ΥΠΟ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΛΛΟΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ; ΠΟΙΕΣ ΟΙ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ;

ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ (Α.Ε.Μ. 2023) ΘΕΜΑ ΥΠΟ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΛΛΟΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ; ΠΟΙΕΣ ΟΙ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ; ΕΠΟΠΤΕΥΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ ΤΣΑΚΙΡΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΛΙΟΣ 2013 1

2 Αφιερώνεται σε όλους εκείνους οι οποίοι όταν με είδαν να πέφτω, μου πιασαν το χέρι, με κοίταξαν στα μάτια και μου είπαν προχώρα

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, θα ήθελα να εκφράσω την μεγάλη ευγνωμοσύνη μου στην οικογένειά μου και στους οικείους μου, οι οποίοι με την αδιάκοπη υποστήριξή τους μου έδωσαν δύναμη να συνεχίσω την προσπάθεια παρά τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπισα στη ζωή μου. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά, τους υπεύθυνους καθηγητές του μεταπτυχιακού προγράμματος του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών που μου έδωσαν την ευκαιρία να συμμετάσχω στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα της Διοίκησης Επιχειρήσεων από το οποίο αποκόμισα τα μέγιστα. Ιδιαίτερα όμως, θέλω να ευχαριστήσω την υπεύθυνη καθηγήτριά μου, κυρία Λήνα Τσακίρη, με την οποία είχα την τιμή να συνεργαστώ. Η συστηματική της καθοδήγηση, το αμέριστο ενδιαφέρον της για ένα υψηλού επιπέδου αποτέλεσμα, η συμπαράστασή της, η αφιέρωση πολύτιμου προσωπικού της χρόνου, κυρίως όμως οι εξαίρετες ευρύτατες γνώσεις της, υπήρξαν καταλυτικοί παράγοντες για να ολοκληρώσω την διπλωματική μου εργασία. Η εμπειρία και οι γνώσεις που απέκτησα από τη συμμετοχή μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα καθώς και από τη συνεργασία μου με την κ.τσακίρη, θα αποτελέσουν σημαντικά εφόδια στη ζωή μου. 3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ H παρούσα εργασία διερευνά αφενός τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ελληνικές Μικρό-Μεσαίες Επιχειρήσεις (ΜΜΕ) λόγω της οικονομικής κρίσης της χώρας αφετέρου τη δυνατότητά τους να τα ξεπεράσουν και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, εφαρμόζοντας τις κατάλληλες στρατηγικές. Η ακολουθούμενη μεθοδολογία, βασιζόμενη σε εμπεριστατωμένη δευτερογενή έρευνα, προσεγγίζει τη διερεύνηση των εναλλακτικών στρατηγικών που είναι κατάλληλες να εφαρμοστούν από τις ΜΜΕ με βάση τόσο τα κύρια χαρακτηριστικά, τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά τους όσο και τα συγκεκριμένα προβλήματα που αντιμετωπίζουν λόγω της οικονομικής κρίσης σε συνδυασμό με: τις προϋπάρχουσες αδυναμίες των ελληνικών ΜΜΕ και τις παθογένειες της δημόσιας διοίκησης, τις παρουσιαζόμενες ευκαιρίες και τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους, καθώς και τις βασικές αλλαγές οι οποίες απαιτούνται προκειμένου να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητά τους και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Ως γενικό συμπέρασμα της εργασίας προέκυψε ότι, με τις απαιτούμενες ριζικές αλλαγές και εφαρμόζοντας άμεσα και δραστικά τις κατάλληλες στρατηγικές, παρά τις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, οι ελληνικές ΜΜΕ έχουν τη δυνατότητα να επιβιώσουν από την οικονομική κρίση, όπως και να πετύχουν περεταίρω ανάπτυξη. 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 4 Ι- ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΙΙ- ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 9 IΙI- ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΟΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...10 ΜΕΡΟΣ Α ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ...12 ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ: ΕΝΝΟΙΑ-ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ &ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ-ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ-ΣΥΜΒΟΛΗ Ι- ΕΙΣΑΓΩΓΗ...12 ΙΙ- ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΜΜΕ...13 IIΙ- ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΜΕ...15 IV- ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΜΕ...16 V- ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΜΜΕ...18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ...20 ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΜΜΕ: ΑΠΕΙΛΕΣ & ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ Ο.Κ. Ι- ΕΙΣΑΓΩΓΗ...20 II- ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ...21 1. Συνέπειες της Οικονομικής Κρίσης Διεθνώς...21 2. Συνέπειες της Οικονομικής Κρίσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση...22 3. Συνέπειες της Οικονομικής Κρίσης στην Ελληνική οικονομία...23 3.1. Βασικά Μακροοικονομικά Μεγέθη...23 3.2. Αλλαγή Καταναλωτικής Συμπεριφοράς και Περιορισμός Δαπανών...26 3.3. Αρνητικό Ψυχολογικό Κλίμα...27 4. Προβλήματα της Οικονομικής Κρίσης: Απειλή για τις Ελληνικές ΜΜΕ...30 4.1. Πτώση του Κύκλου Εργασιών... 30 4.2. Έλλειψη Ρευστότητας... 31 4.3. Δυσχέρειες Χρηματοδότησης...32 III- ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ...34 1. Οικονομική Κρίση Ευκαιρία ή Απειλή;...34 2. Ευκαιρίες των Ελληνικών ΜΜΕ...36 IV- ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ...37 V- ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ...41 5

ΜΕΡΟΣ Β Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΚΡΙΣΗ&ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ...44 ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ Ο.Κ. I- ΕΙΣΑΓΩΓΗ...44 II- ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΙΣ ΝΕΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ...45 ΙΙI- ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΞΩΣΤΡΕΦΟΥΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ...46 IV- ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΑΛΛΑΓΩΝ...48 V- ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ...54 1. Καθορισμός Αποστολής και Κύριων Στόχων...56 2. Ανάλυση Εξωτερικού Περιβάλλοντος. 57 3. Ανάλυση Εσωτερικού Περιβάλλοντος. 61 4. Επιλογή Στρατηγικής.. 64 4.1. Ανάλυση S.W.O.T. (S.W.O.T. Analysis)..65 4.2. Αξιολόγηση Εναλλακτικών Στρατηγικών 67 4.3. Επιλογή Κατάλληλης Στρατηγικής.. 71 4.3.1. Επιλογή Στρατηγικής και Ανάληψη ρίσκου... 72 5. Υλοποίηση Στρατηγικής.. 73 5.1. Υλοποίηση Στρατηγικής και Συστήματα Διοίκησης.. 75 6. Έλεγχος Στρατηγικής... 76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ...77 ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ:ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ Ι- ΕΙΣΑΓΩΓΗ...77 II- ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΟΥ ΣΤΗΡΙΖΟΝΤΑΙ ΣΤΗ ΤΙΜΗ 78 1. Χαμηλή Τιμή-Σταθερή Ποιότητα 80 2. Χαμηλή Τιμή-Χαμηλή Ποιότητα 81 3. Σταθερή Τιμή-Ανώτερη Ποιότητα.. 81 III- ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΞΥΓΙΑΝΣΗΣ/ΔΙΑΣΩΣΗΣ 82 1. Στρατηγική Ανόρθωσης.. 83 2. Στρατηγική Αποεπένδυσης. 85 3. Στρατηγική «Αιχμάλωτης Επιχείρησης» 86 4. Στρατηγική Ρευστοποίησης 86 IV- ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΕΛΛΕΙΨΗΣ ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑΣ & ΑΔΥΝΑΜΙΑΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ 87 1. Εναλλακτικές Μορφές Χρηματοδότησης 87 2. Κρατικές και Ευρωπαϊκές Χρηματοδοτήσεις... 90 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ...94 ΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ:ΕΠΙΘΕΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ I- ΕΙΣΑΓΩΓΗ...94 II- ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 95 1. Στρατηγική Ανάπτυξης Αγοράς 96 2. Στρατηγική Ανάπτυξης Προϊόντος.. 99 3. Στρατηγική Διαφοροποίησης Δραστηριοτήτων. 101 4. Στρατηγική Οριζόντιας Ολοκλήρωσης.. 103 5. Στρατηγική Εξαγορών και Συγχωνεύσεων 104 6. Στρατηγικές Συμμαχίες... 105 III- ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ & ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ...109 1. Γενικές Στρατηγικές Ανταγωνισμού.. 112 1.1. Στρατηγική Χαμηλού Κόστους... 114 1.1.1. Δημιουργία Οικονομιών Κλίμακας... 115 1.1.2. Αξιοποίηση «Καμπυλών Γνώσης & Εμπειρίας».. 116 1.1.3. Αξιοποίηση Νέων Μορφών Απασχόλησης.. 117 1.1.4. Εφαρμογή Νέας Τεχνολογίας... 117 1.1.5. Εφαρμογή στρατηγικής Κάθετης Ολοκλήρωσης.. 118 1.1.6. Εφαρμογή στρατηγικής Εξωτερίκευσης Δραστηριοτήτων... 119 1.1.7. Επιλογή κατάλληλης Τοποθεσίας. 119 1.2. Στρατηγική Διαφοροποίησης. 121 1.3. Στρατηγική Εστίασης. 122 ΙV- ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΑΞΙΑΣ 123 ΜΕΡΟΣ Γ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 126 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 132 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 145 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΕΛΟΥΣ... 151 7

I- ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι σοβαρές συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, σε συνδυασμό με τις μακροχρόνιες εγγενείς αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας, πλήττουν βαρύτατα τη χώρα. Πρόκειται για τη δραματική μείωση του Α.Ε.Π., που προβλέπεται να φθάσει το 25%, τη σημαντική πτώση της κατανάλωσης υπολογιζόμενη στο 19% και τη συρρίκνωση της αγοραστικής δύναμης των πολιτών που ξεπερνά 21% (Ινστιτούτο Εργασίας, 2012, Υπουργείο Οικονομικών, 2012). Η οικονομική κρίση κατά τη χρονική περίοδο 2008-2012, ανάγκασε πάνω από 97.000 ελληνικές ΜΜΕ να διακόψουν τη λειτουργία τους, ενώ προβλέπεται ότι ακόμη 55.000 ΜΜΕ θα κάνουν παύση εργασιών το 2013 (European Commission, 2012, Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). Αυτό δηλώνει καθαρά τις ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες λειτουργίας της συντριπτικής πλειοψηφίας, ή του 82%, των ΜΜΕ που λειτουργούν ακόμη, οι οποίες οφείλονται αφενός λόγω των προβλημάτων που προκαλεί σ αυτές η οικονομική κρίση, όπως η κατακόρυφη μείωση του κύκλου εργασιών, η μεγάλη έλλειψη ρευστότητας και η αδυναμία χρηματοδότησης για την πραγματοποίηση επενδύσεων αφετέρου λόγω των σοβαρών βασικών αδυναμιών τους, όπως το υψηλό κόστος λειτουργίας, η χαμηλή παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα, και των προβλημάτων της δημόσιας διοίκησης. Ωστόσο, υπάρχουν και ελληνικές ΜΜΕ, οι οποίες όχι μόνο ανταπεξέρχονται με επιτυχία τις δυσκολίες και τα προβλήματα που έχει δημιουργήσει η οικονομική κρίση αλλά καταφέρνουν και υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, ακόμη και σημαντικές διεθνείς διακρίσεις. Μεταξύ αυτών το «Κτήμα Γεροβασιλείου», που κηρύχτηκε «Ευρωπαϊκό οινοποιείο της χρονιάς» 1, η «Mega Sprint Guard», που βρέθηκε μεταξύ των πέντε ταχύτατα αναπτυσσόμενων επιχειρήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2, η «Gaea», που 1 Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Αδελφοτήτων Γαστρονομίας και Οινολογίας (CEUCO), 2009. 2 EUROPE 500 και IESE Business School, 2013. 8

αναδείχθηκε κορυφαία επιχείρηση της Ευρώπης στην κατηγορία The Import/Export 3 και οι «POQA Superior Extra Virgin Olive Oil» και «Vidavo», οι οποίες διακρίθηκαν με το βραβείο καινοτομίας. 4, 5 Συνεπώς, ενδιαφέρει να διερευνηθεί κατά πόσο είναι εφικτό για τις ελληνικές ΜΜΕ, πρωτίστως, να εξασφαλίσουν κάτω από τις παρούσες συνθήκες τη βιωσιμότητά τους και ακολούθως να επιτύχουν ανάπτυξη. Προς το σκοπό αυτό, στην παρούσα εργασία επιχειρείται να εξεταστούν: α) τα προβλήματα και οι κίνδυνοι τους οποίους αυτές αντιμετωπίζουν, β) τα μέσα στήριξής τους και οι ευκαιρίες που τους προσφέρονται και γ) οι κατάλληλες εναλλακτικές στρατηγικές μέσω των οποίων θα αντιμετωπίσουν την παρούσα δεινή συγκυρία. Η ολοκλήρωση της δευτερογενούς μας έρευνας απέφερε χρήσιμα συμπεράσματα ως προς το κατά πόσο οι ελληνικές ΜΜΕ είναι σε θέση να ξεπεράσουν την οικονομική κρίση, ποιες είναι οι κατάλληλες στρατηγικές και υπό ποιες βασικές προϋποθέσεις η εφαρμογή τους θα φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. II- ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η παρούσα εργασία έχει ως κύριο σκοπό να απαντήσει στα εξής βασικά ερωτήματα: 1) Μπορούν οι ελληνικές ΜΜΕ να αντιμετωπίσουν τις δυσμενείς συνθήκες και τα προβλήματα που προκαλεί η οικονομική κρίση της χώρας και να επιβιώσουν; 2) Ποιες είναι οι κατάλληλες στρατηγικές που πρέπει να εφαρμόσουν προκειμένου να εξασφαλίσουν την βιωσιμότητά τους αλλά και να επιτύχουν ανάπτυξη και να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά τους; 3 European Business Awards, 2013. 4 Διεθνή έκθεση φαγητού «SIAL», Παρίσι 2012. 5 Πανευρωπαϊκό Βραβείο «European Seal of e-excellence», 2011 9

III- ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΟΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η ακολουθούμενη μεθοδολογία, βασιζόμενη σε εμπεριστατωμένη δευτερογενή έρευνα, προσεγγίζει τη διερεύνηση των εναλλακτικών στρατηγικών που είναι κατάλληλες να εφαρμοστούν από τις ΜΜΕ, σε σχέση με: - τα κύρια χαρακτηριστικά, τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, τις βασικές αδυναμίες των ΜΜΕ, και τις παθογένειες της δημόσιας διοίκησης, - τα συγκεκριμένα προβλήματα που αντιμετωπίζουν λόγω της οικονομικής κρίσης, - τις παρουσιαζόμενες ευκαιρίες και τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους, κατά την παρούσα φάση της ελληνικής οικονομίας, - τις βασικές αλλαγές οι οποίες απαιτούνται να πραγματοποιηθούν προκειμένου να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητά τους και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Η δομή με την οποία παρουσιάζεται η εργασία έχει ως εξής: Πρώτο Μέρος: Στο Πρώτο Μέρος περιλαμβάνονται: 1) η έννοια των ΜΜΕ, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους έναντι των μεγάλων επιχειρήσεων, οι βασικές τους αδυναμίες, και η συμβολή τους στην οικονομική ανάπτυξη, 2) η διερεύνηση των αρνητικών συνεπειών της οικονομικής κρίσης σε Διεθνές επίπεδο, στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελληνική οικονομία, 3) τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ λόγω της οικονομικής κρίσης, όπως είναι: α) η σημαντική μείωση του κύκλου εργασιών λόγω περιορισμού της ζήτησης, β) η μεγάλη έλλειψη ρευστότητας και κεφαλαίων κίνησης και γ) η στενότητα κεφαλαίων για την πραγματοποίηση επενδύσεων, 4) οι ευνοϊκές συνθήκες-ευκαιρίες, που προσφέρονται προς αξιοποίηση από τις ΜΜΕ, κατά την παρούσα φάση της ελληνικής οικονομίας, λόγω: α) της οικονομικής κρίσης στη χώρα, β) των μέτρων στήριξης που λαμβάνονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και γ) των συνεχών αλλαγών που συντελούνται στο διεθνές περιβάλλον. 10

Δεύτερο Μέρος: Στο Δεύτερο Μέρος περιλαμβάνονται: 1) οι βασικές προϋποθέσεις που οφείλουν να καλύψουν οι ελληνικές ΜΜΕ προκειμένου να αντιμετωπίσουν με επιτυχία την οικονομική κρίση, όπως είναι: α) η κατανόηση και προσαρμογή στις νέες συνθήκες όπως αυτές διαμορφώνονται λόγω της οικονομικής κρίσης, β) η ανάπτυξη εξωστρεφούς συμπεριφοράς, γ) η πραγματοποίηση αλλαγών, και δ) ο προσδιορισμός των εναλλακτικών στρατηγικών, και 2) οι κατάλληλες προς εφαρμογή αμυντικές και επιθετικές στρατηγικές μέσω των οποίων οι ΜΜΕ θα μπορέσουν αφενός να επιβιώσουν των προβλημάτων της οικονομικής κρίσης αφετέρου να επιτύχουν ανάπτυξη και ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά τους. Τρίτο Μέρος: Στο Τρίτο Μέρος παρουσιάζονται τα βασικά συμπεράσματα αναφορικά με τα κύρια ερωτήματα της παρούσας εργασίας, τόσο αναλυτικά, με βάση την προαναφερόμενη δομή και την ακολουθούμενη μεθοδολογία της εργασίας, όσο και συνοπτικά. 11

ΜΕΡΟΣ Α ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ:ΕΝΝΟΙΑ- ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ&ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ-ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ-ΣΥΜΒΟΛΗ I- ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο παρόν κεφάλαιο προσδιορίζεται η έννοια των Μικρό-Μεσαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ), εξετάζονται τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά τους έναντι των μεγάλων επιχειρήσεων, γίνεται αναφορά στις βασικές αδυναμίες της πλειοψηφίας των ελληνικών ΜΜΕ και προσδιορίζεται η συμβολή τους στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική ευημερία τόσο της χώρας μας όσο και άλλων χωρών. 12

ΙΙ- ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΜΜΕ Ο προσδιορισμός της έννοιας των ΜΜΕ θεωρείται πολύ σημαντικός προκειμένου να καθοριστούν συγκεκριμένα μέτρα και πολιτικές για την υποστήριξή τους τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Όπως υποστηρίζεται, μια συγκεκριμένη έννοια των ΜΜΕ δεν υπάρχει (Wong and Aspinwall, 2004). Συνήθως, η έννοια τους προσδιορίζεται με βάσει συγκεκριμένα κριτήρια τα οποία χρησιμοποιούνται και από διάφορες σχετικές νομοθεσίες. Τα κριτήρια αυτά χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες οι οποίες είναι (Κανελλόπουλος, 1987, Κυριαζόπουλος, 1988, Ξουρής, 1995, Σαϊτη, 2005): 1) Τα ποσοτικά κριτήρια, όπως: - η αξία του ενεργητικού, - το ύψος του ιδίου κεφαλαίου, - το ετήσιο ύψος του κύκλου εργασιών, - ο αριθμός των εργαζομένων. 2 ) Τα ποιοτικά κριτήρια, όπως: - ο τρόπος διοίκησης και λήψης αποφάσεων, - η συγκέντρωση των λειτουργιών, - το μερίδιο της αγοράς, - ο τρόπος χρηματοδότησης και η προέλευση του κεφαλαίου. Σύμφωνα με την κοινή αποδοχή, τα ποσοτικά κριτήρια είναι εκείνα που χρησιμοποιούνται περισσότερο για τον προσδιορισμό μιας επιχείρησης ως ΜΜΕ. Ειδικότερα, ο αριθμός των εργαζομένων είναι το πιο σημαντικό κριτήριο από αυτά διότι είναι ανεπηρέαστο από τον πληθωρισμό και αποτελεί ένα συγκρίσιμο και μετρίσιμο μέγεθος (Ζυγούρας, 2002, σ. 3). Ωστόσο, ο αριθμός των εργαζομένων, ως κριτήριο προσδιορισμού, διαφέρει από χώρα σε χώρα δημιουργώντας δυσκολίες στην εξαγωγή συμπερασμάτων σε σχετικές έρευνες. Για παράδειγμα, οι Ευρωπαϊκές ΜΜΕ έχουν μέσο αριθμό εργαζομένων 6 άτομα και είναι 13

μικρότερες σε σχέση με τις Ιαπωνικές ΜΜΕ που απασχολούν κατά μέσο όρο 10 άτομα και τις Αμερικάνικες ΜΜΕ που απασχολούν κατά μέσο όρο 19 άτομα (Παρατηρητήριο Ευρωπαϊκών ΜΜΕ, 2002). Βέβαια, διαφορές στον αριθμό των εργαζομένων στις ΜΜΕ υπάρχουν ακόμη και ανάμεσα στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (βλ. Παράρτημα Ι, Πίνακα 1). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, επιδιώκοντας να υπάρχει μια συνάφεια για τα κριτήρια προσδιορισμού των ΜΜΕ στην Ευρωπαϊκή Ένωση, προχώρησε με την Σύσταση 2003/361/ΕΚ, την οποία έθεσε σε ισχύει από την 1/1/2005, στην υιοθέτηση συγκεκριμένων κριτηρίων τα οποία είναι: α) ο αριθμός των απασχολουμένων και β) ο κύκλος εργασιών. Συγκεκριμένα, ορίζεται ότι: «Μικρό-Μεσαία Επιχείρηση είναι η επιχείρηση εκείνη που απασχολεί από 1 μέχρι 250 άτομα προσωπικό κατά ανώτατο όριο και έχει ετήσιο κύκλο εργασιών που δεν υπερβαίνει τα 50 εκατομμύρια ευρώ» (βλ. Παράρτημα Ι, Πίνακα 2). Η Ευρωπαϊκή Ένωση θέλοντας να εναρμονίσει τους διαφορετικούς ορισμούς που δίνουν τα κράτη-μέλη στις ΜΜΕ, προτείνει την υιοθέτηση του παραπάνω ορισμού (από τα κράτημέλη) προκειμένου να ισχύουν κοινά δεδομένα για τα κοινοτικά προγράμματα. Ωστόσο, δεν απαγορεύει τα κράτη να ορίζουν τους δικούς τους ορισμούς για τα εθνικά τους αναπτυξιακά προγράμματα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2006). Στην Ελλάδα ως ΜΜΕ θεωρούνται, συνήθως, οι επιχειρήσεις που απασχολούν μέχρι 100 άτομα προσωπικό (Πάσχος, 1996). Η Τράπεζα της Ελλάδος, προκειμένου να διαμορφώσει την χρηματοδοτική πολική (δάνεια, επιδοτήσεις κ.λπ.) σχετικά με τις ΜΜΕ, χαρακτηρίζει ως ΜΜΕ την επιχείρηση αυτή που απασχολεί μέχρι 150 άτομα προσωπικό και το ανώτατο ύψος του μέσου κύκλου εργασιών της τελευταίας τριετίας δεν υπερβαίνει τα 2.500.000 ευρώ. Τέλος, οι ΜΜΕ χωρίζονται μεταξύ τους σε κατηγορίες ανάλογα με το είδος των δραστηριοτήτων τους. Οι κατηγορίες αυτές, είναι: 14

- Επιχειρήσεις Λιανικών Πωλήσεων. - Επιχειρήσεις Χονδρικών Πωλήσεων. - Μεταποιητικές Επιχειρήσεις. - Επιχειρήσεις Παροχής Υπηρεσιών. III- ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΜΕ Οι ΜΜΕ, παρά το ότι γενικά πιστεύεται, διαθέτουν πλήθος πλεονεκτημάτων τα οποία μπορούν και οφείλουν να αξιοποιήσουν προκειμένου να ξεπεράσουν την οικονομική κρίση. Άλλωστε, μόνο έτσι μπορούν και να αντιμετωπίσουν τα μειονεκτήματα τα οποία συνδέονται με το μέγεθός τους, αλλά και να λειτουργούν με επιτυχία παράλληλα και σε συνεργασία με τις μεγάλες επιχειρήσεις. Μάλιστα, όπως υποστηρίζεται, τα πλεονεκτήματα των ΜΜΕ είναι τόσο σημαντικά που ακόμα και οι μεγάλες επιχειρήσεις επιδιώκουν να τα αξιοποιήσουν προβαίνοντας στο «down-sizing» (Μπασκόζος, 2000). i Τα κυριότερα πλεονεκτήματα τα οποία οι ΜΜΕ πρέπει να αξιοποιήσουν, είναι: - Η απλή και ευέλικτη οργανωτική τους δομή που επιτρέπει την ταχεία λήψη αποφάσεων και προσαρμογή στις ισχύουσες συνθήκες, καθώς και την άμεση εφαρμογή καινοτομιών και αξιοποίηση νέας τεχνολογίας. - Το χαμηλό σταθερό κόστος. - Η δυνατότητα αξιοποίησης διαφόρων χρηματοδοτικών προγραμμάτων που παρέχονται ειδικά για αυτές με σκοπό την ενίσχυση τους. - Η ευκολότερη ανάπτυξη συνεργασιών με άλλες επιχειρήσεις με σκοπό το αμοιβαίο όφελος, όπως για παράδειγμα η συμπλήρωση πόρων, η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, η απόκτηση νέων εμπειριών και γνώσεων, η επέκταση σε νέες αγορές, η κοινή παραγωγή για την πραγματοποίηση οικονομιών κλίμακας. - Η δυνατότητα ανάπτυξης στενών προσωπικών σχέσεων με τους πελάτες που επιτρέπει την άμεση προσαρμογή και ανταπόκριση στις ιδιαίτερες ανάγκες και απαιτήσεις τους, καθώς και την προσφορά ανώτερης εξυπηρέτησης. - Ο υψηλός βαθμός εξειδίκευσης που επιτρέπει την πληρέστερη κάλυψη των αναγκών συγκεκριμένων αγορών σε σχέση με τις μεγάλες επιχειρήσεις. 15

Στον αντίποδα των πλεονεκτημάτων, υπάρχουν τα μειονεκτήματα που δυσχεραίνουν τη λειτουργία και την ανάπτυξη των ΜΜΕ τα οποία πρέπει να αντιμετωπιστούν από τους υπευθύνους προκειμένου να ξεπεράσουν την οικονομική κρίση. Τα κυριότερα μειονεκτήματα των ΜΜΕ, είναι: - Αδυναμία επίτευξης οικονομιών κλίμακας με συνέπεια την αύξηση του κόστους. - Χαμηλή διαπραγματευτική δύναμη με αποτέλεσμα να προμηθεύονται μικρές και ακριβές ποσότητες πρώτων υλών. - Έλλειψη πόρων για την διεξαγωγή έρευνας και ανάπτυξης νέων προϊόντων. - Έλλειψη ειδικευμένου προσωπικού σε γνώσεις σχετικά με τη διοίκηση επιχειρήσεων, το στρατηγικό μάνατζμεντ και μάρκετινγκ, με αποτέλεσμα την αδυναμία εφαρμογής σύγχρονων μεθόδων διοίκησης και την απουσία μακροχρόνιου στρατηγικού σχεδιασμού και προγραμματισμού. - Περιορισμένη πρόσβαση σε τραπεζικό δανεισμό για χρηματοδότηση κυρίως λόγω της χαμηλής πιστοληπτικής τους ικανότητας και της μικρής κεφαλαιακής επάρκειας. - Έλλειψη διεθνούς εμπειρίας και αποχή από τη παγκόσμια αγορά. - Μικρό μερίδιο αγοράς και αδυναμία επηρεασμού των τιμών με συνέπεια την υψηλότερη τιμή πώλησης. IV- ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΜΕ Το υψηλό κόστος λειτουργίας, η χαμηλή παραγωγικότητα και η έλλειψη ανταγωνιστικότητας, αποτελούσαν ανέκαθεν βασικές αδυναμίες της πλειοψηφίας των ελληνικών ΜΜΕ. Κατά συνέπεια, τα σοβαρά προβλήματα που αυτές αντιμετωπίζουν σήμερα δεν πρέπει να αποδίδονται αποκλειστικά στην οικονομική κρίση. Γι αυτό, θεωρούμε ως βασική παράλειψη της παρούσας εργασίας την από μέρους μας προσέγγιση του θέματος χωρίς να επισημανθούν οι σημαντικές αδυναμίες που προϋπήρχαν της οικονομικής κρίσης, ως βασικός παράγων της σοβαρότητας των προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των ελληνικών ΜΜΕ. Δηλαδή, θεωρούμε ότι οι προαναφερόμενες βασικές αδυναμίες (όπως το υψηλό κόστος λειτουργίας, 16

η χαμηλή παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα), αποτελούν τη συνισταμένη εκείνη που καθιστά σοβαρότατα και ανυπέρβλητα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ελληνικές ΜΜΕ εξ αιτίας της οικονομικής κρίσης, με συνέπεια ένας μεγάλος αριθμός αυτών να αναγκάζεται ακόμη και να διακόψει τη λειτουργία του. Θεωρούμε ακόμη αναγκαίο να προσθέσουμε στα προαναφερόμενα και τις σοβαρές ευθύνες και παθογένειες του ευρύτερου δημόσιου τομέα, όπως η τεράστια γραφειοκρατία και το συνεπαγόμενο κόστος της, ii οι οποίες σε συνδυασμό με την μεγάλη έκτασης διαφθορά του ιδίου αλλά και της πλειοψηφίας των πολιτικών, συνευθύνονται για την ανάπτυξη των εν λόγω αδυναμιών των ελληνικών ΜΜΕ. 6 Πράγματι, είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι κατά τη διάρκεια τριών δεκαετιών, που προηγήθηκαν της οικονομικής κρίσης, οι αρμόδιες διοικητικές υπηρεσίες με την ευλογία των πολιτικών, αντί της απαιτούμενης εκπαίδευσης και σωστής καθοδήγησης των υπευθύνων των ΜΜΕ, επέτρεψαν την κατασπατάληση πολύτιμων κεφαλαίων που προοριζόταν για την πραγματοποίηση επενδύσεων, αλλά κατέληξαν είτε σε παχυλούς λογαριασμούς στο εξωτερικό είτε σε πολυτελείς βίλες, αυτοκίνητα και σκάφη αναψυχής! Η ισχύς των προαναφερόμενων αδυναμιών της πλειοψηφίας των ελληνικών ΜΜΕ επιβεβαιώνεται σαφώς με την επιτυχή λειτουργία της μειοψηφίας, που όχι μόνο καταφέρνει να αντιμετωπίσει τις δυσμενείς συνθήκες της οικονομικής κρίσης, αλλά και να σημειώνει εντυπωσιακά ποσοστά ανάπτυξης. Πρόκειται για τις ΜΜΕ εκείνες που δεν εξάρτησαν τη λειτουργία τους από τις κρατικές επιδοτήσεις και την κατασπατάληση αναξιοποίητων επενδυτικών κεφαλαίων. Αντίθετα, φρόντισαν να επενδύσουν στη γνώση, την εφαρμογή των αρχών της ορθής οργάνωσης και διοίκησης, όπως και στην προσαρμογή τους στις επιλογές, προτιμήσεις και απαιτήσεις του σύγχρονου καταναλωτή και των 6 Όπως προκύπτει από πρόσφατη έρευνα του Διεθνούς Οργανισμού Διαφάνειας (2012), η διαφθορά στην Ελλάδα υπολογίζεται στο υψηλότερο επίπεδο από το σύνολο των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (βλ. Παράρτημα IΙ, Πίνακα 1). 17

συνθηκών του παγκόσμιου ανταγωνισμού και των διεθνών κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων. Ακόμη, όντας εξωστρεφείς και προδραστικές, φρόντισαν αφενός να αξιοποιήσουν κάθε διαθέσιμο μέσο και παρουσιαζόμενη ευκαιρία, αφετέρου να έχουν την ετοιμότητα να προβλέπουν έγκαιρα τους ενδεχόμενους κινδύνους και απειλές. 7 Συνεπώς, οι ελληνικές ΜΜΕ, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση, χρειάζεται πρωτίστως και επειγόντως να επικεντρωθούν, με κάθε δυνατό τρόπο και διαθέσιμο μέσο, στον περιορισμό των προαναφερόμενων σοβαρών αδυναμιών. Η μεταξύ τους εποικοδομητική συνεργασία, όπως και αυτή με τα διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τα κέντρα έρευνας, ανάπτυξης και καινοτομίας, αποτελούν σημαντικούς τρόπους αντιμετώπισης των εν λόγω αδυναμιών και εξασφάλισης ενός καλύτερου μέλλοντος. V- ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΜΜΕ Οι ΜΜΕ, όντας η βασικότερη έκφραση της επιχειρηματικότητας παγκοσμίως, έχουν τεράστια σημασία στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική ευημερία (Lukács, 2005; Deakins and Freel, 2007). Η συμβολή τους είναι ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι, αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία στο σύνολο των επιχειρήσεων, τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες (Daskalakis and Psillaki, 2008), προσφέρουν απασχόληση σε εκατομμύρια εργαζόμενους και συμβάλλουν στη δημιουργία προστιθέμενης αξίας. Στην Ελλάδα οι ΜΜΕ αποτελούν το 99,9% του συνόλου των επιχειρήσεων που λειτουργούν στη χώρα, προσφέρουν εργασία στο 85,2% του εργατικού δυναμικού δηλαδή σε 1.998.453 εργαζόμενους και δημιουργούν 47 δις προστιθέμενη αξία δηλαδή το 70,2% της συνολικής προστιθέμενης αξίας (βλ. Παράρτημα ΙΙI, Πίνακα 1). 7 Βλέπε παραδείγματα επιτυχημένων ΜΜΕ (σ. 8, 35, 57, 96, 100, 102, 103, 107, 108). 18

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση των είκοσι επτά χώρων-μελών, δραστηριοποιούνται συνολικά 20.727.627 ΜΜΕ οι οποίες αποτελούν το 99,8% του συνόλου των επιχειρήσεων, προσφέρουν εργασία σε 87.477.311 εργαζόμενους ή στο 67,4% του συνολικού εργατικού δυναμικού και δημιουργούν το 58,1% της συνολικής προστιθέμενης αξίας (Ecorys, 2012) (βλ. Παράρτημα ΙΙI, Πίνακα 2). Η συμβολή των ΜΜΕ είναι εξίσου σημαντική και για τις πιο ανεπτυγμένες χώρες παγκοσμίως όπως είναι οι Η.Π.Α και η Ιαπωνία. Συγκεκριμένα, στις Η.Π.Α οι ΜΜΕ αποτελούν το 99% του συνόλου των επιχειρήσεων της χώρας και προσφέρουν εργασία περίπου στο 49% του εργατικού δυναμικού, και στην Ιαπωνία οι ΜΜΕ αποτελούν επίσης το 99% του συνόλου των επιχειρήσεων της χώρας και απασχολούν περίπου το 67% του εργατικού δυναμικού (Observatory of European SME s, 2003). Τα προαναφερόμενα στατιστικά στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι οι ΜΜΕ αποτελούν διεθνώς μια ισχυρή «δύναμη» ανατρέποντας την καθιερωμένη πεποίθηση ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις αποτελούν τους κύριους μοχλούς ανάπτυξης και το μέλλον της οικονομίας (Birch, 1979;1981; Kirchhoff and Greene, 1995, Πάσχος, 1996, Shane, 2011). Ακόμη, οι ΜΜΕ είναι πολύ σημαντικές για κάθε χώρα και για τους εξής βασικούς λόγους (Κανελλόπουλος, 1987, Murphy 1999; Soontiens, 2002, Καρασαββίδου, 2006, Şenturk et.al., 2008, Ζαϊρης και Σταμάτης, 2009): - Συμβάλλουν στην βιώσιμη περιφερειακή ανάπτυξη. - Αποτελούν παράγοντα προώθησης της καινοτομίας και των νέων τεχνολογιών. - Συμβάλλουν στην ανάπτυξη εγχώριων προϊόντων. - Αυξάνουν την ανταγωνιστικότητα της εθνικής οικονομίας. - Ανταποκρίνονται στις ανάγκες των μικρών και εξειδικευμένων αγορών. - Αποτελούν διέξοδο του ατόμου στην αυτό-απασχόληση. - Συμβάλλουν καθοριστικά στην μείωση της ανεργίας. - Εξασφαλίζουν στις μεγάλες επιχειρήσεις πολλές από τις υπηρεσίες, τις προμήθειες και τις πρώτες ύλες που χρειάζονται. 19

Γίνεται κατανοητό ότι η επιβίωση και η λειτουργία των ΜΜΕ είναι πολύ σημαντική. Όλα τα κράτη, ανεξαιρέτως, οφείλουν να καταβάλουν το μάξιμουμ των προσπαθειών τους με σκοπό την υποστήριξη των ΜΜΕ κάτω από οιεσδήποτε συνθήκες. Ιδιαίτερα υπό συνθήκες οικονομικής κρίσης, η οφειλόμενη υποστήριξή τους κρίνεται ως κεφαλαιώδους σημασίας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΜΜΕ: ΑΠΕΙΛΕΣ ΚΑΙ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ Ο.Κ. Ι- ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο παρόν κεφάλαιο εξετάζονται οι αρνητικές και οι θετικές συνέπειες της παρούσας οικονομικής κρίσης. Συγκεκριμένα, εξετάζονται: α) οι συνέπειες που προκαλεί η διεθνής οικονομική κρίση στην Παγκόσμια, Ευρωπαϊκή και Ελληνική οικονομία, β) τα προβλήματα που απειλούν την επιβίωση των ελληνικών ΜΜΕ και γ) οι ευνοϊκές συνθήκες-ευκαιρίες που δημιουργούνται για τις ΜΜΕ από: i) την οικονομική κρίση στη χώρα, ii) τα μέτρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και iii) τις αλλαγές του περιβάλλοντος. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται συνοπτικά τα ανωτέρω θέματα. 20

ΙΙ- ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 1. Συνέπειες της Οικονομικής Κρίσης Διεθνώς Η παγκόσμια οικονομική κρίση έχει διαμορφώσει ένα ασταθές και αβέβαιο περιβάλλον με αποτέλεσμα την επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης. Οι επιχειρήσεις σε διεθνές επίπεδο απειλούνται καθημερινώς, ενώ ακόμα και κολοσσιαίες επιχειρήσεις, όπως για παράδειγμα οι ηγέτες του κλάδου της αυτοκινητοβιομηχανίας, των αερομεταφορών, των κατασκευών κ.λπ., αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα (Ewing, 2010). Οι δυσμενείς συνέπειες της οικονομικής κρίσης στο διεθνές περιβάλλον, επιβεβαιώνονται από τα εξής δεδομένα: 1) Ρυθμός Ανάπτυξης του Παγκόσμιου Α.Ε.Π. Κύρια συνέπεια της διεθνούς οικονομικής κρίσης ήταν η μείωση του ρυθμού ανάπτυξης του παγκόσμιου Α.Ε.Π. Συγκεκριμένα, ο ρυθμός ανάπτυξης του Α.Ε.Π. το 2011 σημείωσε πτώση και διαμορφώθηκε στο 3,8% από 5,1% το 2010, ενώ το 2012 σημείωσε περαιτέρω μείωση και διαμορφώθηκε στο 3,3%. Ωστόσο, για το 2013 ο ρυθμός ανάπτυξης του Α.Ε.Π. προβλέπεται να σημειώσει μικρή αύξηση και να διαμορφωθεί στο 3,6% (Iinternational Monetary Fund, 2012). 2) Όγκος Παγκόσμιου Εμπορίου (αγαθά και υπηρεσίες). Ακόμα μια αρνητική συνέπεια της διεθνούς οικονομικής κρίσης, είναι η επίπτωσή της στον όγκο του παγκόσμιου εμπορίου. Συγκεκριμένα, ο όγκος του παγκόσμιου εμπορίου σημείωσε σημαντική πτώση και διαμορφώθηκε στο 5,8% το 2011 από 12,6% το 2010, ενώ το 2012 σημείωσε περαιτέρω μείωση και διαμορφώθηκε στο 3,2%. Για το 2013, προβλέπεται αύξηση του όγκου του παγκόσμιου εμπορίου στο 4,5% (Iinternational Monetary Fund, 2012). 3) Παγκόσμιο Ποσοστό Ανεργίας. Η διεθνής οικονομική κρίση επηρέασε σε σημαντικό βαθμό το ποσοστό της παγκόσμιας ανεργίας. Σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς 21

Οργανισμού Εργασίας (I.L.O., 2013), το 2007 το παγκόσμιο ποσοστό ανεργίας ήταν στο 5,4% ενώ το 2008, όπου και ξεκίνησε η οικονομική κρίση, το ποσοστό αυξήθηκε στο 5,58%. Το 2009, έφθασε το 6,0% ενώ το 2010 και 2011 το ποσοστό ανεργίας μειώθηκε και διαμορφώθηκε στο 5,9% και 5,8% αντίστοιχα. Ωστόσο, η επιδείνωση της οικονομική κρίσης ανέβασε ξανά το επίπεδο της ανεργίας στο 6,0% το 2012 με τον αριθμό των ανέργων σε παγκόσμιο επίπεδο να αγγίζει τα 198 εκατομμύρια. Ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας, προβλέπει για το 2013 αύξηση του ποσοστού ανεργίας στο 6,15% με τον αριθμό των ανέργων να ξεπερνά τα 200 εκατομμύρια. 2. Συνέπειες της Οικονομικής Κρίσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 χωρών-μελών, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης είναι εξίσου σοβαρές. Συγκεκριμένα (European Commission:European Economic Forecast, 2012): 1) Ρυθμός Ανάπτυξης του Α.Ε.Π. Ο ρυθμός ανάπτυξης του Α.Ε.Π. της Ευρωπαϊκής Ένωσης από την έναρξη της οικονομικής κρίσης και έπειτα σημειώνει συνεχή μείωση φτάνοντας μάλιστα και σε αρνητικό επίπεδο. Συγκεκριμένα, ο ρυθμός ανάπτυξης της ευρωπαϊκής οικονομίας από 0,3% το 2008, το 2009 σημείωσε σημαντική πτώση και διαμορφώθηκε στο -4,3%. Το 2010, αν και σημείωσε άνοδο στο 2,1%, το 2011 μειώθηκε και διαμορφώθηκε στο 1,5%. Ο ρυθμός ανάπτυξης του Α.Ε.Π. το 2012 έκλεισε με αρνητικό πρόσημο στο - 0,3%. Για το 2013 προβλέπεται μικρή αύξηση για το Α.Ε.Π. και αναμένεται να διαμορφωθεί στο 0,4%. 2) Ρυθμός Ανάπτυξης της Ιδιωτικής Κατανάλωσης. Ο ρυθμός ανάπτυξης της ιδιωτικής κατανάλωσης στην Ε.Ε.-27, επηρεάστηκε άμεσα από την οικονομική κρίση λόγω των αυστηρών μέτρων λιτότητας που επιβλήθηκαν σε πολλά κράτη-μέλη με σκοπό την δημοσιονομική τους προσαρμογή. Συγκεκριμένα, ο ρυθμός ανάπτυξης της ιδιωτικής 22

κατανάλωσης το 2008 διαμορφώθηκε στο 0,3% ενώ το 2009 σημείωσε πτώση και διαμορφώθηκε στο -1,5%. Το 2010 η ιδιωτική κατανάλωση αυξήθηκε στο 1,1% ενώ το 2011 και 2012 μειώθηκε στο 0,1% και -0,6% αντίστοιχα. Για το 2013, προβλέπεται ότι δεν θα σημειώσει μεταβολή και θα παραμείνει σταθερός. 3) Ποσοστό Ανεργίας. Το ποσοστό της ανεργίας στην Ε.Ε.-27 σημειώνει συνεχή αύξηση από το 2009 λόγω των δυσμενών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης. Συγκεκριμένα, το ποσοστό ανεργίας από 9,0% το 2009, διαμορφώθηκε στο 9,7% το 2010 και 2011. Όσον αφορά το 2012, το ποσοστό ανεργίας ανήλθε σε 10,5% με αποτέλεσμα ο αριθμός των ανέργων να προσεγγίσει τα 25 εκατομμύρια. Για το 2013, προβλέπεται περαιτέρω αύξηση του ποσοστού ανεργίας περίπου στο 11% και ο αριθμός των ανέργων αναμένεται να φθάσει τα 26,3 εκατομμύρια. 3. Συνέπειες της Οικονομικής Κρίσης στην Ελληνική Οικονομία 3.1. Βασικά Μακροοικονομικά Μεγέθη Οι αρνητικές συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, όπως ήταν αναμενόμενο, επηρεάζουν δυσμενώς ακόμα και σήμερα την ελληνική οικονομία. Μάλιστα, ο βαθμός επιδείνωσης της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα είναι κατά πολύ μεγαλύτερος σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης κυρίως λόγω των εγγενών αδυναμιών της, όπως είναι υπέρογκο δημόσιο χρέος της. Η δεινή θέση στην οποία βρίσκεται σήμερα η οικονομία της χώρας, περιγράφεται με τη διαμόρφωση των βασικών μακροοικονομικών μεγεθών όπως αυτά παρουσιάζονται στη συνέχεια. 1) Ρυθμός Ανάπτυξης Α.Ε.Π. Ο ρυθμός ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας εξακολουθεί να βρίσκεται σε αρνητικό επίπεδο για πέμπτη συνεχή χρονιά. Από το 2009 το Α.Ε.Π. της 23

χώρας βαίνει συνεχώς μειούμενο. Συγκεκριμένα (Ινστιτούτο Εργασίας, 2012, Υπουργείο Οικονομικών, 2012): - το 2009 το Α.Ε.Π. διαμορφώθηκε στο -3,3%, - το 2010 το Α.Ε.Π. διαμορφώθηκε στο -3,5%, - το 2011 το Α.Ε.Π. διαμορφώθηκε στο -7,1%, - το 2012 το Α.Ε.Π. διαμορφώθηκε στο -6,5%. Όσον αφορά το 2013, ο ρυθμός ανάπτυξης του Α.Ε.Π. προβλέπεται να παραμείνει αρνητικός και να διαμορφωθεί στο -4,5% λόγω της συνέχισης της δημοσιονομικής προσαρμογής της χώρας. 2) Δημόσιο Χρέος. Το Δημόσιο Χρέος της χώρας αποτελεί ακόμα ένα βασικό μέγεθος που απεικονίζει τη δυσμενή κατάσταση που βρίσκεται υπό τις παρούσες συνθήκες η ελληνική οικονομία. Συγκεκριμένα, το Δημόσιο Χρέος της Ελλάδος αποτελεί διαχρονικά, το υψηλότερο των χωρών της Ευρωζώνης (βλ. Παράρτημα IV, Διάγραμμα 1). Από το 2009, το δημόσιο χρέος της χώρας αυξάνεται συνεχώς και διαμορφώνεται ως εξής (Υπουργείο Οικονομικών, 2012) : - 129,7% του Α.Ε.Π. το 2009 που αντιστοιχεί σε 299,7 δις ευρώ, - 148,3% του Α.Ε.Π. το 2010 που αντιστοιχεί σε 329,5 δις ευρώ, - 170,6% του Α.Ε.Π. το 2011 που αντιστοιχεί σε 355,6 δις ευρώ, - 175,6 %του Α.Ε.Π. το 2012 που αντιστοιχεί σε 340,6 δις ευρώ. Για το 2013, προβλέπεται ότι το Δημόσιο Χρέος της Ελλάδος θα διαμορφωθεί στο 189,1% του Α.Ε.Π. δηλαδή στα 346,2 δις ευρώ. 3) Ποσοστό Ανεργίας. Η ανεργία στη Ελλάδα αυξάνεται συνεχώς λόγω των δυσμενών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στη λειτουργία και επιβίωση των επιχειρήσεων της χώρας και ιδιαίτερα των ΜΜΕ. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ (2012), το ποσοστό ανεργίας το τέταρτο τρίμηνο του 2012 ανήλθε σε 26,0% από 20,7% το αντίστοιχο τρίμηνο του 2011, με τον αριθμό των ανέργων να ανέρχεται σε 1.295.535 24

άτομα. Για το 2013, το ποσοστό ανεργίας προβλέπεται να προσεγγίσει το 29% (Ινστιτούτο Εργασίας, 2012). 4) Ιδιωτική Κατανάλωση. Προκειμένου η χώρα να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της για τη λήψη μέτρων δημοσιονομικής προσαρμογής, λαμβάνονται αυστηρότατα μέτρα όπως είναι οι μειώσεις μισθών και των συντάξεων και η αύξηση της φορολογίας. 8 Τα μέτρα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης η οποία σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία του Ινστιτούτου Εργασίας (2012) την περίοδο 2009-2012 μειώθηκε συνολικά περίπου κατά 19%. Μάλιστα, για το 2013 προβλέπεται ότι η ιδιωτική κατανάλωση θα παραμείνει σε αρνητικό επίπεδο και θα διαμορφωθεί στο -7,0% (Υπουργείο Οικονομικών, 2012). Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ., τρία ακόμα βασικά μεγέθη της ελληνικής οικονομίας που επηρεάστηκαν από την οικονομική κρίση αποτελούν: α) ο Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής, β) ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών στο Λιανικό Εμπόριο και γ) ο Όγκος της Οικοδομικής Δραστηριότητας. Ειδικότερα, ο Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής κατά το χρονικό διάστημα από Μάρτιο 2012 έως Μάρτιο 2013, μειώθηκε κατά 0,7%, ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών στο Λιανικό Εμπόριο κατά το χρονικό διάστημα από Φεβρουάριο 2012 έως Φεβρουάριο 2013, μειώθηκε κατά 14% και ο Όγκος της οικοδομικής δραστηριότητας μειώθηκε κατά 47% κατά το ίδιο χρονικό διάστημα. Όλα τα προαναφερόμενα στατιστικά στοιχεία αναμφίβολα καταδεικνύουν τη δεινή κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα η ελληνική οικονομία με τις προβλέψεις για την προοπτική ανάκαμψής της να είναι ακόμη δυσοίωνες. 8 Η περικοπή μισθών και συντάξεων έχει επιφέρει σημαντική μείωση στο συνολικό εισόδημα των ελληνικών νοικοκυριών που υπολογίζεται στο 38% (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2012). 25

3.2. Αλλαγή Καταναλωτικής Συμπεριφοράς και Περιορισμός Δαπανών Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη ζωή των Ελλήνων πολιτών έχουν επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό την καταναλωτική τους συμπεριφορά. Πράγματι, η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση έχει διαμορφώσει μια εντελώς διαφορετική νοοτροπία στους Έλληνες καταναλωτές σχετικά με την κατανάλωση, με πολύ περισσότερο ορθολογισμό στο κατά πόσο θα κάνουν μια αγορά ή όχι, και εφόσον αποφασίσουν ότι θα την κάνουν, δίνουν πολύ περισσότερη προσοχή στην τιμή του προϊόντος ή της υπηρεσίας, ενώ παράλληλα αναζητούν την καλύτερη δυνατή προσφορά (Κούρτογλου, 2011). Ειδικότερα (Βoston Consulting Group, 2011): - Το 79% των καταναλωτών έχει αναβάλει έξοδα που «μπορούν να περιμένουν». - Το 73% των καταναλωτών αγοράζει πλέον μόνο τα απολύτως απαραίτητα προϊόντα/υπηρεσίες. - Το 71% των καταναλωτών αναζητά προϊόντα/υπηρεσίες που είναι σε προσφορά. - Το 64% των καταναλωτών, αναζητά προϊόντα/υπηρεσίες σε χαμηλότερες τιμές. - Το 69% των καταναλωτών, προτιμάει να κάνει τις αγορές του σε εκπτωτικά καταστήματα. Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης, εκτός του ότι έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την καταναλωτική συμπεριφορά των Ελλήνων πολιτών, έχουν προκαλέσει και σημαντική μείωση στις δαπάνες τους. Πράγματι, τα ελληνικά νοικοκυριά περιόρισαν τη μέση μηνιαία καταναλωτική τους δαπάνη από 2.312 ευρώ το 2008 σε 1.824 το 2011, δηλαδή μειωμένη κατά 488 ευρώ μηνιαίως (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2013). Με άλλα λόγια, από το 2008 υπάρχει μια συνολική μείωση των καταναλωτικών δαπανών της τάξεως του 21,1%. Μάλιστα, υπολογίζεται ότι, η μείωση των καταναλωτικών δαπανών από το 2008 έως το 2011 φθάνει τα 20 δις ευρώ. Όπως προβλέπεται, η μηνιαία δαπάνη των ελληνικών νοικοκυριών θα συνεχίζει να μειώνεται και αναμένεται να διαμορφωθεί περίπου στα 1.500 ευρώ. 26

Όσον αφορά τα είδη των προϊόντων και υπηρεσιών στα οποία οι Έλληνες καταναλωτές έχουν μειώσει τις δαπάνες τους, αυτά αφορούν την ψυχαγωγία, την ένδυση και υπόδηση, τα ταξίδια αναψυχής κ.λπ. Εκτός όμως από την «προφανή» περικοπή δαπανών για διασκέδαση κ.λπ., οι καταναλωτές έχουν περιορίσει την δαπάνη και για προϊόντα που μπορούν να χαρακτηριστούν πρώτης ανάγκης, όπως είναι τα τρόφιμα (βλ. Παράρτημα IV, Διάγραμμα 2). Τα παραπάνω, καταδεικνύουν την δύσκολη οικονομική κατάσταση που αντιμετωπίζουν σήμερα οι Έλληνες καταναλωτές. Τα πολλαπλά μέτρα λιτότητας, έχουν ως αποτέλεσμα την αλλαγή στην καταναλωτική συμπεριφορά των καταναλωτών και τον σημαντικό περιορισμό των δαπανών τους με άμεσες αρνητικές συνέπειες για τις ΜΜΕ. 3.3. Αρνητικό Ψυχολογικό Κλίμα Η οικονομική κρίση έχει δημιουργήσει ένα κλίμα απαισιοδοξίας τόσο στους πολίτες όσο και στις επιχειρήσεις της χώρας. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων πολιτών, ή κατά το 74%, έχει επηρεαστεί σε σημαντικά μεγάλο βαθμό από την οικονομική κρίση, ενώ το 86% δηλώνει ότι είναι πολύ «ανήσυχο» για το μέλλον (Βoston Consulting Group, 2011; 2012). Μάλιστα, ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης στους Έλληνες πολίτες είναι κατά πολύ μεγαλύτερος σε σύγκριση με άλλες χώρες (βλ. Παράρτημα V, Διάγραμμα 1). Επιπλέον, σύμφωνα με έρευνα του Οικονομικού Επιμελητήριου Ελλάδος (2011), σχετικά με τον Δείκτη Εμπιστοσύνης Καταναλωτή, iii η απαισιοδοξία που επικρατεί στους Έλληνες πολίτες αποδίδεται κυρίως: α) στη σημαντική μείωση της πραγματικής αγοραστικής τους δύναμης και β) στη πεποίθηση ότι οι θυσίες τους δεν «πιάνουν τόπο», κυρίως λόγω των αδυναμιών της κυβέρνησης στον τρόπο αντιμετώπισης της οικονομικής κρίσης. Μάλιστα, σύμφωνα με την προαναφερόμενη έρευνα, το κλίμα της γενικής απαισιοδοξίας που κυριαρχεί οδηγεί τους πολίτες σε αρνητικές προβλέψεις σχετικά με: 27

- την αύξηση του κόστους ζωής, - την επιδείνωση της προσωπικής τους οικονομικής κατάστασης και - τη χειροτέρευση της προσδοκώμενης οικονομικής κατάστασης της χώρας. Ακόμα, το αρνητικό ψυχολογικό κλίμα που επικρατεί στους πολίτες, αποδεικνύεται και από την δραματική αύξηση που παρουσιάζουν τα περιστατικά αυτοκτονιών στην χώρας μας από την αρχή της οικονομικής κρίσης. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, οι τελεσθείσες αυτοκτονίες κατά την χρονική περίοδο από 1/1/2009 έως 28/8/2012 ανήλθαν σε 3.124 πανελλαδικά. Σε ανάλογα αποτελέσματα καταλήγουν και σχετικές έρευνες για το κλίμα απαισιοδοξίας και αβεβαιότητας που κυριαρχεί στις ελληνικές επιχειρήσεις τόσο στις ΜΜΕ όσο και στις μεγάλες. Ειδικότερα, όσον αφορά το κλίμα απαισιοδοξίας που επικρατεί στις ΜΜΕ, αυτό αποτυπώνεται στα εξής στοιχεία: - Το 62% των ΜΜΕ θεωρεί ότι η ελληνική οικονομία δεν θα μπορέσει να γίνει ανταγωνιστικότερη σε διεθνές επίπεδο (Focus Bari, 2009). - Το 86,5% των ΜΜΕ θεωρεί ότι η επιχειρηματική δραστηριότητα δεν ευνοείται στην Ελλάδα (G.P.O., 2013). - Το 69,4% των ΜΜΕ είναι απαισιόδοξο για το μέλλον τους (G.P.O., 2013). - Το 80,8% των ΜΜΕ είναι απαισιόδοξο για το μέλλον της ελληνικής οικονομίας (G.P.O., 2013). - Το 92,4% των ΜΜΕ δεν είναι ικανοποιημένο από την οικονομική πολιτική που ακολουθείται στην Ελλάδα (G.P.O., 2013). - Το 62,9% των ΜΜΕ αναμένει περαιτέρω επιδείνωση της οικονομικής τους κατάστασης (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). - Το 44,9 των ΜΜΕ θεωρεί ότι η χώρα δεν έχει αποφύγει τον κίνδυνο της χρεοκοπίας (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). Όσον αφορά το κλίμα απαισιοδοξίας που επικρατεί στις μεγάλες επιχειρήσεις στην Ελλάδα, αυτό αποτυπώνεται στα εξής δεδομένα (Price Water House Coopers, 2012): - Το 50% των μεγάλων επιχειρήσεων έχει έλλειψη εμπιστοσύνης στο κράτος. 28

- Το 96% των μεγάλων επιχειρήσεων θεωρεί αβέβαιη και ασταθή την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. - Το 91% των μεγάλων επιχειρήσεων θεωρεί ανίκανο το κράτος να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το δημοσιονομικό έλλειμμα και το δημόσιο χρέος της χώρας. - Το 89% των μεγάλων επιχειρήσεων αντιμετωπίζει δυσκολία εξεύρεσης απαιτούμενων κεφαλαίων. - Το 87% των μεγάλων επιχειρήσεων έχουν έντονη ανησυχία για την αστάθεια στις κεφαλαιαγορές. - Το 71% των μεγάλων επιχειρήσεων έχει έντονη ανησυχία για ενδεχόμενες κοινωνικές αναταραχές. Επιπλέον, σύμφωνα με έρευνα του E.U.W.I.F.O. Business Monitor (2012), το ψυχολογικό κλίμα που κυριαρχεί στο επιχειρηματικό κόσμο τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα, εξακολουθεί να επηρεάζεται αρνητικά εκτός ορισμένων περιπτώσεων χωρών όπως είναι η Νορβηγία και η Ινδία (βλ. Παράρτημα V, Διάγραμμα 2). Ιδιαίτερα στην Ελλάδα, αν και το επιχειρηματικό κλίμα ελάχιστα αρχίζει να βελτιώνεται, εξακολουθεί να παραμείνει αρνητικό. Συγκεκριμένα, το επιχειρηματικό κλίμα στην Ελλάδα διαμορφώθηκε ως εξής: -0,30% το τρίτο τρίμηνο του 2011, -0,25% το τέταρτο τρίμηνο του 2011, -0,35% το πρώτο τρίμηνο του 2012, -0,19% το δεύτερο τρίμηνο του 2012, -0,21% το τρίτο τρίμηνο του 2012. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η αρνητική ψυχολογία που κυριαρχεί στους καταναλωτές και στις επιχειρήσεις λόγω της οικονομικής κρίσης της χώρας, οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο σχετικά με το ψυχολογικό κλίμα και τις προοπτικές ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας. 29

4. Προβλήματα της Οικονομικής Κρίση: Απειλή για τις Ελληνικές ΜΜΕ Οι αρνητικές συνέπειες που προκαλεί η οικονομική κρίση στην ελληνική οικονομία, έχουν ως αποτέλεσμα οι ΜΜΕ να λειτουργούν μέσα σε ένα άκρος δυσμενές περιβάλλον με τη συντριπτική τους πλειοψηφία, ή κατά το 89%, να προσπαθεί αποκλειστικά να επιβιώσει (Εθνική Τράπεζα, 2012). Τα καυτά προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ λόγω της οικονομικής κρίσης, που σε συνδυασμό με τις βασικές αδυναμίες τους, 9 απειλούν όχι μόνο την ανάπτυξη αλλά και αυτή την επιβίωσή τους, είναι: α) η πτώση του κύκλου εργασιών λόγω της συρρυκνούμενης ζήτησης, β) οι δυσκολίες που προκαλεί η μεγάλη έλλειψη ρευστότητας και κεφαλαίων κίνησης και γ) η αδυναμία εξεύρεσης κεφαλαίων και οι δυσμενείς συνθήκες δανεισμού για την πραγματοποίηση επενδύσεων (Εθνική Τράπεζα, 2012). Στη συνέχεια, παρουσιάζονται συνοπτικά τα προαναφερόμενα προβλήματα. 4.1. Πτώση του Κύκλου Εργασιών Η σημαντική μείωση των εισοδημάτων των Ελλήνων πολιτών και η συνεπακόλουθη συρρίκνωση της κατανάλωσης, έχει ως αποτέλεσμα η συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ, ή κατά το 81,1%, να παρουσιάζει επιδείνωση στον κύκλο εργασιών της (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ελληνικού Εμπορίου (2013), ο μέσος όρος (μ.ο.) του κύκλου εργασιών των ΜΜΕ στο χονδρικό και λιανικό εμπόριο από το 2009 βρίσκεται σε συνεχή μείωση. Συγκεκριμένα: - το 2009 ο μ.ο. του κύκλου εργασιών ανήλθε σε 425.294,38, - το 2010 ο μ.ο. του κύκλου εργασιών ανήλθε σε 392.914,05, - το 2011 ο μ.ο. του κύκλου εργασιών ανήλθε σε 309.887,45, - το 2012 ο μ.ο. του κύκλου εργασιών ανήλθε σε 318.046,88, - το 2013 ο μ.ο. του κύκλου εργασιών εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί στις 267.839. 9 Βλέπε Μέρος Α κεφ. πρώτο σ. 16. 30

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω στοιχεία, το συνολικό ποσοστό μείωσης του κύκλου εργασιών από το 2009 είναι της τάξεως του 37%. Μάλιστα, σύμφωνα με την εν λόγω έρευνα, η κατάσταση είναι κρισιμότερη για τις ΜΜΕ του λιανικού εμπορίου αφού εκτιμάται ότι ο μ.ο. του κύκλου εργασιών για το 2013 θα διαμορφωθεί περίπου στις 120.000 ευρώ με τη συνολική μείωσή του να φθάνει στο 54,6% από το 2009. Γίνεται σαφές ότι, η συρρίκνωση του κύκλου εργασιών δημιουργεί σοβαρά προβλήματα επιβίωσης των ΜΜΕ. Η δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας θα επιδεινώσει περαιτέρω το επίπεδο του κύκλου εργασιών, όπως προβλέπει και το 63% των ΜΜΕ (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). 4.2. Έλλειψη Ρευστότητας Η σημαντική μείωση του κύκλου εργασιών έχει ως άμεση συνέπεια την έλλειψη ρευστότητας και κεφαλαίων κίνησης. Σύμφωνα με έρευνα της Εθνικής Τράπεζας (2012), το 73% των ελληνικών ΜΜΕ παρουσιάζει έντονο πρόβλημα ρευστότητα αποτελώντας βασικό ανασταλτικό παράγοντα τόσο για την επιβίωση όσο και για ανάπτυξή τους. Η μεγάλη έλλειψη ρευστότητας που αντιμετωπίζουν οι ΜΜΕ, εκτός από την μείωση του κύκλου εργασιών τους, είναι αποτέλεσμα και των εξής παραγόντων: - Της ραγδαίας αύξησης των ακάλυπτων επιταγών και απλήρωτων συναλλαγματικών. - Της απροθυμίας των ελληνικών τραπεζών να παρέχουν ρευστότητα στις ΜΜΕ. - Της αδυναμίας των πελατών να αποπληρώσουν άμεσα τις οφειλές τους. Ως συνέπεια της έλλειψης ρευστότητας και κεφαλαίων κίνησης ήταν το 80,9% των υπευθύνων ΜΜΕ να αναγκαστεί χρησιμοποιήσει χρήματα από προσωπικές του καταθέσεις προκειμένου να καλύψει τρέχουσες ανάγκες, ενώ ποσοστό της τάξεως του 21,5% αναγκάστηκε να ρευστοποιήσει και προσωπική του περιουσία (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). 31

Ακόμη, η έλλειψη ρευστότητας έχει άμεση επίπτωση στην έγκαιρη ανταπόκριση των ΜΜΕ στις οικονομικές τους υποχρεώσεις, όπως είναι η πληρωμή μισθών, προμηθευτών, δόσεων δανείων κ.λπ. Συγκεκριμένα (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013): - το 43% έχει αδυναμία καταβολής των ασφαλιστικών εισφορών στον Ο.Α.Ε.Ε., - το 52,4% αντιμετωπίζει προβλήματα στην έγκαιρη καταβολή μισθών, - το 33% έχει δυσκολία αποπληρωμής των προμηθευτών, - το 35,8% έχει αδυναμία πληρωμής των λογαριασμών των Δ.Ε.Κ.Ο., - το 31,6% δεν μπορεί να πληρώσει έγκαιρα το ενοίκιο, - το 33,4% δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στις δανειακές του υποχρεώσεις, - το 31,9% αδυνατεί να πληρώσει τις οφειλές του στην εφορία, - το 17,3% δυσκολεύεται να καταβάλει τις ασφαλιστικές εισφορές στο ΙΚΑ. Η έλλειψη ρευστότητας, θα εξακολουθήσει να είναι ένα από τα σημαντικότερα πρόβλημα για τη συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ με το 66,5% αυτών να εκτιμά ότι το επίπεδο ρευστότητα τους θα σημειώσει περαιτέρω επιδείνωση (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). 4.3 Δυσχέρειες Χρηματοδότησης Η αβεβαιότητα που προκαλεί η οικονομική κρίση επιδείνωσε ακόμη περισσότερο την πρόσβαση των ελληνικών ΜΜΕ στα αναγκαία για την επιβίωση και ανάπτυξή τους κεφάλαια (Λεμονάκης και Ζοπουνίδης, 2011). Πράγματι, το 60% των ελληνικών ΜΜΕ αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα τραπεζικής χρηματοδότησης (Εθνική Τράπεζα, 2012). Ο εθνικός τραπεζικός τομέας από την πλευρά του έχει περιορίσει σε μεγάλο βαθμό την χρηματοδότηση προς τις ΜΜΕ. Αυτό συμβαίνει αφενός λόγω της υποβάθμισης της πιστοληπτικής ικανότητας και της αύξησης της ασυνέπειας των ΜΜΕ στις δανειακές τους υποχρεώσεις αφετέρου των άμεσων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι τράπεζες λόγω της οικονομικής κρίσης (Λεμονάκης και Ζοπουνίδης, 2011, Φαφαλιού, 2011). 10 Πράγματι, 10 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας της ICAP Group (2012), η πιστοληπτική ικανότητα του 73% των ΜΜΕ (σε σύνολο 22.376 Ε.Ε. & Ε.Π.Ε) έχει υποβαθμιστεί σημαντικά (Καθημερινή, 2/12/2012). 32

το ποσοστό παροχής δανείων προς τις επιχειρήσεις, παρουσιάζει σταδιακή μείωση από 2008 και διαμορφώνεται ως εξής (Τράπεζα της Ελλάδος, 2012): 18,9% το 2008, 5,2% το 2009, 1,1% το 2010, -2,0% το 2011. Μάλιστα, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος, η συνολική μείωση των επιχειρηματικών δανείων από τα τραπεζικά ιδρύματα προς τις ΜΜΕ αγγίζει τα 18 δις ευρώ (Πεφάνης, 2012). Ακόμη, η μείωση της χρηματοδότησης προς τις ΜΜΕ από τα τραπεζικά ιδρύματα, επιβεβαιώνεται και από τα εξής στοιχεία (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2011): - το 54,3% των ΜΜΕ που έκανε αίτηση χρηματοδότησης απορρίφθηκε, - το 31,8% των ΜΜΕ που έκανε αίτηση χρηματοδότησης έγινε δεκτό, - το 11,8% των ΜΜΕ που έκανε αίτηση έγινε δεκτό αλλά με δυσμενέστερους όρους, όπως αυξημένο επιτόκιο δανεισμού, μικρότερο χρηματικό ποσό κ.λπ. Η αδυναμία εξεύρεσης κεφαλαίων έχει άμεσες συνέπειες στην επενδυτική δραστηριότητα των ΜΜΕ. Πράγματι, το 47% των ΜΜΕ δεν προέβει σε καμία επένδυση ενώ το 43,1% ακύρωσε τις προγραμματισμένες επενδύσεις του (Ινστιτούτο ΜμΕ, 2013). Γίνεται κατανοητό ότι, η αδυναμία εξεύρεσης κεφαλαίων και οι δυσμενείς συνθήκες χρηματοδότησης των ΜΜΕ καταδεικνύουν την διατήρηση ενός κλίματος αβεβαιότητας που κυριαρχεί για την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας, ενώ παράλληλα ενισχύεται επικίνδυνα το κλίμα αποεπένδυσης από τις ΜΜΕ. 33

Παρ όλα τα σοβαρά προβλήματα που προκαλεί η παγκόσμια οικονομική κρίση, την οποία βιώνει η Ελλάδα με ακόμα βαρύτερες συνέπειες, ωστόσο υπάρχουν ελληνικές επιχειρήσεις, ΜΜΕ και μεγάλες, οι οποίες καταφέρνουν όχι μόνο να επιβιώνουν αλλά και επιτυγχάνουν σημαντικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Μεταξύ αυτών των επιχειρήσεων αναφέρουμε ενδεικτικά την «Pyramis», την «Wellabys», τη «Δρομέας Α.Β.Ε.Ε», τη «Fresh Line», το «Ελληνικό Μέλι Α.Ε.», το «Κτήμα Γεροβασιλείου», την «Smile Cosmetics», την «Μέγα Α.Ε.», την «Κρι-Κρι Α.Β.Ε.Ε.», την «Φειδάς Α.Ε.», την «Flexopack Α.Ε.» την «Elvial A.E» κ.λπ. ΙΙΙ- ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 1. Οικονομική Κρίση Ευκαιρία ή Απειλή; Για τις περισσότερες επιχειρήσεις η οικονομική κρίση θωρείται ένα οδυνηρό γεγονός που συνεπάγεται σοβαρότατες απειλές (Kunc and Blandari, 2011). Ωστόσο, για άλλες επιχειρήσεις η οικονομική κρίση εκτός από απειλές δημιουργεί μοναδικές ευκαιρίες και οφέλη για να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά τους και να αναπτυχθούν (Καρακερέζης, 2002, Kotler and Caslione 2009; Wan and Yiu, 2009; Kunc and Blandari, 2011). iv Μάλιστα, όπως υποστηρίζεται, η ίδια η οικονομική κρίση αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία για τις επιχειρήσεις να αποκτήσουν σημαντική εμπειρία από την αντιμετώπισή της που θα τις επιτρέψει να προχωρήσουν στις κατάλληλες αλλαγές ώστε να διαχειριστούν στο μέλλον αποτελεσματικότερα άλλες κρίσεις (Harvard Business Press, 2009). Σύμφωνα με τους Starbuck et.al. (1978), η αποδοχή της οικονομικής κρίσης ως ευκαιρία ή ως απειλή, εξαρτάται από την ερμηνεία που θα δώσουν σε αυτήν οι υπεύθυνοι των επιχειρήσεων. Μάλιστα, η ερμηνεία αυτή συνδέεται άμεσα με την στρατηγική που θα 34