Τα παιδιά του εµφυλίου πολέµου στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη Elliniki Gnomi, 19 Jun 2013 Παρουσίαση βιβλίου στον πύργο Fehervarcsurgo στην Ουγγαρία. Παρουσίαση του βιβλίου Παιδοµάζωµα ή Παιδοσώσιµο ; Τα παιδιά του εµφυλίου πολέµου στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη πραγµατοποιήθηκε στον πύργο Fehervarcsurgo στην Ουγγαρία σ ένα κοινό που στη πλειοψηφία του το αποτελούσαν πολιτικοί πρόσφυγες και οι οικογένειές τους. H παρουσίαση διοργανώθηκε από το Ίδρυµα Jozsef Karolyi και την Αυτοδιοίκηση Ελλήνων Ουγγαρίας. Πριν δέκα χρόνια στον ίδιο πύργο που δεν είχε αναπαλαιωθεί ακόµα, µε έκδηλα τα σηµάδια του χρόνου, είχε διεξαχθεί ένα διεθνές συνέδριο µε το ίδιο θέµα. Μόνο που το πρώτο µέρος του τίτλου ( Παιδοµάζωµα ή Παιδοσώσιµο ) προέκυψε µέσα από το ίδιο το συνέδριο. Το ξεχωριστό στοιχείο σ εκείνο το συνέδριο (2003) ήταν ότι το κοινό του, το αποτελούσαν τα ίδια τα παιδιά του ελληνικού εµφυλίου πολέµου που είχαν φιλοξενηθεί στον πύργο αυτό από την ουγγρική κυβέρνηση, την περίοδο από το 1948-1955. Η έκδοση του βιβλίου από τον εκδοτικό οίκο «Επίκεντρο» αποδείχτηκε χρονοβόρα και επίπονη γιατί χρειάστηκε να µεταφραστούν στα ελληνικά από διαφορετικές ευρωπαϊκές γλώσσες (από αγγλικά, γαλλικά, τσέχικα, γερµανικά και ουγγρικά) οι ανακοινώσεις των πανεπιστηµιακών, των ερευνητών, των άλλοτε παιδιών και των δασκάλων τους (Ελλήνων και Ούγγρων) και να αποµαγνητοφωνηθούν οι οµιλίες τους. Τελικά, το βιβλίο κυκλοφόρησε µε τις ανακοινώσεις των πανεπιστηµιακών στο πρώτο µέρος, µε φωτογραφίες ντοκουµέντα µιας άλλης εποχής που αποτυπώνουν τη ζωή των παιδιών στην υπερορία και στη συνέχεια µε τις παρεµβάσεις οµιλίες των ίδιων των παιδιών. Οι σχολικές εκθέσεις των παιδιών και τα βιογραφικά των εισηγητών κλείνουν τον τόµο αυτό όπου οι ιστορικοί και οι ερευνητές συνοµιλούν µε τους ίδιους τους πρωταγωνιστές (τα τότε παιδιά) για µια πτυχή της ελληνικής ιστορίας που για πολλά χρόνια αποτέλεσε «ταµπού» για την ελληνική ιστοριογραφία και όχι µόνο. Το εξώφυλλο κοσµεί φωτογραφία των παιδιών µε την πρώτη διευθύντρια από ελληνικής πλευράς του παιδικού σταθµού Fehervarscurgo, της Κύπριας Φωφώς Βασιλείου, µητέρας του πρώην Προέδρου της Κυπριακής ηµοκρατίας Γιώργου Βασιλείου.
Στο προσκλητήριο για την παρουσίαση του βιβλίου συνέρρευσαν κυρίως από τη Βουδαπέστη αλλά και από το χωριό Μπελογιάννης, τρεις τουλάχιστον γενιές -οι παλιότεροι για να θυµηθούν και οι νεώτεροι για να µάθουν- που υποδέχτηκε η οικοδέσποινα του πύργου Angelica Karolyi. Την παρουσίαση, στη µεγάλη αίθουσα στο ισόγειο του πύργου που γέµισε, έκανε η καθηγήτρια Ειρήνη Λαγάνη, συνεπιµελήτρια µαζί µε τη Μαρία Μποντίλα του τόµου. Η οµιλήτρια επισήµανε τη συµµετοχή των ίδιων των παιδιών ως συγκριτικό πλεονέκτηµα στη διεξαγωγή του συνεδρίου του 2003 και τη σηµασία της συµβολής των µαρτυριών τους στη συγγραφή της ιστορίας της κρίσιµης αυτής περιόδου. Η «κατάθεση ψυχής» των άλλοτε παιδιών χαρακτηρίστηκε ως µοναδική εµπειρία καθώς πρωταγωνιστές του συνεδρίου εκείνου αναδείχτηκαν τα ίδια τα παιδιά, «µάρτυρες» µιας τραγικής περιόδου που σηµάδεψε τόσο τα ίδια όσο και την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Στην πρώτη σειρά διακρίνονταν ο νυν και ο πρώην πρόεδρος της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας, Λαοκράτης Κοράνης και Θόδωρος Σκεύης αντίστοιχα (που αµφότεροι συγκαταλέγονται στα «παιδιά» και συµµετείχαν ενεργά στο συνέδριο το 2003), ο πρέσβυς της Κύπρου κ. Β.Τσάµπερλαιν, ο Πρόξενος της Ελλάδας κ. Ι.Σταµατέκος και ο εκπρόσωπος τύπου της ελληνικής πρεσβείας κ.ν.βλαχάκης. Στις πίσω σειρές διακρίνονταν
µεταξύ άλλων µερικά από τα άλλοτε «παιδιά»- µε άσπρα µαλλιά σήµερα που συµµετείχαν στο συνέδριο του 2003 και συνέβαλαν στην τελική µορφή του συλλογικού τόµου όπως ο Γιάννης Ράπτης που µαζί µε τον Χαράλαµπο Βλάχο συγκέντρωσαν το φωτογραφικό υλικό του τόµου, η Αθανασία Λαµπροπούλου που βοήθησε στη µετάφραση των κειµένων από τα ουγγρικά, η Αρετή Σκεύη που καθήλωσε το ακροατήριο µε την συγκλονιστική µαρτυρία της ως έφηβη «µάνα» που συνόδευσε τα παιδιά από την Ελλάδα στην υπερορία και άλλοι. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης επισηµάνθηκε µε ιδιαίτερη συγκίνηση η απουσία όσων «έφυγαν» στο διάστηµα που µεσολάβησε από το συνέδριο του 2003: ο Ούγγρος διευθυντής του παιδικού σταθµού Ιστβάν Ρίγκο, ο εκπαιδευτικός Μιχάλης Ράπτης, ο Βαγγέλης Μπενάτος, ο Καπετάνιος του ΕΛΑΣ Βαγγέλης Κωστούδης, οι παρεµβάσεις των οποίων όµως έχουν καταγραφεί στο συλλογικό αυτό τόµο. Τον λόγο πήραν αρκετά «παιδιά» από το ακροατήριο µιλώντας για µια περίοδο της ζωής τους που τα σφράγισε ενώ δε παράλειψαν µεταξύ άλλων να επισηµάνουν την οργάνωση τού τότε ουγγρικού κράτους που κάλυψε µε το παραπάνω τις ανάγκες τους. Η εκδήλωση έκλεισε µε µουσική και τραγούδι από τη χορωδία Καρυάτιδες και την Καλλιόπη Νάγκυ και τους µουσικούς Σαράντη Μαντζουράκη στο µπουζούκι και τον Γιώργο Κολλάτο στο κλαρίνο, σκορπώντας στην αίθουσα την αίσθηση µιας «άλλης» Ελλάδας που επιχειρεί ν αντισταθεί στο χρόνο, στη λήθη και στη φθορά. Η κυρία Λαγάνη ευχαρίστως αποδέχτηκε την παράκλησή µας να µας µιλήσει για το βιβλίο στη µικρή συνέντευξη που ακολουθεί. Ερωτ. : Πριν λίγες µέρες παρουσιάστηκε στην Ουγγαρία το βιβλίο «Παιδοµάζωµα» ή «Παιδοσώσιµο»; το οποίο επιµεληθήκατε. Ποια η συµβολή του βιβλίου στην ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία ; Απάντηση : Για δεκαετίες ολόκληρες το θέµα της µεταφοράς των παιδιών του εµφυλίου στις χώρες της Κεντρικής και Ανατ. Ευρώπης (συµπεριλαµβανοµένης και της Γιουγκοσλαβίας) αποτέλεσε ένα θέµα «ταµπού». Αφού αρχικά κατά τη διάρκεια του πρώιµου Ψυχρού Πολέµου προβλήθηκε από την τότε ελληνική κυβέρνηση και τους υποστηρικτές της ως «παιδοµάζωµα» παραπέµποντας στην πρακτική της αρπαγής και του γενιτσαρισµού των χριστιανόπουλων κατά την Οθωµανική Αυτοκρατορία, στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της µεταπολίτευσης, στα πλαίσια της επιχειρούµενης «εθνικής συµφιλίωσης», το θέµα αποσιωπήθηκε προφανώς ως εµφυλιακό και διχαστικό. Κυρίως από τα µέσα της δεκαετίας του 90 παρατηρείται µια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το ζήτηµα αυτό ενώ επιχειρείται µια «νέα» µατιά στην υπόθεση που βασίζεται κατά κύριο λόγο στην αρχειακή έρευνα που δεν είναι όµως απαλλαγµένη πάντα από προκατάληψη.
Το βιβλίο «Παιδοµάζωµα» ή «Παιδοσώσιµο»;» κατά τη γνώµη µου συνδυάζει δύο στοιχεία που το κάνουν να διαφέρει από άλλα βιβλία που αναφέρονται στον εµφύλιο και ειδικότερα στο θέµα των παιδιών: το πρώτο στοιχείο είναι οι µελέτες που βασίζονται επάνω στην αρχειακή έρευνα, σε πρωτογενές δηλ. υλικό, και το δεύτερο στοιχείο που αναδεικνύει τη µοναδικότητά του, είναι οι µαρτυρίες των ίδιων των παιδιών, των δασκάλων τους (Ελλήνων και Ούγγρων) και των συνοδών τους. Στη µοναδικότητα αυτή συµβάλει και ο τόπος όπου έλαβε χώρα το συνέδριο τον Οκτώβριο του 2003 κατά τη διάρκεια του οποίου παρουσιάστηκαν οι επιστηµονικές ανακοινώσεις καθώς και οι µαρτυρίες «από πρώτο χέρι». Πρόκειται για τον ίδιο πύργο του Φέχερβαρτσούργκο που είχε µετατραπεί σε παιδικό σταθµό το διάστηµα 1948-1953 προκειµένου να φιλοξενήσει παιδιά του εµφυλίου που µεταφέρθηκαν στην Ουγγαρία. Σίγουρα, η διεξαγωγή του συνεδρίου στον τόπο αυτό συνέβαλε στο να «ξυπνήσουν» µνήµες µιας άλλης εποχής και να γυρίσει το ρολόι του χρόνου πίσω. Ερωτ.: Εσείς πώς καταγράφετε την εµπειρία αυτή ; Απάντηση: Ως µοναδική. Όταν φοιτήτρια ακόµα στη Σορβόνη ανακάλυπτα στα αρχεία του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών εκθέσεις που περιέγραφαν µε γλαφυρότητα την έλευση των παιδιών σε χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, δε φανταζόµουν ποτέ ότι θα βρεθώ σ ένα από τα κέντρα υποδοχής των παιδιών στην Ουγγαρία και το -κυριότερο- κάτι που ξεπερνάει κάθε φαντασία, το ακροατήριο στο οποίο θα απευθυνόµουν θα το αποτελούσαν στο µεγαλύτερο µέρος τα «τότε» παιδιά. Οι µαρτυρίες τους, κάθε τους λέξη, η εύγλωττη σιωπή πολλών, η συγκίνηση και το βλέµµα τους µας καθήλωσαν. Οι πρωταγωνιστές του συνεδρίου ήταν χωρίς αµφιβολία τα ίδια τα «παιδιά» πρόσφυγες, αυτοί που µετέτρεψαν ένα συνέδριο που φιλοδοξούσε να είναι επιστηµονικό, σαν τόσα άλλα άλλωστε, σε κάτι ξεχωριστό: σε µια µοναδική εµπειρία. Η κατάθεση «ψυχής» των ίδιων των παιδιών ήταν αναµφίβολα ανεκτίµητη. Ερωτ. : Το βιβλίο αποτυπώνει τη µοναδικότητα του συνεδρίου όπως την περιγράφετε; Απάντηση : Όπως ήδη προαναφέρθηκε, το πρώτο µέρος του βιβλίου αποτελείται από τις επιστηµονικές ανακοινώσεις των πανεπιστηµιακών και ερευνητών από γνωστά πανεπιστήµια της Ευρώπης, Έλληνες και ξένους, και το δεύτερο µέρος, καταγράφει αποµαγνητοφωνηµένες τις παρεµβάσεις των «πρωταγωνιστών» της ιστορίας. Πέρα από την καταγραφή των αντιπαραθέσεων όπως εκφράστηκαν, τα κείµενα «συνοµιλούν» µεταξύ τους Πιστεύω ότι δίνονται απαντήσεις σε καίρια ερωτήµατα, όπως κάτω από ποιες συνθήκες εγκατέλειψαν τα παιδιά την Ελλάδα, πώς διαπαιδαγωγήθηκαν, πώς θυµούνται τα χρόνια εκείνα, τι αίσθηση τους έκανε η Ελλάδα όπου επαναπατρίστηκαν (µια χώρα που νοσταλγούσαν αλλά στην ουσία δε γνώριζαν), τι µεταφέρουν σήµερα στα παιδιά και στα εγγόνια τους για την εποχή εκείνη και τέλος, ποια ήταν η στάση της Ελλάδας απέναντι στα παιδιά αυτά. Θα ήταν παράλειψη να µην τονίσω τη συµβολή των ίδιων των «παιδιών» στην έκδοση του βιβλίου, καθώς οι φωτογραφίες που περιλαµβάνονται στον τόµο, παραχωρήθηκαν από τα
«παιδιά» Χαράλαµπο Βλάχο και Γιάννη Ράπτη ενώ τη µετάφραση από τα ουγγρικά έκανε η Αθανασία Λαµπροπούλου, επίσης ένα από τα παιδιά Ερωτ. : Μπαίνω στον πειρασµό να σας ρωτήσω: αν τα «παιδιά» δε συµµετείχαν στο εν λόγω συνέδριο, τα συµπεράσµατα του συνεδρίου θα ήταν διαφορετικά ; Απαντ.: Το συνέδριο θα ήταν σίγουρα διαφορετικό. Πιστεύω ότι έχει άλλη αξία να ακούς κάποιον που έχει βιώσει την ιστορία, να συνδιαλέγεται µε έναν ιστορικό. Γίνεται µια αναµέτρηση, µια διασταύρωση στοιχείων ιαπιστώνεται τέλος, πώς πολλές φορές «γράφεται» η ιστορία ερήµην των πρωταγωνιστών της. Προσωπικά, αισθάνοµαι τυχερή που πρόλαβα να γνωρίσω κάποιους από τους «πρωταγωνιστές» της ιστορίας καθώς έχουν ήδη φύγει από κοντά µας. Οι απόψεις τους όµως έχουν ήδη καταγραφεί στον εν λόγω τόµο ως πολύτιµες µαρτυρίες. Ο χρόνος θα δείξει σε ποιο βαθµό θα επηρεάσουν οι µαρτυρίες αυτές ή άλλες ανάλογες τη διαµόρφωση της ιστοριογραφίας της εν λόγω περιόδου ή απλά θα αποσιωπηθούν καθώς δύσκολα εντάσσονται στο πλαίσιο της δηµόσιας ιστορίας. ηµοσ. : Σας ευχαριστώ για την παραχώρηση της συνέντευξης Ε.Λ. : Και εγώ σας ευχαριστώ. Του ειδικού συνεργάτη µας.