ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΜΠΕΣΤ ΣΕΛΕΡ ΤΟ ΛΕΜΕ ΣΩΣΤΑ; TO ΓΡΑΦΟΥΜΕ ΣΩΣΤΑ; ΙΝΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΛΙΑ ΜΠΟΥΣΟΥΝΗ-ΓΚΕΣΟΥΡΑ Tι μας λένε και σήμερα οι τρεις τραγικοί ΠΡΟΛΟΓIKO ΣΗΜΕΙΩΜΑ: ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
Περιεχόμενα Προλογικό σημείωμα... 13 Εισαγωγικό σημείωμα... 15 ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ Βιογραφικά στοιχεία τους και περιλήψεις των έργων τους... 17 Αποσπάσματα των τραγωδιών κατά θέματα... 41 αγάπη... 43 αλαζονεία... 43 αλληλεγγύη... 45 ανάγκη... 46 αναρχία... 47 ανατροπές της μοίρας... 47 ανατροφή... 50 άντρας... 51 ανικανοποίητο... 52 απιστία... 52 απόκτηση αγαθών... 53
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ αρετή... 53 αρρώστια... 54 ασέβεια ευσέβεια... 55 αφροσύνη ανοησία... 56 βάρβαροι... 57 βάσανα συμφορές... 58 βασιλεία τυραννία διακυβέρνηση... 62 γάμος... 64 γενναιότητα... 66 γονείς παιδιά αδέλφια συγγενείς... 67 γυναίκα... 75 δειλία... 84 δίκαιο άδικο... 84 δικαιώματα και υποχρεώσεις ξένων... 86 Δίκη τιμωρία ανταπόδοση... 87 δυστυχία... 92 ειδήσεις νέα... 94 εκδίκηση... 95 ελευθερία σκλαβιά... 95 ελπίδα... 96 εξουσία... 99 έρωτας...101 ευγενική ταπεινή καταγωγή...103 ευτυχία χαρά...105 έχθρα εχθρός...108 θάνατος ζωή...110 θεοί...114 θνητοί...126 θυμός οργή...130 ικέτης...132 ισότητα...133 ισχυρός αδύναμος...134 καλό κακό...136 καλός κακός...138 καρτερία...141 10 ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ κρασί Διόνυσος...143 κρίση απόφαση σκέψη...144 λόγος γλώσσα...146 μαντεία...149 μάρτυρας...150 μέτρο μεσότητα...150 μοίρα τύχη...151 νεκροί Άδης...157 νεότητα γήρας...159 νίκη υπεροχή...164 νόμοι πειθαρχία...164 νους...167 όνειρα...167 όχλος...168 παράλογη τόλμη θράσος...169 πατρίδα εξορία...169 πείσμα αδιαλλαξία...172 πλούτος φτώχεια χρήμα κέρδος...172 πόλεμος βία ειρήνη...176 πόλη πολίτης...178 ποτό...180 πράξη δράση...180 προδοσία...183 σιωπή...183 σοφία...184 σπίτι νοικοκύρης...185 στρατηγός...185 συμβουλή...186 σωστή αξιολόγηση καταστάσεων...187 υποκρισία...187 φήμη δόξα καλό όνομα...188 φθόνος...189 φιλαυτία...190 φιλία φίλος...190 φιλοξενία ξένος...196 ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ 11
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ φόβος...197 φόνος...198 φρόνηση φρόνιμος σύνεση συνετός...200 χάρη...202 χρόνος...203 ψέμα αλήθεια...204 ψυχή...205 διάφορες άλλες γνώμες...206 όρκοι...212 ευχές...215 κατάρες...229 ικεσίες παρακλήσεις...238 επικλήσεις...254 επιφωνήσεις...256 12 ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΤΡΑΓΩΔΙΩΝ ΚΑΤΑ ΘΕΜΑΤΑ
αγάπη Αντιγόνη Στ. 523 Δεν γεννήθηκα για να μοιράζομαι με τους άλλους το μίσος αλλά την αγάπη. (Αντιγόνη) αλαζονεία Ικέτιδες Στ. 104 Ας ρίξει τη ματιά του στην ανθρώπινη αλαζονεία ο Δίας. (Χορός) Πέρσαι Στ. 749 Αν και θνητός, πίστεψε, μην έχοντας μυαλό, πως μπορούσε να γίνει ισχυρότερος από όλους τους θεούς, ακόμα και από τον Ποσειδώνα. (Δαρείος) Πέρσαι Στ. 820 Αφού είσαι θνητός, δεν πρέπει να υπερηφανεύεσαι υπερβολικά. Διότι, αν βλαστήσει και μεγαλώσει η αλαζονεία, θα βγάλει καρπό το στάχυ της συμφοράς, απ όπου θα θερίσεις δάκρυα και θρήνους. (Δαρείος) Πέρσαι Στ. 827 Ο Δίας είναι τιμωρός αυτών που υπερβολικά κομπάζουν και αυστηρός δικαστής τους. (Δαρείος) Προμηθεύς Δεσμώτης Στ. 1034 Να μη θεωρήσεις ποτέ ότι η αλαζονεία είναι καλύτερη από τη φρόνηση. (Ερμής στον Προμηθέα) ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ 43
αλαζονεία Αγαμέμνων Στ. 1612 Δεν πρέπει να αντιμετωπίζεις με αλαζονεία τις συμφορές. (Χορός) Αντιγόνη Στ. 127 Ο Δίας μισεί υπερβολικά τους κομπασμούς της αλαζονικής γλώσσας. (Χορός) Αντιγόνη Στ. 1351 Τα μεγάλα λόγια φέρνουν μεγάλες πληγές σε αυτούς που καυχώνται υπέρμετρα. (Χορός) Τραχίνιαι Στ. 280 Φιλοκτήτης Στ. 1387 Την υπεροψία ούτε και οι θεοί την υποφέρουν. (Λίχας) Μάθε, φίλε, να μην είσαι υπερόπτης στις συμφορές σου. (Νεοπτόλεμος στον Φιλοκτήτη) Οιδίπους επί Κολωνώ Στ. 1153 Ο άνθρωπος κανένα πράγμα δεν πρέπει να περιφρονεί. (Θησέας) Ηρακλείδαι Στ. 387 Ο Δίας τιμωρεί τα φρονήματα των υπερβολικά υπεροπτών. (Ιόλαος) Ιππόλυτος Στ. 91 Είναι νόμος [ ] να μισούν οι θνητοί τους υπερήφανους και τους ακατάδεκτους. (Θεράπων) Σωστά ποιος υπερφίαλος δεν είναι αντιπαθής; (Ιππόλυτος) Και οι καταδεκτικοί έχουν κάποιο όφελος; (Θεράπων) Πολύ μεγάλο, και μάλιστα κέρδος με λίγο κόπο. (Ιππόλυτος) 44 ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
βασιλεία - τυραννία - αλληλεγγύη διακυβέρνηση Εκάβη Στ. 623 Περηφανευόμαστε όταν κάποιος μας αποκαλεί εντιμότατους είτε μέσα στα πλούσια σπίτια μας είτε ανάμεσα στους συμπολίτες μας. Αυτά δεν είναι τίποτα άλλο από μάταιες σκέψεις και κομπασμοί της γλώσσας. Είναι πολύ ευτυχισμένος εκείνος που δεν έχει καμία συμφορά την κάθε μέρα. (Εκάβη) Ικέτιδες Στ. 200 Υμνώ όποιον από τους θεούς ρύθμισε τη ζωή μας, που ήταν ανακατεμένη και άγρια, βάζοντας μέσα μας πρώτα πρώτα τη σύνεση και ύστερα δίνοντάς μας τη γλώσσα για αγγελιαφόρο των λόγων [ ], επειδή όμως αποκτήσαμε αλαζονεία, νομίζουμε ότι είμαστε σοφότεροι από τους θεούς. (Θησέας) Ικέτιδες Στ. 743 Από το αλαζονικό του φέρσιμο χάθηκε πάλι ο απερίσκεπτος λαός του Κάδμου. (Άδραστος) αλληλεγγύη Προμηθεύς Δεσμώτης Στ. 345 Δεν θα ήθελα, όταν δυστυχώ, να πάθουν και πολλοί άλλοι εξαιτίας μου συμφορές. (Προμηθέας στον Ωκεανό) Κύκλωψ Στ. 482 Δεν είναι δίκαιο να εγκαταλείψω τους συντρόφους μου, με τους οποίους ήρθα εδώ, και να σωθώ μόνο εγώ. (Οδυσσέας) ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ 45
ανάγκη Ηρακλής Μαινόμενος Στ. 1110 Κι εγώ μαζί σου. Δεν σε εγκαταλείπω στις συμφορές. (Χορός) Ορέστης Στ. 298 Όταν εσύ θρηνείς, πρέπει να είμαστε κοντά σου, να σε συμβουλεύουμε με αγάπη είναι καλή βοήθεια αυτή για τους αγαπημένους μας. (Ορέστης) ανάγκη Προμηθεύς Δεσμώτης Στ. 514 Η δεξιότητα είναι πολύ πιο αδύναμη από την ανάγκη. (Προμηθέας) Και την ανάγκη ποιος την κυβερνά; (Χορός) Οι τρίμορφες Μοίρες και οι Ερινύες, που δεν λησμονούν. (Προμηθέας) Αίας Στ. 485 Τίποτα δεν είναι χειρότερο για έναν άνθρωπο από την υποταγή στην ανάγκη. (Τεύκρος) Αντιγόνη Στ. 1106 Είναι δύσκολο να πολεμήσει κανείς την ανάγκη. (Κρέων) Φιλοκτήτης Στ. 538 Διδάχτηκα από την ανάγκη, ώστε να υπομένω τα βάσανα. (Φιλοκτήτης) Εκάβη Στ. 1295 Είναι σκληρό πράγμα η ανάγκη. (Χορός) 46 ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
αναρχία / ανατροπές της μοίρας Ιφιγένεια η εν Ταύροις Στ. 620 Βρισκόμαστε σε ανάγκη, στην οποία πρέπει να υποταχθούμε. (Ιφιγένεια) Ελένη Στ. 513 Δεν υπάρχει τίποτα ισχυρότερο από τη σκληρή ανάγκη. (Μενέλαος) Ορέστης Στ. 488 Για τους σοφούς είναι δουλεία ό,τι γίνεται από ανάγκη. (Μενέλαος) αναρχία Ευμενίδες Στ. 526 Ούτε στην αναρχία ούτε στη σκλαβιά να δέχεσαι να ζήσεις. Σε κάθε μέση κατάσταση πάντα δίνει ο θεός δύναμη, ενώ τα υπόλοιπα τα διευθετεί διαφορετικά. (Χορός) Αντιγόνη Στ. 672 Δεν υπάρχει μεγαλύτερο κακό από την αναρχία. Αυτή καταστρέφει πόλεις, αυτή αναστατώνει τα σπίτια των ανθρώπων, αυτή διασπά τον στρατό και δια λύει τις συμμαχίες. (Κρέων) ανατροπές της μοίρας Αγαμέμνων Στ. 750 Υπάρχει ένας παμπάλαιος λόγος στους θνητούς που λέει πως ύστερα από μια πολύ μεγάλη ευτυχία ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ 47
ανατροπές της μοίρας [...] ακολουθεί πολλές φορές ατέλειωτη δυστυχία. (Χορός) Αγαμέμνων Στ. 941 Ακόμα και στους ευτυχισμένους ταιριάζουν οι ήττες. (Κλυταιμήστρα) Αίας Στ. 1077 Πρέπει να ξέρει κανείς πως, όσο ρωμαλέος κι αν είναι, μπορεί να καταρρεύσει από ένα ασήμαντο κακό. (Μενέλαος) Οιδίπους Τύραννος Στ. 1521 Μη θέλεις να τα κατέχεις όλα. Δεν σε ακολουθούν τα καλά που κέρδισες ως το τέλος της ζωής σου. (Κρέων στον Οιδίποδα) Τραχίνιαι Στ. 129 Δυστυχία και ευτυχία έρχονται σε όλους με τη σειρά, όπως οι περιστροφικές τροχιές της Άρκτου. (Χορός) Τραχίνιαι Στ. 296 Οι συνετοί φοβούνται μήπως κι ο ευτυχισμένος δυστυχήσει κάποτε. (Δηιάνειρα) Τραχίνιαι Στ. 943 Είναι ανόητος όποιος υπολογίζει ότι θα ζήσει δύο ή περισσότερες μέρες προτού περάσει κανείς τη σημερινή μέρα καλά, δεν υπάρχει η αυριανή. (Τροφός) 48 ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
ανατροπές της μοίρας Φιλοκτήτης Στ. 50 Πρέπει ο άνθρωπος, όταν βρίσκεται έξω από τις συμφορές, να διαβλέπει τα κακά και όταν ευτυχεί, τότε κυρίως να προσέχει τη ζωή του, μήπως καταστραφεί χωρίς να το καταλάβει. (Φιλοκτήτης) Ιππόλυτος Στ. 981 Δεν ξέρω αν μπορώ να ονομάσω κάποιον θνητό ευτυχισμένο, γιατί τα προηγούμενα ανατρέπονται πάλι. (Χορός) Ανδρομάχη Στ. 463 Μην καυχιέσαι καθόλου που τώρα δυστυχώ εγώ. Μπορεί κι εσύ να δυστυχήσεις. (Ανδρομάχη) Εκάβη Στ. 957 Τίποτα δεν είναι σίγουρο, ούτε η δόξα ούτε υπάρχει βεβαιότητα πως όποιος τώρα είναι ευτυχισμένος δεν θα δυστυχήσει αργότερα. Γιατί οι θεοί τα ανακατεύουν όλα και τα αναστατώνουν, ώστε να μην ξέρουμε τι θα μας συμβεί στο μέλλον και να τους τιμάμε πάντα. (Πολυμήστωρ) Ικέτιδες Στ. 179 Να φοβούνται τις συμφορές όσοι δεν δυστυχούν. (Άδραστος) Ικέτιδες Στ. 269 Από τα ανθρώπινα δεν υπάρχει τίποτα που να διατηρεί την ευτυχία μέχρι το τέλος. (Χορός) Ικέτιδες Στ. 331 Ο θεός όλα τα ανατρέπει. (Αίθρα) ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ 49
ανατροφή Ηρακλής Μαινόμενος Στ. 100 Κουράζονται και οι συμφορές των ανθρώπων, και οι πνοές των ανέμων δεν έχουν πάντα δύναμη, και οι ευτυχισμένοι δεν παραμένουν ως το τέλος ευτυχισμένοι. (Αμφιτρύων) Ηρακλής Μαινόμενος Στ. 480 Χάθηκαν κι αυτά, άλλαξε η τύχη. (Μεγάρα) Ηρακλής Μαινόμενος Στ. 885 Γρήγορα τον ευτυχισμένο τον άλλαξε ο θεός. (Χορός) Ίων Στ. 969 Τέτοια είναι τα ανθρώπινα τίποτα σ αυτά δεν μένει ίδιο. (Κρέουσα) ανατροφή Ικέτιδες Στ. 910 Η καλή ανατροφή κάνει τον άνθρωπο να έχει αξιοπρέπεια. Κάθε άνθρωπος που έζησε με αρετή ντρέπεται να φανεί κακός. (Άδραστος) Ικέτιδες Στ. 916 Ο,τι μάθει κανείς αγαπά να το διατηρεί ως τα γεράματά του. Έτσι, λοιπόν, πρέπει να ανατρέφετε σωστά τα παιδιά σας. (Άδραστος) 50 ΑΙΣΧΥΛΟΣ ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
άντρας άντρας Οιδίπους Τύραννος Στ. 314 Ο ωραιότερος κόπος για έναν άντρα είναι να ωφελεί όσο μπορεί. (Οιδίπους) Μήδεια Στ. 245 Ο άντρας, όταν στενοχωριέται από τους ανθρώπους που είναι μέσα στο σπίτι του, βγαίνει έξω και σταματάει η στενοχώρια της καρδιάς του. (Μήδεια) Μήδεια Στ. 412 Οι σκέψεις των αντρών είναι δόλιες και η πίστη τους προς τους θεούς δεν είναι στέρεα. (Χορός) Ανδρομάχη Στ. 672 Και ο άντρας και η γυναίκα είναι το ίδιο ικανοί [...]. Και ο μεν άντρας έχει στα χέρια του τη δύναμή του, η δε γυναίκα στηρίζεται στους γονείς της και στα αγαπημένα της πρόσωπα. (Μενέλαος) Ηλέκτρα Στ. 932 Είναι ντροπή να διοικεί το σπίτι η γυναίκα και όχι ο άντρας. Αποστρέφομαι τα παιδιά που είναι γνωστά στην πόλη όχι από το γένος του πατέρα τους αλλά από το γένος της μητέρας τους. (Ηλέκτρα) Ιφιγένεια η εν Αυλίδι Στ. 1394 Έχει μεγαλύτερη αξία η ζωή ενός άντρα από τη ζωή μυριάδων γυναικών. (Ιφιγένεια) ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΡΑΓΙΚΟΙ 51
Στις αρχαίες τραγωδίες ανατέμνεται η ίδια η ζωή. Ο άνθρωπος, ως σύνθεση αντιθέσεων, παρουσιάζεται να υποφέρει, να χαίρεται, να ερωτεύεται, να μισεί, να καταριέται, να μετανιώνει, να συμπαραστέκεται, να παρατηρεί, να υπακούει, να αντιτάσσεται, να τιμωρεί, να τιμωρείται, να αδικεί, να αδικείται, να εύχεται, να επικαλείται, να ορκίζεται, να εκδικείται, να φιλοσοφεί. Κατά την ενασχόλησή μας με τα κείμενα σκεφτήκαμε να ξεχωρίσουμε κάποιες από τις ωραιότερες «στιγμές» τους, δηλαδή τα λόγια που «μιλάνε» πέραν του μύθου κάθε τραγωδίας και που μας αγγίζουν και σήμερα σαν να μην έχει περάσει ούτε μια μέρα από τότε που γράφτηκαν. Ακόμα και μέσα από τα επιλεγμένα μόνο αποσπάσματα έχει την ευκαιρία ο αναγνώστης να προσεγγίσει τον τρόπο σκέψης όχι μόνο των τραγικών ποιητών αλλά και γενικά των αρχαίων Ελλήνων στην καθημερινότητά τους, να γνωρίσει τον πολιτισμό τους και να διαμορφώσει προσωπική άποψη για τη βιοθεωρία τους σε κάθε περίπτωση θα προβληματιστεί, θα εκπλαγεί από την καθαρότητα της σκέψης, αλλά και θα συγκινηθεί από την αλήθεια του περιεχομένου. Από το εισαγωγικό σημείωμα των συγγραφέων Στην παρούσα έκδοση παρουσιάζεται θεματικά υλικό, που μετέφρασαν και ανθολόγησαν η Ίνα Αναγνωστοπούλου και η Λία Μπουσούνη-Γκέσουρα, από τις τριάντα τρεις σωζόμενες τραγωδίες των τριών μεγάλων τραγικών. Συγκεκριμένα περιλαμβάνονται κυρίως γνώμες αλλά και ευχές, κατάρες, παρακλήσεις, επικλήσεις, καθώς και όρκοι και χαιρετισμοί. ISBN:978-618-03-1623-0 ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. MHX/ΣΗΣ 81623