Εdward Lear, καρικατούρα του Kevin Maddison, 2012

2 71

72 Εdward Lear, καρικατούρα του Kevin Maddison, 2012

ΠΑΡΓΑ (7 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας και γκουάς με γραφίτη, σε μπλε χαρτί, 23,4 x 37,5 εκ. (Harvard University Houghton Library) ΠΑΡΓΑ (7 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας και μπλε γκουάς, με γραφίτη, σε χαρτί [C]ANSON FRÉRES, 24,5 x 40,0 εκ. (Ηarvard University Houghton Library) 73

ΠΑΡΓΑ (1864), ελαιογραφία σε ξύλο, 17,8 x 28,0 εκ. (Ashmolean Museum, Οξφόρδη) Το περίεργο είναι ότι ενώ τα σκίτσα του Lear είναι σε μεγάλα μεγέθη (π.χ. 30 x 50 εκ.), οι ελαιογραφίες του έχουν συνήθως μικρές διαστάσεις, όπως η παρατιθέμενη. Εκ πρώτης όψεως ο ανωτέρω πίνακας και ο έναντι μοιάζουν σαν πανομοιότυποι. Και όμως δεν είναι. Πρώτα πρώτα χρονικά απέχουν 15 χρόνια. Δεύτερον ενώ στον ανωτέρω ο E.L. απεικονίζει βοσκούς και πρόβατα, στον απέναντι εμφανίζει δυο φουστανελοφόρους. Διαφοροποιήσεις φαίνονται και στα ελαιόδεντρα. Παραλλαγές έστω και μικρές υπάρχουν στο βάθος των δυο πινάκων και αφορούν το κάστρο της Πάργας. Πάντως και τα δυο έργα είναι εξαιρετικά και πολύ γνωστά. Το εικονιζόμενο κάστρο της Πάργας είναι ένα βενετικό οχυρό το οποίο ο Αλή Πασάς ανακατασκεύασε εκ βάθρων. Στην τοξωτή πύλη της εισόδου του διακρίνονται και σήμερα τα εμβλήματα του Αλή, το βενετικό όνομα ΑΝΤΟΝΙΟ BERVASS 1764, το επίγραμμα ΕΤΩΝ 1820 ΒΙΖΙΡΙ ΑΛΗ ΠΑΣΑ ΜΙΝ ΜΑΙΩΣ, δικέφαλοι αετοί της βυζαντινής περιόδου κ.ά. Θολωτοί διάδρομοι και αίθουσες πυροβολείων, στοές εφόδου, ισχυροί προμαχώνες με θυρίδες 20 κανονιών και ελαφρών όπλων μια κρυφή δίοδος προς τη θάλασσα, στρατώνες, φυλακές, αποθήκες και δυο οχυρά στην τελευταία γραμμή άμυνας, που μαζί με τη φυσική του οχύρωση, καθιστούσαν το φρούριο απόρθητο. Επί πλέον το φρούριο της Πάργας επί Αλή Πασά είχε πλήρη επάρκεια νερού, από τη βρύση κρέμασμα, που τροφοδοτούσε τις δυο τεράστιες δεξαμενές του. Σήμερα διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. 74

ΠΑΡΓΑ (1849), ολοκληρωμένη υδατογραφία, σε χαρτόνι, 16,5 x 26,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Στο πίσω μέρος του πίνακα ο E.L. γράφει ιδιοχείρως PARGA ALBANIA, 1849. Αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Καθ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα οι περισσότεροι των περιηγητών χρησιμοποιούν τον όρο Αλβανία για ολόκληρη τη Δυτική Ελλάδα. Ειδικότερα για την Ήπειρο αυτό αποτελεί κανόνα. Τα Γιάννενα μάλιστα αναφέρονται σαν η πρωτεύουσα της Αλβανίας σε πλήθος χαρακτικών, και περιηγητικών έργων. Όμως ο όρος αυτός χρησιμοποιείται περισσότερο σαν πολιτικός και περιγραφικός, παρά ως εθνολογικός. Ο ίδιος ο Ε.L. πορευόμενος στα 1849 προς το Αργυρόκαστρο, αναφωνεί προς τη συνοδεία του: «...εδώ πλέον είναι Ελλάδα» σε αντιδιαστολή προς την Αλβανία «...που είναι τόσο άγνωστη όσο και το εσωτερικό της Αμερικής». Η όμορφη πόλη αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και για πολλούς άλλους διάσημους καλλιτέχνες του 19ου αιώνα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι ρομαντικοί ζωγράφοι Ary Scheffer, Sir Charles Lock Eastlake, Joseph Cartwright, George de la Poer Beresford, Francesco Hayez, Théodore Gericault κ.λπ. Από τους ραψωδούς αναφέρονται - ενδεικτικά - οι ημέτεροι Σολωμός, Βαλαωρίτης και Κάλβος. Υπάρχουν και πολλοί ξένοι συνθέτες ή ποιητές που συγκινήθηκαν από το έγκλημα του εκπατρισμού των παργινών, όπως ο γάλλος πολιτικός και συγγραφέας Abel François Villemain, ο επίσης γάλλος Amaury Duval, ο γνωστός ελληνοϊταλός ποιητής Ugo Foscolo, ο περίφημος ιταλός λόγιος, δημοσιογράφος και πατριώτης Giuseppe Mazzini και άλλοι πολλοί. 75

ΠΑΡΓΑ (7 Μαΐου 1849), υδατογραφία με μελάνι σέπιας, μπλε γκουάς και γραφίτη, 24,5 x 40,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) H πρώτη επίσκεψη του E.L. στην Ήπειρο και την Αλβανία ήταν μάλλον τυχαία. Όντας το 1848 στην Κωνσταντινούπολη συναντήθηκε με το βρετανό πρέσβη στην Υψηλή Πύλη Sir Strarford Canning (1766-1880), τον πρώτο εξάδερφο του πολιτικού και για λίγο πρωθυπουργού George Canning (1770-1827), του γνωστού ενθουσιώδη φιλέλληνα. Αυτός τον παρακίνησε να κάνει μια περιοδεία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και τον εφοδίασε με όλα τα απαραίτητα έγγραφα. Ο E.L. πήγε ακτοπλοϊκώς από την Πόλη στη Θεσσαλονίκη, έχοντας κατά νου να πορευθεί προς την ελεύθερη Ελλάδα. Εκεί πληροφορήθηκε ότι υπάρχει επιδημία χολέρας, και στράφηκε βόρεια, στη Σκόδρα, την Κέρκυρα, την Πάργα, την Άρτα, τον Όλυμπο και τα Τέμπη. Η Πάργα είναι η μοναδική πόλη της Ελλάδας που δεν γνώρισε τουρκικό ζυγό επί 400 και πλέον χρόνια. Ήταν βέβαια υπό την κατοχή των ενετών και - στη συνέχεια - των γάλλων, των ρώσων και των άγγλων. Όλοι αυτοί όμως ήταν μάλλον προστάτες παρά κατακτητές. Η Πάργα με τη μικρή ενδοχώρα της απολάμβανε απόλυτης ανεξαρτησίας και αποτελούσε μια ιδιότυπη δημοκρατία. Η γειτνίαση με την Κέρκυρα και τη Δύση γενικότερα διαμόρφωσε μια κοινωνία η οποία είχε ουσιώδες διαφορές με εκείνες της σκληρής και κλειστής ηπειρωτικής υπαίθρου. Οι παργινοί ανέπτυξαν εξαγωγικό εμπόριο (κυρίως λαδιού και σαπουνιού), δημιούργησαν ισχυρή ναυτιλία, ενώ παρουσίασαν αξιόλογη πνευματική ζωή. Επίσης επιδόθηκαν και στην πειρατεία. 76

ΠΑΡΓΑ (30 Απριλίου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χαρτί [C]ANSON FRÉRES, 12,2 x 22,5 εκ. (Harvard University Houghton Library) Όπως προαναφέρθηκε ο E. Lear επισκέφτηκε την Πάργα στις 7 Μαΐου του 1849, όμως ο ανωτέρω πίνακας φέρει χειρόγραφη ημερομηνία του ζωγράφου 30 Απριλίου. Τι συνέβη; Την ημέρα εκείνη ο Ε. Lear ταξίδευε από την Κέρκυρα προς την Πρέβεζα, με το αυστριακό πλοίο Elleno, από όπου θα άρχιζε τη νέα ηπειρωτική του περιοδεία. Έτσι, πλέοντας έξω από την Πάργα, δεν άφησε την ευκαιρία σβέλτος όπως ήταν στο σχέδιο να φιλοτεχνήσει ένα σκίτσο της ηπειρωτικής πόλης από τη θάλασσα. Στην Πάργα ο Lear συνάντησε συνθήκες διαμονής που τον ικανοποίησαν πλήρως. Γράφει: «Mου βρήκαν κατάλυμα σε ένα πολύ αξιοπρεπές σπίτι, αληθινό καταφύγιο από τη μεγάλη ζέστη του μεσημεριού. Είμαι ευγνώμων. [...] Το απόγευμα και το βράδυ έκανα πολλά σχέδια από τις δυο πλευρές της χερσονήσου της Πάργας. Από κάθε σημείο όλα είναι υπέροχα, σε αντίθεση με τα αλβανικά τοπία. Η περιοχή μου θυμίζει πολύ ιταλικό μέρος. Αλλά παρά το ευχάριστο βράδυ, τα αστραφτερά λευκά σπίτια, το γλυκό θρόισμα των κυμάτων, το μοναστήρι στο νησάκι και τη λαμπερή θάλασσα, ένοιωθα μελαγχολικός, γιατί ερχόταν συνεχώς στο μυαλό μου η θλιβερή 10η Απριλιου [ημέρα του εκτοπισμού των παργινών από τον Αλή Πασά, το 1819]». Ο εκπατρισμός των παργινών κράτησε πολύ σχεδόν 100 χρόνια. Τα Επτάνησα ήταν ο κύριος τόπος της εξορίας τους, πολλοί μάλιστα έμειναν για πάντα εκεί. Μόλις το 1913 ο κύριος όγκος τους επέστρεψε στα πάτρια εδάφη, μετά την απελευθέρωση της Ηπείρου. 77

78

ΠΑΡΓΑ (7 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδατόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε χαρτί [C]ANSON FRÉRES, 28,5 x 47,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ο Ε.L. έφτασε στην Πάργα στις 7 Μαΐου 1849, προερχόμενος από την Πρέβεζα. Δραγουμάνος του ήταν ένας βετεράνος ναυτικός από την Πάτρα, ο Andréa Vrindisi, ο οποίος κατά τον Lear ήταν εξαιρετικός οδηγός και διερμηνέας και ήξερε 10 γλώσσες! Η αμοιβή του ήταν ένα...δολάριο την ημέρα. Το τοπίο που αντίκρισε στην Πάργα του άρεσε: «Περίπου στις εννέα το πρωί είδαμε τους όμορφους και εκτεταμένους ελαιώνες για τους οποίους η Πάργα είναι γνωστή. Καλύπτουν όλους τους γύρω λόφους και κρέμονται ακόμη και πάνω από τα βράχια της θάλασσας. Κατεβήκαμε στην ακτή, στους πρόποδες του ακρωτηρίου αυτού του δύσμοιρου τόπου. Το παλιό κάστρο είναι ερειπωμένο και έρημο, μιας και οι ντόπιοι έχτισαν μια νέα πόλη. Ωστόσο είναι και αυτή γραφική με τα δυο τζαμιά της, με τα νησιά στο κόλπο της και την πλούσια βλάστηση της ελιάς. Το τοπίο πάντως μοιάζει περισσότερο με ιταλικό, παρά με ελληνικό. Δεν αισθάνομαι φυσικά ευχαρίστηση όταν αναλογίζομαι την τραγική ιστορία της Πάργας» (εννοεί την πώληση της Πάργας, από τους βρετανούς στον Αλή Πασά το 1819 και το βίαιο εκπατρισμό των κατοίκων της στην Κέρκυρα). Η ανωτέρω άποψη της Πάργας είναι από τη θέση της παραλίας Βάλτος. Κανένα από τα δυο τζαμιά που αναφέρει ο Ε. Lear στο κείμενό του δεν υπάρχει σήμερα. Κατεδαφίστηκαν τη δεκαετία του 1910. Το ένα βρισκόταν στο κέντρο του οικισμού και το άλλο στο κάστρο (διακρίνονται στον πίνακα). Το 1849 που επισκέφτηκε ο E.L. την Πάργα, η πλειοψηφία των κατοίκων της ήταν μωαμεθανοί, αν και είχε αρχίσει δειλά και ο επαναπατρισμός των ελλήνων εξόριστων κατοίκων της. 79

ΠΑΡΓΑ (1851), χρωμολιθογραφία, 12,0 x 19,0 εκ. (Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Ιωάννινα) Ο ΚΑΛΑΜΑΣ ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΙΑΤΕΣ (10 Αυγούστου 1856), σχέδιο με υδατόχρωμα, μολύβι, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 15,0 x 23,5 εκ. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα) 80

ΚΟΛΠΟΣ ΦΑΝΑΡΙΟΥ ΣΠΛΑΝΤΖΑ (6 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε λεπτό χαρτί, 25,3 x 41,2 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) Γράφει o E. Lear στο Journals... : «Παρέμεινα μέχρι και τη δύση του ηλίου παρατηρώντας το ήσυχο λιμανάκι και το χωριό του, στην άκρη της ελώδους πεδιάδας, με το πανέμορφο νησί της Λευκάδας, στο βάθος του ορίζοντα. [...] Η περιοχή φωτίζεται από ένα μεγάλο φεγγάρι, ενώ αστράφτουν χιλιάδες πυγολαμπίδες. [...] Έφτασα στην άμμο του ήρεμου κόλπου και στο χωριουδάκι της Σπλάντζας, όπου βρήκα φιλοξενία σε ένα μεγάλο σπίτι μιας ελληνικής οικογένειας. Εκεί συνάντησα ανθρώπους τους οποίους ήξερα από την Πρέβεζα ή άλλα μέρη. Ο οικοδεσπότης έκανε ότι ήταν δυνατόν για την άνεσή μου. [...] Εγώ έμεινα μέχρι αργά το βράδυ στην αμμουδιά να απολαύσω την εξής παράξενη σκηνή: Ο αέρας φαίνεται να κατοικείται από αμέτρητες πυγολαμπίδες και η γη από βατράχους που...βρυχώνται μέσα από τους βάλτους της Αχερουσίας. [...] Οι αλβανοί συνοδοί μου κοιμόνταν σε στρώματα κατά μήκος της ακτής, ενώ το αχνό περίγραμμα των λόφων του έρημου Σουλίου, χάνεται στον έναστρο ουρανό». Σπλάντζα ή Αμμουδιά ή Κόλπος Φαναρίου είναι η ίδια τοποθεσία. Κατά τη μυθολογία το χωριό αναδύθηκε από τα σπλάχνα της Αχερουσίας Λίμνης, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση, γι αυτό μερικοί το είπαν Χωριό του Κάτω Κόσμου. Λόγω της στρατηγικής θέσης της Αμμουδιάς κατά καιρούς την κατεκτήσανε τούρκοι, άραβες, αλβανοί, ιταλοί και βενετοί, ενώ στις 12 Αυγούστου 1943 πυρπολήθηκε από τους γερμανούς, με αποτέλεσμα να αναγκαστούν οι κάτοικοί της να καταφύγουν στη γειτονική και φιλόξενη Πάργα. 81

ΜΑΡΓΑΡΙΤΙ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ (8 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 23,5 x 36,4 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) Ο Lear δεν ενθουσιάστηκε από τα τοπία της μικρής κώμης της Θεσπρωτίας, όπως τουλάχιστον γράφει στο ημερολόγιό του: «Φτάσαμε στο Μαργαρίτι γύρω στις 11. Βρίσκεται σε μια στενή κοιλάδα, που περιβάλλεται από λόφους, χωρίς όμως κάποια ιδιαίτερη ομορφιά. Αλλά ευτυχώς υπάρχουν μερικές μικρές λεπτομέρειες που βελτιώνουν τη γενική εικόνα. Στις πλαγιές των λόφων είναι διάσπαρτα αρκετά τούρκικα σπίτια, που περιβάλλονται από κήπους, ενώ πάνω από τα οπωροφόρα δέντρα ξεπροβάλλουν δυο μικροί μιναρέδες. Κάποτε το Μαργαρίτι ήταν σημαντικό και ισχυρό μέρος, το τελευταίο μάλιστα που έμεινε έξω από την κυριαρχία του Αλή Πασά, αλλά στο τέλος είχε την ίδια τύχη με τα γειτονικά χωριά». Και συνεχίζει «Σύντομα αρχίσαμε να κατεβαίνουμε προς τους καταπράσινους και ευχάριστους κάμπους της Παραμυθιάς. Η πόλη και το κάστρο της βρίσκονται στο βόρειο άκρο της πεδιάδας - που είναι αποκλεισμένη από εντυπωσιακά βουνά. Κάθε βήμα στην πεδιάδα του Κωκυτού [ονομάστηκε έτσι από τους θρήνους και τα μοιρολόγια των επισκεπτών του Νεκρομαντείου], αυξάνει την ομορφιά αυτού του ωραίου τόπου και η Παραμυθιά είναι χωρίς αμφιβολία μία από τις πιο σπουδαίες πόλεις που βρίσκονται στην Αλβανία. Τα βουνά που περικλείουν την κοιλάδα - από κάθε πλευρά - εμποδίζουν τη μακρινή θέα, αλλά ο λόφος της έχει ενδιαφέρον που είναι ικανό να απασχολήσει τον καλλιτέχνη για μεγάλο διάστημα». 82

83

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ (8 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, γκουάς και γραφίτη, σε ανοιχτό γκρι χαρτί, 25,8 x 43,5 εκ. (Harvard University Houghton Library) Όσο ενθουσιάστηκε ο E.Lear από το φυσικό περιβάλλον γύρω από την Παραμυθιά, άλλο τόσο απογοητεύτηκε από την ίδια την κωμόπολη: «Η Παραμυθιά...», γράφει, «...είναι πυκνοκατοικημένη και τα στενά βρώμικα δρομάκια της δημιουργούν μια περίεργη αντίθεση με την ομορφιά της πόλης, αρκεί βέβαια να τη βλέπεις από μακριά. [...] Ψάξαμε για κάποιο αξιοπρεπές κατάλυμα, αλλά το χάνι που μας υπέδειξαν σαν πολιτισμένο ήταν το χειρότερο και πιο βρώμικο που υπάρχει στην Ιλλυρία. Οι χώροι του είναι τρύπες και κακώς ονομάζονται δωμάτια. Στο υπνοδωμάτιο υπήρχαν στοίβες βαμπακιού και άλλων αγροτικών προϊόντων, ενώ δεν υπήρχε καν φως. Μέχρι τα μεσάνυχτα δεν κοιμηθήκαμε γιατί ακουγόταν η άγρια οκτάβα τραγούδι των Αλβανών. Στη συνέχεια άρχισε το τιτίβισμα των πελαργών και των χελιδονιών, το βέλασμα των προβάτων και των κατσικιών και ο ήχος των κουδουνιών των μουλαριών.[...] Φύγαμε πρωί-πρωί για ένα μέρος που λέγεται Ελευθεροχώρι όπου έγιναν φοβερές μάχες μεταξύ του Αλή Πασά και του λαού της Παραμυθιάς». Και δυό ακόμη λόγια για το αρχαίο παρελθόν της Παραμυθιάς. Σε θέση που δεν έχει - μεν - προσδιορισθεί, αλλά τοποθετείται στην περιοχή της, κατά την αρχαιότητα άκμασε και η πόλη Φωτική, η οποία ιδρύθηκε από τους Χάονες. Ήταν πλούσια, με μεγαλόπρεπα κτίρια, ναούς, λουτρά και περιβαλλόταν από εύφορη πεδιάδα. Καταστράφηκε το 1000 μ.χ. από τους Σλάβους. 84

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ (9 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι, σέπια, πορφυρό και πράσινο γκουάς και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 27,2 x 46,6 εκ. (Harvard University Houghton Library) 85

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ (8 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδατόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε χαρτί [C]ANSON FRÉRES, 25,3 x 46,8 εκ. (Harvard University-Houghton Library) Ο E.L. συνεχίζει να εκθειάζει τις ομορφιές της Παραμυθιάς στο Journals... : «Η κορυφή του βράχου, στις πλευρές του οποίου είναι χτισμένα τα σπίτια της πόλης, στέφεται από ένα κάστρο, και κάτω από αυτό είναι διάσπαρτες γραφικές κατοικίες μπλεγμένες με κυπαρίσσια και όλα τα είδη των φυλλωμάτων, με ρέματα, πέτρινες βρύσες, ελληνικές εκκλησιές και τζαμιά. Ένα δεύτερο κάστρο, που υψώνεται πάνω από αυτό που μπορεί να ονομαστεί η κάτω πόλη, μεγάλες συστοιχίες από όμορφα δέντρα στην κοιλάδα, και το γεμάτο έλατα βουνό παραπάνω, προσθέτουν στη γοητεία και το μεγαλείο του τόπου. Έμεινα πολύ ώρα στις όχθες του Κωκυτού σχεδιάζοντας αυτόν τον όμορφο τόπο. Η φορεσιά των ελληνίδων εδώ είναι μια από τις ομορφότερες που έχω δει και όπως με προσπέρασε μια ομάδα, που επέστρεφε στη πόλη από ένα γειτονικό γάμο, είχα μια καλή ευκαιρία να παρατηρήσω αρκετούς από τους κατοίκους...». Ο ανωτέρω πίνακας του Lear απεικονίζει τη λίμνη Χότκοβα κοντά στην Παραμυθιά, τη λιμνοπούλα, όπως την ονόμαζαν οι ντόπιοι. Την εποχή που επισκέφτηκε ο Lear την περιοχή υπήρχε πλήθος πελαργών, λόγω του υγρού βιότοπου. Σήμερα υπάρχουν ασφαλώς αρκετοί, δυστυχώς όμως ο αριθμός τους συνεχώς μειώνεται. Η Παραμυθιά είναι αρχαιότατη πόλη. Στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα - στους ομηρικούς χρόνους - ήταν κτισμένη η πόλη Εφύρα, που καταστράφηκε από τους ρωμαίους του Αιμιλίου Παύλου το 167 μ.χ. 86

ΦΙΛΙΑΤΕΣ [ΣΠΙΤΙ JAFFIER ΠΑΣΑ] (13 Αυγούστου 1856), σχέδιο με μολύβι, πέννα, υδρόχρωμα και σέπια, σε χαρτί, 34,0 x 51,0 εκ. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα) Το παρατιθέμενο σχέδιο είναι προϊόν της εκδρομής που έκανε ο E. Lear από την Κέρκυρα στην Ήπειρο, τον Αύγουστο του 1856, συνοδεύοντας τον φίλο του δικηγόρο Franklin Lushington, τον συνταγματάρχη Sir Ormsby Stenson και τη σύζυγο του τελευταίου Amelia. Στο ταξίδι αυτό ο Ε.Lear δεν κρατούσε πλέον ημερολόγιο (είχε εκδοθεί ήδη το 1851), όμως περιγράφει την διαμονή του στην κωμόπολη Φιλιάτες της Θεσπρωτίας, μέσα από μια επιστολή που έστειλε στην αδερφή του στις 13/8/1856: «Στις 9 επιστρέψαμε στην ακτή και φτάσαμε στη Σκάλα της Σαγιάδας, όπου νωρίς στις 10 αποβιβαστήκαμε. Σύντομα εγκατασταθήκαμε στο σπίτι του Jaffier πασά, που τόσο θα ήθελα να μπορούσες να το δεις. Είναι ένα από αυτά τα περίεργα τούρκικα σπίτια όλο στέγες και καφασωτά, χτισμένο γύρω από μια αυλή με τοίχους και πύργους. Οι τοίχοι του είναι μαύροι από τις κάργες και οι πύργοι άσπροι από τους πελαργούς». Αν ο αναγνώστης προσέξει τότε θα διακρίνει στη στέγη δεξιά άνω ένα πελαργό, που ήταν από τα αγαπημένα πουλιά του E.L. Οι δε κάργες που αναφέρει εμφανίζονται στις επάλξεις του περιμετρικού τοίχου του αρχοντικού του μουσουλμάνου μπέη, όπου φιλοξενήθηκε. Η κάργα είναι από τα μικρότερα κορακοειδή πουλιά, με μήκος 34-39 εκ. Το 19ο αιώνα ζούσε στους Φιλιάτες πολυάριθμη αλβανική κοινότητα - ιδιαίτερα εύπορη - που έχτισε αρκετά αξιόλογα κτίρια. Η Σκάλα που αναφέρει ο Lear είναι το επίνειο των Φιλιατών. 87

ΤΑ ΒΡΑΧΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΙΑΤΩΝ (13 Αυγούστου 1856), σχέδιο με υδρόχρωμα και μελάνι, σε λευκό χαρτί, 23,5 x 32,1 εκ. (Tate Gallery, Λονδίνο) ΣΠΟΥΔΗ ΓΙΑ ΑΝΤΡΑ ΤΩΝ ΦΙΛΙΑΤΩΝ (10-14 Αυγούστου 1856), σχέδιο με πένα, μαύρο μελάνι και υδρόχρωμα, 7,3 x 6,8 εκ. (Τate Gallery, Λονδίνο) ΣΠΟΥΔΗ ΓΙΑ ΑΝΤΡΑ ΤΩΝ ΦΙΛΙΑΤΩΝ (10-14 Αυγούστου 1856), σχέδιο με πένα, μαύρο μελάνι και υδρόχρωμα, 10,7 x 7,0 εκ. (Τate Gallery, Λονδίνο) 88

ΟΙ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΕΣ ΤΟΥ ΚΑΛΑΜΑ (1857), ολοκληρωμένη υδατογραφία, σε χαρτόνι, 16,5 x 26,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Παρά τις μικρές του διαστάσεις το έργο αυτό είναι εξαιρετικό. Ο Lear το φιλοτέχνησε κατά την τελευταία περιοδεία του στην ηπειρωτική Ελλάδα. Αυτή τη φορά εκτός από τους άγγλους φίλους του της Κέρκυρας είχε μαζί του και έναν έλληνα ο οποίος έμελλε να παίξει μεγάλο ρόλο στην υπόλοιπη ζωή του. Πρόκειται για το Γιώργο Κόκαλη (1817-1883), ένα σουλιώτη που είχε καταφύγει στην Κέρκυρα. Τον Απρίλιο του 1856 γράφει στην αδερφή του Ann: «Βρήκα ένα καλό υπηρέτη το Γιώργη, που μιλάει ιταλικά, αλβανικά και ελληνικά και είναι σουλιώτικης καταγωγής. Ο αδερφός του είναι άνθρωπος του Lushington. Είναι εξαιρετικού χαρακτήρα. Ο μισθός του είναι 12 δολάρια, το μήνα». Ο Κόκαλης έμεινε δίπλα στο Lear, σαν πιστός υπηρέτης και συνταξιδιώτης του για 27 χρόνια. Πέθανε το 1883, πέντε χρόνια πριν από το θάνατο του ζωγράφου. Αλλά και ο γιος του Κόκαλη, ο Νικόλας, υπήρξε υπηρέτης του Ε.L. Oι τάφοι τους βρίσκονται δίπλα από τον τάφο του Lear, στο κοιμητήριο του San Remo στην Ιταλία. Σαν να μην έφτανε ο θάνατος των Γ. και Ν. Κόκαλη ο Lear δέχτηκε και άλλο χτύπημα. Το 1887 πέθανε και ο αγαπημένος γάτος του Foss. Σε ένα χρόνο κατέληξε και ο ίδιος. Ο E.L. δεν αναφέρει που ακριβώς βρίσκεται ο καταρράκτης που ζωγράφισε. Ο Καλαμάς στη διαδρομή του σχηματίζει αρκετούς μικρούς καταρράκτες. Ο Καλαμάς (ή Θύαμις), είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Ηπείρου (115 χλμ) και ο έβδομος της Ελλάδας. 89

Ο Edward Lear διαβάζει στην πολυθρόνα του, ελαιογραφία του Humphrey Jennings, 1948 Ο Εdward Lear χορεύει με το γάτο του Foss, υδατογραφία του Peter Bailey, 2012 90