ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΧΡΕΟΥΣ "Ελλάδα, όλους αυτούς να τους θυμάσαι, να τους μακαρίζεις και να τους λαμπρύνεις πατρίδα, γιατί αυτοί σε λευτέρωσαν". Μακρυγιάννης Αγαπητοί συμπολίτες, οι λαοί επιβιώνουν όταν μελετούν την ιστορία τους και εμπνέονται από αυτήν. Το ίδιο ισχύει και για τις τοπικές κοινωνίες, όπως η δική μας. Βιώνοντας το παρελθόν μας, τονώνουμε την βούλησή μας να συνεχίσουμε το έργο των προηγούμενων γενεών και να καταθέσουμε τη δική μας συμβολή στην κοινή προσπάθεια για ελευθερία και πρόοδο. Με τις σκέψεις λοιπόν, αυτές τιμούμε σήμερα τους αδερφούς Ζαφειρόπουλου. Η δοξολογία που προηγήθηκε έρχεται να συμπληρώσει μια σημαντική απόφαση που είχε ληφθεί και πραγματωθεί προ ετών στο Παράλιο Άστρος. Ταυτόχρονα, έρχεται να εγκαινιάσει μια σειρά πρόσθετων ενεργειών σχετιζόμενων με τη νεότερη ιστορία του χωριού και της ευρύτερης περιοχής μας. Όπως ασφαλώς θυμόμαστε όλοι μας, πριν από αρκετά χρόνια στην πλατεία του Παραλίου Άστρους, είχε τοποθετηθεί η προτομή του ήρωα της επανάστασης του 1821 και οικιστή του χωριού μας Παναγιώτη Ζαφειρόπουλου. Και σήμερα εις τον «αρχαίον ναόν της Ευαγγελίστριας», όπως αναφέρει ο Μιχαήλ Λογοθέτης, πρώτος Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Θυρέας, της εκκλησίας που ανακαίνισαν οι αδελφοί Ζαφειρόπουλοι, τελέσαμε δοξολογία εις ανάμνηση της ελληνικής νίκης εναντίον του Ιμπραήμ, η οποία σημειώθηκε τον Αύγουστο του 1826 με πρωταγωνιστή το Παναγιώτη Ζαφειρόπουλο. Τιμούμε τον Παναγιώτη Ζαφειρόπουλο και μιλάμε συχνά γι αυτόν, αλλά θα ήταν άδικο να αποσιωπήσουμε τους άλλους δύο αδερφούς του, τον Κωνσταντίνο και τον Ιωάννη. Οι Ζαφειρόπουλοι κατάγονταν από τον Άγιο Ιωάννη Κυνουρίας, ήταν και οι τρεις μέλη της Φιλικής Εταιρείας και είχαν διαπρέψει ως έμποροι στο εξωτερικό, και συγκεκριμένα ο Παναγιώτης στην Κωνσταντινούπολη, ο Κωνσταντίνος στην Τεργέστη και ο Ιωάννης στη Μασσαλία. Με την έναρξη της Επανάστασης έσπευσαν να επιστρέψουν και οι τρεις στην Ελλάδα και στρατεύτηκαν στην υπηρεσία του ιερού αγώνα καταλαμβάνοντας υπεύθυνες θέσεις και δαπανώντας, με τα τότε δεδομένα, τεράστια ποσά υπέρ της επιτυχίας του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Ο Κωνσταντίνος Ζαφειρόπουλος έγινε γερουσιαστής της Πελοποννήσου, πληρεξούσιος των Εθνοσυνελεύσεων και βουλευτής, ενώ ο Ιωάννης Ζαφειρόπουλος είχε επιφορτιστεί με την προμήθεια όπλων, πυρομαχικών και τροφίμων στους μαχομένους. Διετέλεσε δε μετέπειτα Δήμαρχος Θυρέας επι τρεις θητείες και γερουσιαστής. Ωστόσο, δικαιωματικά πρέπει να σταθούμε πρωτίστως στο στρατηγό Παναγιώτη Ζαφειρόπουλο και στρατιωτικό διοικητή της περιοχής Αγίου Πέτρου, λόγω της ηγετικής του παρουσίας και των ηρωικών του αγώνων. Άνθρωπος αποφασιστικός και ιδεαλιστής, είχε οραματιστεί την απελευθέρωση της πατρίδας του, και μάλιστα είχε αποφασίσει να παραμείνει «άκουρος» ώσπου να πραγματωθεί το όνειρό του, πράγμα που του προσέδωσε και τη σχετική προσωνυμία. Αμέσως μετά την επιστροφή του
- 2 - από την Κωνσταντινούπολη, παρουσιάστηκε στο στρατόπεδο των Ελλήνων στα Βέρβαινα και στη συνέχεια συγκρότησε στρατόπεδο στο χωριό Στενό, όπου για καιρό πολύ σώζονταν ακόμη τα λεγόμενα «ταμπούρια του Άκουρου». Ο ηρωισμός του, ο ζήλος του και η προσήλωσή του στη μεγάλη υπόθεση του αγώνα τον ανέδειξαν άξιο του σεβασμού των οπλαρχηγών και των καπεταναίων, ενώ αμέριστη ήταν και η εκτίμηση που έτρεφε προς το πρόσωπό του ο ίδιος ο Δημήτριος Υψηλάντης. Ο Παναγιώτης Ζαφειρόπουλος διακρίθηκε σε διάφορες μάχες γύρω από την Τρίπολη, για παράδειγμα στη ράχη της Βολιμής αλλά και στην άλωση της Τριπολιτσάς, όπου και μπήκε πρώτος στη πόλη μόλις ανοίχτηκαν οι πόρτες από τον Δούνια, (ξιφήρης) από την πύλη του Ναυπλίου, επικεφαλής των Κυνουριατών. Στη συνέχεια θα βρεθεί στη Ρούμελη, όπου έλαβε μέρος στις μάχες της Αγίας Μαρίνας και της Στυλίδας, με αρχηγό το στρατηγό Νικηταρά Σταματελλόπουλο, στις οποίες ο ίδιος και οι άνδρες του αρίστευσαν. Μετά την επιστροφή απο τη Ρούμελη προήχθη αρχικά σε αντιστράτηγο και στη συνέχεια σε στρατηγό «δια τας προς την πατρίδα εκδουλεύσεις του και της προς τας σεβαστάς επιταγάς της υπερτάτης Διοικήσεως πατριωρικής υποκλίσεως» και ανέλαβε πολεμική υπηρεσία στην Αργολιδοκορινθία όπου έλαβε μέρος σε μάχες κατά την εισβολή του Δράμαλη. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Ζαφειρόπουλος σε ιδιόγραφο σημείωμά του «1822, Ιουλίου αρχάς εστρατολόγησα εκ τρίτου δια την ανατολικήν Ελλάδα 850 στρατιώτας με διαταγήν της υπερτάτης Διοικήσεως και της Πελοποννησιακής Γερουσίας. Το στρατολογηθέν προς τον σκοπόν αυτόν Κυνουριακόν σώμα δεν εξήλθε της Πελοποννήσου. Όταν τούτο έφθασεν εις Άργος, εισέβαλεν εις την Πελοπόννησον ο Δράμαλης και το στρατιωτικόν τούτο σώμα εχρησιμοποιήθη εις τας εκεί κατά Δράμαλη μάχας». Πρέπει, τέλος να σημειωθεί ότι ο Παναγιώτης Ζαφειρόπουλος πήρε μέρος, μαζί με τον Κίτσο Τζαβέλα, τον Κίτσο Μπότσαρη και τον Καραϊσκάκη, στη μάχη στο Κρεμμύδι της Πύλου, στις 7 Απριλίου του 1825. Η έκβαση της μάχης εκείνης ήταν καταστρεπτική για τους Έλληνες. Χάθηκαν πολλοί μαχητές, ενώ ο ίδιος ο Παναγιώτης Ζαφειρόπουλος αιχμαλωτίστηκε από τους εχθρούς του. Την ίδια τύχη μάλιστα είχε και ο αδερφός του Κωνσταντίνος που έσπευσε να τον απελευθερώσει. Τελικά οι δύο αδελφοί αφέθηκαν ελεύθεροι χάρη στις ενέργειες του τρίτου αδερφού τους Ιωάννη, που τους αντήλλαξε με τα επίσης αιχμάλωτα παιδιά ενός Τούρκου αξιωματούχου. Αλλά η δράση του Παναγιώτη Ζαφειρόπουλου παρουσιάζει μια πρόσθετη -και πολύ πιο σημαντική-- διάσταση, που σχετίζεται άμεσα με το χωριό μας. Διορατικός καθώς ήταν, είχε διαβλέψει τον κίνδυνο που αντιπροσώπευε για την περιοχή αλλά και για ολόκληρη την ιερή υπόθεση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα η εκστρατεία του Ιμπραήμ. Βλέποντάς τον μάλιστα να σημειώνει αλλεπάλληλες επιτυχίες εναντίον των Ελλήνων, αποφάσισε το 1824 να οχυρώσει την περιοχή του Άστρους, ώστε να αποκρούσει τη μελλοντική επίθεση του εισβολέα, την οποία θεωρούσε βέβαιη. Επέλεξε, λοιπόν, ως επίκεντρο της οχύρωσης την κορυφή του υψώματος της αστεροειδούς χερσονήσου του Παραλίου Άστρους. Εκεί βρισκόταν ένα παλαιό μεσαιωνικό φρούριο, που, λόγω της θέσης του, παρείχε τη δυνατότητα της οπτικής επαφής και της επικοινωνίας με «φρυκτωρίες», δηλαδή συνθηματικές φωτιές, με διάφορα απομακρυσμένα οχυρά της ευρύτερης περιφέρειας. Επί φραγκοκρατίας, και συγκεκριμένα το 1256 μ.χ. ο Γουλιέλμος Βιλεαρδουίνος τελειοποίησε το φρούριο αυτό, του έδωσε τη μορφή κάστρου και το ονόμασε «Castello della estella» (δηλαδή κάστρο του αστεριού, του άστρου). Πρόκειται για ένα ισχυρό αμυντικό συ-
- 3 - γκρότημα. Έχει τετράπλευρη κάτοψη, διατηρεί μεγάλο τμήμα του οχυρωματικού περίβολου και έναν από τους οχυρούς πύργους. Σώζονται επίσης δύο εξωτερικές πύλες. Μέσα σε δύο χρόνια οι Ζαφειρόπουλοι οικοδόμησαν στο χώρο του κάστρου τρεις κατοικίες, από μία για τον κάθε αδερφό, και διαμόρφωσαν παράλληλα το εσωτερικό του. Από τις τρεις αυτές κατοικίες, οι οποίες είναι χαρακτηριστικά δείγματα της προεπαναστατικής αρχιτεκτονικής της περιοχής, οι δύο πρώτες σώζονται μέχρι σήμερα, σε ημιερειπωμένη κατάσταση, ενώ η Τρίτη είναι προ πολλού ερείπιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αποπεράτωση των έργων έγινε το 1826, μετά την επιστροφή των αδελφών Παναγιώτη και Κωνσταντίνου Ζαφειρόπουλου από την αιχμαλωσία, ωστόσο και κατά τη διάρκεια της απουσίας τους οι εργασίες είχαν συνεχιστεί κανονικά, σύμφωνα με τα σχέδια που είχαν καταρτιστεί. Επιπλέον πρέπει να τονιστεί ότι ταυτόχρονα με τις εργασίες στο κάστρο αλλά έξω από τον περίβολό του ανακαινίστηκε, όπως προείπαμε, από τους αδελφούς Ζαφειρόπουλους ο μικρός ναός της Ευαγγελίστριας, που είναι και η πολιούχος της κωμόπολής μας. Η κορυφαία στιγμή της ένδοξης στρατιωτικής σταδιοδρομίας του Παναγιώτη Ζαφειρόπουλου υπήρξε η απόκρουση της επίθεσης του Ιμπραήμ, στις 5 και 6 Αυγούστου του 1826. Ο Ιμπραήμ με 25.000 στρατό είχε αρχικά επιχειρήσει να βαδίσει εναντίον του ελληνικού στρατοπέδου στα Βέρβαινα. Το πληροφορήθηκαν, όμως, αυτό οι Έλληνες και αναδιπλώθηκαν στην οχυρή περιοχή του Αγίου Πέτρου. Επειδή, όμως, ο εχθρός απειλούσε άμεσα και τις νέες αυτές θέσεις στον Άγιο Πέτρο χρησιμοποιώντας άλλες διόδους και επιδιδόμενος σε εμπρησμούς, λεηλασίες και αιχμαλωσίες, οι δυνάμεις των Ελλήνων διαιρέθηκαν σε δύο τμήματα που αποσύρθηκαν το ένα προς το Μαρί και το άλλο προς τον Κοσμά. Η απάντηση του Ιμπραήμ, όταν απέτυχε να εξουδετερώσει τον ελληνικό στρατό στον Άγιο Πέτρο, ήταν να πυρπολήσει τον Άγιο Πέτρο, το Καστρί, τον Άγιο Ιωάννη και την ορεινή Μελιγού. Είναι χαρακτηριστικό το ότι από τα 400 σπίτια του Αγίου Πέτρου διασώθηκαν λιγότερα από δέκα. Από το Άστρος οι μαχητές και οι άμαχοι, που από στιγμή σε στιγμή περίμεναν την εισβολή στην περιοχή τους και την επίθεση του φοβερού μακελάρη, έβλεπαν με δέος τους καπνούς από τους εμπρησμούς των ορεινών χωριών να σηκώνονται πίσω από τα βουνά. Παράλληλα, οι ελληνικές δυνάμεις, μέσα από τα δύσβατα εκείνα περάσματα, παρενοχλούσαν τον εχθρό χτυπώντας τον αιφνιδιαστικά από πίσω και από τα πλάγια, προκαλώντας του σοβαρές φθορές και απελευθερώνοντας αιχμαλώτους. Στη συνέχεια, ο Ιμπραήμ αποφάσισε να επιτεθεί εναντίον του κάστρου του Άστρους, ώστε να εξασφαλίσει τα νώτα του για τις μελλοντικές στρατιωτικές επιχειρήσεις του. Το κάστρο διέθετε ορισμένα - λίγα πάντως-- κανόνια και πολεμοφόδια. Ένα μέρος από αυτά το είχε προμηθεύσει η Ελληνική Κυβέρνηση, ενώ τα υπόλοιπα εξασφαλίστηκαν με δαπάνες του ίδιου του Ζαφειρόπουλου. Πρέπει να σημειωθεί ότι στο κάστρο και γύρω από αυτό είχαν καταφύγει για να προφυλαχθούν περίπου πέντε χιλιάδες άμαχοι, γυναίκες και παιδιά από τα γύρω χωριά, από την επαρχία Καρύταινας, από την Τριπολιτσά, από το Ναύπλιο, καθώς επίσης και οικογένειες επισήμων από το Ναύπλιο, όπως η οικογένεια του Κανέλλου Δεληγιάννη, ο Γερουσιαστής Ρήγας Παλαμήδης, ο γέρων Σπηλιάδης κ.ά. Στο κάστρο επίσης φιλοξενήθηκε και διασώθηκε ολόκληρη η βιβλιοθήκη του σχολείου του Αγίου Ιωάννη με όλα τα όργανα για τα πειράματα φυσικής.
- 4 - Χαρακτηριστικά της σημασίας που αποδόθηκε στην άμυνα του κάστρου ήταν όσα αναφέρει ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης στα Απομνημονεύματά του. Έμαθε την είδηση της επικείμενης επίθεσης του Ιμπραήμ από τον ίδιο τον Παναγιώτη Ζαφειρόπουλο. Και έστειλε στο κάστρο ισχυρές δυνάμεις για να το υπερασπιστούν. Το Νικηταρά με 200 άνδρες, το Γενναίο Κολοκοτρώνη με 1.000, τον Κολιόπουλο με άλλους 1.000 και τον Κανέλλο Δεληγιάννη με 500. Υπήρχαν και δύο πλοία που βοήθησαν τους αμυνομένους με τα πυροβόλα τους. Οι Έλληνες μαχητές αντέταξαν επί δύο ημέρες σθεναρή αντίσταση στον Ιμπραήμ, ο οποίος, μετά από δύο άκαρπες επιθέσεις, αναγκάστηκε τελικά να αποχωρήσει. Όπως αναφέρει ο Σπηλιάδης εις τα Απομνημονεύματα του «Την 5 η το πρωϊ ο εχθρός επλησίασεν εις τους παρακειμένους αμπελώνας δια να το προσβάλει σπουδαιότερον. Ενώ δε επυρπόλει κατ αυτού από το τείχος ο Ζαχαρίας λεγόμενος, όστις και εφονεύθη από το πυροβόλον αυτού διαρραγέν, εξώρμησαν ως πενήντα Έλληνες μόνον και εφόνευσαν τινάς εκ των ιππέων, αλλά την επιούσαν ο εχθρός ανεχώρησε προς τον Άγιάννην, και λυσσών δια την αποτυχίαν, εκινήθη κατά του μοναστηρίου του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, όπου ευρίσκοντο ασθενείς τινές και πληγωμένοι στρατιώται και πολλαί οικογένειαι και οι ευρεθέντες φρουροί ήσαν ολίγιστοι, εκείνοι τον αντέκρουσαν ανδρείως και τον εβίασαν να αποχωρήσει. Στη μνήμη όσων εφονεύθησαν από τον Ιμπραήμ κτίστηκε ο ναός του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου όπου και το νεκροταφείο του χωριού. Η νίκη αυτή διατήρησε το φρούριο του Άστρους απόρθητο. Ήταν η πρώτη φορά που ο Ιμπραήμ απέτυχε να καταλάβει ελληνικό κάστρο. Επιπλέον η νίκη στο Άστρος, μετά τις ελληνικές ήττες στο Μανιάκι, στο Κρεμμύδι και στο Μεσολόγγι, αναπτέρωσε τις ελπίδες του αγωνιζόμενου Γένους σε μια πολύ δύσκολη στιγμή για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821 και συνέβαλε αποφασιστικά στην προσπάθεια του Έθνους για ελευθερία και κρατική αποκατάσταση. Ωστόσο, η ευεργετική παρουσία του Παναγιώτη Ζαφειρόπουλου για το Παράλιο Άστρος συνεχίστηκε και κατά την περίοδο της ειρήνης, στα έργα της οποίας έχει επίσης να επιδείξει αξιόλογες επιτυχίες. Το 1828, και προτού ο Ιμπραήμ εγκαταλείψει την Ελλάδα, άρχισε να αναπτύσσει τον οικισμό μας με προοπτική να τον καταστήσει μεγάλο εμπορικό λιμάνι. Επίσης, αξιοποιώντας τη φιλία του με το βασιλιά Όθωνα, ο Παναγιώτης Ζαφειρόπουλος θα πετύχει α. να οριστεί το Παράλιο Άστρος ως έδρα των τοπικών δημόσιων υπηρεσιών και β. να συνταχθεί σχέδιο πόλεως από το 1864. Κυρίες και Κύριοι, Η σημερινή εκδήλωση είναι γιορτή μνήμης και ταυτόχρονα εκπλήρωση χρέους προς τον Παναγιώτη Ζαφειρόπουλο και τους αδερφούς του. Όπως προανέφερα, η βιωματική επαφή μας με την ιστορία μας είναι πολύτιμη είτε γίνεται σε εθνική και πανελλήνια κλίμακα είτε γίνεται σε επίπεδο τοπικό. Αντίθετα, όποιος λησμονεί το παρελθόν του, βάζει σε άμεσο κίνδυνο το μέλλον του. Και πρέπει δυστυχώς να παραδεχτούμε ότι εμείς οι Έλληνες, οι οποίοι σε περιόδους κινδύνου για την πατρίδα μας μεγαλουργούμε, σε περιόδους ειρήνης έχουμε το θλιβερό προνόμιο να είμαστε καμιά φορά εμείς οι ίδιοι οι πιο επικίνδυνοι αντίπαλοι-- για να μην πω εχθροί-- της ίδιας μας της πατρίδας. Ας περιοριστούμε σε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα σχετικά με την επέτειο που γιορτάζουμε σήμερα.
- 5 - Πρώτα πρώτα, εμείς οι ίδιοι ανεχτήκαμε και ανεχόμαστε το ιστορικό φρούριο, που θα έπρεπε να αποτελεί το καύχημα του χωριού μας, να παρουσιάζει τη θλιβερή σημερινή εικόνα. Από τα τρία σπίτια του τα δύο να βρίσκονται σε ημιερειπωμένη κατάσταση και το τρίτο να είναι ερείπιο προ πολλού και επίσης ο πέτρινος περίβολός του να ξεφτίζει καθημερινά και να καταρρέει. Εμείς οι ίδιοι ανεχτήκαμε το σπίτι προς τη βορειοδυτική πλευρά, που πριν από κάποιες δεκαετίες βρισκόταν σε υποφερτή κατάσταση, να μετατραπεί επί χρόνια σε στάβλο για τα αιγοπρόβατα του χωριού. Επίσης, εμείς οι ίδιοι ή κάποιοι από εμάς λεηλατήσαμε κυριολεκτικά τις πέτρες και τα αγκωνάρια του κάστρου για να τα χρησιμοποιήσουμε ως υλικά για τις δικές μας οικοδομές. Έπειτα, εμείς οι ίδιοι αφήσαμε να καταστραφεί και να χαθεί οριστικά το μνημείο του ήρωα της επανάστασης και οικιστή του χωριού μας Παναγιώτη Ζαφειρόπουλου, του θρυλικού Άκουρου, το οποίο θα έπρεπε να το προσέχουμε και να το περιφρουρούμε ως κόρην οφθαλμού. Είναι χρέος τιμής για όλους μας, με επί κεφαλής τις δημοτικές αρχές, τις οποίες πρέπει να κινητοποιήσουμε με τα διαβήματα και τις παραστάσεις μας, να κάνουμε επιτέλους την Αρχαιολογική Υπηρεσία και την περιφερειακή Αυτοδιοίκηση να ξυπνήσουν, ώστε το Κάστρο να στερεωθεί και να αναστυλωθεί. Αυτό πρέπει να γίνει το ταχύτερο δυνατόν, γιατί διαφορετικά, σε ένα πολύ ορατό μέλλον, αυτό το κόσμημα και το καύχημα του χωριού μας, που σε άλλες περιοχές της χώρας μας θα γινόταν το επίκεντρο διαφόρων εθνικού περιεχομένου εκδηλώσεων, θα καταντήσει ένας θλιβερός σωρός ερειπίων. Λυπάμαι που το λέω, αλλά κάτι τέτοιο, εκτός από πολιτιστική καταστροφή, θα είναι και όνειδος για όλους μας. Επιπλέον, στοιχειώδες χρέος αποτελεί η μελέτη, ανάδειξη και συγγραφή της μακραίωνης ιστορίας (αρχαίας και σύγχρονης) και των παραδόσεων του τόπου μας. Γι αυτό το σκοπό ελπίζουμε στη συνδρομή όλων των συμπατριωτών αλλά και των φίλων του χωριού μας. Η σημερινή λιτή και απέριττη εκδήλωση ας αποτελέσει την απαρχή μιας καινούργιας αφετηρίας για το χωριό μας. Σε θέματα ιστορικής μνήμης και πολιτισμού η ως τώρα παρουσία του Παραλίου Άστρους ήταν από υποτονική έως ανύπαρκτη. Ήρθε η ώρα η φωνή του να ακουστεί και η παρουσία του να γίνει αισθητή. Πηγές: Απομνημονεύματα Θεόδωρου Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα Γενναίου Κολοκοτρώνη Υπόμνημα Λογοθέτη Κυνουριακά Η ΚΥΝΟΥΡΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ,1930- (Μουσείο Μπενάκη). Ιστορία: Σπηλιάδη, Φρατζή, Κόκκινου. ΒΙΟΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΞΩΘΕΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗ- ΣΟΝ ΕΛΘΟΝΤΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΑ- ΜΕΝΩΝ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ» συγγραφέντες υπό Φωτίου Χρυσανθόπουλου ή Φωτάκου πρώτου υπασπιστού του Θ. Κολοκοτρώνη.
- 6 -