ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ 33 2013 2014

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ 33 2013 2014

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ ΚΕΝΤΡΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ - ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Πρόεδρος ΣΥΜΕΩΝ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Αντιπρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΣΣΗΣ Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Τμήματος Φιλολογίας Μέλη ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΚΑΤΣΩΝΗ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΕΜΟΓΛΟΥ Αναπληρωτής Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΔΑΦΝΗ ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ Επίκουρη Καθηγήτρια της Νομικής Σχολής ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ANNUAL REVIEW OF THE CENTRE FOR BYZANTINE RESEARCH ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI ADMINISTRATIVE COUNCIL - EDITORIAL COMMITTEE President Prof. SYMEON PASCHALIDIS Faculty of Theology, School of Pastoral and Social Theology Vice-president Prof. IOANNIS VASSIS Faculty of Philosophy, School of Philology Members Assoc. Prof. POLYMNIA KATSONI Faculty of Philosophy, School of History and Archaeology Assoc. Prof. ATHANASIOS SEMOGLOU Faculty of Philosophy, School of History and Archaeology Assist. Prof. DAPHNE PAPADATOU Faculty of Law

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ ΚΕΝΤΡΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΟΜΟΣ 33 ος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Διονύσιος Βαλαής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ταξιάρχης Κόλιας, Πανεπιστήμιο Αθηνών Βασίλειος Κουκουσάς, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φωτεινή Κολοβού, Πανεπιστήμιο Λειψίας Αθανάσιος Μαρκόπουλος, Πανεπιστήμιο Αθηνών Θεοχάρης Παζαράς, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ελευθερία Παπαγιάννη, Πανεπιστήμιο Αθηνών Ελένη Σαράντη, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Αθανάσιος Σέμογλου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ISSN 1105-0772

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ρωμανού του Μελωδού κοντάκιον «εἰς τὴν Σαμαρείτιδα». Νέα κριτική έκδοση με παρατηρήσεις FREDERICK LAURITZEN, Paraphrasis as interpretation. Psellos and a canon of Cosmas the Melodist (Poem 24 Westerink) ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ N. ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΥΛΟΣ, Η παρουσία υμνογραφικών κειμένων στις σχεδογραφικές συλλογές: η περίπτωση του κώδικα Lesbiacus Leimonos 91 CYRIL PAVLIKIANOV, Unknown document of the Metropolitan of Lakedaimon, Matthew, preserved in the Archbishopric of Ochrid (1442) ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΚΑΤΣΩΝΗ, Δρόμοι και ορεινές διαβάσεις στη μεσαιωνική Δυτική Μακεδονία ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡ. ΧΑΡΙΖΑΝΗΣ, Το μετόχι της Λαύρας στο νησί του Αγίου Ευστρατίου έως την ἔφοδον τῶν ἀθέων ἐθνῶν (Τούρκων) στις αρχές του 14 ου αιώνα ΜΑΡΙΑ ΜΑΥΡΟΥΔΗ, Ελληνική φιλοσοφία στην αυλή του Μωάμεθ Β ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΛΕΒΕΝΙΩΤΗΣ, Ο ἐπείκτης και οι αρμοδιότητές του κατά τους ύστερους ρωμαϊκούς και τους βυζαντινούς χρόνους (3 ος 11 ος αι.) ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΑΚΗΣ, Η κατάσταση του δικαίου στην Ιταλία την εποχή του Ιουστινιανού. Παρατηρήσεις με αφορμή την έκδοση της Pragmatica Sanctio pro petitione Vigilii ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΤΑΝΤΣΗΣ, Ο Προφήτης Ηλίας, η Άννα της Σαβοΐας και η Αυλή του Συργή ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΥ ΠΕΤΡΟΣ ΚΑΨΟΥΔΑΣ, Το παλαιοχριστιανικό συγκρότημα στην Κολχίδα Κιλκίς. Νέα δεδομένα και παρατηρήσεις CONSTANTINOS M. VAFEIADES, Painting work systems in the fourteenth century: the case of Markov Manastir ΙΩΑΝΝΑ Π. ΑΡΒΑΝΙΤΙΔΟΥ ΛΑΜΠΡΙΝΗ Κ. ΤΡΑΪΑΝΟΥ, Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 7 11-59 61-74 75-87 89-111 113-127 129-150 151-182 183-200 201-239 241-257 259-288 289-317 319-344

6 Πίνακας περιεχομένων ΑΓΓΕΛΟΣ ΓΟΥΜΑΤΙΑΝΟΣ, Στοιχεία για την κτηριακή διάταξη των αγιορειτικών μετοχιακών συγκροτημάτων στην υστεροβυζαντινή Λήμνο ΣΥΜΕΩΝ Α. ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ, Παρατηρήσεις στις μεταφράσεις των βυζαντινών αγιολογικών κειμένων MONAXOΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΗΝΟΣ, Καισαρίου Δαπόντε, Περὶ τῆς ἡμετέρας σεβασμίας καὶ βασιλικῆς μονῆς τοῦ Ξηροποτάμου, παρὰ τίνων κτητόρων ἐκτίσθη, καὶ μία σημείωση: Δύο κείμενα ποὺ πρέπει νὰ ἀποδοθοῦν στὸν συντάκτη τους DIMOSTHENIS KAKLAMANOS, Remarques sur l éloge du patri arche de Constantinople Nil Kerameus à saint Grégoire Palamas (BHG 719). Prolégomènes en vue d une édition critique ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ 345-371 373-386 387-421 423-438 439-478

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AASS Acta Sanctorum. Antwerpen/Bruxelles 1643-1925 ΑΒ Ανάλεκτα Βλατάδων ABSA The Annual of the British School at Athens ActaAntHung Acta antiqua Academiae scientiarum Hungaricae ΑΔ Ἀρχαιολογικὸν Δελτίον ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη AfD Archiv für Diplomatik AIPhO Annuaire de l Institut de Philologie et d Histoire Orientales et Slaves AJPh The American Journal of Philology AnBoll Analecta Bollandiana AnnPisa Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa AS Anatolian Studies Atti Venezia Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti BCH Bulletin de Correspondance Hellénique BF Byzantinische Forschungen BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca BHO Bibliothèque Hagiographique Orientale Bizantinistica Bizantinistica, Rivista di Studi Bizantini e Slavi ΒΚΜ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέτες. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ ΒΜGS Byzantine and Modern Greek Studies BNJ Byzantintisch-neugriechische Jahrbücher BollClass Bollettino dei Classici BollGrott Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata BSl Byzantinoslavica Byz Byzantion BZ Byzantinische Zeitschrift CahArch Cahiers Archéologiques CCSG Corpus Christianorum Series Graeca CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae CJ Codex Iustinianus, ed. P. Krüger, Corpus Juris Civilis, v. ΙΙ, Berlin 1929 ClMediaev Classica et Mediaevalia. Danish Journal of Philology and History CorsiRav Corsi di cultura sull arte Ravennate e Βizantina CPG Clavis Patrum Graecorum CParG Corpus Paroemiographorum Graecorum CQ Classical Quarterly CSCO Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Orientalium CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae

8 Συντομογραφίες CTh Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novelae ad Theodosianum pertinentes, έκδ. T. Mommsen / P. Meyer, Berlin 1905 DACL Dictionnaire d Archéologie Chrétienne et de Liturgie DHGE Dictionnaire d Histoire et de Géographie Ecclésiastiques DOP Dumbarton Oaks Papers DOS Dumbarton Oaks Studies DOSeals Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, 1-3, εκδ. J. W. Nesbitt / N. Oikonomides, Washington, D.C., 1991, 1994, 1996 4-5, εκδ. E. McGeer / J. W. Nesbitt / N. Oikonomides, Washington, D.C., 2001, 2005 6, εκδ. J. W. Nesbitt / C. Morrisson, Washington, D.C., 2009 DOT Dumbarton Oaks Texts DS Dictionnaire de spiritualité ΔΧΑΕ Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ΔωδΧρον Δωδεκανησιακὰ Χρονικά ΕΑ Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια ÉB Études Balkaniques EEΒS Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν ΕΕΠΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ EI 2 Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Leiden 1960-2002 EI 3 Encyclopaedia of Islam, Third Edition, Leiden / Boston 2007 ÉO Échos d Orient ΕΦΣΚ Ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἑλληνικὸς Φιλολογικὸς Σύλλογος FIRA Fontes Iuris Romani Anteiustiniani GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten [drei] Jahrhunderte GRBS Greek, Roman, and Byzantine Studies HispAnt Hispania antiqua. Revista de historia Antigua ΗπειρΧρον Ἠπειρωτικὰ Χρονικά HZ Historische Zeitschrift ΙΕΕ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους IRAIK Izvestija Russkago Archeologičeskago Instituta v Konstantinopοl e IstMitt Istanbuler Mitteilungen JAOS Journal of the American Oriental Society JbAC Jahrbuch für Antike und Christentum JECS Journal of Early Christian Studies JEH Journal of Ecclesiastical History JGR Jus Graecoromanum JHP Journal of the History of Philosophy JHS Journal of Hellenic Studies JLA Journal of Late Antiquity JMedHist Journal of Medieval History JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik JÖBG Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft JOUHS Journal of the Oxford University History Society JRS Journal of Roman Studies JThS Journal of Theological Studies

Συντομογραφίες 9 JWarb Klearchos LBG LLJ LMA LSJ LThK MEFRM MiChA ΜΟΧΕ ΝΕ NομΧρον OC OCA OCP ODB OrChrist PG PL PLP PLRE PmbZ PO PTS RAC RaCr RbK RE RÉB REG REL RendPontAcc RÉSEE RevNum RIC RM RSBN SBN SBS SC SDHI Sh SOsl StOrCr Journal of the Warburg and Courtauld Institutes Klearchos. Bollettino dell Associazione Amici del Museo nazionale di Reggio Calabria Lexikon zur byzantinischen Gräzität, ed. E. Trapp et al. Law Library Journal Lexikon des Mittelalters H.G. Liddell / R. Scott / H.S. Jones, A Greek-English Lexicon Lexikon für Theologie und Kirche Mélanges de l École Française de Rome. Moyen Âge Mitteilungen zur Christlichen Archäologie Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια Νέος Ελληνομνήμων Νομισματικά Χρονικά Orientalia Christiana Orientalia Christiana Analecta Orientalia Christiana Periodica Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A.P. Kazhdan et al. Oriens Christianus Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne Patrologia Latina, ed. J.-P. Migne Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit,ed. E. Trapp et al. Prosopography of the Later Roman Empire Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Patrologia Orientalis Patristische Texte und Studien Reallexikon für Antike und Christentum Revue de l art chrétien Reallexikon zur byzantinischen Kunst Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft Revue des Études Byzantines Revue des Études Grecques Revue des Études Latines Atti della Pontificia accademia romana di archeologia, Rendiconti Revue des Études Sud-Est Européennes Revue Numismatique The Roman Imperial Coinage Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Römische Abteilung Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici Studi Bizantini e Neoellenici Studies in Byzantine Sigillography Sources Chrétiennes Studia et Documenta Historiae et Iuris Subsidia hagiographica Symbolae Osloenses Studi sull Oriente cristiano

10 Συντομογραφίες StVen ΘΒΣ TIB TLG TM TRE TU VC VV WBS WSt ZKG ZPE ZRG ZRVI ZSav Studi Veneziani Θεσσαλονικείς Βυζαντινοί Συγγραφείς. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ Tabula Imperii Byzantini Thesaurus Linguae Graecae Travaux et Mémoires Theologische Realenzyklopädie Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur Vigiliae Christianae Vizantijskij Vremennik Wiener Byzantinistische Studien Wiener Studien Zeitschrift für Kirchengeschichte Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische Abteilung Zbornik Radova Vizantološkog Instituta Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung

Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού ΔΥΟ ΜΙΚΡΟΙ ΝΑΟΙ ΜΕ ΠΛΕΥΡΙΚΟΥΣ ΧΟΡΟΥΣ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ* Η μελέτη των μικρών σε κλίμακα ναών στη Βουλγαρία παραμελήθηκε από την έρευνα, καθώς δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στα επιφανή μεγάλα μνημεία της χώρας με τυπολογικές και καλλιτεχνικές ιδιαιτερότητες. Οι μικρής κλίμακας ναοί, ως επί το πλείστον μονόχωροι, είτε περιλήφθηκαν σε συλλογικά έργα ή οδηγούς συγκεκριμένων περιοχών 1 είτε παρουσιάστηκαν κατά ομάδες παρέχοντας ελάχιστες τυπολογικές, κατασκευαστικές και εικονογραφικές πληροφορίες. 2 Ωστόσο, στις αρχές του 20 ου αιώνα έγιναν προσπάθειες εκτενούς παρουσίασης ορισμένων μνημείων, οι οποίες, όμως, όχι μόνο ήταν ελλιπείς, αλλά δημιούργησαν περισσότερα προβλήματα από όσα, τελικά, επέλυσαν. 3 * Το υλικό που μελετάται στο παρόν άρθρο αποτελεί τμήμα της μεταπτυχιακής εργασίας της Ι. Π. Αρβανιτίδου με τίτλο «Μονόχωροι καμαροσκεπείς ναοί με πλευρικούς χορούς», η ο- ποία εκπονήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και υποστηρίχθηκε τον Φεβρουάριο του 2011. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον ομότιμο καθηγητή βυζαντινής αρχαιολογίας Γιώργο Βελένη για την καθοδήγηση και τη βοήθεια που μας προσέφερε, καθώς, επίσης, και τον αναπληρωτή καθηγητή βυζαντινής αρχαιολογίας Αθανάσιο Σέμογλου για την υποστήριξη και τη βοήθειά του. Επίσης, ευχαριστίες ο- φείλουμε στον συνάδελφο αρχαιολόγο Ανδρέα Πετράτο για την κριτική ανάγνωση της παρούσας μελέτης. 1. St. N. S. D. Dimitrova / Arh. Z. Ganeva / Arh. G. Stojanova, Sofijskite Manastiri. Văznikvane, razvitie, struktura i harakter, Sofija1991 (= Dimitrova / Ganeva / Stojanova, Sofijskite Manastiri). 2. N. Tuleškov, Arhitektura na Bălgarskite manastiri, Sofija 1989 (= Tuleškov, Arhitektura). 3. Για το ναό του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Studena προτάθηκαν χρονολογήσεις με α- πόκλιση μέχρι και τέσσερις αιώνες. Ο Vasiliev μελέτησε πρώτος το μνημείο και, με βάση τις τοιχογραφίες, το χρονολόγησε στο 13 ο αιώνα (Α. Vasiliev, Edna starinna Cărkva pri s. Studena, Godišnik na narodnija muzej 7(1942) 164-184) (= Vasiliev, Edna starinna Cărkva). Στη συνέχεια ο Miljov συμπεριέλαβε το μνημείο σε συλλογικό έργο για τους ναούς στην περιοχή του Pernik τοποθετώντας το στον 15 ο -16 ο αιώνα (S. Miljov / R. Ivanov, Šetba iz Perniško, Sofija 2006 (=Miljov / Ivanov, Šetba), 87. Τέλος, οι Koeva, Jokimov και Stoilova χρονολόγησαν το ναό στα τέλη του 16 ου ή τις αρχές του 17 ου αιώνα (Μ. Koeva / P. Jokimov / L. Stoilova, 2000 godini hristijanstvo. Pravoslavni hramove po Bălgarskite zemi (XV sredata na XX v.), Sofija 2002, 58). Βυζαντινά 33 (2013-2014) 319-344

320 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Στη μελέτη που ακολουθεί θα εξεταστούν δύο μνημεία στη νοτιοδυτική Βουλγαρία, για τα οποία έχουν γίνει ελάχιστες αναφορές στη βιβλιογραφία. Η Αγία Τριάδα στο Pastuh (σχ. 1) και ο Άγιος Νικόλαος στο Vukovo (σχ. 7) ακολουθούν τον τύπο του μονόχωρου ναού με πλευρικούς χορούς 4 και η μελέτη τους έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς πρόκειται για δύο σχεδόν πανομοιότυπα μνημεία που χτίστηκαν σε γειτονικά χωριά, μεταξύ των πόλεων Kyustendil και Dupnica. Επιπλέον, τα δύο μνημεία ανήκουν σε μία ομάδα ναών με συγγενή τυπολογικά, κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, που ανεγέρθηκαν σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Πρόκειται για λιτές κατασκευές, με απλά κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Η στέγη είναι δίρριχτη και καλύπτεται με λίθινες πλάκες που απολήγουν ως λίθινα γείσα. Στη δυτική πλευρά υπάρχει τυφλό αψίδωμα με ποδαρικά που φτάνουν μέχρι το έδαφος και το τύμπανο είναι υποχωρημένο ισχυρά, γύρω στο μισό μέτρο. Στις μακρές πλευρές, οι χοροί υψώνονται μέχρι τα τρία τέταρτα, περίπου, των ορατών τοίχων και στην ανατολική πλευρά το ύψος της εξέχουσας αψίδας του ιερού φτάνει σε στάθμη χαμηλότερη από τις απολήξεις των μακρών πλευρών (σχ. 2-4). Το μοναδικό θυραίο άνοιγμα βρίσκεται στο κέντρο, περίπου, της δυτικής πλευράς, έχει πλάτος 0,95μ. και ύψος 1,60μ. 5 Το θύρωμα είναι ξύλινο και πάνω από το υπέρθυρο υπάρχει ξύλινος ελκυστήρας, που έχει ενσωματωθεί στην κατασκευή του τοίχου. Στην Αγία Τριάδα το μέτωπο του ελκυστήρα καλύφθηκε με λίθους και είναι ορατό μόνο από την εσωτερική πλευρά, ενώ στον Άγιο Νικόλαο δεν έγινε καμία προσπάθεια κάλυψής του. Μία τυφλή κόγχη πάνω από την θύρα, ίσου πλάτους με αυτή, λειτουργεί ανακουφιστικά τονίζοντας, παράλληλα, την πρόσβαση στο ναό. Η είσοδος οδηγεί σε ενιαίο χώρο μικρών διαστάσεων, ο οποίος φωτίζεται επαρκώς από τρία πολεμιστροειδή παράθυρα, που εξωτερικά δίνουν την αίσθηση σχισμής, ενώ εσωτερικά διευρύνονται (σχ. 1, 5, 6). Τα παράθυρα βρίσκονται μόνο στην κόγχη του ιερού και στους δύο χορούς, στους τρεις χώρους του ναού, δηλαδή, όπου πρέπει να υπάρχει επαρκής φωτισμός, που εξυπηρετεί τόσο λειτουργικούς όσο 4. Για τον αρχιτεκτονικό τύπο των μονόχωρων ναών με πλευρικούς χορούς, βλ. I. P. Arvanitidou, Barrel-vaulted single-nave churches with lateral choirs, στο: A. Nikolov / E. Kostova/ V. Angelov (επιμ.), Proceedings of the 22nd International Congress of Byzantine Studies, Sofia, 22-27 August 2011, Vol. III. Abstracts of free communications, Sofia 2011, 111-112. 5. Η απόκλιση των διαστάσεων της εισόδου μεταξύ των δύο ναών είναι αμελητέα. Για την ακρίβεια, το πλάτος του θυραίου ανοίγματος στην Αγία Τριάδα είναι 0,92μ., ενώ στον Ά- γιο Νικόλαο 0,95μ. Το ύψος στην Αγία Τριάδα είναι 1,60μ. και στον Άγιο Νικόλαο 1,65μ. από το κατώφλι και 1,80μ. από το δάπεδο του ναού.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 321 και συμβολικούς σκοπούς. Αφενός, δηλαδή, εκτυλίσσονται εκεί τα εκκλησιαστικά δρώμενα και, αφετέρου, στις επιφάνειες αυτές συνηθίζεται να αποτυπώνονται σημαντικές θρησκευτικές παραστάσεις. Τέλος, η κάλυψη των δύο μικρών ναών γίνεται με ημικυλινδρική καμάρα κατασκευασμένη χωρίς ξυλότυπο (σχ. 6). Ο ναός της Αγίας Τριάδας στο Pastuh Το χωριό Pastuh βρίσκεται στη νοτιοδυτική Βουλγαρία, περίπου 50χλμ. ανατολικά από τα σύνορα της χώρας με την ΠΓΔΜ. 6 Ο οικισμός αναπτύσσεται στη δυτική όχθη του ποταμού Στρυμόνα και ο ναός της Αγίας Τριάδας 7 είναι χτισμένος σε μικρή απόσταση από την απέναντι όχθη. Ο ναός εξωτερικά έχει μήκος 6,65μ., χωρίς την αψίδα του ιερού, και πλάτος 3,86μ. (σχ. 1). Το ύψος διαφοροποιείται, καθώς είναι χτισμένος σε έντονα επικλινές έδαφος. Το ύψος στα δυτικά είναι 4,50μ., στα βόρεια 4,20μ. περίπου, και στα ανατολικά και στα νότια κυμαίνεται από 4,20μ. έως 4,70μ. Τα ποδαρικά της δυτικής πλευράς έχουν πλάτος 0,60μ. περίπου και απέχουν μεταξύ τους 2,60-2,70μ.(σχ. 2). Η κατάσταση διατήρησης του μνημείου είναι πολύ καλή παρά τις εμφανείς νεότερες επεμβάσεις κατά τις οποίες έγινε χρήση τσιμέντου. 8 Στην τοιχοδομία χρησιμοποιήθηκαν άμεσα διαθέσιμα υλικά, κυρίως αργοί λίθοι και πλίνθοι, με ασβεστοκονίαμα ως συνδετικό υλικό. Στα σημεία που απαιτουσαν καλύτερη διαμόρφωση, όπως οι παρειές του θυραίου ανοίγματος και των τριών παραθύρων, έγινε χρήση πωρόλιθου. Το ευλάξευτο υλικό χρησιμοποιήθηκε, επίσης, στις τέσσερις γωνίες του κτηρίου, στα ποδαρικά και στους θολίτες του αψιδώματος της δυτικής πλευράς, το οποίο αποτελείται από δέκα αδρά δουλεμένους θολίτες, από τους οποίους οι κορυφαίοι και οι παρακείμενοι τους, συνολικά τέσσερις, είναι μικρότεροι από τους άλλους. 6. Το Pastuh βρίσκεται 26χλμ. νοτιοανατολικά της πόλης Kyustendil και 35χλμ. Νοτιοδυτικά της πόλης Dupnica. 7. Σήμερα ο ναός είναι αφιερωμένος στην αγία Τριάδα, όπως φαίνεται από τη σύγχρονη επιγραφή στην τυφλή κόγχη πάνω από την είσοδο, δεν γνωρίζουμε, ωστόσο, σε ποιον άγιο ή- ταν αρχικά αφιερωμένος. 8. Παρεμβάσεις με χρήση τσιμέντου εντοπίζονται περιμετρικά στα ανώτερα τμήματα της κατασκευής. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις πραγματοποιήθηκε ευρεία ανακατασκευή, ό- πως στο τύμπανο του τόξου της δυτικής πλευράς. Στη βόρεια, νότια και ανατολική πλευρά, το κτήριο ενισχύθηκε με τσιμέντο από το ύψος των χορών και της κόγχης του ιερού και πάνω. Ε- πίσης, επέμβαση χρειάστηκε και στη νοτιοανατολική πλευρά της αψίδας του ιερού.

322 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Περιμετρικά του κτηρίου, μεταξύ των δύο στρωμάτων λίθινων πλακών που καλύπτουν τη στέγη, διαμορφώνεται πλίνθινο οδοντωτό γείσο (εικ. 3) 9, το οποίο υφίσταται και στους δύο χορούς, αλλά απουσιάζει από την κόγχη του ιερού. Στη στέγη και στη νότια πλευρά οι πλίνθοι σταθεροποιήθηκαν με τσιμέντο κατά τη διάρκεια σύγχρονης συντήρησης του μνημείου, αλλά στη βόρεια πλευρά διατηρείται ένα τμήμα του αρχικού γείσου. Τα ελάχιστα εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία του ναού εντοπίζονται στις στενές πλευρές. Στα δυτικά, το τόξο του αψιδώματος οριοθετείται από σειρά πλίνθων πάχους 0,03μ. Η διακόσμηση της τυφλής κόγχης επάνω από την είσοδο είναι σύγχρονη, όπως μαρτυρά η επιγραφή, και απεικονίζει την α- γία Τριάδα (εικ. 1). Στο παράθυρο της κόγχης του ιερού δύο σκουρόχρωμοι λίθοι, τοποθετημένοι οριζόντια μεταξύ των κάθετων τμημάτων πωρόλιθου που διαμορφώνουν τις παρειές του παραθύρου, σχηματίζουν οριζόντια κεραία σταυρού (εικ. 2). Εσωτερικά το μήκος του ναού φτάνει τα 4,90μ., το πλάτος τα 2,60μ. και το ύψος τα 4,30μ. Η αψίδα του ιερού είναι ημικυλινδρική, με διάμετρο 1,50μ. Η πρόθεση διαμορφώνεται στο πάχος του ανατολικού τοίχου και βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το βόρειο τοίχο, στο πάχος του οποίου κατασκευάστηκε μικρή τετράπλευρη κόγχη βοηθητικού χαρακτήρα. Ο βόρειος χορός είναι ημικυλινδρικός με διάμετρο 1,70μ. και απέχει 1,30μ. από τον δυτικό τοίχο και 1,90μ. από τον ανατολικό. Η κάτοψη του νότιου χορού διαγράφει τμήμα κύκλου με χορδή 1,70μ. και απέχει από τον δυτικό τοίχο 1,35μ. και α- πό τον ανατολικό 1,85μ. (σχ. 1). Τα τόξα των τριών κογχών είναι παρόμοια και διαμορφώνονται από δεκαπέντε θολίτες κατασκευασμένους από πωρόλιθο. 10 Ο κορυφαίος θολίτης έχει διπλάσιο σχεδόν μέγεθος από τους υπόλοιπους και εκατέρωθέν του έ- χουν τοποθετηθεί σκούρου χρώματος λίθοι κάθετα διατεταγμένοι. Τα υφαψίδια υποδηλώνονται με λίθους σκούρου χρώματος (εικ. 5-7). Ο κεντρικός χώρος καλύπτεται με ημικυλινδρικό θόλο. Η καμάρα είναι κατασκευασμένη με σφηνοειδείς λίθους και οι γενέσεις της με αργούς, οριζόντια διατεταγμένους λίθους, 11 και χρησιμοποιείται ασβεστοκονίαμα ως συνδετικό υλικό. Τόσο οι χοροί όσο και η κόγχη του ιερού καλύπτονται με λίθι- 9. Οι φωτογραφίες είναι των συγγραφέων του άρθρου. 10. Το τόξο της πρόθεσης είναι επίσης κατασκευασμένο από πωρόλιθο. Ωστόσο, η κακή κατάσταση διατήρησης του συγκεκριμένου σημείου του ναού δεν επιτρέπει την πληρέστερη περιγραφή του. 11. Η ανακατασκευή που παρατηρείται στο νότιο τμήμα της γένεσης της καμάρας είναι σύγχρονη με εκείνη που εντοπίζεται στην αντίστοιχη πλευρά εξωτερικά.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 323 να τεταρτοσφαίρια. Δύο ξύλινοι ελκυστήρες ορθογώνιας διατομής είναι τοποθετημένοι πάνω από τους πλάγιους χορούς, στο ύψος των γενέσεων της καμάρας (εικ. 5). Το δάπεδο του κτηρίου, που είναι καλυμμένο με ορθογώνιες πλίνθινες πλάκες, 12 βρίσκεται χαμηλότερα από το φυσικό έδαφος και η κατάβαση γίνεται με μικρό αναβαθμό ύψους 0,25μ. 13 Το ιερό και οι χοροί οριοθετούνται ως ξεχωριστοί χώροι με μικρούς αναβαθμούς ύψους 0,05μ., που δημιουργούνται με την τοποθέτηση επιπλέον πλίνθων δαπέδου. Η αγία τράπεζα, ύψους 1μ. περίπου, είναι κατασκευασμένη από πωρόλιθο και πακτωμένη στο έδαφος. Στην επιφάνεια έδρασης της τετράπλευρης βάσης, που παρουσιάζει μείωση προς τα πάνω, είναι σταθεροποιημένο σήμερα με τσιμέντο ένα μαρμάρινο μέλος, που μοιάζει με ανεστραμμένο εχίνο. Η αδρή επιφάνεια του πωρόλιθου είναι καλυμμένη με κονίαμα (εικ. 8). Ο μικρός ναός ήταν κατάγραφος, όπως μαρτυρούν τα σπαράγματα τοιχογραφιών και κονιαμάτων των υποστρωμάτων τους που εντοπίζονται από τα κατώτερα μέχρι τα ανώτερα τμήματα των τοίχων. Υπήρχαν τρεις ζώνες τοιχογράφησης, οι οποίες ορίζονταν με κόκκινες ταινίες. Σήμερα, δυστυχώς, διατηρείται μόνο ένα μικρό τμήμα της εντοίχιας διακόσμησης του μνημείου. Από την παράσταση της κόγχης του ιερού διατηρούνται δύο μορφές ιεραρχών, από το ύψος του στήθους κι επάνω, στραμμένων προς το κέντρο της κόγχης (εικ. 9). Στην πρόθεση απεικονίζεται η Άκρα Ταπείνωση και στον τοίχο νότια της αψίδας αποδίδεται ο διάκονος Στέφανος. Στο νότιο τοίχο, ανατολικά του χορού, σώζονται δύο ηλικιωμένες γενειοφόρες μορφές με αμφίεση που δηλώνει τη μοναχική τους ιδιότητα (εικ. 10). Στον βόρειο τοίχο, τέλος, σώζονται δύο ολόσωμες μορφές εκατέρωθεν του παραθύρου. Το μοναδικό ευδιάκριτο στοιχείο είναι ο κλειστός κώδικας που κρατά η δεξιά μορφή. Ο ναός του Αγίου Νικολάου στοvukovo 14 O ναός του Αγίου Νικολάου βρίσκεται περίπου 2χλμ. νότια του οικισμού, ακριβώς δίπλα στην δυτική όχθη του ποταμού Στρυμόνα. Το εξωτερικό μήκος του βόρειου τοίχου είναι 6,30μ.και του νότιου 5,90μ. Το πλάτος του να- 12. Η επίστρωση του δαπέδου και των δύο ναών με πλίνθινες πλάκες ίδιου μεγέθους αποτελεί σύγχρονη επέμβαση. 13. Στην Αγία Τριάδα ο αναβαθμός έχει ύψος 0,25μ., ενώ στον Άγιο Νικόλαο 0,15μ. 14. Το Vukovo βρίσκεται 12χλμ. νοτιοανατολικά του Pastuh.

324 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού ού φτάνει τα 3,60μ. περίπου. Τα ποδαρικά του δυτικού αψιδώματος έχουν πλάτος 0,60μ. και απέχουν μεταξύ τους 2,50μ. (σχ. 7). Η κατάσταση διατήρησης του ναού είναι πολύ καλή, παρόλο που κι εδώ πραγματοποιήθηκαν ορισμένες νεότερες απόπειρες συντήρησης με χρήση τσιμέντου. 15 Τα υλικά κατασκευής του ναού είναι όμοια με εκείνα του ναού της Αγίας Τριάδας. Πωρόλιθος χρησιμοποιήθηκε στις παρειές του θυραίου ανοίγματος, στους οκτώ θολίτες του τόξου της τυφλής κόγχης, στα ποδαρικά, και σε δεκαέξι αδρά δουλεμένους θολίτες του αψιδώματος, ενώ ως κορυφαίοι χρησιμοποιήθηκαν τρεις λίθοι διαφορετικού χρώματος. Ένα πλίνθινο γείσο περιτρέχει τη στέγη μεταξύ των δύο καλυπτήριων στρωμάτων λίθινων πλακών και οι πλίνθοι είναι τοποθετημένες παράλληλα με τις λίθινες πλάκες σε ένα σχέδιο που επαναλαμβάνεται και στους δύο χορούς (εικ. 12). 16 Η δυτική πλευρά του ναού είναι παρόμοια με εκείνη της Αγίας Τριάδας. Ωστόσο, στον Άγιο Νικόλαο η αβαθής κόγχη πάνω από το θυραίο άνοιγμα διατηρεί την αρχική της μορφή. Κατ αυτόν τον τρόπο, ένα τμήμα σκουρόχρωμου λίθου έχει χρησιμοποιηθεί ως βάση και είναι τοποθετημένο ακριβώς επάνω από τον ξύλινο ελκυστήρα που λειτουργεί ως υπέρθυρο. Τα ποδαρικά της μικρής κόγχης έχουν διαμορφωθεί από έξι άνισα τμήματα πωρόλιθου, τρία σε κάθε πλευρά, και τέσσερις πλίνθους, που είναι τοποθετημένες ανά δύο μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου πωρόλιθου. Δύο πλίνθοι παίζουν το ρόλο των υφαψιδίων και κατόπιν ξεκινούν οι οκτώ θολίτες, που εναλλάσσονται με επτά πλίνθους (εικ. 11). Σε μεταγενέστερη φάση φαίνεται πως προστέθηκε στο ναό ένας περίβολος, μικρό τμήμα του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα. Η κατασκευή του περιβόλου έγινε με αργολιθοδομή και ασβεστοκονίαμα ως συνδετικό υλικό. Το εσωτερικό μήκος του ναού φτάνει τα 4,40μ., το πλάτος τα 2,60μ. και το ύψος τα 4μ. περίπου (σχ. 7, εικ. 13). Η αψίδα του ιερού αποτελεί τμήμα 15. Μεγάλη ανακατασκευή παρατηρείται στο τύμπανο του τόξου της δυτικής πλευράς, στο κέντρο της οποίας τοποθετήθηκε ένα μεγάλο τμήμα πωρόλιθου, το οποίο φαίνεται πως α- ποτελεί υλικό σε δεύτερη χρήση, αν κρίνουμε από την επίπεδη άνω επιφάνεια και από το λαξευμένο γώνιασμα στα δεξιά. Εκτεταμένη χρήση τσιμέντου έγινε στη νοτιοδυτική γωνία του δυτικού τοίχου από το ύψος του υφαψιδίου και πάνω και στο αντίστοιχο ύψος του νότιου τοίχου. Στο ίδιο περίπου ύψος παρατηρείται ανακατασκευή και στο βόρειο τοίχο. Στην ανατολική πλευρά χρησιμοποιήθηκε τσιμέντο πάνω από το παράθυρο της κόγχης του ιερού και κάτω από τη στέγη. 16. Κατά τη διάρκεια συντήρησης στη σύγχρονη εποχή οι πλίνθοι της στέγης στερεώθηκαν με τσιμέντο. Φαίνεται, ωστόσο, ότι η αποκατάσταση ακολούθησε την αρχική μορφή, καθώς στους δύο χορούς σώζεται το οριζόντιο γείσο στην αρχική του μορφή.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 325 κύκλου με χορδή 1,20μ. και αριστερά της, στο πάχος του τοίχου, διαμορφώνεται η πρόθεση. Αμφότεροι οι χοροί αποτελούν, επίσης, τμήματα κύκλου με χορδή 1,20μ. περίπου. Ο βόρειος χορός απέχει 1,60μ. από τον δυτικό τοίχο και 1,70μ. από τον ανατολικό και ο νότιος χορός απέχει 1,60μ. από τον δυτικό και 1,50μ. από τον ανατολικό τοίχο. Στο πάχος του βόρειου τοίχου υ- πάρχει τετράπλευρη μικρή βοηθητική κόγχη. Η τοξοδομία των χορών δεν μπορεί να περιγραφεί με ακρίβεια, εξαιτίας της ύπαρξης τοιχογραφικού διακόσμου. Κρίνοντας από τον βόρειο χορό (εικ. 14), όπου οι τοιχογραφίες σώζονται σε μικρότερη έκταση, φαίνεται πως τα τόξα διαμορφώνονται από επτά πεπλατυσμένους θολίτες, ενώ ο κορυφαίος είναι τραπεζιόσχημος και αρκετά μεγαλύτερος από τους υπόλοιπους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το κλειδί του τόξου του νότιου χορού είναι μαρμάρινο και αποτελεί υλικό σε δεύτερη χρήση. 17 Το τόξο της ανατολικής κόγχης είναι κατασκευασμένο από δεκαπέντε θολίτες από λίθο και πωρόλιθο. Ο ναός καλύπτεται με ημικυλινδρική καμάρα, η οποία είναι κατασκευασμένη με αργούς οριζόντια διατεταγμένους λίθους και μόνο στην κορυφή της έχουν τοποθετηθεί δύο ζώνες θολιτών, και χρησιμοποιείται ασβεστοκονίαμα ως συνδετικό υλικό. Οι χοροί και η κόγχη του ιερού καλύπτονται με λίθινα τεταρτοσφαίρια, ενώ υπάρχουν, και σε αυτή την περίπτωση, ξύλινοι ελκυστήρες όμοιοι με αυτούς της Αγίας Τριάδας. 18 Οι ζώνες τοιχογράφησης στο ναό του Αγίου Νικολάου ορίζονται με πορτοκαλί ταινίες. Η πρώτη ζώνη, που ξεκινά από το επίπεδο του δαπέδου, κοσμείται με γεωμετρικά θέματα ζωγραφισμένα σε λευκό βάθος. Η δεύτερη καλύπτεται με παραστάσεις και μορφές αγίων και η τρίτη ζώνη αποτελείται από συνεχόμενα μετάλλια με αγίους. Τον κενό χώρο μεταξύ των μεταλλίων καλύπτουν ερυθρά ανθέμια σε λευκό βάθος. Η ζώνη των μεταλλίων απουσιάζει από τον δυτικό τοίχο και η επιφάνεια επάνω από τον ελκυστήρα είναι διακοσμημένη με παραστάσεις. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την ανώτερη ζώνη τοιχογράφησης του ναού, αλλά η ύπαρξή της πιστοποιείται από σπαράγματα τοιχογραφιών και τμήματα του υποστρώματος. Η διακόσμηση των χορών ακολουθεί τις εικονογραφικές ζώνες του υπόλοιπου ναού, με τη διαφoρά ότι τα ανώτερα τμήματα των τεταρτοσφαιρίων, επάνω από τα παράθυρα, διακοσμήθηκαν ξεχωριστά. 17. Πρόκειται για επίθημα. 18. Το δάπεδο στο ναό του Αγίου Νικολάου έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με εκείνο στο ναό της Αγίας Τριάδας.

326 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Συγκεκριμένα, στην κόγχη του ιερού απεικονίζεται η παράσταση του Μελισμού με Συλλειτουργούντες Ιεράρχες. Στην πρόθεση απεικονίζεται μετωπικά αταύτιστος αγένειος διάκονος και στο νότιο τμήμα του ανατολικού τοίχου διακρίνεται ολόσωμη μετωπική μορφή. Ανατολικά του νότιου χορού απεικονίζονται ολόσωμοι, σε στάση τριών τετάρτων, ένας ιεράρχης με φαιλόνιο και ένας διάκονος με χρυσό κιβωτίδιο στο αριστερό χέρι. Στην κεντρική παράσταση του χορού παριστάνεται ο Χριστός στο κέντρο και δύο ευλογούντες άγιοι εκατέρωθεν (εικ. 15). Ακριβώς από πάνω είναι η ζώνη των μεταλλίων και στο τεταρτοσφαίριο απεικονίζεται ευλογών άγγελος. Στην επιφάνεια δυτικά του χορού απoδίδονται ο- λόσωμοι και μετωπικοί αρχάγγελοι που κρατούν τη σφαίρα του κόσμου ανάμεσα τους (εικ. 16). Ακολουθεί η ζώνη των μεταλλίων. Ανατολικά του βόρειου χορού, η συνέχεια της ζωγραφικής επιφάνειας διακόπτεται από τη βοηθητική τετράπλευρη εσοχή. Έτσι, διαμορφώνονται τρεις ζωγραφικές ενότητες. Ανατολικά του χορού απεικονίζεται ολόσωμος, μετωπικός, αγένειος διάκονος, ο οποίος κρατά σταυρό λευκό στο δεξί χέρι και κιβωτίδιο στο αριστερό. Αμέσως ανατολικά και πάνω από την εσοχή α- πεικονίζεται ιεράρχης από τη μέση και πάνω, στραμμένος προς τα δεξιά, όπου απεικονίζεται, σε μικρότερη κλίμακα, η Βάπτιση. Η παράσταση κάτω από την εσοχή δεν σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Διακρίνεται το πίσω πόδι μίας γονατισμένης προς τα δεξιά μορφής. Οι ζώνες τοιχογράφησης του χορού διαρθρώνονται όπως και στο νότιο τοίχο. Στον βόρειο χορό η κεντρική παράσταση είναι η Δέηση με ένθρονο Χριστό. Δυτικά του χορού απεικονίζονται δύο όρθιες, ολόσωμες, μετωπικές μορφές με αυτοκρατορική ενδυμασία και από πάνω η ζώνη των μεταλλίων. Στον δυτικό τοίχο, αριστερά της εισόδου, απεικονίζεται μία ολόσωμη, μετωπική μορφή με αυτοκρατορική ενδυμασία. Τα σπαράγματα των τοιχογραφιών πάνω από την είσοδο φαίνεται πως ανήκουν σε μία ενιαία ζωγραφική ενότητα, χωρίς, ωστόσο, να μπορούν να αναγνωριστούν οι παραστάσεις. Χρονολογική προσέγγιση Η Αγία Τριάδα στο Pastuh και ο Άγιος Νικόλαος στο Vukovo είναι δύο μικροί ναοί χτισμένοι σε γειτονικά χωριά. Πρόκειται για δύο απλές κατάσκευές, οι οποίες ομοιάζουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε θα μπορούσε να γίνει λόγος για «δίδυμους» ναούς. Εμφανίζουν εντυπωσιακές ομοιότητες στα τυπολογικά, κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά με μικρές αποκλίσεις.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 327 Οι δύο ναοί ανήκουν στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου καμαροσκεπούς με τρεις κόγχες, οι οποίες, όμως, δεν είναι ισότιμες μεταξύ τους. Οι χοροί της Αγίας Τριάδας είναι σχεδόν ίσοι μεταξύ τους, με ακτίνα 0,90μ. περίπου, ενώ η κόγχη του ιερού είναι ελάχιστα μικρότερη, με ακτίνα 0,80μ. Οι χοροί στον Άγιο Νικόλαο έχουν ακτίνα περίπου 0,60μ., ενώ η κόγχη του ιερού είναι σαφώς βαθύτερη, με ακτίνα 1,00μ. περίπου. Ως προς τις διαστάσεις, ο ναός της Αγίας Τριάδας είναι λίγο μεγαλύτερος, κατά 0,65μ. στο μήκος και 0,20μ. στο πλάτος. Η διαφορά είναι ελάχιστη, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο ναός στο Pastuh είναι κατασκευασμένος σε επίπεδο, ενώ ο ναός στο Vukovo οικοδομήθηκε σε δύσβατο και επικλινές έδαφος. Εξωτερικά τα δύο μνημεία έχουν μικρές διαφορές ως προς τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Βασική διαφορά είναι οι ραδινές αναλογίες του ναού του Αγίου Νικολάου, ιδιαίτερα στη δυτική όψη, σε σχέση με εκείνον της Αγίας Τριάδας. Επιπλέον, υπάρχει διαφοροποίηση στο γείσο που περιτρέχει τη στέγη των δύο ναών, καθώς στον Άγιο Νικόλαο είναι οριζόντιο, ενώ στην Αγία Τριάδα οδοντωτό. Οι κατασκευαστικές και μορφολογικές ομοιότητες οδηγούν στην άποψη ότι είτε ο ένας ναός είναι αντίγραφο του άλλου, είτε ότι οι κατασκευαστές είχαν ένα κοινό πρότυπο. Μάλιστα, στην ευρύτερη περιοχή του Pernik έχουν εντοπιστεί οκτώ ναοί με παρόμοια χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να μπορεί να γίνει λόγος για μία ομάδα. Οι υπόλοιποι είναι ο ναός της Αναλήψεως στο Alino, 19 του Προφήτη Ηλία στο Boboševo, 20 του Αγίου Νικολάου στο Dolni 19. M. Kiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Assen / Maastricht 1985, 124-125 Dimitrova / Ganeva / Stojanova, Sofijskite Manastiri (όπως σημ. 1), 74 Tuleškov, Arhitektura (όπως σημ. 2), 55-56 E. Floreva, Alinskite stenopisi, Sofija 1983 (= Floreva, Alinskite stenopisi) A. Božkov, Stenopisite v Dobărskoi v Alinskija manastir ot XVII vek, Izkustvo 5 (1966) 18-29 (= Božkov, Stenopisite v Dobărsko). 20. A. Vasiliev, Proučvanija na izobrazitelnite izkustva iznjakoi selišta po dolinata na Struma, Izvestija na Instituta za izobrazitelni izkustva 7 (1964) 155-157 Cv. Dremsizova Nelčinova / L. Slokoska/ Arheologičeski pametnici ot Kjustendilski okrăg, Sofija 1978, 14 V. Mardi, Naučno motivirano predloženie za objavjavane na cărkvata Sv. Ilija v s. Boboševo, Kjustendilsko za pametnik na kulturata 20, Arxiv Novomoskovskij institut povyšenija kvalifikacii, Sofija 1969 E. Floreva, Cărkvata ProrokIlija v Boboševo, Sofija, 1978 (= Floreva, Cărkvata ProrokIlija ).

328 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Romanci, 21 ο ναός της Αναλήψεως στο Staro Selo, 22 του Αγίου Γεωργίου στη Studena 23 και του Αγίου Γεωργίου στο Čepărlinci. 24 Μεταξύ των οκτώ προαναφερθέντων μνημείων, ο ναός του Αγίου Γεωργίου στη Studena 25 θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πρωιμότερος εξαιτίας της εκτεταμένης χρήσης πλίνθου, που φανερώνει επιρροές από βυζαντινά πρότυπα (εικ. 17). Η τοιχοποιία του είναι απλή αργολιθοδομή, στις τέσσερις, όμως, γωνίες του ναού εναλλάσσονται ζώνες λίθων και διπλών πλίνθων. Πλίνθοι χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, στο αψίδωμα της δυτικής πλευράς, στο τόξο της ανατολικής πλευράς, καθώς και στο ανώτερο τμήμα της αψίδας του ιερού. Η χρονολόγηση του συγκεκριμένου ναού με βάση το ζωγραφικό του διάκοσμο έχει διχάσει τους ερευνητές. Ο Vasiliev, ο οποίος μελέτησε πρώτος το ναό, χρονολόγησε τις τοιχογραφίες στον 13 ο αιώνα. Στη συνέχεια οι Koeva, Jokimov και Stoilova συμπεριέλαβαν το ναό στο έργο τους για τις χριστιανικές εκκλησίες στη Βουλγαρία χρονολογώντας τον στο διάστημα ανάμεσα στα τέλη του 16 ου και τις αρχές του 17 ου αιώνα. 26 Οι περισσότεροι ναοί έχουν υποστεί πολλές ανακατασκευές και σε λίγους από αυτούς σώζεται ο ζωγραφικός διάκοσμος σε καλή κατάσταση. Οι μοναδικές επιγραφικές πληροφορίες προέρχονται από το ναό της Αναλήψεως στο Alino, όπου σώζεται επιγραφή που αναφέρει ότι το 1626 ολοκλη- 21. Vasiliev, Edna starinna Cărkva (όπως σημ. 3), 164-184 A. Vasiliev, Cărkvi i Manastiri iz Zapadna Bălgarija, Razkopki I proučvanija 4 (1949/1950) 78. 22. Miljov / Ivanov, Šetba (όπως σημ. 3), 88. 23. Vasiliev, Edna starinna Cărkva (όπως σημ. 3), 164-184 M. Koeva / P. Jokimov / L. Stoilova, 2000 godini hristijanstvo. Pravoslavni hramove po Bălgarskite zemi (XV sredata na XX v.), Sofija 2002, 58 D. Mitova Džonova, Arheologičeski pametnici v Perniški okrăg, Sofija 1983, 162 B. Nikolova, Pravoslavnite cărkvi prez Bălgarskoto Srednovekovne (IX-XIV), Sofija 2002(= Nikolova, Pravoslavnite cărkvi), 186. 24. Kr. Mijatev, Arhitekturata v srednovekovna Bălgarija, Sofija 1965, 219-221 ο ίδιος, Starinni cărkvi vă Zapadna Bălgarija, Izvestija na Bălgarskija arheologičeski institut 13 (1939) 228-245. 25. Ο ναός έχει εξωτερικό μήκος 6,60μ., χωρίς την κόγχη του ιερού, και πλάτος 4,40μ. Εσωτερικά το μήκος φτάνει τα 5μ. περίπου, χωρίς την κόγχη του ιερού, και το πλάτος τα 3,10μ. περίπου. 26. Βλ. παραπάνω σημ. 22. Με τη χρονολόγηση του Vasiliev συμφώνησε και η Nikolova στο έργο της για τις ορθόδοξες εκκλησίες στη μεσαιωνική Βουλγαρία (Nikolova, Pravoslavnite cărkvi (όπως σημ. 22), 186).

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 329 ρώθηκε η διακόσμηση, 27 και από το ναό του Προφήτη Ηλία στο Boboševo, η τοιχογράφηση του οποίου ολοκληρώθηκε το 1678. 28 Στο τέλος του προηγούμενου αιώνα χρονολογείται ο ναός της Αγίας Παρασκευής που βρίσκεται στο χωριό Vukovo. Πρόκειται για έναν μονόχωρο καμαροσκεπή ναό, χωρίς πλευρικούς χορούς, ο οποίος φέρει ακριβώς τα ίδια κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά με τους ναούς της προαναφερθείσας ομάδας (εικ. 18). 29 Αυτό σημαίνει ότι, κατά πάσα πιθανότητα, η ανέγερσή του βασίστηκε στο ίδιο πρότυπο, αλλά για κάποιον λόγο δεν κατασκευάστηκαν χοροί. Σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται στον δυτικό εσωτερικό τοίχο επάνω από την είσοδο του ναού, η τοιχογράφηση ολοκληρώθηκε το 1598. 30 Σύμφωνα με τις παραπάνω επιγραφικές μαρτυρίες, το έτος 1626 απότελεί terminus ante quem για την ανέγερση του ναού της Αναλήψεως στο Alino, το 1678 είναι terminus ante quem για το ναό του Προφήτη Ηλία στο Boboševo και το ίδιο ισχύει για το έτος 1598 όσον αφορά στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο Vukovo. Ο ναός του Αγίου Νικολάου θα μπορούσε να συσχετιστεί άμεσα με το ναό της Αγίας Παρασκευής, καθώς βρίσκονται στο ίδιο χωριό, και θα μπορούσε να είχε κατασκευαστεί την ίδια περίπου εποχή, δηλαδή στο δεύτερο μισό του 16 ου αιώνα. Έτσι, ο ναός της Αγίας Τριάδας στο Pastuh, με βάση τις ομοιότητες που παρουσιάστηκαν παραπάνω, θα μπορούσε να είχε κατάσκευαστεί την ίδια εποχή. Συνεπώς, η κατασκευή και των υπολοίπων ναών θα μπορούσε να τοποθετηθεί, γενικά, στα τέλη του 16 ου ή τις αρχές 17 ου αιώνα. Σε ό,τι αφορά στο ναό του Αγίου Γεωργίου στη Studena, αν δεχθούμε ότι είναι πρωιμότερος και αποτέλεσε πρότυπο για τους υπόλοιπους, τότε η κατασκευή του θα μπορούσε να τοποθετηθεί στο δεύτερο μισό του 16 ου αιώνα. 27. Božkov, Stenopisite v Dobărsko (όπως σημ. 18), 26-27 Floreva, Alinskite stenopisi (όπως σημ. 18), 8, 123, 189. 28. Floreva, Cărkvata ProrokIlija (όπως σημ. 19). 29. Ο ναός έχει εξωτερικές διαστάσεις, 6,10μ. μήκος, χωρίς την αψίδα του ιερού, και 2,90μ. πλάτος. Στη δυτική πλευρά υπάρχει τυφλό αψίδωμα με ποδαρικά, που φτάνουν μέχρι το έδαφος, και το τύμπανο είναι υποχωρημένο ισχυρά. Στην ανατολική πλευρά το ύψος της προεξέχουσας κόγχης του Ιερού φτάνει σε στάθμη χαμηλότερη από τις απολήξεις των μακρών πλευρών. Η είσοδος βρίσκεται στα δυτικά και υπάρχει ένα μικρό φωτιστικό παράθυρο στην ανατολική πλευρά. Για την κατασκευή του κτηρίου χρησιμοποιήθηκαν λίθοι, πωρόλιθος και πλίνθοι. 30. E. Floreva, Srednovekovni stenopisi. Vukovo. 1598 g. Cărkvata Sv. Petka, Sofija 1987, 152-153 (όπου και όλη η προγενέστερη βιβλιογραφία).

330 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Καταλήγοντας, διαπιστώνουμε ότι οι οκτώ παραπάνω ναοί, που έχουν κοινά τυπολογικά, κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, αποτελούν τμήμα ενός προγράμματος ανέγερσης μικρών ναών στη συγκεκριμένη περιοχή της νοτιοδυτικής Βουλγαρίας. Η κατασκευή τους φαίνεται πως ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του 16 ου αιώνα και συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές του 17 ου αιώνα. Σε ορισμένες περιπτώσεις φαίνεται πως δεν κατασκευάστηκαν χοροί, αν και διατηρήθηκαν όλα τα υπόλοιπα κατασκευαστικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως παρατηρείται στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο Vukovo. Πολλά και σημαντικά είναι τα ερωτήματα που εγείρονται αναφορικά με τη συγκέντρωση μικρών ναών στη συγκεκριμένη περιοχή, όπως, για παράδειγμα, ποιος φορέας αποφάσισε την κατασκευή τους και γιατί επιλέχθηκε ο συγκεκριμένος αρχιτεκτονικός τύπος. Μία πιθανή απάντηση θα μπορούσε να αναζητηθεί στην προσπάθεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως να έρθει σε επαφή με το ποίμνιο των νεοπροσαρτηθέντων στο Πατριαρχείο περιοχών, καθώς στα τέλη του 15 ου αιώνα καταργήθηκαν οι αρχιεπισκοπές Αχρίδος, Πεκίου και Τυρνόβου και όλες οι επισκοπές πέρασαν στη δικαιοδοσία του. Ίσως, πάλι, οι μοναστικές κοινότητες της περιοχής θέλησαν να στηρίξουν ηθικά τους πιστούς κατασκευάζοντας μετόχια κοντά σε κατοικημένες περιοχές, καθώς τα τελευταία χρόνια του 15 ου αιώνα και τα πρώτα του 16 ου ξεκίνησε μία προσπάθεια αποκατάστασης του ταραγμένου, εξαιτίας της διοικητικής αστάθειας της Εκκλησίας τα προηγούμενα έτη, κλίματος. Πρωταρχικός στόχος ήταν, σε κάθε περίπτωση, η ενδυνάμωση της πίστης του λαού τη στιγμή, μάλιστα, που ο κατακτητής ήταν αλλόθρησκος. Αναπάντητα παραμένουν τα ερωτήματα σχετικά τους λόγους κατασκευής και χρήσης των μικρών ναών. Η επισταμένη μελέτη των τοιχογραφιών θα μπορούσε να οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα, όπως και μία κοινωνικο-ιστορική έρευνα θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα για τους λόγους κατασκευής των μνημείων. Dipartimento di Scienze dell'antichità, Università di Roma "La Sapienza Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών ioanna.arvanitidou@uniroma1.it n_traianou@yahoo.gr

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 331 ABSTRACT TWO SMALL CHURCHES WITH LATERAL CHOIRS IN SOUTHWEST BULGARIA The article deals with two neglected monuments in southwest Bulgaria. The first one is the church of the Holy Trinity in the village of Pastuh and the second is the church of St Nicolas in the village of Vukovo. Both of them follow the barrel-vaulted single-nave architectural type with lateral choirs and they share common morphological and structural characteristics. The similarities between the two churches allow us to talk about twin churches. These monuments represent a very simple architectural structure. They are covered with saddleback roof made of stone slabs. At the west wall-face there is a big arch with responds that reach the level of the ground. The lunette is constructed deeper, about 0.50m. The choirs are annexed at the lateral wall-faces and the sanctuary apse projects outwards to the east. The barrel-vaulted single-nave churches were wall-painted from their lower to upper parts. The two monuments are part of a group of eight churches with related typological, structural and morphological characteristics, built in a certain time period in southwest Bulgaria. According to the evidence, the church of St George in the village of Studena is the earliest monument of the group and it is dated back to the second half of the 16 th century. Thus, all other monuments, the churches at Pastuh and at Vukovo included, were built in the end of the 16 th or in the beginning of the 17 th century. There are a lot of questions about the gathering of these small churches in that area in that particular time. The Ecumenical Patriarchate maybe decided the establishment of small churches in these new archbishoprics aiming at the mental exaltation of the believers, who were emotionally affected by the abolition of the Patriarchate of Bulgaria. Another assumption could be that the monasteries of the region tried to support spiritually and ethically the believers, owing to the arrival of the heterodox conqueror, and they decided to built metochia close to residential areas.

332 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Σχ. 1. Αγία Τριάδα, Pastuh. Κάτοψη. Σχ. 2. Αγία Τριάδα, Pastuh. Δυτική όψη.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 333 Σχ. 3. Αγία Τριάδα, Pastuh. Βόρεια όψη. Σχ. 4. Αγία Τριάδα, Pastuh. Ανατολική όψη.

334 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Σχ. 5. Αγία Τριάδα, Pastuh. Τομή ΑΑ. Σχ. 6. Αγία Τριάδα, Pastuh. Τομή BB.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 335 Σχ. 7. Άγιος Νικόλαος, Vukovo. Κάτοψη. Εικ. 1. Αγία Τριάδα, Pastuh. Άποψη από νοτιοδυτικά.

336 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Εικ. 2. Αγία Τριάδα, Pastuh. Άποψη από νοτιοανατολικά. Εικ. 3. Αγία Τριάδα, Pastuh. Ανατολική πλευρά. Οδοντωτό πλίνθινο γείσο.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 337 Εικ. 4. Αγία Τριάδα, Pastuh. Άποψη από νότια. Εικ. 5. Αγία Τριάδα, Pastuh. Εσωτερικό του ναού.

338 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Εικ. 6. Αγία Τριάδα, Pastuh. Βόρειος χορός. Εικ. 7. Αγία Τριάδα, Pastuh. Νότιος χορός.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 339 Εικ. 8. Αγία Τριάδα, Pastuh. Αγία τράπεζα. Εικ. 9. Αγία Τριάδα, Pastuh. Κόγχη ιερού. Ιεράρχες.

340 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Εικ. 10. Αγία Τριάδα, Pastuh. Νότιος χορός. Μοναχοί. Εικ. 11. Άγιος Νικόλαος, Vukovo. Άποψη από νοτιοδυτικά.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 341 Εικ. 12. Άγιος Νικόλαος, Vukovo. Άποψη από νοτιοανατολικά Εικ. 13. Άγιος Νικόλαος, Vukovo. Εσωτερικό του ναού.

342 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Εικ. 14. Άγιος Νικόλαος, Vukovo. Βόρειος χορός. Εικ. 15. Άγιος Νικόλαος, Vukovo. Νότιος χορός.

Δύο μικροί ναοί με πλευρικούς χορούς στη νοτιοδυτική Βουλγαρία 343 Εικ. 16. Άγιος Νικόλαος, Vukovo. Νότιος τοίχος δυτικά του χορού. Εικ. 17. Άγιος Γεώργιος, Studena. Άποψη από νοτιοδυτικά.

344 Ιωάννα Π. Αρβανιτίδου Λαμπρινή Κ. Τραϊανού Εικ. 18. Αγία Παρασκευή, Vukovo. Άποψη από νοτιοδυτικά. (E. Floreva, Srednovekovni stenopisi. Vukovo. 1598 g. Cărkvata Sv. Petka, Sofija 1987, 30).