Θέμα: Η ΑΓΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

Τ.Ε.Ι. ΣΕΡΡΩΝ Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα: Η ΑΓΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ Υπό του φοιτητή: Κωνσταντίνου Κατσάνη Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Μαγούλιος Σέρρες 2009

Η ΑΓΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ Υπό του φοιτητή: Κωνσταντίνου Κατσάνη Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Μαγούλιος Σέρρες 2009-2 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 1. Κεφάλαιο πρώτο Σχέσεις μεταξύ παραγωγής-μισθού-τιμών-κέρδους 1.1 Παραγωγή και μισθός 1.2 Η αξία της εργασίας 1.3 Η αξία της εργατικής δύναμης 1.4 Η παραγωγή της υπεραξίας 1.5 Ο κύκλος αναπαραγωγής του κεφαλαίου 2. Κεφάλαιο δεύτερο Η εμφάνιση και η εξέλιξη των τάξεων 2.1 Τάξεις και στρώματα στα εναλλασσόμενα κοινωνικά συστήματα 2.2 Τάξεις και στρώματα στην καπιταλιστική κοινωνία 2.2.1 Η εργατική τάξη 2.2.2 Τα μεσαία στρώματα 2.2.3 Η αστική τάξη 3. Κεφάλαιο τρίτο Οι νόμοι της αγοράς 3.1 Τι είναι οι οικονομικοί νόμοι 3.2 Ο νόμος της αξίας 3.3 Ο νόμος της παραγωγής της υπεραξίας 3.4 Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης 3.5 Ο νόμος της τάσης της μείωσης του ποσοστού του κέρδους 4. Κεφάλαιο τέταρτο Μορφές και εκφάνσεις της αγοράς 4.1 Κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός, μορφές και τα στάδια ανάπτυξής του 4.2 Ιμπεριαλισμός σαν μέσω εξαγωγής του κεφαλαίου 4.3 Οι οικονομικές κρίσεις και οι ιδιομορφίες τους 4.4 Ο οικονομικός κύκλος και οι φάσεις του 5. Κεφάλαιο πέμπτο Τάσεις των αγορών και του κεφαλαίου 5.1 Χρηματιστικό κεφάλαιο 5.2 Διεθνοποίηση του κεφαλαίου 5.3 Συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου 5.4 Η δημιουργία των μονοπωλίων 6. Κεφάλαιο έκτο Μύθοι και πραγματικότητα 6.1 Ανταγωνιστικότητα 6.2 Αποκρατικοποιήσεις της αγοράς 6.3 Η ωφελιμότητα της απελευθέρωσης της αγοράς Επιλογικό-Συμπερασματικό μέρος - 3 -

Πρόλογος Ο κύριος λόγος της επιλογής και εκπόνησης της συγκεκριμένης εργασίας είναι η ενασχόληση μου κατά τον ελεύθερό μου χρόνο και το ενδιαφέρον μου για την αποκόμιση γνώσης γύρω από την πολιτική οικονομία. Οι κύριες δυσκολίες που αντιμετώπισα συγγράφοντας την εν λόγω εργασία ήταν κυρίως αφομοίωσης του οικονομικού ιστού της παγκόσμιας κοινωνικής, οικονομικής κατεύθυνσης και προοπτικής, αλλά και η ταυτόχρονη σύνδεση τους με την σημερινή πραγματικότητα. Μπορώ να χαρακτηρίσω αρκετά χρονοβόρα την επιλογή πηγών αν και οι κατευθυντήριες όπως και οι προτάσεις του επιβλέποντα καθηγητή κ. Γ. Μαγούλιου αποδείχτηκαν χρήσιμα εργαλεία για την ολοκλήρωση της. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να αποδώσω κυρίως στους γονείς μου για την πολύχρονη οικονομική αλλά κυρίως ψυχολογική στήριξη τους, στην Κεχαγιά Κατερίνα για τους ίδιους λόγους προσθέτοντας και την υπομονή που έδειξε ιδιαίτερα το διάστημα πριν την παρουσίαση, στον σύντροφο Καρακάση Γιάννη για το κουράγιο που με τροφοδοτούσε και την πίστη του σε εμένα. Η εργασία αφιερώνεται στην μνήμη του Σταύρου Παναγιώτου που αν και γνώριζα λίγο πάντα είχε χρόνο για να βοηθήσει στην δομή και στον προσανατολισμό που θα έπρεπε να πάρει η εργασία. - 4 -

Εισαγωγή Η εργασία που παρατίθεται στην συνέχεια είναι αποτέλεσμα μελέτης και παρακολούθησης της εξελικτικής πορείας της αγοράς στον καπιταλισμό. Δεχόμαστε σαν δεδομένο την σημασία από κάποιες έννοιες αλλά και τρόπων μελέτης για να μπορέσει να προχωρήσει η εργασία χωρίς να οδηγηθούμε σε ανάλυση όλου του κλάδου της πολιτικής οικονομίας ώστε να επικεντρωθούμε στα σε σχέση με το περιεχόμενο θέματα. Έτσι: Η αγορά μελετάται βάσει των αναγκών που δημιουργούνται στα εκάστοτε κοινωνικοπολιτικά συστήματα (καταλήγοντας και επικεντρώνοντας στον καπιταλισμό), σαν ένα δηλαδή ιστορικό φαινόμενο που υπακούει στην νομοτέλεια της κοινωνικής εξέλιξης. Με τον όρο νομοτέλεια της κοινωνικής εξέλιξης εννοούμε εκείνες τις αντικειμενικές σχέσεις μεταξύ κοινωνικών φαινομένων, που έχουν χαρακτήρα αναγκαίου, του γενικού και του ουσιαστικού, αυτές οι σχέσεις πραγματοποιούνται μέσα από την ανθρώπινη δραστηριότητα, καθορίζουν αυτή τη δραστηριότητα και δημιουργούνται εκ νέου με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Έτσι μπορούμε να διακρίνουμε με νομοτέλειες τις σχέσεις εξάρτησης και αλληλεξάρτησης μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων, σε όλους τους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς. (Πρώτες γνώσεις στη Μαρξιστική-Λενινιστική φιλοσοφία κεφ.4 σελ.250) Να αποσαφηνίσουμε και την έννοια του κεφαλαίου έτσι ώστε να μην υπάρχει σύγχυση σε σχέση με τα σύγχρονα αστικά ιδεολογήματα που προβάλλονται σήμερα. Έτσι το κεφάλαιο είναι η βασική σχέση παραγωγής στον καπιταλισμό, αποτελεί μια ιστορική κατηγορία που γεννήθηκε νομοτελειακά σε μια ορισμένη ιστορική φάση ανάπτυξης της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Καρλ Μαρξ στο «Κεφάλαιο» είναι μια αυτοαξιοποιούμενη αυτοαυξανόμενη αξία. («Το Κεφάλαιο», Τόμος 1, σελ.207) Αξία που δημιουργεί αξία («Θεωρίες για την Υπεραξία, μέρος Πρώτο», σελ.438) Το κεφάλαιο είναι πεθαμένη εργασία που ζωντανεύει μονάχα, σαν τον βρικόλακα, ρουφώντας ζωντανή εργασία και ζει τόσο περισσότερο, όσο περισσότερο ζωντανή εργασία ρουφά. («Το Κεφάλαιο», Τόμος 1, σελ. 244). Αυτός ο μαρξιστικός ορισμός δείχνει πως το κεφάλαιο είναι μια κοινωνική σχέση των καπιταλιστών προς τους μισθωτούς εργάτες. Πως το κεφάλαιο αποτελεί την κύρια σχέση παραγωγής με την οποία είναι συνδεδεμένοι όλοι οι οικονομικοί νόμοι και οι αντιθέσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Αν και δεν θέλουμε να μπούμε σε τροχιά αντιπαράθεσης, αυτό γίνεται αναπόφευκτα, να αποσαφηνίσουμε επίσης τον προσανατολισμό που παίρνει αυτή η εργασία, που σε καμία περίπτωση δεν αποσκοπεί στο να κρύψει την καπιταλιστική εκμετάλλευση αλλά να την αναδείξει. Πάνω στην εμπορευματική παραγωγή και με την βοήθεια των οικονομικών νόμων (που θα αναλύσουμε σε επόμενο κεφάλαιο) σχηματίζεται και διαμορφώνεται η αγορά. Τα πρώτα έμβρυα της εμφανίζονται ακόμα και κατά την περίοδο την αποσύνθεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος (το οποίο θα αναλύσουμε στο 2 ο κεφάλαιο) δηλαδή πριν 7.000 χρόνια. Η εμπορευματική παράγωγή υπήρχε και στην δουλοκτητική κοινωνία και στην φεουδαρχία, που όμως σε αυτά τα κοινωνικά συστήματα δεν είναι κυρίαρχη γιατί: Η παραγωγή των εμπορευμάτων ήταν περιορισμένη επειδή κυριαρχούσαν οι φυσικές μορφές παραγωγής. - 5 -

Οι προ-καπιταλιστικοί τρόποι παραγωγής από την ίδια τους την εσωτερική δομή δεν απαιτούσαν την μετατροπή των προϊόντων της εργασίας σε εμπόρευμα. Σε αυτούς τους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς ήταν ένα ιδιόμορφο ξένο σώμα που δεν βοηθούσε στο δυνάμωμα τους. Η εμπορευματική παραγωγή μόνο στον καπιταλισμό αποκτά καθολικό χαρακτήρα, όπου τα πάντα πωλούνται και αγοράζονται με αντικείμενο αγοραπωλησίας την ίδια την εργατική δύναμη του ανθρώπου. Στον καπιταλισμό η σημασία της εμπορευματικής παραγωγής διαφοροποιείται σε σχέση με τα προηγούμενα κοινωνικά συστήματα. Το εμπόρευμα γίνεται οικονομικό κύτταρο ένα στοιχείο εσωτερικά αναγκαίο για το καπιταλιστικό σύστημα που χωρίς την εμφάνισή του, η ύπαρξη του καπιταλισμού θα ήταν αδύνατη. Στο οικονομικό κύτταρο που λέγεται εμπόρευμα εμπεριέχονται τα κύρια χαρακτηριστικά και οι αντιθέσεις του καπιταλισμού. Ο πλούτος των κοινωνιών, όπου κυριαρχεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής εμφανίζεται σαν ένας τεράστιος σωρός εμπορευμάτων και το ξεχωριστό εμπόρευμα σαν η στοιχειώδης μορφή του. Γι` αυτό η έρευνά μας αρχίζει από την ανάλυση του εμπορεύματος («Το Κεφάλαιο» Τόμος 1, σελ. 49). Έτσι χαίρει ανάλυσης σε αυτό το σημείο και ο ορισμός της εμπορευματικής παραγωγής. Η εμπορευματική παραγωγή είναι τέτοια μορφή οργάνωσης της παραγωγής, στην οποία τα προϊόντα παράγονται όχι για την κατανάλωση από τον παραγωγό τους αλλά προορίζονται προς αγορά και πώληση, με αποτέλεσμα να διαλέγεται η μορφή της παραγωγής αυθαίρετα. Για την εμφάνιση και την ύπαρξή της απαιτήθηκε ο συνδυασμός δύο προϋποθέσεων: Ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, με τον οποίον οι διάφοροι παραγωγοί ειδικεύονται στην παραγωγή καθορισμένων ειδών. Και το οικονομικό ξεχώρισμα, δηλαδή η εμφάνιση και η ύπαρξη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και στα προϊόντα της εργασίας. Δύο είναι οι τύποι της εμπορευματικής παραγωγής: Η μικρή, η οποία στηρίζεται: Στην μικρή ιδιοκτησία των ίδιων παραγωγών (αγροτών, βιοτεχνών). Στην προσωπική εργασία των ίδιων των παραγωγών και των μελών των οικογενειών τους (δηλαδή χωρίς να υπάρχει χρησιμοποίηση και εκμετάλλευση ξένης εργασίας). Στην συντήρηση και εξασφάλιση των ίδιων των παραγωγών και των οικογενειών τους. Στα χειρωνακτικά ή πολύ απλά μηχανικά μέσα παραγωγής. Η καπιταλιστική, η οποία στηρίζεται: Στην ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία. Στην χρησιμοποίηση και εκμετάλλευση ξένης μισθωτής εργασίας. Στο κέρδος και την δημιουργία πλούτου των καπιταλιστών. Στα σύγχρονα μέσα παραγωγής. Στην μεγάλη και μαζική παραγωγή. - 6 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Σχέσεις μεταξύ παραγωγής-μισθού-τιμών-κέρδους Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε γενικότερα με τις σχέσεις που αναπτύσσονται στον ευρύτερο τομέα που λέγεται αγορά, δηλαδή με την παραγωγή, την αμοιβή της διαδικασίας της παραγωγής (μισθός), την αξία πώλησης των παραγόμενων προϊόντων (τιμές) και με την διαφορά του κόστους παραγωγής και τιμής πώλησης (κέρδος). Επίσης θα ασχοληθούμε και με το πώς σχετίζονται μεταξύ τους αυτές οι έννοιες και πως στην πραγματικότητα λειτουργούν, σαν κάτι ενιαίο και αλληλεξαρτώμενο με την όλη τάση του καπιταλιστικού συστήματος να υποθάλπει το κεφάλαιο εκμεταλλευόμενο την γραμμή παραγωγής. Να αναφέρουμε ότι σε αυτό το κεφάλαιο οι έννοιες θα αναλύονται ξεχωριστά και στην συνέχεια θα εξηγείται η σύνθεσή μεταξύ τους αλλά και με τις επόμενες. 1.1 Παραγωγή και μισθός Η έννοια παραγωγή περικλείει την όλη εξέλιξη της δημιουργίας υλικών αγαθών, έχει δυο πλευρές τις παραγωγικές δυνάμεις και την παραγωγικότητα της εργασίας. Οι παραγωγικές δυνάμεις χωρίζονται σε υποκειμενικών (άνθρωποι) και υλικών στοιχείων (μέσα παραγωγής) όπου εκφράζουν την ενεργητική στάση των ανθρώπων απέναντι στη φύση. Η σχέση αυτή συνίσταται στην ποσοτική και ποιοτική αφομοίωση και ανάπτυξη του πλούτου της φύσης στην εξέλιξη της οποίας αναπαράγονται οι συνθήκες ύπαρξης του ανθρώπου και πραγματοποιείται η ανάπτυξή του. Από την άλλη μεριά στην ίδια όμως πλευρά η παραγωγικότητα της εργασίας είναι το κατά πόσο αποτελεσματική είναι η εργασία στην εξέλιξη της παραγωγής, και η αύξηση της είναι ο βασικός οικονομικός νόμος που ισχύει σε όλους τους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς. Η παραγωγικότητα της εργασίας επηρεάζεται από αρκετούς παράγοντες ο Κ. Μαρξ έγραφε ότι η παραγωγική δύναμη της εργασίας καθορίζεται από πολλούς και διάφορους παράγοντες : ανάμεσα στα άλλα, από το μέσο επίπεδο δεξιοτεχνίας του εργάτη, από το επίπεδο ανάπτυξης της επιστήμης και το βαθμό της τεχνολογικής αξιοποίησής της, από την κοινωνική διαπλοκή του παραγωγικού προτσές, από το μέγεθος και την αποτελεσματικότητα των μέσων παραγωγής, από τις φυσικές συνθήκες. Κ. Μαρξ: «Το κεφάλαιο», τόμος Ι εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 329 Αφού ξεκαθαρίστηκε λοιπόν η έννοια της παραγωγής μπορούμε να καθορίσουμε και την έννοια του μισθού, που ουσιαστικά είναι η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ υποκειμενικών (άνθρωποι) και υλικών στοιχείων (μέσα παραγωγής) με έναν και μόνο συνδετικό κρίκο την ιδιοκτησία, στο βιβλίο Πολιτική οικονομία του καπιταλισμού αναφέρει η ουσία της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής συνίσταται στο ότι η ιδιοκτησία αυτή αποτελεί το μέσο της εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας, τη βάση των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων. Κ. Μαρξ: «Το κεφάλαιο», τόμος Ι εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 329 Έτσι με την έννοια μισθός ορίζουμε την αμοιβή που προέρχεται από την διάθεση της εργατικής δύναμης (η οποία αντιμετωπίζεται σαν εμπόρευμα στον καπιταλισμό) σε επιχειρήσεις που κατέχουν μέσα παραγωγής δηλαδή κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα (σε σχέση με τον πρόλογο) με την έννοια κεφάλαιο εννοούμε τα μέσα παραγωγής όπου ο καπιταλισμός μέσω της εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας τα μετατρέπει σε κεφάλαιο, στην ουσία δηλαδή το κεφάλαιο δεν είναι κάτι απτό αλλά συγκεκριμένη οικονομική και παραγωγική - 7 -

σχέση μεταξύ της εκμεταλλευόμενης και της εκμεταλλεύτριας τάξης (πιο συγκεκριμένα για τον ρόλο και την έννοια των τάξεων θα αναφερθεί στο 2 ο κεφάλαιο). 1.2 Η αξία της εργασίας Τα αποσιωπητικά στον τίτλο δεν έχουνε μπει τυχαία, η σκοπιμότητα τους είναι συγκεκριμένη. Όπως θα αποδειχτεί και παρακάτω δεν μπορούμε να μιλάμε για την αξία της εργασίας αλλά της εργατικής δύναμης, όταν ο εργαζόμενος εργάζεται σε έναν καπιταλιστή για να μπορέσει με την αμοιβή του να αγοράσει μέσα συντήρησης συντελείται μια ιδιόμορφη εμπορική πράξη ανάμεσά τους. Και αυτό το οποίο πραγματεύονται είναι η εργατική του δύναμη,η ικανότητα του δηλαδή για εργασία, και όχι η εργασία η ίδια, αφού η αξία που δημιουργεί εμπεριέχεται στο εμπόρευμα που παρήγαγε. Εν ολίγης είναι καθαρό λάθος να εμπεριέχουμε σε μια πρόταση τις λέξεις αξία και εργασία αφού το εμπόρευμα (στον καπιταλισμό σαν εμπόρευμα αντιμετωπίζεται) που πραγματεύεται ο εργαζόμενος είναι αυτό της εργατικής του δύναμης, όπου και θα αναλύσουμε ευθύς αμέσως. 1.3 Η αξία της εργατικής δύναμης Όπως αναφέρεται και στο εγχειρίδιο Πολιτική οικονομία του καπιταλισμού Η εργατική δύναμη είναι το σύνολο των σωματικών και των πνευματικών ικανοτήτων του ανθρώπου, τις οποίες αυτός ξοδεύει στο προτσές της παραγωγής εμπόρευμα η εργατική δύναμη γίνετε μόνο στον καπιταλισμό Πολιτική οικονομία του καπιταλισμού του Ινστιτούτου Οικονομικών επιστημών της ΕΣΣΔ, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή σελ.60 και συνεχίζοντας ο πρώτος όρος για την εμφάνιση αυτού του εμπορεύματος στην αγορά ήταν η ατομική ελευθερία και ο δεύτερος ήταν να μην έχει στην ιδιοκτησία του μέσα παραγωγής έτσι ώστε να αναγκάζεται να την πουλά (την εργατική δύναμη) για να μπορέσει να αγοράζει τα μέσα συντήρησης όπου και παράγει. Πως όμως χωρίζεται αυτή η αξία; Όπως κάθε αξία έτσι και αυτή χαρακτηρίζεται από το κόστος της, δηλαδή από τα μέσα τα οποία την κάνουν ξανά ικανή να παράγει, δηλαδή από τα μέσα συντήρησης, στην προκειμένη περίπτωση του εργατικού δυναμικού. Όπως αναφέρεται και στο εγχειρίδιο Πολιτική οικονομία του καπιταλισμού Η αξία της εργατικής δύναμης καθορίζεται από την αξία των μέσων ύπαρξης που είναι αναγκαία για την συντήρηση του ίδιου του εργάτη αλλά και για την οικογένειά του. Πολιτική οικονομία του καπιταλισμού του Ινστιτούτου Οικονομικών επιστημών της ΕΣΣΔ, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ.61 Ένα δεύτερο σκέλος της αξίας είναι αυτό του κόστους εκπαίδευσης αλλά και κατάρτισης του εργαζόμενου. Εκτός όμως από την αξία της εργατικής δύναμης υπάρχει και η αξία χρήσης την οποία και δημιουργεί ο εργαζόμενος. Η συγκεκριμένη αξία είναι η ικανότητα που έχει ο εργαζόμενος να δημιουργεί αξία πολύ μεγαλύτερη από αυτή που έχει η ίδια η εργατική δύναμη και αυτή η - 8 -

ιδιότητα αποτελεί και την κύρια ιδιομορφία της, και ακριβώς σε αυτό το σημείο βρίσκεται η ουσία της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. 1.4 Η παραγωγή της υπεραξίας Η εξέλιξη της εργασίας στην καπιταλιστική επιχείρηση έχει διπλό χαρακτήρα. Από την μια μεριά η δημιουργία αξιών χρήσης και από την άλλη η δημιουργία αξίας, δηλαδή η αξία των νέων εμπορευμάτων που δημιουργήθηκε από την εργασία των μισθωτών εργατών που εκτός από την αξία της εργατικής δύναμης και των μέσων παραγωγής και ένα πρόσθετο μέρος της αξίας υπάρχει ένα ακόμα το οποίο το ιδιοποιείται δωρεάν. Εκείνο ακριβώς το μέρος της αξίας που δημιουργείται από την εργασία των μισθωτών εργατών, αλλά δεν πληρώνεται από τον καπιταλιστή είναι η υπεραξία. Η υπεραξία δημιουργείται μόνο στην παραγωγή, στην εξέλιξη της εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφάλαιο. Παράδειγμα Α: Η ουσία της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης είναι αυτή η δωρεάν ιδιοποίηση του προϊόντος της απλήρωτης εργασίας των εργατών, δηλαδή στην ιδιοποίηση της υπεραξίας, η οποία και είναι ο βασικός οικονομικός όρος του καπιταλισμού. Ατράνταχτη απόδειξη γι` αυτό είναι το γεγονός ότι η ύπαρξη και η αύξηση του κεφαλαίου είναι δυνατές μόνο στην βάση της εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας από το κεφάλαιο, και η υπεραξία που προέρχεται από την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης είναι μεταξύ τους αχώριστα συνδεδεμένα. Η θεωρία της υπεραξίας είναι η απόδειξη ότι η εργατική τάξη δεν μπορεί να καταργήσει την εκμετάλλευση μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού - 9 -

1.5 Ο κύκλος αναπαραγωγής του κεφαλαίου Σε αυτό το υποκεφάλαιο θα παρουσιαστεί το πώς εξελίσσεται η παραγωγή στον καπιταλισμό τα στάδια ανάπτυξης του αλλά και η κυκλική του πορεία βάση της αρχικής του εξέλιξης. Αρχικά να αναφερθούμε στον διαχωρισμό όπου πρέπει να γίνει ανάλογα με το στάδιο στο οποίο βρίσκεται ο καπιταλισμός έτσι: Απλή αναπαραγωγή, που λαμβάνει χώρα στον πρώιμο καπιταλισμό, έχουμε την επανάληψη της παραγωγής των ίδιων (αριθμητικά) προϊόντων χωρίς δηλαδή εξέλιξη των μέσων παραγωγής παρά μόνο την συντήρηση των ήδη υπαρχόντων. Διευρυμένη αναπαραγωγή, που παράγεται στον προχωρημένο καπιταλισμό και συνδυάζει την παραγωγή νέων μέσων παραγωγής και καταναλωτικών προϊόντων. Σε αυτό το σημείο να πούμε ότι από την στιγμή που η παραγωγή μπαίνει σε αυτό το στάδιο ξεκινά μια πορεία προς ένα συνεχή στόχο για περισσότερη παραγωγή με αποτέλεσμα η αναπαραγωγή του κεφαλαίου και η παραγωγή προϊόντων να μην σταματά να αυξάνεται. Όταν μιλάμε για συγκέντρωση εννοούμε την αύξηση διαστάσεων του κεφαλαίου σαν αποτέλεσμα της συσσώρευσης την υπεραξίας και κατ επέκταση συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, την διόγκωση των μέσων παραγωγής δηλαδή της παραγωγικής δύναμης η οποία είναι στα χέρια μιας δοσμένης επιχείρησης. Σύμφωνα μα τον διαχωρισμό όπου έκανε ο Κ. Μαρξ στα είδη της παραγωγής, που θα μας βοηθήσουν στην επεξήγηση που θα κάνουμε παρακάτω, έχουμε: την υποδιαίρεση 1 όπου περιγράφεται η παραγωγή μέσων παραγωγής, δηλαδή παραγωγή και εκμετάλλευση για την διεύρυνση της παραγωγής, και η υποδιαίρεση 2 δηλαδή η παραγωγή ειδών κατανάλωσης όπου διανέμονται για την αναπαραγωγή και συντήρηση της εργατικής δύναμης. Όλα τα παραπάνω μας βοηθάνε για να κατανοήσουμε την κυκλική πορεία του καπιταλισμού στο προχωρημένο στάδιό του, από την αναζωογόνηση στην άνοδο, από την άνοδο στην πτώση και από την πτώση στην κρίση και πάλι στην αναζωογόνηση, αφού η παραγωγή και η δυνατότητα παραγωγής ολοένα αυξάνονται χωρίς ταυτόχρονα να μειώνεται ο εργάσιμος χρόνος ή / και τα μισθολόγια και έχει σαν αποτέλεσμα την μη δυνατότητα αγοράς των προϊόντων τα οποία παρήγαγαν οι ίδιοι οι εργάτες δημιουργώντας έτσι ένα τεράστιο έλλειμμα στα κέρδη των καπιταλιστών λόγω της μη πώλησης των προϊόντων τους, σαν άμεση αντίδραση στην μείωση της παραγωγής και την εξοικονόμηση οικονομικών πόρων που επιβάλλει η κατάσταση προχωράνε σε μείωση του εργατικού δυναμικού, όπου αυτό συνεπάγεται με την αύξηση της ανεργίας και την εκ νέου μείωση της αγοραστικής δύναμης πράγμα που μας φέρνει αντιμέτωπους με μια νέα μη κατανάλωση των ήδη μειωμένων παραγωγικά προϊόντων. Αυτή ακριβώς είναι και η κρίση υπερπαραγωγής. - 10 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο Η εμφάνιση και η εξέλιξη των τάξεων Η ιστορία των μέχρι τώρα κοινωνικών συστημάτων που χωρίζουν την κοινωνία σε τάξεις, βάση της παραγωγικής τους διάρθρωσης, είναι μία ιστορία ταξικών αγώνων όπου ο καταπιεζόμενος ορθώνει το ανάστημα του στον καταπιεστή σπάζοντας τις αλυσίδες καταργώντας την εξουσία όπου ο ίδιος παρείχε οργανώνοντας και οικοδομώντας μια νέα κοινωνία (κοινωνικό σύστημα) που όμως θέτει εκ νέου τους όρους για μια νέα κοινωνική εκμετάλλευση, έχοντας όμως συμβάλει στην ελικοειδή εξέλιξη της ιστορίας, όπως μας έχει διατυπώσει ο K. Μαρξ. Κάθε κοινωνική εξέλιξη, κάθε εναλλαγή ενός κοινωνικού συστήματος από ένα άλλο ανώτερο, όπως έχει αποδείξει η ιστορία, είναι αλλαγή θετική ως προς το κοινωνικό σύνολο κατά την διάρκεια της οικοδόμησης του, όμως μετά την οικοδόμηση και την ακμή των κοινωνικών συστημάτων έρχεται η παρακμή. Σε αυτό το σημείο η συνείδηση των εκμεταλλευόμενων προσανατολίζεται στην ταξική πάλη. Παρόλα αυτά θα ήταν καθαρή μοιρολατρία να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι ο όλα τα κοινωνικά συστήματα που πρόκειται να έρθουν θα είναι ταξικά διαρθρωμένα. Η εμφάνιση των τάξεων είναι ένα φαινόμενο ιστορικό, έχει δηλαδή και αρχή και τέλος, δεν υπήρχαν πάντα και ούτε θα υπάρχουν πάντα. Η κοινωνία που χαρακτηρίζεται αταξική ιστορικά, είναι και η πρώτη κοινωνία που μπορούμε να μιλήσουμε, που υπήρχε δηλαδή συνεργασία μεταξύ του συνόλου αλλά και ένας υποτυπώδης καταμερισμός της εργασίας (κυρίως σε σχέση με το φύλο). Φυσικά μιλάμε για το πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα στο οποίο οι φυλές ήταν κυρίως εξαρτημένες από την φύση και δεν υπήρχε εκείνη η παραγωγική δυνατότητα ώστε να υπάρχει περίσσευμα τροφής (υπερπροϊόν). Όταν αυτό εμφανίζεται (το υπερπροϊόν δηλαδή) ξεκινά και η αποσύνθεση του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος, με την ιδιοποίηση του προϊόντος με την εμφάνιση δηλαδή της ατομικής ιδιοκτησίας. Η πρώτη ιστορικά ταξική κοινωνία είναι η δουλοκτητική (η ανάλυσή της θα γίνει στο επόμενο κεφάλαιο) και γίνεται ανάμεσα στην 4 η και 3 η χιλιετηρίδα π.χ.. 2.1 Τάξεις και στρώματα στα εναλλασσόμενα κοινωνικά συστήματα Εξετάζοντας την ιστορική πορεία ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας, βλέπουμε όλες εκείνες τις συνθήκες οι οποίες ώθησαν τις εκμεταλλευόμενες κοινωνικές τάξεις σε σύγκρουση με τις κυρίαρχες, φέροντας ως αποτέλεσμα την ανατροπή του εκάστοτε κοινωνικοπολιτικού συστήματος και την αντικατάστασή του με κάποιο ανώτερο όπως αναφέραμε και παραπάνω. Έτσι : Από το φυλετικό κοινοτικό σύστημα, όπου αφού παρουσιάζεται η πρώτη διάσπαση σε τάξεις, οδηγούμαστε με την ωρίμανση των κοινωνικών προϋποθέσεων σε μια κατάσταση στην οποία μια μικρή μερίδα ανθρώπων ιδιοποιείται τα μέσα παραγωγής εκμεταλλευόμενη την εργασία άλλων ανθρώπων, με αποτέλεσμα την μετάβαση στο δουλοκτητικό κοινωνικό σύστημα και την διαμόρφωση της τάξης των δουλοκτητών, όπου ήταν και η κυρίαρχη τάξη και αυτή των δούλων όπου ήταν και η εκμεταλλευόμενη. Με την όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων οι ανισότητες και η εκμετάλλευση εκδηλώθηκαν έντονα και οδήγησαν σε εξεγέρσεις των δούλων με αποκορύφωμα αυτή του Σπάρτακου(74-71 π.χ.). Έτσι με τις σχέσεις παραγωγής που βασίζονταν στην δουλεία, να γίνονται φρένο στην ανάπτυξη της κοινωνίας δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για το πέρασμα σε μια ανώτερη βαθμίδα ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας, την φεουδαρχική κοινωνία. Οι υλικές προϋποθέσεις για το πέρασμα στην φεουδαρχική κοινωνία γεννήθηκαν μέσα από τα σπλάχνα της δουλοκτητικής κοινωνίας. Στη διάρκεια πολλών αιώνων, η γη ήταν ιδιοκτησία - 11 -

των φεουδαρχών και η μεγάλη μάζα των αγροτών ήταν δουλοπάροικοι, η ελεύθερη αγροτιά εξαφανιζόταν, δηλαδή χάνονταν οι διαφορές ανάμεσα στους πρώην δούλους, στους αποίκους και στους ελεύθερους αγρότες. Όλοι τους γίνονταν πια δουλοπάροικοι αγρότες. Η φεουδαρχική κοινωνία είχε δυο βασικές τάξεις, τους γαιοκτήμονες φεουδάρχες και την δουλοπάρικη αγροτιά. Οι πρώτοι είχαν την ιδιοκτησία της γης και μερική ιδιοκτησία πάνω στους δουλοπάροικους αγρότες. Η βασική μορφή εκμετάλλευσης ήταν αυτή της γαιοπροσόδου. Οι δουλοπάροικοι αγρότες δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, διέφεραν από του δούλους στο ότι είχαν στην διάθεσή τους δικό τους μικρό νοικοκυριό και μερικά εργαλεία παραγωγής. Από την άλλη οι φεουδάρχες ως κάτοχοι της γης είχαν τη δυνατότητα να εκμεταλλεύονται την εργασία των δουλοπάροικων και πάνω σε αυτή την βάση ορίζεται η βασική ταξική αντίθεση που έχει και ως αποτέλεσμα τη ταξική πάλη στο φεουδαρχικό κοινωνικό σύστημα η οποία παίρνει μεγαλύτερη οξύτητα από αυτή που είχε πάρει στην δουλοκτητική κοινωνία. Η κοινωνική τάξη η οποία και ενδιαφέρεται περισσότερο για αυτή την κοινωνική επανάσταση είναι αυτή των αστών όπου και, βάση της κοινωνικής εξέλιξης, προορίζεται για επόμενη εκμεταλλεύτρια τάξη. Όταν αναφερόμαστε στην αστική τάξη στην συγκεκριμένη περίοδο του πρωίμου καπιταλισμού, αναφερόμαστε στους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων όπου χρησιμοποιούσαν μισθωτή εργασία. Έτσι ξεκινά η περίοδος των αστικών επαναστάσεων, συσπειρώνοντας η αστική τάξη όλες τις τάξεις και τα στρώματα τα οποία ήταν δυσαρεστημένα, δίνοντας ώθηση στον τροχό της ιστορίας προς τα μπροστά ξεκινώντας την αντικατάσταση του φεουδαρχικού κοινωνικού συστήματος από το καπιταλιστικό το οποίο και θα αναλύσουμε στο επόμενο υποκεφάλαιο πιο διεξοδικά. 2.2 Οι τάξεις και τα στρώματα στην καπιταλιστική κοινωνία Είναι πολύ σημαντικό να αναλύσουμε την ταξική διάρθρωση της κοινωνίας στον καπιταλισμό αν θέλουμε να επικεντρωθούμε στο πώς λειτουργεί η αγορά, και αυτό γιατί μέσω των κοινωνικών τάξεων ορίζονται οι σχέσεις παραγωγής και κατ επέκτασή η εμπορευματική αξία των προϊόντων που αποτελεί τις ανταλλακτικές σχέσεις δηλαδή την αγορά. Σε αυτό το υποκεφάλαιο θα αναλύσουμε τις κοινωνικές τάξεις όπως αυτές σχηματίζονται στον καπιταλισμό, δηλαδή στην τάξη των καπιταλιστών, στην εργατική τάξη και στα ενδιάμεσα κοινωνικά στρώματα όπου αμφιταλαντεύονται μεταξύ των δύο προηγούμενων, που όμως έχουν την τάση να προλεταριοποιούνται δηλαδή να μεταπηδάνε στην εκμεταλλευόμενη, την εργατική τάξη. Η διάρθρωση που προβάλλεται στην εργασία αναφέρεται τόσο στην παγκόσμια όσο και στην ελληνική κοινωνία η κύρια πηγή που χρησιμοποιήθηκε είναι από την μελέτη διάλεξη του Δημήτρη Σάρλη Η εργατική τάξη και ο ρόλος της στην σημερινή ελληνική κοινωνία. 2.2.1 Η εργατική τάξη Το μέλος της εργατικής τάξης ή αλλιώς προλετάριατος είναι αυτός που : Δεν έχει μέσα παραγωγής και πουλάει την εργατική του δύναμη στους καπιταλιστές Συμμετέχει στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής σαν καταπιεζόμενος και εξαρτημένος με σκοπό να εξασφαλίσει τα μέσα για την ύπαρξή του Παίζει στην οργάνωση της κοινωνικής παραγωγής ρόλο εκτελεστικού οργάνου Παίρνει το εισόδημά του με την μορφή μισθού ή ημερομισθίου Οι διαστάσεις του εισοδήματός του είναι μικρές λόγω της εκμετάλλευσης του από τον καπιταλιστή μέσω της υπεραξίας. - 12 -

Όπως γίνεται αντιληπτό το εύρος της συγκεκριμένης τάξης είναι αρκετά μεγάλο μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί την πλειοψηφία της κάθε κοινωνίας και εξαρτάται άμεσα από το πλήθος των βιομηχανιών που υπάρχουν στην κάθε περιοχή. 2.2.2 Η παγκόσμια καπιταλιστική τάξη Η καπιταλιστική τάξη, στην κεφαλίδα αναφέρεται ως παγκόσμια εσκεμμένα λόγω των διαστάσεων που έχει πάρει παγκοσμίως και σχετίζεται με το στάδιο που βρίσκεται τώρα ο καπιταλισμός (ιμπεριαλισμός), έχει και αυτή συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ο καπιταλιστής είναι αυτός όπου : Έχει κεφάλαια που τα επενδύει στην υλική παραγωγή ή σε έναν άλλο τομέα της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας (εμπόριο, υγεία, πίστη, παιδία, ψυχαγωγία κλπ.) και τα κινεί με την εργατική δύναμη που αγοράζει. Συμμετέχει στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής ως ιδιοκτήτης (αφεντικό) με σκοπό να αυξάνει τα κεφάλαιά του. Παίζει είτε άμεσα είτε έμμεσα (ο ίδιος ή μέσω διευθυντών) στην οργάνωση παραγωγής ρόλο ηγετικό, διευθυντικό. Παίρνει το εισόδημά του με την μορφή του κέρδους, πουλώντας τις υπηρεσίες και τα προϊόντα που παράγουν οι εργαζόμενοι που μίσθωσε. Πράγμα που σημαίνει ότι ιδιοποιείται την υπεραξία που παρήγαγαν οι τελευταίοι. Οι διαστάσεις του εισοδήματός του είναι μεγάλες και πολλαπλάσιες των εργατών, ακόμα και στην χειρότερη περίπτωση, του επιτρέπεται να ζει άνετα χωρίς να εργάζεται. Αν δεν συμβαίνει αυτό τότε δεν μιλάμε για καπιταλιστή. Το εύρος της συγκεκριμένης τάξης είναι πολύ μικρό όπου ταυτόχρονα κρατάει στα χέρια του τις περισσότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές της. Και αναζητά ολοένα και περισσότερα νέα οικονομικά σύνορα, ιδιαίτερα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. 2.2.3 Τα ενδιάμεσα κοινωνικά στρώματα Τα μεσαία ή ενδιάμεσα κοινωνικά στρώματα παίρνουν την ονομασία τους από την θέση που έχουν στην γραφική αναπαράσταση της κοινωνικής διάρθρωσης στον καπιταλισμό (η γνωστή σε όλους μας πυραμίδα). Τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα αν και είναι συγκεκριμένα δεν μπορούν να καταταχθούν σε μια συγκεκριμένη, εκ των δύο τάξεων. Παρ όλα αυτά στέκονται στην μέση χαρακτηριζόμενα από τάσεις μεταπήδησης είτε προς την μία είτε προς την άλλη τάξη. Βέβαια η κυρίαρχη τάση μεταπήδησης είναι προς τα κάτω, δηλαδή επικρατεί η προλεταριοποίηση των μεσαίων στρωμάτων λόγω των πιέσεων που ασκεί η τάξη των καπιταλιστών, αλλά παρ όλα αυτά υπάρχει ένα μικρό ποσοστό που μεταπηδά στην ανώτερη(γραφικά) κοινωνική τάξη(και φυσικά το αντίστροφο). Τα χαρακτηριστικά που μας βοηθούν να θέσουμε τα όρια της είναι τα εξής: Διαθέτει όπως η αστική τάξη μέσα παραγωγής (προϊόντων ή/και υπηρεσιών) σε μικρή όμως διάσταση αναγκάζοντάς τη έτσι να δουλεύει για να μπορέσει να εξασφαλίσει μεγαλύτερο εισόδημα. Στην οργάνωση της παραγωγής παίζει ρόλο διευθυντικό αλλά ταυτόχρονα και εκτελεστικό. - 13 -

Αν και εργάζεται όπως και η εργατική τάξη μερικές φορές χρησιμοποιεί μισθωτή εργασία όπως οι καπιταλιστές, σε τέτοια όμως μικρή έκταση που η εκμετάλλευση της να μην του δίνει την δυνατότητα να μην εργάζεται. Τυπικά, επιφανειακά είναι ανεξάρτητο όμως στην πραγματικότητα είναι σε συνεχώς αυξανόμενο βαθμό εξαρτώμενο και εκμεταλλευόμενο από την τάξη των καπιταλιστών, η οποία εκμετάλλευση διαφέρει από αυτή της εργατικής τάξης. Παίρνει το εισόδημα του από την πώληση των προϊόντων που παράγει ή/και των υπηρεσιών που προσφέρει. Απασχολούνται ως διευθυντικά στελέχη σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Όπως αναφέρεται στην διάλεξη του Δημήτρη Σάρλη Η εργατική τάξη και ο ρόλος της στην σημερινή ελληνική κοινωνία στην σελ.20 τα μεσαία στρώματα δεν αποτελούν βασική τάξη αλλά κατέχουν ενδιάμεση θέση στις δύο βασικές. Είναι η κοινωνική δύναμη που παρουσιάζει την μεγαλύτερη κινητικότητα αποτελούν μεταβατικούς και έχουν πολλά και συχνά αντιφατικά γνωρίσματα. διάλεξη του Δημήτρη Σάρλη Η εργατική τάξη και ο ρόλος της στην σημερινή ελληνική κοινωνία εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ.20 Το παρακάτω σχεδιάγραμμα θα μπορούσε να μας βοηθήσει στην περεταίρω κατανόηση της κινητικότητας και των ορίων των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων. - 14 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο Οι νόμοι της αγοράς Σε αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τους νόμους της αγοράς, όπως σε κάθε σύστημα, είτε αυτό λέγεται κοινωνικό είτε πλανητικό είτε στην παρούσα περίπτωση οικονομικό, διέπεται από κάποιους νόμους για να μπορέσει να συγκρατηθεί μεταξύ του και να λειτουργήσει. Ουσιαστικά μιλάμε για τις αρχές λειτουργίας του όπου καθορίζουν την συνθέτουν την υπόσταση του και καθορίζουν τους σκοπούς του. Πάνω σε αυτή τη βάση ο σκοπός και ο στόχος της πολιτικής οικονομίας πέρα από την ανακάλυψη και μελέτη τους είναι η αποσαφήνιση και των τρόπων χρησιμοποίησης τους πάνω στην πράξη. 3.1 Τι είναι οι οικονομικοί νόμοι Είναι πολύ βασικό να κατανοήσουμε σε βάθος τους οικονομικούς νόμους, για να μπορέσουμε στην συνέχεια να συνδέσουμε την ταξική διάρθρωση και τις οικονομικές σχέσεις με αυτούς, ούτως ώστε να έχουμε μια σφαιρική και όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την αγορά στον καπιταλισμό και το πώς λειτουργεί, αλλά και στην συνέχεια να χρησιμοποιηθεί αυτή η γνώση για να βγάλουμε χρήσιμα συμπεράσματα. Έτσι στα επόμενα υποκεφάλαια θα αναλυθούν οι βασικότεροι οικονομικοί νόμοι καθώς και παραδείγματα έτσι ώστε η οδός προς την κατανόηση τους να είναι πολύ πιο βατή. 3.2 Ο νόμος της αξίας Η εμπορευματική παραγωγή σαν μορφή οικονομίας υποτάσσεται στους δικούς της νόμους και πρώτα απ' όλα στο νόμο της αξίας. Έτσι : Ο νόμος της αξίας απαιτεί ορισμένη ποσότητα εργασίας μιας μορφής να ανταλλάσσεται με την ίδια ποσότητα εργασίας άλλης μορφής. Ο νόμος της αξίας συνίσταται στο ότι η ανταλλαγή των εμπορευμάτων συντελείται με βάση τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας. Στην αναπτυγμένη εμπορευματική παραγωγή η ανταλλαγή των εμπορευμάτων γίνεται ανάλογα με τις τιμές που διαμορφώνονται στην αγορά. Ο νόμος της αξίας είναι ακριβώς ο νόμος του σχηματισμού των τιμών. Στη βάση των τιμών βρίσκεται η αξία και σε τελευταία ανάλυση ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας. Στον καπιταλισμό ο νόμος της αξίας είναι ρυθμιστής της οικονομίας. Αυτό σημαίνει ότι: Πρώτο, ο νόμος της αξίας παρακινεί (ενθαρρύνει) τους εμπορευματοπαραγωγούς να τελειοποιούν τις μεθόδους παραγωγής και να αναπτύσσουν τις παραγωγικές δυνάμεις. - 15 -

Παράδειγμα: Ας υποθέσουμε ότι σε έναν κλάδο που παράγει κάποιο ομοειδές προϊόν (Α) υπάρχουν 3 επιχειρήσεις με διαφορετικό τεχνικό επίπεδο και με διαφορετικό βαθμό οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας. Η πρώτη επιχείρηση είναι η πιο τέλεια από τεχνική άποψη και ξοδεύει 6 ώρες για ένα προϊόν (Α). Η δεύτερη επιχείρηση είναι εκείνη η επιχείρηση που έχει μέσες συνθήκες παραγωγής και ξοδεύει 8 ώρες. Η τρίτη επιχείρηση είναι με τις χειρότερες συνθήκες παραγωγής, η οποία ξοδεύει 10 ώρες. Ας υποθέσουμε ακόμα ότι η μεγαλύτερη ποσότητα του εμπορεύματος (Α) παράγεται στη δεύτερη επιχείρηση με μέσες συνθήκες παραγωγής. Σε αυτή την περίπτωση ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας που καθορίζει το μέγεθος της αξίας του εμπορεύματος, θα είναι 8 ώρες. Όταν θα πουληθεί το εμπόρευμα (Α) με την ίδια τιμή, η πρώτη επιχείρηση όχι μόνο θα καλύψει τα έξοδά της, αλλά θα πάρει και ένα επιπρόσθετο εισόδημα, που θα ισοδυναμεί με 2 ώρες. Αντίθετα, η τρίτη επιχείρηση από τις 10 ώρες εργασίας που ξόδεψε θα μπορέσει να καλύψει μόνο 8 ώρες. Πάνω σε αυτή τη βάση, ανάμεσα στους παραγωγούς εμφανίζεται ένας οξύς ανταγωνισμός, ο οποίος τους αναγκάζει να μειώσουν τα ατομικά έξοδα παραγωγής του εμπορεύματος. Γι' αυτό ανεβάζουν την παραγωγικότητα της εργασίας μέσω της τελειοποίησης των τεχνικών μέσων, βελτίωση της οργάνωσης της παραγωγής και της έντασης της εκμετάλλευσης των εργατών. Δεύτερο, με βάση το νόμο της αξίας συντελείται η αυθόρμητη, η διαμέσου της αγοράς ρύθμιση των αναλογιών μεταξύ των κλάδων της οικονομίας, δηλαδή των αναλογιών στην παραγωγή των διαφόρων εμπορευμάτων. Η απόκλιση των τιμών από την αξία είναι σαν ένα είδος βαρομέτρου που δείχνει την ύπαρξη δυσαναλογιών στον καταμερισμό της συνολικής κοινωνικής εργασίας. Παράδειγμα: Ας υποθέσουμε ότι σε μια δοσμένη στιγμή σημειώνεται αύξηση της ζήτησης για το εμπόρευμα (Α) και μείωση της ζήτησης για το εμπόρευμα (Β). Η τιμή του εμπορεύματος (Α) θα είναι πάνω από την αξία, ενώ του (Β) θα είναι κάτω από την αξία. Σε αυτές τις περιπτώσεις αρχίζει αναπόφευκτα μια μετατόπιση κεφαλαίου από τους ασύμφορους στους συμφέροντες κλάδους. Στις συνθήκες της αναρχίας και του ανταγωνισμού οι μικροί εμπορευματοπαραγωγοί στο μεγάλο τους μέρος δεν αντέχουν, χάνουν τα μέσα παραγωγής και μετατρέπονται σε μισθωτούς εργάτες. Ταυτόχρονα, μόνο μια μικρή ομάδα εύπορων εμπορευματοπαραγωγών έχει τη δυνατότητα να αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας, να συσσωρεύει κέρδη και να πλουτίζει. Οι εμπορευματοπαραγωγοί αυτοί μετατρέπονται σε καπιταλιστές. Συνεπώς, μέσα στις συνθήκες αυτές η δράση του νόμου της αξίας προκαλεί την ταξική διαφοροποίηση των εμπορευματοπαραγωγών. 1. Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. 1, σελ. 108. - 16 -

3.3 Ο νόμος της παραγωγής της υπεραξίας Αφού αγοράσει την εργατική δύναμη και τα μέσα παραγωγής ο καπιταλιστής οργανώνει την παραγωγή εμπορευμάτων ή / και υπηρεσιών. Το προτσές της εργασίας στην καπιταλιστική επιχείρηση έχει διπλό χαρακτήρα: Από τη μια μεριά είναι προτσές δημιουργίας αξιών χρήσης (υφάσματα, παπούτσια, ρούχα, ψωμί, μηχανές κλπ., αντικείμενα που μπορούν να χρησιμοποιούν οι άνθρωποι). Από την άλλη, είναι προτσές δημιουργίας αξίας. Αυτό ενδιαφέρει τον καπιταλιστή, γιατί στην αξία των νέων εμπορευμάτων που δημιουργήθηκε από την εργασία των μισθωτών εργατών, υπάρχει εκτός από την αξία της εργατικής δύναμης και των μέσων παραγωγής και ένα πρόσθετο μέρος της αξίας, το οποίο ιδιοποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Εκείνο ακριβώς το μέρος της αξίας που δημιουργείται από την εργασία των μισθωτών εργατών, αλλά δεν πληρώνεται από τον καπιταλιστή, είναι η υπεραξία. Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής προϋποθέτει ένα σχετικά υψηλό επίπεδο παραγωγικότητας της εργασίας, όπου ο εργάτης χρειάζεται μονάχα ένα μέρος της εργάσιμης μέρας, για να δημιουργήσει μια αξία ίση με την αξία της εργατικής δύναμης. Η υπεραξία δημιουργείται μόνο στην παραγωγή, στο προτσές της εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφάλαιο. Παράδειγμα: Η εργάσιμη μέρα είναι ένα 8ωρο. Το 8ωρο διαιρείται σε δύο ίσα μέρη: Σε αναγκαίο χρόνο εργασίας - 4 ώρες, όπου ο εργάτης παράγει αξία ίση με την αξία της εργατικής του δύναμης. και σε πρόσθετο χρόνο εργασίας, - 4 ώρες, όπου ο εργάτης δουλεύει δωρεάν στον καπιταλιστή. Βεβαίως, η αναλογία ανάμεσα στον αναγκαίο χρόνο εργασίας και στον πρόσθετο αλλάζουν, αλλά αυτός ο διαχωρισμός υπάρχει πάντα στον καπιταλισμό. Στη διάρκεια της εργάσιμης μέρας των 8 ωρών ο εργάτης παράγει εμπορεύματα. Σ' αυτά εμπεριέχεται μέρος της αξίας του σταθερού κεφαλαίου που μεταβιβάζεται με την εργασία στα νέα εμπορεύματα και η αξία της εργατικής δύναμης. Η αξία των εμπορευμάτων που παράγονται στο 8ωρο είναι μεγαλύτερη από το άθροισμα της αξίας του σταθερού κεφαλαίου που μεταβιβάστηκε σ' αυτά και της αξίας της εργατικής δύναμης. Γιατί αν ήταν ίση, τότε ο καπιταλιστής θα πουλούσε τα εμπορεύματα αλλά δε θα αποκόμιζε κέρδος. Θα έπαιρνε πίσω μόνο το σύνολο του κεφαλαίου που είχε δαπανήσει για την παραγωγή τους. Έτσι στο παράδειγμά μας, μέσα σε 8 ώρες εργασίας ας υποθέσουμε ότι παράγονται εμπορεύματα αξίας 60 ευρώ. Η αξία του σταθερού κεφαλαίου, (πρώτες ύλες, απόσβεση μηχανών, κτιρίων κλπ.), είναι 44 ευρώ και η αξία της εργατικής δύναμης είναι 8 ευρώ. Ο καπιταλιστής δαπάνησε κεφάλαιο 44+8=52 ευρώ, αλλά η αξία των νέων εμπορευμάτων είναι 60 ευρώ. Επομένως, στη διάρκεια των 8 ωρών έχουμε παραγωγή παραπάνω αξίας 8 ευρώ. Αυτή η νέα αξία είναι η υπεραξία. Έτσι στις πρώτες 4 ώρες, (αναγκαίος χρόνος εργασίας), ο εργάτης παρήγαγε αξία ίση με την αξία της εργατικής του δύναμης, (η αξία του σταθερού κεφαλαίου προϋπάρχει στα χτίρια, τα μηχανήματα, τις πρώτες ύλες και απλά μεταβιβάζεται - 17 -

στα παραγόμενα εμπορεύματα), ενώ τις επόμενες 4 ώρες, (πρόσθετος χρόνος εργασίας) παρήγαγε νέα αξία 8 ευρώ, την υπεραξία, που καρπώνεται ο καπιταλιστής. Η υπεραξία των 8 ευρώ δημιουργείται από την απλήρωτη πρόσθετη εργασία του εργάτη που παράγει το προϊόν (Α). Ακριβώς σε αυτήν τη δωρεάν ιδιοποίηση από τους καπιταλιστές του προϊόντος της απλήρωτης εργασίας των εργατών, δηλαδή στην ιδιοποίηση της υπεραξίας, συνίσταται η ουσία της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Η υπεραξία γεννιέται στην παραγωγή και εκδηλώνεται στην κυκλοφορία. Η παραγωγή και η ιδιοποίηση της υπεραξίας από τους καπιταλιστές είναι ο βασικός οικονομικός νόμος του καπιταλισμού. 3.4 Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης Δεν μπορούμε να μιλάμε για εμπορευματική παραγωγή χωρίς να αναφερθούμε στον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης. Ο συγκεκριμένος νόμος δεν υπάρχει μόνο στον καπιταλισμό φυσικά αφού συνδέεται άμεσα με την ποσότητα παραγωγής την οποία έχει ανάγκη μια οικονομία να παράγει, αλλά και γενικότερα την διανομή και απασχολησιμότητα προϊόντων και πόρων. Φυσικά στα διάφορα κοινωνικοπολιτικά συστήματα η εφαρμογή του νόμου γίνεται με διαφορετικό τρόπο με τρανταχτό παράδειγμα αυτό της σχεδιασμένης οικονομίας κατά την οποία ο κυρίως τομέας που επηρεάζεται αν όχι ο μοναδικός είναι αυτός της παραγωγής, στον καπιταλισμό όμως έχει διαφορετικό αποτέλεσμα αφού κύριο ρόλο έχει η τιμή του προϊόντος, ταυτόχρονα όμως επηρεάζει και την παραγωγή του όπως και στο προηγούμενο παράδειγμα. Έτσι στον καπιταλισμό η απόφαση για το ποιά τιμή μπορεί να έχει ένα προϊόν αλλά και σε τι ποσότητες μπορεί και πρέπει να παραχθεί έτσι ώστε να μπορέσει να επιτύχει το μέγιστο δυνατό κέρδος και ταυτόχρονα το ελάχιστο δυνατό κόστος δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να γίνει χωρίς να λάβουμε υπόψη μας την προσφορά και την ζήτηση του συγκεκριμένου προϊόντος. Σαν προσφορά εννοούμε την διαθεσιμότητα του προϊόντος στην αγορά και σαν ζήτηση τις μονάδες προϊόντος που είναι σε θέση η κοινωνία, που διαθέτουμε το προϊόν, να καταναλώσει. Φυσικά αυτά τα ποσά μεταβάλλονται ανάλογα με την τιμή του προϊόντος αλλά και από την τιμή των συμπληρωματικών αλλά και υποκατάστατων προϊόντων. Παράδειγμα: Σε μια κοινωνία η ζήτηση ενός συγκεκριμένου προϊόντος (π.χ. του καφέ) είναι 10, και η προσφορά του είναι 9. Το συμπληρωματικό του προϊόν (η ζάχαρη στην προκειμένη περίπτωση) έχει προσφορά 36 και ζήτηση 23. στον αντίποδα το υποκατάστατων του προϊόν (η σοκολάτα) έχει προσφορά 5 και ζήτηση 4, ενώ αν και το συμπληρωματικό του προϊόν είναι η ζάχαρη παρουσιάζεται η διάθεση στην αγορά όπου με την χρήση της σοκολάτας η ζήτηση της ζάχαρης είναι πιο αυξημένη. Αν η αναλογία των πωλήσεων χρήσης του κάθε προϊόντος είναι καφέ/ζάχαρης είναι 1/3 και σοκολάτας/ζάχαρης είναι 1/4 τότε παρατηρούμε τα εξής : Εάν δεν λάβουμε υπόψη μας τις οποιεσδήποτε αλλαγές μπορούν να αλλάξουν την προσφορά και την ζήτησης των προϊόντων καθώς και το πώς επηρεάζονται από τους υπόλοιπους οικονομικούς νόμους, τότε - 18 -

μπορούμε να υπολογίσουμε από τα πριν τις μέγιστες τιμές ζήτησης τις οποίες μπορεί να φτάσει το κάθε προϊόν αλλά και την μέγιστη τιμή του κέρδους που μπορεί να διεκδικήσει η εκάστοτε επιχείρηση. μπορούμε να υπολογίσουμε τις μέγιστες τιμές ζήτησης τις οποίες μπορεί να φτάσει η τιμή της ζάχαρης,δηλαδή του κοινού συμπληρωματικού αγαθού των υπολοίπων 2 προϊόντων. Έτσι μη λαμβάνοντας υπόψη τους υπόλοιπούς παράγοντες που μπορεί να προκύψουν με λογικό συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι αν φτάσει η ζήτηση της σοκολάτας στο σημείο να ταυτίζεται με την προσφορά και η ζήτηση του καφέ στο 5,3 τότε η ζήτηση της ζάχαρης θα βρίσκεται στο μέγιστο της σημείο δηλαδή να ταυτίζεται με την προσφορά. Φυσικά μια τέτοια έκβαση στην αγοραστική συμπεριφορά θα δημιουργούσε άλλες προϋποθέσεις και άλλες δυνατότητες για τις μονάδες παραγωγής των εργοστασίων της ζάχαρης αλλά και των παραγωγών τεύτλων, όπως π.χ. επιπλέων επιδότηση στην καλλιέργεια των τεύτλων αύξηση της τιμής πώλησης τους λόγο αυξημένης ζήτησης, ενδεχόμενη δυνατότητα (λόγω των πωλήσεων) αναβάθμιση των μέσων παραγωγής ή/και αγορά νέων τεχνολογιών ή/και αύξηση της τιμής της ζάχαρης (πιο σύνηθες στον καπιταλισμό) για την προσαρμογή της ζήτησης στις τιμές όπου η επιχείρηση θα λαμβάνει το μέγιστο κέρδος. Όπως καταλαβαίνουμε με τον συγκεκριμένο νόμο μια επιχείρηση μπορεί να προσαρμοστεί στις συνθήκες που απαιτεί η εποχή της και πιο συγκεκριμένα : να προσαρμόσει τις τιμές πώλησης των προϊόντων. την δυναμική της παραγωγής της. να δημιουργήσει συγκεκριμένες συμφωνίες κατά τις οποίες θα προωθεί και το προϊόν της άλλα και το συμπληρωματικό προϊόν πράγμα που την συμφέρει για να αυξήσει τις πωλήσεις του (π.χ. στο προηγούμενο παράδειγμα κάτω από μια συμφωνία να πωλείται πακέτο με καλύτερη τιμή η σοκολάτα και η ζάχαρη μαζί). να δημιουργήσει νέα τμήματα παραγωγής (δηλαδή να καινοτομήσει δημιουργώντας νέα προϊόντα) συνεργαζόμενη με απόλυτα συμπληρωματικά αγαθά (π.χ. παρασκευή σοκολάτας όπου θα περιέχει ζάχαρη). 3.5 Ο νόμος της τάσης της μείωσης του ποσοστού του κέρδους Με την ανάπτυξη της επιστημονικοτεχνικής προόδου και των παραγωγικών δυνάμεων στον καπιταλισμό, το μερίδιο του σταθερού κεφαλαίου αυξάνει πολύ πιο γρήγορα απ' ο, τι το μεταβλητό κεφάλαιο. Αυτό οδηγεί στην αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, συνεπώς και στην πτώση του ποσοστού του κέρδους. Βέβαια, το ποσοστό κέρδους πέφτει, όχι γιατί την εργατική τάξη την εκμεταλλεύεται λιγότερο το μονοπωλιακό κεφάλαιο, αλλά γιατί σε σχέση με το μέγεθος του σταθερού κεφαλαίου χρησιμοποιείται σχετικά μικρότερο μεταβλητό κεφάλαιο. Αυτό μπορεί να συμβεί και συμβαίνει με την ταυτόχρονα αυξανόμενη μάζα της υπεραξίας, που ιδιοποιούνται συνολικά οι καπιταλιστές. Η απόλυτη μάζα της υπεραξίας, συνεπώς και του κέρδους, μεγαλώνει λόγω της αύξησης του βαθμού εκμετάλλευσης και της συνολικής αριθμητικής δύναμης της εργατικής τάξης. Στη χώρα μας, η εξέλιξη του μέσου ποσοστού του κέρδους στην περίοδο 1960-1981, στον μεταποιητικό τομέα της οικονομίας, κινήθηκε γενικά μεταξύ του 11,9% και 20,8%. Από 26,6% το 1991 έφτασε στο 28,3% το 1992. Μόνο στον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας, το μέσο ποσοστό του κέρδους από 24,1% το 1980 αυξήθηκε στο 39,7% το 1993. (συλλογική εργασία του ΚΜΕ: "Η καπιταλιστική εκμετάλλευση στην Ελλάδα: Βαθμός και μορφές". Εκδόσεις ΣΕ, 1984, σελ. 268). - 19 -

Περίτρανη απόδειξη γι' αυτό είναι και τα συνολικά μεικτά κέρδη των ΑΕ και ΕΠΕ της ελληνικής βιομηχανίας, τα οποία από 182,4 δισ. το 1981 και 944,5 δισ. το 1990, έφτασαν στο 1.901,5 δισ. δρχ. το 1996. Δηλαδή, αυξήθηκαν πάνω από 10 φορές και μάλιστα σε συνθήκες οικονομικής κρίσης (ICAP - 1998). Είναι γεγονός, πως η τάση του μέσου ποσοστού του κέρδους να πέφτει, δε γίνεται με τον ίδιο ρυθμό με τον οποίο αυξάνει η οργανική σύνθεση του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου. Οι βασικοί παράγοντες που αντιδρούν στο νόμο της τάσης του ποσοστού του κέρδους να πέφτει, είναι: Η αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης με την παράταση της εργάσιμης μέρας. Η ανάπτυξη και χρησιμοποίηση της νέας τεχνικής συνδέεται με την αύξηση της εντατικότητας της εργασίας, η οποία όχι μόνο αυξάνει το βαθμό εκμετάλλευσης, αλλά και φρενάρει άμεσα την πτώση του ποσοστού κέρδους. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας στους κλάδους που παράγουν τα μέσα παραγωγής, συμβάλλει στο να γίνονται πιο φτηνά τα στοιχεία του σταθερού κεφαλαίου, πράγμα που επιδρά στην πτώση του ποσοστού του κέρδους. Ο σχετικός υπερπληθυσμός από τον οποίο δημιουργείται η μαζική ανεργία, συντελεί στην πτώση του μισθού εργασίας κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης και αυξάνει το κέρδος. Αυτό αντιδρά στην πτώση του ποσοστού του κέρδους. Οι εξωτερικές εμπορικές ανταλλαγές των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών με τις οικονομικά αδύνατες χώρες, επιτρέπουν στους καπιταλιστές: να αγοράζουν τις πρώτες ύλες σε μονοπωλιακά χαμηλές τιμές, πράγμα που μειώνει τη συνολικά αξία σταθερού κεφαλαίου. να εισάγουν φθηνότερα τρόφιμα, τα οποία μειώνουν την αξία της εργατικής δύναμης και αυξάνουν το βαθμό εκμετάλλευσης και τη μάζα της υπεραξίας. να παίρνουν ένα μονοπωλιακό υπερκέρδος σαν αποτέλεσμα της διαφοράς μεταξύ των εθνικών επιπέδων της αξίας των εμπορευμάτων τους. Όλοι αυτοί οι αυτεπενεργητικοί παράγοντες δεν αναιρούν τη δράση του νόμου της τάσης του ποσοστού κέρδους να πέφτει, αλλά μόνο προκαλούν αντιδράσεις που αναχαιτίζουν, επιβραδύνουν και εν μέρει παραλύουν αυτή την τάση και αδυνατίζουν την αποτελεσματικότητά του. Είναι βέβαια γεγονός ότι στις συνθήκες ανάπτυξης του σύγχρονου καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, συντελέστηκαν και συντελούνται σημαντικές αλλαγές στην εμφάνιση και δράση των οικονομικών νόμων του καπιταλισμού γενικά και ιδιαίτερα στο βασικό οικονομικό του νόμο το νόμο της υπεραξίας. - 20 -

Κεφάλαιο 4 o Μορφές και εκφάνσεις της αγοράς Βάση της εξέλιξης της κοινωνίας στα διάφορα κοινωνικοπολιτικά συστήματα, είναι η στοχευόμενη παραγωγή πάνω στις ανάγκες του κάθε μέλους της κοινωνίας. Οι ρυθμοί της παραγωγής (ποσοτικό μέγεθος) σε συνδυασμό με τον μέσο όρο κάλυψης των αναγκών (ποιοτικό μέγεθος) μπορούν να μας δώσουν ένα στοιχείο για την ευημερία της κάθε κοινωνίας. Έτσι ακριβώς οδηγείται ένα κοινωνικό σύστημα στην ευημερία ή την καταστροφή του. Κατά την οικοδόμηση του καπιταλισμού οι παροχές της κοινωνίας προς τους πολίτες ήταν αρκετά πιο ικανοποιητικές σε σχέση με το στάδιο της εξαθλίωσης στις οποίες και είχαν φτάσει στο προηγούμενο κοινωνικοοικονομικό σύστημα όπου και επαναστάτησαν επιβάλλοντας την αντικατάσταση του. Σε αυτό ακριβώς το τέλμα μπορούμε να πούμε ότι έχει φτάσει και τώρα ο καπιταλισμός αφού οι παροχές που δίνονται στους πολίτες δεν συμβαδίζουν με τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα, ο εργάσιμος χρόνος αυξάνεται, η ασφάλεια που πρέπει να νιώθει σαν μέλος ενός κοινωνικού συνόλου έχει σχεδόν εξαλειφθεί, η αξιοκρατία και οι ευκαιρίες που δίνονται κατά κόρων έχουν να κάνουν με την ταξική σου προέλευση. Όλα λοιπόν τα παραπάνω είναι αποτέλεσμα του τρόπου ανάπτυξης της αγοράς και της μορφής του. Τα βασικότερα της στοιχεία θα αναλυθούν στο παρόν κεφάλαιο, καθιστώντας πιο εύκολα αντιληπτό τον προσανατολισμό και τις προτεραιότητες γενικότερα του καπιταλισμού. 4.1 Κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός, μορφές και τα στάδια ανάπτυξής του Με το πέρασμα στην εποχή του ιμπεριαλισμού η δράση του κράτους ως οργάνου ταξικής κυριαρχίας της άρχουσας τάξης και μοχλού αντιμετώπισης όλων των κοινωνικών αντιθέσεων, προκειμένου να διαιωνίζεται ενισχυμένη η εξουσία της, είναι υποχρεωμένη να λειτουργεί και να δρα έτσι ώστε η εκμετάλλευση να εντείνεται, αφού μέσω αυτής αυξάνονται τα κέρδη και μεγεθύνεται το κεφάλαιο. Η λειτουργία του προσαρμόζεται αντικειμενικά στην εξέλιξη του καπιταλισμού. Αυτό οφείλεται στην υπέρμετρη όξυνση του ενδομονοπωλιακού ανταγωνισμού και των κινδύνων που προκύπτουν απ' αυτούς, για το ίδιο το κεφάλαιο, τη συσσώρευση και αναπαραγωγή του, τη διευκόλυνση της μεγέθυνσης του κεφαλαίου, την κερδοφορία του. Αυτές οι επιδιώξεις καθιστούν αναγκαία την ολοένα και μεγαλύτερη ανάμειξη του κράτους στην οικονομία και σε όλη την κοινωνική ζωή σε σχέση με τον προμονοπωλιακό καπιταλισμό. Η άποψη που αντιμετωπίζει τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό σαν την ενασχόληση του κράτους αποκλειστικά με την επιχειρηματική δραστηριότητα είναι λαθεμένη. Κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός σημαίνει ρυθμίσεις στην οικονομία, αλλά και σ' ολόκληρη την κοινωνική ζωή, προς όφελος των μονοπωλίων. Έτσι η άποψη που λέει π.χ. ότι με τις ιδιωτικοποιήσεις παύει να υφίσταται ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός δεν είναι σωστή. Αν, για παράδειγμα, το κεφάλαιο απαιτεί κρατικοποίηση επιχειρήσεων, γιατί αυτό είναι το γενικό του συμφέρον, αυτό θα υλοποιηθεί. Στις σημερινές συνθήκες, το κεφάλαιο απαιτεί, γιατί αυτό βοηθά στη συγκεντροποίησή του, τις ιδιωτικοποιήσεις κρατικών επιχειρηματικών τομέων και μάλιστα στρατηγικής σημασίας. Ταυτόχρονα, το κεφάλαιο απαιτεί παρεμβάσεις που να εντείνουν την εκμετάλλευση. Σ' αυτό αποσκοπούν όλες οι διαβόητες αναδιαρθρώσεις που επιβάλλονται με πυρήνα τις εργασιακές σχέσεις, η εισοδηματική πολιτική λιτότητας, οι ιδιωτικοποιήσεις τομέων, όπως η Υγεία, η Παιδεία, η Πρόνοια, αλλά και η Κοινωνική Ασφάλιση. Όλες αυτές είναι κρατικομονοπωλιακές ρυθμίσεις και δεν είναι οι μοναδικές. Οι κυβερνήσεις νομοθετούν κατά τρόπο που να υπηρετεί τα συμφέροντα του κεφαλαίου, με τους μοχλούς αναδιανομής, όπως π.χ. οι φορολογικοί νόμοι, - 21 -

οι κρατικοί προϋπολογισμοί, ή ακόμη παρεμβαίνουν στις ταξικές αντιθέσεις (διαιτησία στις συλλογικές διαπραγματεύσεις) κ.ά.. ακόμα και κατά την τρέχουσα οικονομική κρίση οι αποφάσεις των κρατών αφορούν κυρίως την στήριξη των τραπεζών και των μεγάλων επιχειρήσεων. Ταυτόχρονα το κράτος παρεμβαίνει σε ζητήματα που είναι απαραίτητα για την οργάνωση της κοινωνίας, όπως τα δημόσια έργα, την Εκπαίδευση, την Υγεία, την Πρόνοια κλπ. Αλλά ακόμη και σ' αυτούς τους τομείς το αστικό κράτος δρα σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων. Για παράδειγμα τα μεγάλα έργα κατασκευάζονται σε όφελος της πλουτοκρατίας και τελευταία αποτελούν ουσιαστικά ιδιοκτησία της (έργα με αυτοχρηματοδότηση) ή παραχωρούνται τζάμπα σε επιχειρηματίες ή ιδιωτικοποιούνται (π.χ. Ολυμπιακά έργα). Στην εποχή του μονοπωλιακού καπιταλισμού αυτές οι παρεμβάσεις του κράτους προσαρμόζονται ολοένα και πιο στενά στις απαιτήσεις των μονοπωλίων, σε συνδυασμό με την ολοένα και πιο οργανική ενασχόληση του κράτους με την υπόθεση της καπιταλιστικής οικονομίας στο σύνολό της. Το μονοπώλιο έχει την τάση για κυριαρχία. Αυτό σημαίνει ότι επιδιώκει να αντιμετωπίσει με κάθε μέσο τους ανταγωνιστές του, γεγονός που αφ' ενός οξύνει στο έπακρο τις αντιθέσεις ανάμεσα στις διαφορετικές μερίδες της αστικής τάξης, αφ' ετέρου οξύνει τις ταξικές αντιθέσεις ανάμεσα στην αστική τάξη και την εργατική τάξη βασικά, και, βεβαίως ανάμεσα στα μονοπώλια και το λαό. Αντικειμενικά, λοιπόν, στον ιμπεριαλισμό, το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, η αστική τάξη, λόγω της τάσης των μονοπωλίων για κυριαρχία, περνά ολοκληρωτικά και οριστικά στην πιο μεγάλη αντίδραση. Ο ενδομονοπωλιακός ανταγωνισμός, η δράση του χρηματιστικού κεφαλαίου για την ολοένα αυξανόμενη εκμετάλλευση της εργατικής τάξης, γεννά την πιο μεγάλη καταπίεση και αγκαλιάζει όλη τη σφαίρα της οικονομικής και της κοινωνικής ζωής σε μια χώρα, ενώ οξύνεται και διεθνώς στο έπακρο. Επομένως, και το κράτος γίνεται ολοένα και πιο αντιδραστικό, η «δικτατορία της αστικής τάξης» γίνεται ολοένα και πιο ανυπόφορη για την εργατική τάξη και τους συμμάχους της. Βεβαίως, ταξική καταπίεση δε σημαίνει μόνο καταστολή. Άλλωστε η βάση της καταπίεσης είναι η εκμετάλλευση. Το κράτος, επομένως, είναι υποχρεωμένο από την ίδια του τη φύση να λειτουργεί και να δρα έτσι ώστε η εκμετάλλευση να εντείνεται, αφού μέσω αυτής αυξάνονται τα κέρδη και μεγεθύνεται το κεφάλαιο. Η ίδια η άρχουσα τάξη προσδίδει στο κράτος, κάτω βεβαίως και από την επίδραση της ταξικής πάλης, τέτοιες λειτουργίες που είναι απαραίτητες για την οργάνωση της κοινωνίας, όπως τα δημόσια έργα, την εκπαίδευση, την υγεία, την πρόνοια κλπ. Δε σημαίνει όμως ότι το αστικό κράτος αυτές τις λειτουργίες τις διεκπεραιώνει προς όφελος των λαϊκών στρωμάτων. Είναι αναγκαίοι όροι για τη λειτουργία της κοινωνίας, προς όφελος της κυρίαρχης τάξης, που θέλει έργα υποδομής, για να παράγει και να εμπορεύεται την παραγωγή που είναι ιδιοκτησία της. Θέλει εργατική δύναμη που να είναι ικανή να κινεί τα μέσα παραγωγής, άρα χρειάζεται και την ανάλογη μόρφωση - ειδίκευση. Θέλει επίσης εργατική δύναμη ικανή να παράγει συνεχώς νέα αξία, υπεραξία, άρα να είναι τόσο υγιής, όσο να μπορεί να κινεί τα μέσα παραγωγής, αλλά και να αναπαράγεται η ίδια. Στην εποχή του μονοπωλιακού καπιταλισμού αυτές οι λειτουργίες του κράτους προσαρμόζονται ολοένα και πιο στενά στις απαιτήσεις των μονοπωλίων, σε συνδυασμό με την ολοένα και πιο οργανική ενασχόληση του κράτους με την υπόθεση της καπιταλιστικής οικονομίας στο σύνολό της. Έτσι στην εποχή του ιμπεριαλισμού, η δύναμη του αστικού κράτους συνενώνεται ολοένα και πιο σφιχτά με τη δράση των μονοπωλίων, τάση η οποία επίσης είναι αντικειμενική. Αυτή η συνένωση είναι ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός. Η αναγκαιότητά του οφείλεται ακριβώς στην υπέρμετρη όξυνση του ενδομονοπωλιακού ανταγωνισμού και των κινδύνων που προκύπτουν απ' αυτούς, για το ίδιο το κεφάλαιο, τη συσσώρευση και αναπαραγωγή του, επιδιώκοντας τη διευκόλυνση της μεγέθυνσής του, αλλά και την αποτροπή καταστροφής τμημάτων του, λόγω του ανταγωνισμού, ή ακόμη και παρεμβάσεων άμβλυνσης των συνεπειών για το ίδιο το κεφάλαιο από την οικονομική κρίση. Αυτές οι επιδιώξεις καθιστούν αναγκαία την ολοένα και μεγαλύτερη ανάμειξη του κράτους στην οικονομία και σε όλη την κοινωνική ζωή σε σχέση με τον προμονοπωλιακό καπιταλισμό. - 22 -