Κοινωνίες και πολιτισμοί της Ασίας, εκδ. Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη Παρόμοιες ασκητικές τάσεις εντοπίζονται επίσης και στους κόλπους του Ινδουϊσμού, του Παρσισμού και άλλων θρησκειών. 33 Πρβλ. Σδράκας Ευάγ., Εγχειρίδιον Ιστορίας των Θρησκευμάτων, Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1966, σ. 195 κ.εξ. 18

19 θεάματα, γ) αποχή από τη χρήση σωματικών κοσμημάτων, δ) αποχή από τον ύπνο σε κρεβάτι, ε) αποχή από χρυσό και ασήμι 34. Επίσης, στα μοναστήρια υποχρεώνονται οι μοναχοί να ομολογούν την υπακοή, την ακτημοσύνη και την αγαμία. Από τη θρησκεία του Βουδισμού έχουν προκύψει, όπως και σε όλες τις θρησκείες, διάφορες ομάδες. Σε ορισμένες επικρατεί αυστηρότερη ασκητική ζωή σε σχέση με κάποιες άλλες. Ο κοινός παρανομαστής όλων, όμως, είναι ο στόχος και ο σκοπός της άσκησης που δεν είναι άλλος από την απαλλαγή της ύπαρξης από τη ματαιότητα της ζωής, το εφήμερο και τη φθορά, γεγονός που οδηγεί στη φώτιση και την κατάκτηση της θεϊκής γνώσης. γ) Οι κοινότητες των Εσσαίων και των Θεραπευτών Μερικούς αιώνες αργότερα, κατά τον 2 ο π.χ. αιώνα, παρατηρούμε ότι μέσα στους κόλπους του Ιουδαϊσμού, εμφανίζονται θρησκευτικές κοινότητες με έντονο ασκητικό χαρακτήρα. Τέτοιες κοινότητες είναι αυτές των Εσσαίων στην Παλαιστίνη και των Θεραπευτών στην Αίγυπτο. Ήδη τον πρώτο αιώνα, ο Φίλων ο Ιουδαίος στα έργα του Περί του πάντα σπουδαίον ελεύθερον είναι και Υποθετικών (Υπέρ Ιουδαίων Απολογίας), μας πληροφορεί για την κοινότητα των Εσσαίων, η οποία περιελάμβανε κοινοβιακά χαρακτηριστικά (ασκητική κοινότητα). Πληροφορίες ακόμη αντλούμε και από τα κείμενα του ιστορικού Ιώσηπου, ο οποίος έζησε κατά την ίδια περίοδο. Αρκετούς αιώνες αργότερα, κατά τον 20 ο αιώνα, ήρθε στο φως μια τεράστια αρχαιολογική ανακάλυψη, η οποία έγινε το 1947 και περιλαμβάνει τα Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλλασας, που μας παρέχουν πλούσιες πληροφορίες για τη διδασκαλία, τον τρόπο ζωής και τη λειτουργία της κοινότητας των Εσσαίων. Οι Εσσαίοι φαίνεται να εμφανίστηκαν από τον 2ο π.χ. αιώνα μέχρι και το 70 μ.χ. Η κοινότητα περιγράφεται, μέσα από τα κείμενα, ως βιώσασα μια αυστηρή ασκητική ζωή με κοινοβιακά χαρακτηριστικά 35. Οι Εσσαίοι εγκαταβίωναν κυρίως στην 34 William Paul, Buddhism, Critical Concepts in Religious Studies, Vol. VIII, ed. Routledge, New York 2005, σ Taylor E. Joan, The Essenes, the Scrolls and the Dead Sea, Oxford University Press, Oxford 2012, σ

20 ύπαιθρο ή σε μικρά χωριά αποφεύγοντας τις μεγάλες πόλεις. Η απομάκρυνσή τους στην έρημο συντελεί ένα γέγονος, μέσα από το οποίο εκφράζεται η αποστροφή τους προς τις ατέλειες της ζωής των Εβραίων και των κατοίκων των πόλεων. Το υπόβαθρο της διδασκαλίας τους εντοπίζεται στον ιουδαϊσμό και την προφητική παράδοση της Π. Διαθήκης. Μέσα από τις περιγραφές, προγενέστερων και μεταγενέστερων πηγών, διακρίνουμε μια κοινότητα που ανάλογή της δεν υφίστατο στο βιβλικό ιουδαϊσμό. Κεντρικό σημείο της διδασκαλίας τους είναι η πρόσληψη από τον άνθρωπο, κατά τη δημιουργία, δύο πνευμάτων, του πνεύματος της αληθείας και του πνεύματος της διαστροφής. Το πνεύμα της αληθείας, στο οποίο επικρατεί ο άρχοντας του φωτός, καταυγάζει την καρδιά του ανθρώπου και εξομαλύνει μέσα της την αληθινή δικαιοσύνη και το φόβο του Θεού. Αντίθετα, το πνεύμα της διαστροφής, όπου κυριαρχεί ο άγγελος του σκότους, θεωρείται πηγή της ασέβειας, του ψεύδους και κάθε είδους διαστροφής. Ο άνθρωπος βρίσκεται σε συνεχή αντιπαλότητα μεταξύ των δύο πνευμάτων για τον λόγο αυτό στόχος του κάθε Εσσαίου ήταν η κατάκτηση της γνώσης των πνευμάτων αυτών 36. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ιώσηπου 37, πρόκειται για μια κοινότητα, τα μέλη της οποίας πορεύονταν με βασικές αρετές την εγκράτεια και την ηθική αγνότητα. Θεωρούσαν αναγκαία την εργασία μόνο όταν υπήρχε η ανάγκη της καθημερινής σίτισης ενώ ήταν αντίθετοι με τη συγκέντρωση πλούτου ή άλλων υλικών αγαθών που δεν χρησίμευαν για την επιβίωσή τους. Θεωρούσαν επίσης την εργασία ως ένα είδος σωματικής και ψυχικής γυμνασίας. Επικρατούσε κοινοκτημοσύνη, καθώς τα πάντα ήταν κοινά στην κοινότητα, ακόμη δε και τα έσοδα από την κάθε εργασία. Ήταν υποχρεωτικό ακόμη, για κάθε μέλος που εισέρχεται στην κοινότητα να προσφέρει την περιουσία του για το κοινό καλό. Ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό της κοινότητας των Εσσαίων, αποτελεί το γεγονός ότι δεν τους ενδιέφερε το εμπόριο ενώ ήταν υπέρμαχοι της ελευθερίας και συνεπώς κατά της δουλείας. Στην ομάδα τους υπήρχαν κανόνες, οι οποίοι καθόριζαν τα καθημερινά καθήκοντα κάθε Εσσαίου. Αυτά ήταν τα εξής: προσευχή, εργασία, κοινά γεύματα και καθαρτήριες πλύσεις. Το εσσαϊκό βάπτισμα, δηλαδή οι καθημερινές πλύσεις σε μια 36 Young F. E., Essenes, The International Standard Bible Encyclopedia, Vol. II, Michigan 1982, σ Ιώσηπος, «Ἱστορία Ἰουδαϊκοῦ πολέμου» 2, 8, 2-13, Οι Έλληνες 438, εκδ. Κάκτος

21 δεξαμενή γεμάτη με νερό, θεωρείται το ανώτερο είδος εξαγνισμού και αποτελεί βασικό γνώρισμα της ασκητικής ζωής τους. Τη δυνατότητα συμμετοχής σε αυτό είχαν μόνο τα μυημένα μέλη. Η απαράβατη αυτή υποχρέωσή τους, απορρέει από τις σχετικές διατάξεις περί αγνισμών και καθαρμών του Μωσαϊκού Νόμου, γι' αυτό και την τηρούσαν πιστά. Αυστηρή στάση τηρούσαν επίσης έναντι του γάμου. Αν και δεν ήταν υποχρεωτική η αγαμία, αυτή αποτελούσε μια από τις βασικές αρχές. Ο γάμος και η τεκνοποίηση επιτρέπονταν μόνο για χάρη της διαιώνισης της κοινότητας 38. Ως προς τη διατροφή τους τηρούσαν αυστηρή εφαρμογή των παραδοσιακών διαιτητικών κανόνων που επιβάλλει ο νόμος του Μωϋσή, απέφευγαν να τρώνε λάδι και κρέας καθώς επίσης και να πίνουν κρασί. Οι Εσσαίοι, επηρεασμένοι από τον Παρσισμό, μιλούσαν για το σώμα ως φυλακή της ψυχής, η οποία ψυχή μετά το θάνατο απελευθερώνεται και ανέρχεται στους ουρανούς 39. Πιο συγκεριμένα, πίστευαν στην ανάσταση των νεκρών και στην αθανασία του σώματος και της ψυχής. Μετά το θάνατο, σύμφωνα με τη διδασκαλία τους, η ψυχή μεταβαίνει σε έναν χώρο «εὔπνουν καί φωτεινόν ἀναπαύεσθαι ἕως κρίσεως» 40. Ανέμεναν, όπως και οι οπαδοί του ιουδαϊσμού, τον Μεσσία, δηλαδή εκείνον που ο Θεός θα τον χρίσει με το Πνεύμα του, ώστε να καταστεί Χριστός (χρισμένος) και σωτήρας του εκλεκτού λαού. Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι εκδήλωναν την άρνηση και την αντίθεσή τους προς το φυσικό κόσμο του παρόντος και την ιστορία, προς το ανθρώπινο σώμα και τις λειτουργίες του φύλου, προς το γάμο και τους κοινωνικούς θεσμούς, χωρίς να αποδέχονται τον άνθρωπο στα κοινωνικά και ιστορικά του πλαίσια. Πίστευαν πως η δικαίωση και η σωτηρία αποτελούσε έργο της χάριτος του Θεού, το οποίο πηγάζει μέσα από την αυστηρή τήρηση του Νόμου. Υπό αυτό το πρίσμα, εξηγείται η αυστηρή ασκητική ζωή τους. Ακόμη, αυτή η έντονη ασκητικότητά τους, απέρρεε και από την έντονη ανάγκη τους να γίνουν καθαροί, γεγονός που αποτελούσε άμεση επίδραση από τη μωσαϊκή νομοθεσία περί αγνισμών και συχνών πλύσεων. 38 Beall S. Todd, Josephus Description of the Essenes illustrated by the Dead Sea Scrolls, Society for New Testament Studies Monograph Series 58, Cambridge University Press, Cambridge 1988, σ αρχ. Τσουλκανάκης Ναυκράτιος, «Η παρα-βιβλική άσκηση των Εβραίων. Εσσαίοι και Θεραπευτές κατά την ιουδαϊκή θύραθεν και χριστιανική γραμματεία», Η χριστιανική άσκηση πράξη και θεωρία 2, Θεσσαλονίκη 1996, σσ Taylor E. Joan, The Essenes, σ

22 Μέσα από τον αυστηρό ασκητισμό τους γίνονταν, επίσης, ικανοί να έρθουν αντιμέτωποι ακόμη και με το μαρτύριο, σε περίπτωση που κάποιος τους εξανάγκαζε να βλασφημήσουν το Θεό η να γευτούν κάτι το οποίο απαγορεύει ο Νόμος. Αρκετοί μεταγενέστεροι μελετητές έσπευσαν να αναζητήσουν ομοιότητες και επιρροές του χριστιανικού ασκητικού κινήματος από το κίνημα των Εσσαίων. Θεώρηση λανθασμένη αφού υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές ως προς την κοσμολογία και την περί ζωής αντίληψη. Στο έργο του Φίλωνα Περί Βίου θεωρητικού 41, εκτός από την κοινότητα των Εσσαίων, αναφέρεται ακόμη μια κοινότητα με παρόμοια χαρακτηριστικά, η κοινότητα των Θεραπευτών. Πρόκειται για μια ομάδα, που προέρχεται μέσα από τους κόλπους του Ιουδαϊσμού, τα μέλη της οποίας ζούσαν στη Μαρεώτιδα λίμνη της Αιγύπτου. Οι μαρτυρίες των χριστιανών που ασκήτευαν κοντά στην περιοχή, κάνουν λόγο για ένα μέρος αρκετά άγριο και αφιλόξενο. Μέσα από το κείμενο του Φίλωνα, αντιλαμβανόμαστε ότι μεταξύ των δύο αυτών κοινοτήτων υπάρχουν αρκετές ομοιότητες, υπάρχουν όμως και σημαντικές διαφορές. Στην κοινότητα των Θεραπευτών υπερίσχυε περισσότερο η πνευματική άσκηση εν αντιθέσει με τους Εσσαίους, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων ήταν η πρακτική άσκηση. Το εβδομαδιαίο τους πρόγραμμα περιελάμβανε νηστείες, προσευχές, ανάγνωση των Γραφών και κοινά γεύματα ενώ η έβδομη μέρα της εβδομάδος, ήταν μέρα συνεύρεσης όλων των μελών για συζήτηση, προσευχή και τελετουργίες. Μεταξύ των μελών υπήρχαν και πολλές γυναίκες, σε αντίθεση με τους Εσσαίους, οι οποίες ασκήτευαν διαφυλάσσοντας την παρθενία τους 42. Ο τόπος της άσκησής τους, όπως προαναφέραμε, ήταν κυρίως η Αίγυπτος. Οι κατοικίες τους ήταν «σφόδρα εὐτελεῖς» και κτίζονταν έτσι ώστε να τους εξυπηρετούν μόνο στη στέγαση και στην προφύλαξη από «τόν ἀφ ἡλίου φλογμόν καί τόν ἀπ ἀέρος κρυμνόν». Δεν βρίσκονταν κοντά στις πόλεις αλλά και ούτε πολύ μακριά τους, 41 Philo, Περὶ βίου θεωρητικοῦ ἢ ἱκετῶν IV, I-II, στο Philo IX, The Loeb Classical Library 363, trans. by F. H. Colson, London , σσ Calabi Francesca, God s Acting, Man s Acting. Tradition and Philosophy in Philo of Alexandria, ed. Brill, Leiden-Boston 2008, σ

23 πράγμα οχληρό για όσους επιδιώκουν την ησυχία, ώστε σε καιρό επιδρομών να έχουν την βοήθεια των άλλων 43. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα των Εσσαίων και των Θεραπευτών δεν ήταν μόνο ότι διακατέχονταν από ασκητικό πνεύμα, αλλά, ότι παράλληλα κατόρθωσαν να διαμορφώσουν κάποιο είδος μοναχικής ζωής. Οι κοινότητες αυτές συγκρινόμενες με τις ανατολικές θρησκείες, στις οποίες κυριαρχεί η τάση φυγής από τον κόσμο, διαφοροποιούνται κυρίως στο γεγονός ότι η άσκηση και ο μοναχισμός για αυτές αποτελούν τα εκφραστικά μέσα της θρησκευτικής ζωής 44. Εξετάζοντας και συγκρίνοντας προσεκτικά ένας μελετητής τις μορφές αυτές της ασκητικής ζωής με τα κοινόβια που αναπτύχθηκαν στους κόλπους του Χριστιανισμού, πολύ εύκολα θα εντοπίσει ομοιότητες 45. Ομοιότητες όμως, οι οποίες έγκεινται στο μοντέλο της πρακτικής ασκήσεως και όχι στο πνευματικό περιεχόμενο. δ) Φιλοσοφικός ασκητισμός Συνεχίζοντας την έρευνά μας για τις διάφορες μορφές ασκητικής εμπειρίας, θα συναντήσουμε μαρτυρίες για την ύπαρξή της και μέσα στους κόλπους της ελληνορωμαϊκής σκέψης 46. Αξιοσημείωτο παράδειγμα, αποτελεί ο Ιάμβλιχος στο Βίο του Πυθαγόρα, ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά «μονάζειν ἐν ταῖς ἐρημίαις» ενώ επίσης, οι όροι «ἀναχωρεῖν» και «ἀναχώρησις» εντοπίζονται συνεχώς σε νεοπυθαγόρεια και στωϊκά κείμενα 47. Στους κόλπους του φιλοσοφικού συστήματος, η βαθύτερη ουσία της ασκητικής ζωής, δεν είναι η «αυτοεξόντωση» του ασκουμένου, όπως στο Βουδισμό, αλλά η «αυτοανύψωσή» του μέσω της επιδιώξεως και κατακτήσεως της αρετής Philo, Περὶ βίου θεωρητικοῦ ἢ ἱκετῶν IV, ΙΙ, 19-20, σ Μαντζαρίδης Γ., Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1999, σσ Ιωαννίδης Φ., Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής εμπειρίας, σ Rubenson Samuel, Asceticism and monasticism, I: Eastern, στο The Cambridge History of Christianity, vol. 2, Cambridge University Press, New York 2007, σ Ιωαννίδης Φ., Πτυχές της Ορθόδοξης Δυτικής εμπειρίας, σ Παπαδόπουλος Μ. Αντ., Η «άσκησις» εν τω αρχαίω μοναχισμώ, Θεσσαλονίκη 1968, σ

24 Σύμφωνα με τη διδασκαλία των Στωϊκών, βασικός στόχος του κάθε ανθρώπου είναι να ζει συμβιβασμένος με τη φύση του 49. Η ίδια η φύση του ανθρώπου είναι αυτή που από μόνη της οδηγεί προς την αρετή. Για τον λόγο αυτό, μέσω της εγκράτειας το θέλημα της ψυχής κατορθώνει να μην υποκύπτει στις ηδονές 50. Ο ιδρυτής του Στωϊκισμού, Ζήνων ο Κιτιεύς, υποστηρίζει πως στόχος της αρετής είναι η επίτευξη της ψυχικής αρμονίας, μέσα από την οποία πηγάζει η ευδαιμονία. Μέσα στον κατάλογο των αρετών 51 που προτάσσει κυριαρχεί η εγκράτεια καθώς προτρέπει τους μαθητές του να έχουν ολιγάρκεια και ανεξαρτησία από τα πράγματα του κόσμου, απαλλαγή από τα πάθη και το «ζην κατά φύσιν» 52. Ο ίδιος ο Ζήνων ακολουθούσε έναν αυστηρά ασκητικό τρόπο ζωής τρεφόμενος με ψωμί, σύκα και νερό. Ακόμη, προέτρεπε τους νέους στην καλλιέργεια της αρετής και της σωφροσύνης, μέσω της ασκήσεως, και για τον λόγο αυτό τιμήθηκε από τον Δήμο των Αθηναίων με ψήφισμα και χρυσό στεφάνι 53. Επίσης, ο Μουσώνιος στο Περί Ασκήσεως 54 έργο του προτρέπει το φιλόσοφο να ασκείται ψυχικά και σωματικά γιατί μόνο έτσι θα επιτευχθεί η αρμονική και ισομερής κατάρτισή του 55. Οι Κυνικοί ήταν υπέρμαχοι της αποδοκιμασίας όλων όσων εγκλωβίζουν τον άνθρωπο στα δεσμά των αναγκών, γι αυτό και συχνά μιλούσαν περί αποχής από τα υλικά αγαθά 56. Ο Αντισθένης, ο οποίος υπήρξε και ιδρυτής του Κυνισμού, υποστήριζε πως είναι προτιμότερο να πάθει κανείς μανία παρά να δοκιμάσει την ηδονή 57. Τις ίδιες αντιλήψεις είχε και ο Διογένης ο κυνικός, ο οποίος θεωρούσε ότι η 49 Sellars John, Stoicism, University of California Press, Los Angeles 2006, σ Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων Ζ, ed. H. S. Long, Oxford VII, 93: «Τήν ἐγκράτειαν διάθεσιν άνυπέρβατον τῶν κατ ὀρθόν λόγον, ἤ ἕξιν ἀήττητον ἡδονῶν». 51 Οι αρετές κατά τον Ζήνωνα ήταν: φρόνησις, ανδρεία, δικαιοσύνη, σωφροσύνη, μεγαλοψυχία, εγκράτεια, αγχίνοια, ορθή βούλησις, ικανότης προς λήψη λογικών και εύστοχων αποφάσεων. 52 Inwood Brad, «Κανόνες και συλλογιστική στη Στωϊκή Ηθική», Δευκαλίων 15, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1997, σσ Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καὶ γνῶμαι, VII, Μουσώνιος, Περί ἀσκήσεως VI, στο Hensen O., C. Musonii Rufi Reliquiae, Teubner Lipsiae 1950, σσ Sellars John, Stoicism, σ Navia E. Luis, Classical Cynicism: A critical study, Contributions in Philosophy 58, GreenWood Press 1996, σσ Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καὶ γνῶμαι, VI, 3. 24

25 νίκη κατά της ηδονής μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την άσκηση του σώματος και της ψυχής 58. Η άσκηση αποτελούσε κάτι το τέλειο και έπρεπε οπωσδήποτε να είναι διπλής φύσεως, σωματική και ψυχική. Στα ίδια πλαίσια κινείται και ο Θηβαίος ο Κράτης, ο οποίος δίδασκε την αρετή της εγκράτειας με βασικό επιχείρημα ότι όσοι δεν υποκύπτουν στην ηδονή αγαπούν μια αθάνατη βασιλεία και ελευθερία για τον εαυτό τους 59. Έγινε παράδειγμα προς μίμησιν δωρίζοντας ολόκληρη την περιουσία του στο δήμο των Θηβαίων, θεωρώντας πως με αυτόν τον τρόπο απάλλαξε τον εαυτό του από τα υλικά αγαθά της ζωής αυτής για χάρη της ελευθερίας της ψυχής του 60. Χαρακτηριστικό, επίσης, των Κυνικών είναι ότι ταξίδευαν σε κάθε γωνιά του ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου με ιεραποστολικό σκοπό, έχοντας μαζί τους μόνο τα απολύτως απαραίτητα 61. Πολλές από τις απόψεις τους περί απάθειας ή ασκητικής εγκράτειας έγιναν αποδεκτές αργότερα από τον χριστιανικό κόσμο. Οι Πυθαγόρειοι διακρίνονταν για την αυστηρή στάση που κρατούσαν απέναντι στο ανθρώπινο σώμα. Οι ίδιοι, όπως και ο Πλάτωνας, αποκαλούσαν το σώμα «σῆμα τῆς ψυχῆς», μνήμα ή δεσμωτήριο, το οποίο αποτελεί την πηγή κάθε ηδονής και στο οποίο γίνονταν η εξιλέωση των «ἡμαρτημένων» του ανθρώπου 62. Η αποχή στο σύστημα των πυθαγορείων αποτελεί το μέσο για τον έλεγχο του σώματος και για τον λόγο αυτό τάσσονταν υπέρ της εγκράτειας και της χαλιναγώγησης των παθών 63. Ηταν υπέρμαχοι της αποχής από το κρέας και από μερικές άλλες τροφές καθώς επίσης και της αποχής από τον οίνο, διότι σύμφωνα με την διδασκαλία τους, αυτά αποτελούσαν το εμπόδιο για την καθαρότητα του νου. Παράλληλα, ενθαρρύνονταν οι μαθητές να επιδίδονται στη νηστεία, την αγρυπνία, την αποφυγή της δόξας και του πλούτου 64. Εξίσου σημαντικό για τους Πυθαγόρειους ήταν και η τήρηση της σιωπής. Ο Πυθάγορας ο Σάμιος αποτελούσε πρότυπο σιωπής για την εποχή του και δεν ασκούσε 58 Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καὶ γνῶμαι, VI, αρχιμ. Τσουλκανάκης Ναυκράτιος, Η άσκηση του ελληνορωμαϊκού κόσμου, σ Ωριγένης, Εἰς τὸν Ματθαῖον, τομ. ΙΕ, PG 13, 1296B. 61 Σεφέρου Μ., «Άνθρωπον Ζητώ», Αρχές της Κυνικής φιλοσοφίας, εκδ. Κάδμος 2007,σ Αντωνιάδης Β., Εγχειρίδιον την φιλοσοφίας, τομ. Α, εκδ. Δ. Χ. Τερζόπουλου & Μ. Σαλιβέρου, Εν Αθήναις 1909, σ Μόσχος Δ., «Ἐγκρατιτισμὸς καὶ Χριστιανισμὸς στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα», Σύναξη 77 (2001), σ Ιάμβλιχος, Περί του πυθαγορικού βίου, XVI, εκδ. Ζήτρος, Αθήνα, 2001, σσ

26 τη σιωπή μόνο για τον εαυτό του αλλά και οι μαθητές, που προσέρχονταν στη σχολή του, υποχρεούνταν να ασκούνται στη σιωπή καθώς επίσης και σε παρόμοιες άλλες ασκήσεις 65. Μεταξύ των Πυθαγορείων πρότυπο αποτέλεσε και η Θεανώ, η οποία επέλεξε να κόψει μόνη της τη γλώσσα της προκειμένου να μην αποκαλύψει μυστικά της πατρίδας της. Στο σημείο αυτό, αξίζει να διευκρινήσουμε ότι η σιωπή εδώ αποτελεί καθαρά ένα είδος αυτοάμυνας και αυτοπροστασίας, παρά ηθική αρχή που πραγματωνόταν με ασκητικές προθέσεις όπως στον Χριστιανισμό 66. Στο Νεοπλατωνισμό κεντρικό σημείο της διδασκαλίας αποτελεί ο προορισμός του ανθρώπου, που δεν είναι άλλος από την επαναφορά της έκπτωτης ψυχής στην αρχική της κατάσταση, δηλαδή την ένωση με το Εν. Αυτός ο στόχος επιτυγχάνεται μέσω της «κάθαρσης», ενώ η «κάθαρση» με τη σειρά της επιτυγχάνεται μέσα από τον ενάρετο βίο. Πατέρας του Νεοπλατωνισμού θεωρείται ο Πλωτίνος, ο οποίος ακολουθούσε έναν αυστηρά ασκητικό τρόπο ζωής. Στην καθημερινότητά του απεύφευγε τον ύπνο ενώ λάμβανε μόνο το απαραίτητο φαγητό αποφεύγοντας το κρέας. Στη ζωή του παρέμεινε άγαμος, χάρισε όλα τα υπάρχοντά του, απέλυσε τους δούλους και με τη νηστεία που διέπραττε μέρα παρά μέρα προσπαθούσε να πραγματοποιήσει το κυνικό ιδανικό της ολιγάρκειας 67. Ακόμη ένα παράδειγμα μερικής ασκητικής ζωής υπήρξε ο Πορφύριος, ο οποίος εκδήλωνε αυτήν την ασκητικότητα κυρίως με τη νηστεία, και πιο συγκεκριμένα με την αποχή απο την κρεατοφαγία. Ο όρος εγκράτεια για τον Πορφύριο ήταν εντολή και απαίτηση των θεών προς τους ανθρώπους καθαρά για λόγους ευσεβείας 68. Βλέπουμε ότι από τους κόλπους των φιλοσόφων προέρχεται ένας μεγάλος αριθμός ασκητών, οι οποίοι επεδίωξαν την πενία, την εγκράτεια και την αγαμία 69. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι σταδιακά, ο Χριστιανισμός άρχισε να απορροφά 65 αρχιμ. Τσουλκανάκης Ναυκράτιος, Η άσκηση του ελληνορωμαϊκού κόσμου, σ αρχιμ. Τσουλκανάκης Ναυκράτιος, Η άσκηση του ελληνορωμαϊκού κόσμου, σσ Τσέλλερ Εντ.-Νεστλε Βιλχ., Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2008, σ Πορφύριος, Πρός Μάρκελλαν, 28: «Ἁγνεύειν καί θεοί δι ἁποχῆς βρωμάτων καί ἀφροδισίων προσέταξαν, λέγει, εἰς τό τῆς φύσεως, ἥν αὐτοί συνέστησαν, ἐπάγοντες βούλημα τούς εὐσέβειαν μετιόντας, ὡσάν παντός τοῦ παρά τό βούλημα πλεονάζοντος μιαροῦ καί θανασίμου». Πορφύριος, Άπαντα, τ. Β, εκδ. Κάκτος Παπαδόπουλος Μ. Αντ., Η «άσκησις» εν τω αρχαίω μοναχισμώ, σ

27 και να προσεταιρίζεται αρκετά στοιχεία του Στωϊκισμού 70. Από όλα τα παραπάνω η άσκηση στον Εθνισμό φαινομενικά έχει πολλές ομοιότητες με την άσκηση στον Χριστιανισμό, όμως οι διαφορές τους είναι ουσιαστικές. Όπως αναφέρει ο Κλήμης ο Αλεξανδρέας παρ όλο που οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι δανείστηκαν από τον Μωυσή όλη την κλίμακα των αρετών (ανδρεία, σωφροσύνη, φρόνιση, δικαιοσύνη, καρτερία, υπομονή, σεμνότητα, εγκράτεια και ευσέβεια) ο βίος τους και οι ηθικές (ασκητικές) επιδόσεις τους δεν στηρίζονταν σε καθαρές και αδιαμφισβήτητες αντιλήψεις για τον Θεό, δηλαδή δεν είχαν ξεκάθαρες απόψεις για τον Θεό 71. Άρα, από την πλευρά αυτή, η άσκηση των εθνικών διαφέρει στο πνευματικό της υπόβαθρο και είναι απορριπτέα από τους χριστιανούς. Η θεώρηση αυτή πολύ ξεκάθαρα βρίσκει την πραγμάτωσή της στα λόγια του Νείλου του Σιναΐτη, ότι δηλαδή καμμία επίδοση στον ενάρετο βίο δεν έχει αξία, αν δεν έχει ως βασική της προϋπόθεση την αληθινή γνώση για τον Θεό, με τον οποίο συνδέεται ο άνθρωπος, ως πνευματικό όν Rasimus T., Engberg-Pedersen Tr., Dundenberg I., Stoicism in Early Christianity, USA 2010, σσ αρχιμ. Τσουλκανάκης Ναυκράτιος, Η άσκηση του ελληνορωμαϊκού κόσμου, σσ αρχιμ. Τσουλκανάκης Ναυκράτιος, Η άσκηση του ελληνορωμαϊκού κόσμου, σ

28 Κεφάλαιο Β Η ασκητική εμπειρία στις αιρετικές και σχισματικές ομάδες α) Γνωστικό σύστημα Ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα συστήματα, που ταλάνιζαν την Εκκλησία για αιώνες, αποτελεί το γνωστικό σύστημα. Ο Γνωστικισμός αρχίζει να λαμβάνει την οριστική του μορφή από τα μέσα του 1 ου αιώνα, παράλληλα με τον χριστιανισμό και πολλές φορές υπό την επίδρασή του. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συστήματος είναι ότι η πρώτη του εμφάνιση δεν επεσυνέβη σε ένα συγκεκριμένο μέρος, αλλά σε πολλά σημεία ταυτόχρονα. Στοιχεία του Γνωστικισμού εντοπίζονται κυρίως στην ανατολική περιοχή όπου εξαπλώθηκε ο ελληνισμός, στο σημείο που συναντιούνται τέσσερεις μεγάλοι πολιτισμοί, ο ελληνικός, ο αιγυπτιακός, ο βαβυλωνοπερσικός και ο ιουδαϊκός 73. Όπως συμβαίνει σε όλα τα θρησκευτικά συστήματα, έτσι και ο Γνωστικισμός, στο εσωτερικό του διασπάστηκε σε πολλά επιμέρους παρακλάδια, μερικά εκ των οποίων είναι ο χριστιανικός Γνωστικισμός, ο ιουδαΐζων, ο περσικός, ο συριακός κτλ. Ο Γνωστικισμός, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πρεσβευτής του συγκρητισμού των ελληνιστικών χρόνων, δηλαδή της ανάμειξης στοιχείων, προερχομένων από διαφορετικά θρησκευτικά συστήματα. Μέσα από τα διάφορα στοιχεία, που προσεταιρίστηκε, κατάφερε να αναδείξει τον περσικό δυϊσμό, τα ανατολικά μυστήρια, τη βαβυλωνιακή αστρολογία και βέβαια στοιχεία από την ιουδαϊκή αποκαλυπτική γραμματεία 74. Το γνωστικό σύστημα, όχι μόνο υιοθέτησε αυτές τις φιλοσοφικές και μεταφυσικές αντιλήψεις, αλλά κατόρθωσε, με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, να μετατρέψει τις αντιλήψεις αυτές σε ένα σύστημα ζωής και μια επαγγελία σωτηρίας. 73 Πρβλ. Χρήστου Π., Εκκλησιαστική Γραμματολογία Α, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2005, σσ King L. K., What is Gnosticism?, Harvard University Press 2005, σσ

29 Ένα καθοριστικό κομμάτι της διδασκαλίας των Γνωστικών, αποτελεί η θεώρησή τους για το σώμα. Για τους Γνωστικούς, η ύλη γενικότερα, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κακία και το σώμα θεωρείται ως η πηγή της κάθε αμαρτίας 75. Αποτελεί το στοιχείο εκείνο, που κρατά δέσμιο το πνεύμα και δεν του επιτρέπει να είναι ελεύθερο. Τη θεώρηση του σώματος ως φυλακή της ψυχής, την εντοπίσαμε σε προηγούμενη ενότητα εντός του πλατωνικού συστήματος ιδεών, από όπου πιθανότητα είναι επηρεασμένοι 76. Αυτή η ροπή των γνωστικών συστημάτων προς τη φιλοσοφία πηγάζει από το κυριάρχο ερώτημα της εποχής, ως προς την προέλευση του κακού στον κόσμο, και από την εμφανή αδυναμία τους, ως προς την απόδοση της δημιουργίας ενός μη ολοκληρωμένου υλικού κόσμου στο απόλυτο Ον, για το οποίο, άμεσα επηρεασμένοι από τη νεοπλατωνική και τη νεοπυθαγόρεια σχολή, είχαν διαμορφώσει μια καθαρά ιδεαλιστική εικόνα. Απόρροια της συγκεκριμένης αντίληψης ήταν να πιστεύουν πως μεταξύ του υλικού και του ουράνιου κόσμου υπήρχε μια συνεχής πάλη. Για τους εκπροσώπους της Εκκλησίας, ο Γνωστικισμός αποτελούσε την ομάδα εκείνη, που αντιτάχθηκε στη λυτρωτική διαδικασία της γνώσεως, ως φορέας της απλότητας του περιεχομένου της χριστιανικής πίστεως, προκειμένου να ερμηνευθεί η σχέση Θεού, ανθρώπου και κόσμου. Η ασκητική πρακτική των Γνωστικών, σε γενικές γραμμές, θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ακραία με τις εγκρατευτικές τάσεις να εντοπίζονται κυρίως εντός των ομάδων που ρέπουν προς τη δυαρχία. Μεσω της τιμωρίας και της υποταγής του σώματος προσδοκούσαν στην απελευθέρωση του θείου ή φωτεινού εκείνου στοιχείου, που ενυπάρχει μεν στον άνθρωπο αλλά δε παύει να παραμένει δέσμιο στο κυρίαρχο υλικό στοιχείο. Για τον λόγο αυτό, σκοπός της αυστηρότητας και της εγκράτειας, υπήρξε η αποφυγή από τα κακά υλικά πράγματα προκειμένου να επιτευχθεί η νέκρωση του υλικού στοιχείου του ανθρώπου 77. Ως προς τα θέματα λειτουργικής, πραγματοποιούσαν τις λατρευτικές τους πράξεις με άσματα, μουσική, ποίηση και μυστηριακές τελετές. Πίστευαν πως μέσα από τις τελετές τους έρχονταν σε επαφή με τον Θεό, λάμβαναν το θείο πνεύμα, γεγονός που 75 Σκαλτσής Π., Γνωστικισμός, «Νέα Ἐποχή» καί Ὀρθόδοξη Παράδοση, εκδ. Ἱ.Μ. Σερρῶν καί Νιγρίτης, Σέρρες 1994, σ Σκαλτσής Π., «Νέα Ἐποχή» καί Ὀρθόδοξη Παράδοση, σ Χρήστου Π., Εκκλησιαστική Γραμματολογία Α, σ