ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ http://www.filologikofrontistirio.gr

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2010 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ http://www.filologikofrontistirio.gr ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 26-05-2010 Διδαγμένο κείμενο Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6, 12-16 Ἡ δ αρετή περί πάθη καί πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μέν ὑπερβολή ἁμαρτάνεται καί ψέγεται καί ἡ ἔλλειψις, τό δέ μέσον ἐπαινεῖται καί κατορθοῦται. ταῦτα δ ἄμφω τῆς ἀρετῆς.μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου. Ἔτι τό μέν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τό γάρ κακόν τοῦ ἀπείρου, ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον, τό δ ἀγαθόν τοῦ πεπερασμένου),τό δέ κατορθοῦν μοναχῶς (διό καί τό μέν ῥάδιον τό δέ χαλεπόν, ῥάδιον μέν τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ, χαλεπόν δέ τό ἐπιτυχεῖν). καί διά ταῦτ οὖν τῆς μέν κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις, τῆς δ`ἀρετῆς ἡ μεσότης. ἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δέ κακοί. Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετή ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρός ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καί ᾧ ἄν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν.μεσότης δέ δύο κακιῶν, τῆς μέν καθ ὑπερβολήν τῆς δέ κατ ἔλλειψιν καί ἔτι τῷ τάς μέν ἐλλείπειν τάς δ ὑπερβάλλειν τοῦ δέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καί ἐν ταῖς πράξεσι, τήν δ ἀρετήν τό μέσον καί εὑρίσκειν καί αἱρεῖσθαι. Α1. Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: Ἡ δ ἀρετή... παντοδαπῶς δέ κακοί`` Α1 Η Αρετή λοιπόν σχετίζεται με τα πάθη (συναισθήματά) μας και τις πράξεις μας, στα οποία η υπερβολή αποτελεί λάθος και κατακρίνεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ η μεσότητα επαινείται και είναι το σωστό. αυτά ακριβώς τα δύο (δηλ. ο έπαινος του μέσου και η επίτευξη του ορθού)έχουν άμεση σχέση με την αρετή. Ενα είδος μεσότητας είναι λοιπόν η αρετή, αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον. Και ένα τελευταίο:το να κάνουμε λάθος μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους ( γιατί το κακό με το άπειρο πάνε μαζί, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι,ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), το να κάνουμε όμως το σωστό γίνεται με ένα μόνο τρόπο (γι αυτό και το πρώτο είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο, εύκολο δηλαδή είναι το να αποτύχεις στο στόχο σου, δύσκολο βέβαια το να τον επιτύχεις. να γιατί λοιπόν είναι χαρακτηριστικά της κακίας τόσο η υπερβολή όσο και η έλλειψη, ενώ της αρετής χαρακτηριστικό είναι η μεσότητα. `` Καλοί λοιπόν γινόμαστε με ένα μόνο τρόπο, κακοί με χίλιους τόσους τρόπους``. Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τήν άποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσης στίχο, που βρίσκονται στο

κείμενο που σας δίνεται, καταλήγει στο συμπέρασμα ``καί διά ταῦτ οὖν τῆς μέν κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις, τῆς δ ἀρετῆς ἡ μεσότης.``. Μονάδες 15 Β1.Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή παραθέτει αντιθετικά ζεύγη εννοιών που άλλα χαρακτηρίζουν το αγαθό (= το καλό) και άλλα το κακό.δέχεται εδώ τη διδασκαλία των Πυθαγορείων για τις αντίθετες μεταξύ τους δυνάμεις που κυβερνούν το κόσμο.στη διδασκαλία αυτή το αγαθό(=καλό) είναι σύστοιχο με το φως, με το δεξιό, με το έν, με το περιττόν, με το άρρεν, με το ηρεμούν, με το ευθύ, με το τετράγωνο, με το πέρας, ενώ το κακό είναι σύστοιχο με το σκότος, με το αριστερό, με το πλήθος, με το άρτιον, με το θήλυ, με το κινούμενον, με το καμπύλον, με το ετερόμηκες, με το άπειρο.μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους γιατί το κακό συνδέεται με το άπειρο, ενώ το καλό είναι πεπερασμένο, είναι διαμορφωμένο και για να το κατακτήσει κανείς πρέπει να προσπαθήσει πολύ, να είναι προσηλωμένος στο στόχο του και προπάντων να ακολουθεί στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του τη μεσότητα. Γιατί ακριβώς το να πράττει κανείς το σωστό γίνεται με έναν μόνο τρόπο, γι αυτό και είναι εύκολο να αποτύχει στο στόχο του, ενώ δύσκολο το να τον πετύχει. Οι άνθρωποι με πολλούς τρόπους μπορούν να αδικήσουν, να φθονήσουν, να ξεπεράσουν το μέτρο και να φτάσουν στην υπερβολή. για πολλούς επίσης λόγους οδηγούνται στο άλλο άκρο της έλλειψης και γίνονται άτολμοι, μικρόψυχοι, αδιάφοροι για τη τιμή, φιλάργυροι κλπ, όπως εννοεί και ο άγνωστης προέλευσης στίχος που βρίσκεται στο κείμενο. Β2.Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά τα χαρακτηριστικά της αρετής, όπως προκύπτουν από το απόσπασμα του κειμένου. ``Ἔστιν ἄρα... ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν``. Μονάδες 15 Β2 Τα στοιχεία που προκύπτουν από τον ορισμό της αρετής στο απόσπασμα του κειμένου:`` Ἔστιν ἄρα... ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν.``είναι τα ακόλουθα: α) Η αρετή είναι έξη β) Η αρετή είναι ``έξη`` προαιρετική γ) Η αρετή βρίσκεται στο `` σε σχέση με εμάς`` μέσον (δηλ.το μέσον με υποκειμενικά κριτήρια.) δ) Το μέσον καθορίζεται από τον (ὀρθόν) λόγον = τη λογική ε)φυσικά, από τη λογική του φρονίμου ανθρώπου. Επανειλημμένα υπογραμμίζεται από τον Αριστοτέλη η σημασία της προαιρέσεως για την ύπαρξη της αρετής. Σε ένα άλλο χωρίο του ίδιου έργου διαβάζουμε τους αναγκαίους όρους για να χαρακτηριστεί μία πράξη ενάρετη: ο άνθρωπος πρέπει να έχει α)συνείδηση της πράξης του β) την ανάλογη προαίρεση γ) σιγουριά και σταθερότητα στην πραγματοποίηση της. Και είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα. έπειτα έρχεται η λογική, η φρόνηση, που βοηθά το νόμο και τελειοποιεί το έργο του. Στον φρόνιμο άνθρωπο ενώνονται και συνυπάρχουν όλες οι αρετές. Όταν υπάρχει η φρόνηση, όλες οι αρετές θα υπάρξουν, γράφει αλλού ο Αριστοτέλης. Οι διάφορες αρετές δείχνουν πώς αντιδρά ο φρόνιμος στις διάφορες περιστάσεις. αν λείψει μια αρετή αποδιοργανώνεται το όλον. Έτσι ο ηθικά σπουδαίος αποτελεί μέτρο σύγκρισης για τους άλλους. Γιατί κατά το μέτρον που ο φρόνιμος έχει την ικανότητα να σκέφτεται σωστά

και να διακρίνει το αγαθό ανάλογα με τη χρονική στιγμή και τις περιστάσεις, είναι δυνατόν να λεχθεί ότι ο φρόνιμος έχει την ικανότητα να ορίζει το μέσον και να το διακρίνει τόσο από την υπερβολή όσο και από την έλλειψη. ὡρισμένῃ λόγω: Επειδή τα στοιχεία για τα οποία μίλησε ο Αριστοτέλης στη προσπάθεια του να ορίσει την αρετή, θα μπορούσαν να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι ο λόγος είναι για μια έννοια απολύτως υποκειμενική= καθόλου αντικειμενική: ότι η αρετή είναι ὲνας τρόπος συμπεριφοράς που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, και που βρίσκεται στο μέσον με υποκειμενικά κριτήρια, επειδή δηλαδή θα μπορούσε να δημιουργηθεί η εντύπωση πως το κάθε επιμέρους άτομο, ορίζοντας με ένα δικό του τρόπο το δικό του μέσο, ορίζει με έναν απολύτως δικό του τρόπο την αρετή, πως δεν υπάρχει κανένας κοινός κανόνας για τον καθορισμό της ουσίας και του περιεχομένου αυτού που θα λέγαμε γενικά `` ανθρώπινη αρετή``, ακριβώς για να μη δημιουργηθεί η εντύπωση αυτή, ο Αριστοτέλης επιστρατεύει ως κοινό κανόνα την ανθρώπινη λογική, τον ορθό λόγο. η αναγωγή της ανθρώπινης λογικής σε στοιχείο καθοριστικό της έννοιας της μεσότητας εξασφαλίζει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα. Ο Αριστοτέλης προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου: δε μετράει γι αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρονίμου ανθρώπου, του μυαλωμένου ανθρώπου, του ανθρώπου που σκέφτεται σωστά. Τελικά η αρετή για τον Αριστοτέλη είναι ἐξη και ικανότητα προαιρέσεως. Κριτήριο της ορθής εκλογής είναι η γνώμη του ``φρονίμου ανθρώπου `` Γι αυτό και η αρετή στο μέτρο που συνδέεται με τη προαίρεση, ορίζεται ως ικανότητα του ``το μέσον καί εὑρίσκειν καί αἱρεῖσθαι``. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα και την ευθύνη τόσο της επιλογής της αρετής όσο και του τρόπου ζωής του.η άποψη είναι παρόμοια με του Πλάτωνα όπως διατυπώνεται στην Πολιτεία του (``αἰτία ἑλομένου, θεός ἀναίτιος``). ( ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Δημ. Λυπουρλής, Αυγ. Μπαγιώνας) Β3. Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη της Αθήνας και τους Αθηναίους, σύμφωνα με την παράδοση, λίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα; Β3. Η παράδοση λέει πως όταν ἐφευγε ο Αριστοτέλης από την Αθήνα, τον ρώτησαν``τίς ἐστίν ἡ τῶν Ἀθηναίων πόλις;`` Εκείνος χαρακτήρισε την πόλη που τον φιλοξένησε τριάντα τόσα χρόνια με ένα αληθινά εντυπωσιακό επίθετο. την ονόμασε παγκάλη, πανέμορφη. παραπονέθηκε όμως πως πίσω από την ασύγκριτη ομορφιά της κρύβει μιαν ασχήμια από τις πιο σιχαμερές και τις πιο ανυπόφορες. χρησιμοποιώντας στίχους από την Οδύσσεια έκανε έναν δριμύ υπαινιγμό στους συκοφάντες, που δεν ήταν μόνο πολλοί στην Αθήνα. ήταν και ένα είδος που δεν έλειπε δυστυχώς ποτέ, αφού πάντα βρίσκονταν οι πρόθυμοι να διαδεχτούν τους προηγούμενους! Σύμφωνοι με μια δεύτερη διήγηση τον ρώτησαν επίσης τις κρίσιμες εκείνες μέρες γιατί εγκατέλειπε την Αθήνα, κι εκείνος απάντησε ότι δεν ήθελε να δώσει στους Αθηναίους την ευκαιρία να σφάλουν για δεύτερη φορά σε βάρος της φιλοσοφίας, κάνοντας, βέβαια, τη φορά αυτή υπαινιγμό στη θανατική καταδίκη και στο τέλος του Σωκράτη.

Β4.Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξη για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: σχέση, ανόρθωση, καθαίρεση, απάθεια, υπόλοιπο, διαβλητός, εικαστικός, ουσία, πρακτική, ραστώνη. Β4. σχέση - ἕξις ανόρθωση - κατορθοῦν,κατορθοῦται καθαίρεση- προαιρετική, αἱρεῖσθαι απάθεια - τοῖς πάθεσι υπόλοιπο - ἐλλείπειν, ἔλλειψιν διαβλητός - ὑπερβάλλειν, ὑπερβολή εικαστικός - εἴκαζον ουσία - οὖσα, ἔστιν πρακτική - ταῖς πράξεσι ραστώνη - ῥᾲδιον Αδίδακτο κείμενο Ξενοφῶντος Ἀπομνημονεύματα Βιβλίο Δ, κεφ.viii,& 8-9 Εί δέ βιώσομαι πλείω χρόνον, ἴσως ἀναγκαῖον ἔσται τά τοῦ γήρως ἐπιτελεῖσθαι καί ὁρᾶν τε καί ἀκούειν ἧττον καί διανοεῖσθαι χεῖρον καί δυσμαθέστερον ἀποβαίνειν καί ἐπιλησμονέστερον, καί ὧν πρότερον βελτίων ἦν, τούτων χείρω γίγνεσθαι. ἀλλά μήν ταῦτά γε μή αἰσθάνομένῳ μέν ἀβίωτος ἄν εἴη ὁ βίος, αἰσθανόμενον δέ πῶς οὐκ ἀνάγκη χεῖρον τε καί ἀηδέστερον ζῆν; Ἀλλά μήν εἴ γε ἀδίκως ἀποθανοῦμαι, τοῖς μέν ἀδίκως ἐμέ ἀποκτείνασιν αἰσχρόν ἄν εἴη τοῦτο. εἰ γάρ τό ἀδικεῖν αἰσχρόν ἐστι, πῶς οὐκ αἰσχρόν καί τό ἀδίκως ὁτιοῦν ποιεῖν; τά τοῦ γήρως ἐπιτελοῦμαι= υφίσταμαι τα βάρη του γήρατος Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του κειμένου. Μονάδες 20 Γ1 ΚΕΙΜΕΝΟ: ΞΕΝΟΦ. Απομνημονεύματα Δ,VIII,&8-9 Κι αν ζήσω περισσότερα χρόνια,θα είναι ίσως αναπόφευκτο να υποστώ τα βάρη των γηρατειών, δηλαδή και να βλέπω και να ακούω λιγότερο και να σκέφτομαι χειρότερα και πιο δύσκολα να μαθαίνω και πιο εύκολα να ξεχνώ, και σε όσα πρωτύτερα ήμουν καλύτερος, σ αυτά τώρα να γίνομαι χειρότερος. Ωστόσο, αν βέβαιά δεν τα αντιλαμβανόμουν αυτά, θα ήταν ανυπόφορη η ζωή μου. τώρα όμως που τα αντιλαμβάνομαι, αναγκαστικά δε θα είναι εξίσου η ζωή μου χειρότερη και πιο αηδιαστική; Αλλ όμως, αν βέβαια άδικα θανατωθώ, αὐτό θα είναι ανέντιμο γι αυτούς που άδικα με θανάτωσαν. γιατί αν γενικά το να αδικεί κανείς είναι ατιμία, πώς δε θα είναι ατιμία και το να κάνει οποιαδήποτε άδικη πράξη; Γ2.Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: πλείω : τη δοτική του πληθυντικού του αρσενικού γένους στον θετικό βαθμό γήρως : τη δοτική του ενικού

δυσμαθέστερον: την αιτιατική του ενικού του θηλυκού γένους στον θετικό βαθμό. ταῦτα : την αιτιατική του πληθυντικού στο αρσενικό γένος. ἐμέ : τη γενική πληθυντικού δεύτερου προσώπου. ὁρᾶν : το τρίτο ενικό πρόσωπο παρατατικού στην ίδια φωνή. ἀποβαίνειν : το δεύτερο ενικό πρόσωπο προστακτικής αορίστου δευτέρου στην ίδια φωνή. γίγνεσθαι : το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο ευκτικής αορίστου δευτέρου. αἰσθανόμενον : το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο οριστικής παρακειμένου στην ίδια φωνή. ἀδικεῖν : το απαρέμφατο αορίστου στην ίδια φωνή. Γ2.πλείω:πολλοῖς γήρως:γήρᾳ δυσμαθέστερον:δυσμαθῆ ταῦτα:τούτους ἐμέ:ὑμῶν ὁρᾶν:ἑώρα ἀποβαίνειν:ἀπόβηθι γίγνεσθαι:γενοίμεθα αἰσθανόμενον:ᾔσθηνται ἀδικεῖν: ἀδικῆσαι Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω λέξεων: ἐπιτελεῖσθαι,πρότερον, τούτων, ἀβίωτος, ἐμέ, ὁτιοῦν. (Μονάδες 6) Γ3.ἐπιτελεῖσθαι: τελ.απαρ.ως υποκ. στην απροσ. ἐκφραση ἀναγκαῖον ἔσται. πρότερον: επιρρ. προσδ. του χρόνου στο ρ. ἦν. τοὺτων: γενική συγκριτική από το συγκριτικό χείρω ἀβίωτος: κατηγορ.στο υποκ.του ρ. εἴη ``ὁ βίος`` ἐμέ: αντικ. στη μτχ τοῖς ἀποκτείνασι ὁ,τιοῦν: σύστοιχο αντικ. στο ποιεῖν Γ3β. ἀλλά μήν ταῦτά γε μή αἰσθανομένῳ μέν ἀβίωτος ἄν εἴη ὁ βίος``: να αναγνωρίσετε τον λανθάνοντα υποθετικό λόγο και να τον αναλύσετε. (Μονάδες 4) Γ3β: Ο λανθάνων υποθετικός λόγος με την υποθετική προτάση να λανθάνει στην υποθ. μτχ αἰσθανομένῳ και με απόδοση το ρήμα της πρότασης ἄν εἴη δηλώνει την απλή σκέψη του λέγοντος. ανάλυση:εἰ μή ταῦτα αἰσθανοίμην, ἀβίωτος ἄν εἴη ὁ βίος.