Σειρά τεσσάρων γραμματοσήμων που εξέδωσαν τα Βρετανικά Βασιλικά Ταχυδρομεία το 1990, στη μνήμη του Edward Lear

7 175

176 Σειρά τεσσάρων γραμματοσήμων που εξέδωσαν τα Βρετανικά Βασιλικά Ταχυδρομεία το 1990, στη μνήμη του Edward Lear

ΧΕΙΜΑΡΡΑ (25 Οκτωβρίου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι, υδατόχρωμα, όχρα και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 33,7 x 53,0 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) Η Χειμάρρα είναι μια πόλη της Βορείου Ηπείρου, με σημαντικό ελληνικό πληθυσμό και με μέτωπο στο Ιόνιο Πέλαγος. Η περιοχή κατοικούνταν στην αρχαιότητα από τους Χάονες, αρχαίο ελληνικό φύλο της Ηπείρου, και αποτέλεσε πόλη του ηπειρωτικού κράτους, μέχρι και την κατάκτησή της από τους ρωμαίους. Επί τουρκοκρατίας οι χειμαρριώτες είχαν σχετική ανεξαρτησία και πολλά προνόμια. Οι καπεταναίοι της είχαν δικαίωμα να οπλοφορούν, ακόμη και όταν επισκέπτονταν τον πασά των Ιωαννίνων. Κατά την επανάσταση του 1821 οι χειμαρριώτες με επικεφαλής το Σπύρο Μήλιο πολέμησαν εναντίον των τούρκων, στην Έξοδο του Μεσολογγίου, στο Φάληρο και αλλού. Οι κάτοικοι της περιοχής ήταν ορθόδοξοι χριστιανοί με καθαρά ελληνική συνείδηση. Ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1494-1566) προσπάθησε να υποτάξει τη Χειμάρρα, χωρίς όμως και να το κατορθώσει. Μάλιστα ένας κάτοικός της ονομαζόμενος Δαμιανός, επέτυχε να εισβάλλει στην Αυλή του με σκοπό να τον σκοτώσει. Η Ομοσπονδία της Χειμάρρας, εκείνη την εποχή, αποτελούνταν από 50 χωριά, και ήταν το επίκεντρο πλήθους εξεγέρσεων εναντίον των οθωμανών, με πιο χαρακτηριστικές εκείνες των ετών 1481, 1488, 1494-1509, 1537, 1571, 1595, 1690 και 1713. Ο Αλή Πασάς ήταν ο μοναδικός που μπόρεσε να υποτάξει τη Χειμάρρα - και τα γύρω χωριά της - το 1797. Λίγο αργότερα στα 1812 ο Μπάυρον έγραψε: «Οι χειμαρριώτες δεν συγχωρούν ούτε τον φίλο τους, πως μπορούν να αφήσουν ζωντανό τον εχθρό τους;». 177

ΧΕΙΜΑΡΡΑ (25 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 20,8 x 29,1 εκ. (Ηarvard University Ηoughton Library) Η ΝΕΜΕΡΤΣΙΚΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΥΖΑ (15 Απριλίου 1857), σχέδιο με σέπια, μελάνι πράσινο, υδατόχρωμα, όχρα και γραφίτη, σε χαρτί, 32,4 x 52,1 εκ. (ιδιωτική συλλογή) 178

ΧΕΙΜΑΡΡΑ (1851), χρωμολιθογραφία, 12,0 x 19,0 εκ., (Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη, Ιωάννινα) Είναι μια από τις είκοσι λιθογραφίες που επέλεξε ο E.L. για την εικονογράφηση του έργου του Journals..., το 1851. Ένας χειμαρριώτης κάθεται στην άκρη ενός βράχου και απολαμβάνει το ηλιοβασίλεμα του Ιονίου. Στο βάθος η Κέρκυρα. Αριστερά τα βουνά και στην κορυφή η πόλη της Χειμάρρας. Παρά τις κακουχίες που πέρασε εκεί ο Lear, γοητεύτηκε από την άγρια ομορφιά της περιοχής και την παρθένα φύση της: «Επισκέφτηκα...», γράφει, «...έναν τόπο που κανένας άγγλος δεν τον είχε επισκεφτεί μέχρι σήμερα. [...] Η Χειμάρρα συνδυάζει δύο ανόμοια πράγματα, το φωτεινό γαλάζιο της θάλασσας από τη μια πλευρά και το απόκρημνο βουνό τοίχο, από την άλλη. Γι αυτό είναι ελκυστική και πολύ ενδιαφέρουσα». Ο Lear ήταν ευαίσθητος και πολιτισμένος άνθρωπος. Έτσι όταν είδε εκατό (!) γυναίκες της Χειμάρρας να κουβαλούν στην πλάτη τους τεράστια φορτία και επί πλέον τα βρέφη τους κινούμενες στα δύσβατα μονοπάτια, ενώ οι άντρες ακολουθούσαν έφιπποι, καπνίζοντας την πίπα τους, έγινε έξαλλος: «Πως μπορείτε να φέρεστε στις γυναίκες σα να είναι σκλάβες;», ρώτησε το ντόπιο σύνοδό του. Και πήρε την εξής εκπληκτική απάντηση: «Είστε ξένος και γι αυτό δεν καταλαβαίνετε. Στη Χειμάρρα έχουμε έλλειψη από... μουλάρια. Αυτός είναι ο λόγος που χρησιμοποιούμε στη θέση τους ένα πλάσμα, που μπορεί μεν να είναι κατώτερο σε δύναμη, αλλά οι γυναίκες μας είναι το επόμενο καλύτερο ζωο μετά τα μουλάρια!». 179

ΧΕΙΜΑΡΡΑ (25 Οκτωβρίου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι πράσινο, υδατόχρωμα και γραφίτη, σε χαρτί, 34,5 x 53,1 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) Δυο μόλις βράδια έμεινε ο E.L. στη Χειμάρρα, όμως γράφει πολλά χαριτωμένα στο ημερολόγιό του: «Δυο μόνον ώρες κοιμήθηκα με το σακκίδιό μου για μαξιλάρι γιατί δέχτηκα επίθεση από μια στρατιά από ψύλλους, που με τρέλαναν στον πόνο, ενώ δέκα γάτες νιαούριζαν δίπλα μου. Ήταν μια νύχτα πόνου. Αυτό είναι το τίμημα της γραφικότητας. Αλλά κανείς δεν έρχεται στα Ακροκεραύνια για φαγητό, ύπνο ή καθαριότητα». Και συνεχίζει: «Πριν από το φως της ημέρας, ανυπομονώντας να δω τον λαμπερό ήλιο μετά την τιμωρία της νύχτας έτρεξα στην πόρτα. Αλλά πριν κάνω τρία βήματα, ένιωσα ένα χέρι στο γιακά μου να με τραβάει βίαια, προς τα πίσω. Ήταν ο οικοδεσπότης μου, που με έσωσε από μια επίθεση τριάντα τεράστιων σκυλιών, που ξεπήδησαν από τις πιο απομονωμένες γωνιές και θα με είχαν κάνει breakfast, αν δεν είχα τόσο ανέλπιστα διασωθεί. Σίγουρα τα σκυλιά της Χειμάρρας είναι τα πιο τρομερά θηρία που έχω δει μέχρι τώρα...». Σε άλλο όμως σημείο του οδοιπορικού του γράφει: «Ο πολιτισμός αυτού του τόπου της Αλβανίας φαίνεται να είναι πράγματι πέραν αυτού που έχω παρατηρήσει σε άλλες περιοχές της χώρας». Την εποχή που ο Lear επισκέφτηκε τη Χειμάρρα, ο οικισμός περιοριζόταν στην κορυφή του οχυρού λόφου, γύρω ή μέσα στο Κάστρο (διακρίνεται με εξαιρετική πιστότητα στο ανωτέρω σχέδιο). Σήμερα ιδιαίτερα μετά το 1990 έχει επεκταθεί στην παραθαλάσσια ζώνη, όπου έχει μεταφερθεί και το κέντρο της πόλης. Η Χειμάρρα διαθέτει μια από τις ομορφότερες παραλίες. 180

ΚΛΕΙΣΟΥΡΑ (17 Απριλίου 1857), σχέδιο με υδατόχρωμα, πένα με μαύρο μελάνι και γραφίτη, σε μπεζ χαρτί, 12,4 x 19,2 εκ. (Yale Center for British Art, USA) Η περιοχή της Κλεισούρας βρίσκεται στην επαρχία της Πρεμετής - στη Βόρειο Ήπειρο. Μεταξύ 6ης και 11ης Ιανουαρίου 1941 - κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο - στα στενά της Κλεισούρας έλαβε χώρα μια από τις σημαντικότερες μάχες, που τελείωσε με την κατάληψη της στενωπού από τα ελληνικά στρατεύματα. Ο όρος Βόρειος Ήπειρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις 17 Μαΐου 1914, με την υπογραφή του Πρωτοκόλλου της Κέρκυρας προσδιορίζοντας το Αυτόνομο Κράτος που δημιουργήθηκε στις ελληνικές περιοχές της νότιας Αλβανίας. Ο όρος Βόρειος Ήπειρος σήμερα χρησιμοποιείται μόνον στην Ελλάδα, ενώ στην Αλβανία αποφεύγεται, επειδή θεωρείται ότι υποδηλώνει εδαφικές ελληνικές βλέψεις σε βάρος της χώρας αυτής! Ο πίνακας απεικονίζει τον ποταμό Αώο στο στενό της Κλεισούρας. Ο Αώος (στα αλβανικά Vjosé) έχει συνολικό μήκος 260 χλμ. Από αυτά, τα 70 βρίσκονται στο ελληνικό έδαφος ενώ τα υπόλοιπα 190 στο αλβανικό. Πηγάζει από τη βόρεια Πίνδο και αρχικά διαρρέει μια χαράδρα ανάμεσα στα όρη Τύμφη και Σμόλικα. Νοτιοδυτικά της Κόνιτσας εισέρχεται στην Αλβανία και εκβάλλει στην Αδριατική θάλασσα. Ο Αώος - στην αρχαιότητα - υπήρξε πεδίο σημαντικών μαχών, το 274 π.χ. μεταξύ Πύρρου και Αντίγονου Γονατά και το 198 π.χ. ανάμεσα στο Φίλιππο Ε της Μακεδονίας και το ρωμαίο Τίτο Κουίντιο Φλαμίνιο. Ο Αώος αναφέρεται στον Πλούταρχο, τον Πολύβιο, το Στράβωνα και το Λίβιο, ενώ ο Βυζάντιος τον 6ο μ.χ. αιώνα τον ονομάζει Αuos. 181

ΒΟΥΘΡΩΤΟ (1878), ολοκληρωμένη υδατογραφία, σε χαρτί, 22,0 x 38,2 εκ. (ιδιωτική συλλογή) ΒΟΥΘΡΩΤΟ (7 Ιανουαρίου 1857), σχέδιο με υδρόχρωμα και μολύβι, σε χαρτί, 19,3 x 32,1 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Ο Lear επισκέφτηκε το Βουθρωτό στη Βόρειο Ήπειρο, απέναντι - σχεδόν - από την Κέρκυρα, στις 4 Ιανουαρίου 1857, στα πλαίσια μιας τετραήμερης εκδρομής που οργάνωσε ο φίλος του Fr. Lushington με το ιδιόκτητο γιώτ του: «Πάντοτε επιθυμούσα να επισκεφτώ το Βουθρωτό και να ζωγραφίσω τη λίμνη του καθώς και μια μικρότερη, τα Ριζά, που βρίσκεται κοντά. Ανάμεσά τους διασώζονται τα τείχη της αρχαίας πόλης, την οποία διασχίζει ένα ποτάμι που καταλήγει στο Ιόνιο. [...] Ο Γιώργης [Κόκαλης] είχε μαζί του τροφή και κρασί, ενώ εγώ αγόρασα ένα αρνί για τους ναύτες του πλοίου μας, από ένα ντόπιο κάτοικο που ήταν κτηνοτρόφος». Στην παρέα του Lear ήταν και μερικοί ακόμη εγγλέζοι, φίλοι του ζωγράφου, από την βρετανική παροικία της Κέρκυρας. 182

ΤΟ ΒΟΥΘΡΩΤΟ (1861), ελαιογραφία σε καμβά, 34,3 x 54,6 εκ.(yale Center for British Art, Hartford, Connecticut, USA) Ο εξαιρετικός αυτός πίνακας φιλοτεχνήθηκε από τον Lear στα 1861, δεκατρία χρόνια μετά την πρώτη επίσκεψή του στην περιοχή (1848). Εντοπίστηκαν και άλλα σχέδια ή σκίτσα πάνω στα οποία βασίστηκε. Το έργο κατέληξε στη συλλογή του βιβλιογράφου, λογοτέχνη, εκδότη και συλλέκτη Donald C. Gallup (1913-2000), ο οποίος - στα 1997 - το δώρισε, μαζί με άλλα 400 έργα του Lear (!), στο Yale Center for British Art, των Η.Π.Α. Το Βουθρωτό είναι αρχαία ελληνική πόλη της Β. Ηπείρου, 20 χλμ. νοτίως των Αγίων Σαράντα. Κατοικημένη από τα προϊστορικά χρόνια, γνώρισε ακμή την περίοδο του Βασιλιά Πύρρου (319-272 π.χ.). Στη συνέχεια πέρασε στα χέρια των ρωμαίων, των βυζαντινών, αλλά και του Αλή Πασά. Διασώζονται κατάλοιπα αυτών των περιόδων. ΒΟΥΘΡΩΤΟ (1857), σχέδιο με υδατόχρωμα και μελάνι, σε χαρτί, 36,0 x 53,5 εκ.(γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα) 183

ΔΟΥΚΑΤΕΣ [Β. ΗΠΕΙΡΟΥ] (22 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδατόχρωμα, σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε χαρτί, 35,3 x 52,6 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) Όπως γράφει η Φανή Μαρία Τσιγκάγκου «O Lear αποτύπωσε τα στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής στην Ελλάδα: Χωρικούς με τοπικές ενδυμασίες να κουβεντιάζουν μπροστά σε καλύβες, εκκλησίες, ή πλάι σε κατοικίες, πρόβατα ή γαϊδουράκια. [...] Μερικές φορές προσθέτει μια ομάδα από μορφές σκηνοθετημένες [...] που αποτελούν ένα μικρογραφικό αριστούργημα. [...] Γενικά απέφευγε τις πολυάνθρωπες σκηνές, εξαιτίας τις ανεπάρκειάς του στη μελέτη της προσωπογραφίας...». Στο παρατιθέμενο σχέδιο απεικονίζεται μια ομάδα αντρών: «Διέθεσα την τελευταία ώρα της ημέρας για να ζωγραφίσω ένα δέντρο, κάτω από το οποίο κάθεται μια ομάδα από αλβανούς τεμπέληδες, που καπνίζουν αμέριμνοι την πίπα τους...». Ο E.L. κατά την παραμονή του στους Δουκάτες έλαβε μέρος σε ένα τρικούβερτο γλέντι, που έγινε προς τιμή του και γράφει στο ημερολόγιό του: «Φαίνεται ότι η άφιξή μου στους Dukádhes ήταν το σύνθημα για ένα καθολικό soirée. [...] Στην αρχή σερβιρίστηκε, στο συνηθισμένο στρογγυλό τραπέζι από κασσίτερο, ψητό πρόβατο και επίσης ψητά πουλερικά, που μαζί με το μπόλικο κρασί, συνέθεταν ένα καλό γεύμα. [...] Στη συνέχεια ήρθαν δυο τσιγγάνοι σιδηρουργοί στο επάγγελμα που ήταν άριστοι βιολιτζήδες, και έπαιξαν γρήγορους ρυθμούς. Άλλοι δυο είχαν κιθάρες και ένα μαντολίνο. Οι παριστάμενοι τραγουδούσαν με έξαλλο τρόπο, σαν χορωδία που κατέληγε ως εξής: Bo bobo, bo-bo-bo, Bobobo, Bo!». 184

ΔΟΥΚΑΤΕΣ (22 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με σέπια, μελάνι, πράσινο, μπλε και κόκκινο γκουάς και γραφίτη, 35,3 x 52,6 εκ. (Ηarvard University Houghton Library) Ο Ε.L. εξαγριώθηκε όταν αντίκρισε τη συμπεριφορά των αντρών της άγριας αυτής περιοχής απέναντι στις γυναίκες: «Σε όλη τη διαδρομή της ημέρας έχω δει πλήθος γυναικών να μεταφέρουν απίστευτου μεγέθους και βάρους φορτίο, μεταξύ 80-150 κιλών. Αυτά τα φτωχά πλάσματα ελάχιστα θυμίζουν γυναίκες στην εμφάνισή τους και τα πρόσωπά τους είναι σκαμμένα και ρυτιδωμένα από τον υπερβολικό και πρόωρο μόχθο. Υποφέρουν οικτρά στις βραχώδεις διαδρομές ώστε να σταθεροποιήσουν τα βήματά τους, λυγισμένες από το φορτίο και μοιάζουν περισσότερο σαν τετράποδα, παρά σαν ανθρώπινα όντα. Βράζει το αίμα ενός ανθρώπου όταν βλέπει να τις ακολουθούν ο σύζυγος ή ο αδερφός καβάλα.»και όταν αυτοί είναι κουρασμένοι από το κάπνισμα, ή βρίσκουν βαριά τα ρούχα τους, βάζουν τις γυναίκες τους να κρατήσουν την πίπα και την κάπα τους, πέρα από το φορτίο τους. Κουβαλούν - στην πλάτη τους - πακέτα από μαλλί, σιτάρι, ράβδους κλπ., που τα κρεμούν στο λαιμό τους με δυο ισχυρούς ιμάντες. Φορούν ρούχα σκούρου μπλε και ένα ομοιόχρωμο μαντήλι στο κεφάλι, μια κόκκινη ποδιά και μάλλινες γκέτες. Τα μάτια τους είναι όμορφα στην απόχρωση του γκρι αλλά μόνον αυτά, γιατί το υπόλοιπο πρόσωπό τους είναι φθαρμένο και ταλαιπωρημένο». Στον ανωτέρω πίνακα του E.L. οι μεν άντρες δεξιά χαζεύουν και καπνίζουν, ενώ οι γυναίκες κάτω καταφορτωμένες πηγαίνουν προς το χωριό. 185

ΤΡΑΓΙΑΣ (22 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 36,0 x 53,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) Γράφει ο E. Lear στο Journals... : «Καθόμουν κάτω από τα θεόρατα πλατάνια και ζωγράφιζα με θέα προς τη θάλασσα, όταν με πλησίασαν καμιά εικοσαριά ντόπιοι, που κάθισαν δίπλα μου και κάπνιζαν αρειμανίως. Ήταν όλοι τους απείρως ευγενικοί. Ένας από αυτούς που μιλούσε ιταλικά μου έδωσε μια λίστα με τα χειμαρριώτικα χωριά που έπρεπε να επισκεφτώ, κάτι όμως που ήταν τεχνικώς αδύνατο, γιατί εγώ αδημονούσα να φτάσω στη Χειμάρρα, που δίνει το όνομά της σε ολόκληρη την περιοχή». Και συνεχίζει: «Φεύγοντας από τον Τραγιά [Draghiadhes κατά το Lear] περάσαμε μέσα από ένα φοβερό φαράγγι, όπου μια ξαφνική και μανιώδης καταιγίδα μας έρριξε πολλές φορές κάτω. [...] Στο υψηλότερο σημείο του περάσματος μας περίμενε μια μοναδική σκηνή. Ο θεατής στην άκρη ενός απότομου βράχου ζαλίζεται κοιτώντας στους πρόποδες του βουνού. Πίσω μας υψώνεται η γιγαντιαία χιονισμένη Τσίκα, ενώ σε ένα σκούρο πράσινο λάκκο βρίσκεται το χωριό Dyckádhes με τα λευκά διάσπαρτα σπίτια του». Οι δυσκολίες που αντιμετώπισε ο Lear, όχι μόνο στην ανωτέρω διαδρομή, αλλά γενικότερα, δεν τον ξένιζαν, γιατί ήταν προετοιμασμένος γι αυτό. Με αδρές εκφράσεις ο ίδιος περιέγραψε τις προσφερόμενες δυνατότητες ενός περιηγητή ζωγράφου: «Ο τοπιογράφος έχει δυο εναλλακτικές επιλογές: Πολυτέλεια από τη μια μεριά, η ελευθερία, δύσκολη ζωή και βρωμιά από την άλλη. Από αυτές τις δύο εγώ επέλεξα την δεύτερη, την οποία και θεωρώ σαν την πλέον χρήσιμη και κατάλληλη επαγγελματικά...». 186

Η ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΟΥ ΤΡΑΓΙΑ (21 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε χαρτί, 19,2 x 29,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Το χωριό Τραγιάς (Τραγιάδα) της Χειμάρρας είναι ορεινό (φαίνεται στο σχέδιο του E.L. με το άσπρο χρώμα). Το εικονιζόμενο τοπίο είναι από μακριά, σχεδόν επάνω στον κόλπο της Αυλώνας. Ο E.L. δεν είχε στο πρόγραμμά του να ζωγραφίσει το ανωτέρω σχέδιο, «...αλλά όταν φτάσαμε στο τέλος ενός... κατσικόδρομου, μια όμορφη σκηνή άνοιξε στο μυχό του κόλπου, σαν μια σκοτεινή λίμνη κάτω από το πανύψηλο βουνό της Χειμάρρας, ενώ μαγευτική φάνταζε η χιονισμένη κορυφή της Τσίκας. [...] Δεν θυμάμαι πολλές φορές να έχω παρατηρήσει τη θάλασσα, όμως έκλεψα λίγο από το χρόνο μου για ένα γρήγορο σκίτσο, πριν ανέβω στο μονοπάτι που οδηγεί στον Τραγιά, όπου κοπάδια προβάτων και τα πιο άγρια σκυλιά αφθονούσαν. Ένας συνοδός μου δέχτηκε επίθεση από δέκα από τα φοβερά αυτά θηρία. [...] Δεν έχω δει πιο εντυπωσιακό άγριο τοπίο από τότε που ήμουνα στην Καλαβρία της Ιταλίας». Το ανωτέρω σχέδιο του E.L., - όπως και τα περισσότερα του παρόντος λευκώματος -, προέρχεται από την Houghton Library του Πανεπιστημίου του Harvard, των ΗΠΑ. Είναι μια από τις ειδικές βιβλιοθήκες σπανίων βιβλίων του μεγάλου αμερικανικού ιδρύματος και οφείλει το όνομά της στον κύριο χορηγό της Arthour Ar. Houghton, του νεώτερου (1906-1990) που ήταν ο ίδιος απόφοιτος του Harvard και ιδιοκτήτης μιας μεγάλης βιομηχανίας γιαλιού. Ήταν φιλότεχνος και μανιώδης συλλέκτης σπανίων βιβλίων. Ο Houghton έκανε τη δωρεά του το 1941 και το επόμενο κιόλας έτος η βιβλιοθήκη τέθηκε σε λειτουργία. 187

ΒΟΥΝΟ ΧΕΙΜΑΡΡΑΣ (24 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με σέπια, μελάνι, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε μπλε χαρτί, 34,8 x 52,8 εκ. (Harvard University Houghton Library) Το Βούνο είναι ένα από τα οκτώ ελληνικά χωριά της περιοχής της Χειμάρρας. Τα άλλα επτά είναι η Παλάσα, οι Δρυμάδες, το Πύλιουρι, το Κηπαρό, ο Άγιος Βασίλειος, το Κούδεσι και οι Λιάτες (Ηλίας). Ο E.L. γοητεύτηκε από το Βούνο για πολλούς λόγους: «Εκεί βρήκα πολυτέλεια σε σύγκριση με τις φρικτές βραδιές που πέρασα πριν. Καθαρό δωμάτιο, ήσυχο σπίτι κ.ά. [...] Έμεινα έκπληκτος με το χαρακτήρα των κτιρίων, μερικά από τα οποία, όπως εκείνο της οικογένειας Καζνέτση, έμοιαζε περισσότερο σαν τα παλάτια πολλών επαρχιακών πόλεων της Ιταλίας, παρά με μια αλβανική κατοικία. Επί πλέον το χωριό έχει μια εικόνα καθαριότητας, που πραγματικά δεν περίμενα. [...] Επίσης εδώ δεν υπάρχουν εκείνα τα θηριώδη σκυλιά, που παραλίγο να με κατασπαράξουν στη Χειμάρρα... [...] Ακόμη εδώ ήπια το καλύτερο κρασί που δοκίμασα στην Αλβανία...». Το Βούνο της Χειμάρρας, είναι χτισμένο σε σχήμα αρχαίου θεάτρου στους πρόποδες του όρους Τσίκα. Βρίσκεται μακριά από τη θάλασσα, επάνω σε ένα βραχώδη λόφο, που έχει υψόμετρο 176 μ. Χαρακτηριτικά είναι τα παλιά λιθόκτιστα σπίτια και οι στενοί πλακοστρωμένοι δρόμοι του. Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται, εδώ και 250 χρόνια, η εκκλησία της Παναγίας. Μπροστά στο Βούνο υπάρχει η περίφημη παραλία Γιάλι, η οποία έχει σχήμα ημισέλινου και περιβάλλεται από πυκνόφυτους λόφους, πλούσιους σε πικροδάφνες, σκίνα, σμύρνα, άγριες τριανταφυλλιές και άλλα είδη θαλάσσιας χλωρίδας. 188

189

PORTO TRE SCOGLIE (1862), ολοκληρωμένη υδατογραφία, σε χαρτόνι, 17,0 x 36,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) ΑΓΙΟΙ ΣΑΡΑΝΤΑ (22 Απριλίου 1857), σχέδιο με μελάνι, σε χαρτί, 34,3 x 51,3 εκ. (Ashmolean Museum) Ο Lear ξεκίνησε το τρίτο - και τελευταίο - ταξίδι του στην Ήπειρο, την 1η Απριλίου 1857. Επιβιβάστηκε στην Κέρκυρα στο γιώτ του Lushington Midge, και έπειτα από τρεις ώρες «ευχάριστου ταξιδιού...», όπως γράφει «...φτάσαμε στο ήσυχο λιμανάκι του Tre Scoglie [?], όπου πέρασα ολόκληρο το απόγευμα ζωγραφίζοντας. [...] Είχα μαζί μου το Γιώργη [Κόκαλη], την καντίνα με τα τρόφιμα, το κρεβάτι μου, χαρτιά ζωγραφικής κ.λπ». Στη συνέχεια επισκέφτηκε, μέσω Δελβίνου, - για τρίτη φορά - τα Γιάννενα. Η ηπειρωτική περιοδεία του Lear κράτησε τρεις εβδομάδες και απέδωσε 98 σχέδια (!), όπως αναφέρει ο ίδιος. Στην επιστροφή πέρασε από τους Αγίους Σαράντα, όπου φιλοτέχνησε και το παρατιθέμενο σχέδιο. 190

ΠΑΛΑΣΑ (26 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι, λευκό χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε χαρτί, 15,5 x 25,9 εκ. (Harvard University Houghton Library) Το ελληνικό αυτό χωριό της περιοχής της Χειμάρρας, είναι η αρχαία Παλαιστή. Ο Πλίνιος αναφέρει ότι ιδρύθηκε από τους Αργοναύτες, όταν επέστρεφαν από την Κολχίδα. Επί ρωμαϊκής εποχής γνώρισε μέρες δόξας, ευημερίας και προόδου. Οι ιταλοί ιστορικοί διατείνονται ότι στα 48 π.χ. ο Ιούλιος Καίσαρας έφτασε στην Παλάσα με 20.000 λεγεωνάριους και ένα μέρος του ιππικού του, για να επιτεθεί εναντίον της Πομπηΐας. Η ακριβής διάλεκτος των κατοίκων είναι όμοια με των Πελοποννησίων. Ο E.L. έκανε εδώ μια διανυκτέρευση και επί τέλους γνώρισε μια πραγματικά όμορφη γυναίκα. Γράφει: «Δεν έχω δει ομορφότερο πρόσωπο από το δικό της. Κάθε χαρακτηριστικό της ήταν τέλειο, αν και η όψη της είχε κάποια αυστηρότητα και ίχνη μελαγχολίας. Οι μαύρες κοτσίδες της έπεφταν χαλαρά στους όμορφους ώμους της και το λεπτό λαιμό της. Η μορφή της από το κεφάλι μέχρι τα πόδια ήταν μαγευτική και η χάρη της έφτανε την τελειότητα. Φορούσε ένα ανοιχτό ελληνικό φόρεμα διακοσμημένο με κόκκινα μοτίβα, ένα διπλωμένο μεσοφόρι και μια αξιοθαύμαστη κόκκινη ποδιά. Ήταν ένα τέλειο πρότυπο της ομορφιάς». Δυστυχώς ο Lear. δεν την ζωγράφισε, λόγω της γνωστής του ανεπάρκειας στα πορτραίτα, όπως τουλάχιστον νόμιζε. Η Παλάσα σήμερα περιβάλλεται από καταπράσινες φυτείες οπωροφόρων δέντρων, που σε συνδυασμό με την ωραιότατη αμμώδη παραλία που βρίσκεται στα πόδια της, δημιουργούν ένα όμορφο σύνολο. 191

ΔΡΥΜΑΔΕΣ (26 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδατόχρωμα, σέπια, λευκό χρώμα Κίνας και γραφίτη, σε χαρτί, 19,4 x 29,1 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ο Lear χαρακτηρίζει το μέρος αυτό «...παράξενο και ένα από τα πιο απομονωμένα της Ευρώπης [...] είναι η γη της κατάθλιψης». Απογοητεύτηκε και από τα σπίτια του χωριού για τα οποία γράφει: «Διανυκτέρευσα σε μια οικία της οποίας ο χώρος υποδοχής δεν μπορεί να είναι πιο βρώμικος. [...] Τα περισσότερα από αυτά τα σπίτια είναι διώροφα και ο επάνω όροφος χωρίζεται σε δυο ή τρεις θαλάμους που προορίζονται για τις γυναίκες της οικογένειας. [...] Ο χαμηλότερος χώρος είναι γενικής χρήσης. Μου μαγείρεψαν αυγά, που τα έψησαν και τα τηγάνισαν με βούτυρο. [...] Όλοι οι παριστάμενοι ήταν ξυπόλυτοι και όταν τα χέρια τους ήταν απασχολημένα με το φαγητό, τοποθετούσαν την πίπα τους ανάμεσα στα...δάχτυλα των ποδιών τους». Στη συνέχεια αντιφάσκει: «Οι κάτοικοι των Δρυμάδων - όπως όλοι σχεδόν οι χειμαρριώτες - συνηθίζουν να χρησιμοποιούν την ιταλιάνικη γλώσσα, περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους στην Αλβανία, κάτι που οφείλεται στις συχνές περιπλανήσεις τους στην Ιταλία και τη συχνή επαφή τους με την Κέρκυρα, που βρίσκεται απέναντι από το χωριό τους. [...] Ο πολιτισμός αυτού του τόπου φαίνεται και από τα σπίτια των κατοίκων του, που είναι σεμνά και όμορφα και θυμίζουν σε πολλά το Sorento ή άλλες ιταλικές πόλεις. Είναι καθαρά και οι τοίχοι των δωματίων τους ασβεστωμένοι, ενώ στα ράφια που υπάρχουν είναι τοποθετημένα σε κανονική σειρά πήλινα ή χάλκινα κανάτια και ζωγραφισμένα πιάτα. Ακόμη υπάρχουν καρέκλες, κρεβάτια και άλλα έπιπλα». 192

193

ΑΣΠΡΗ ΡΟΥΓΑ (27 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας, γκουάς και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 53,2 x 26,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ο Lear σημειώνει κάτω αριστερά στον πίνακα στα ιταλικά Strada Bianka και στα ελληνικά Άσπρη Ρούγα. Γράφει στο οδοιπορικό του: «Εκείνο που ονομάζεται Strada Bianka, ή Άσπρη Ρούγα, είναι μια ελικοειδής διαδρομή, με ένα απόκρημνο γκρεμό στη μια πλευρά της, όμως είναι η μόνη επικοινωνία μεταξύ Χειμάρρας και Αυλώνας. [...] Στο βάθος της χαράδρας ρέει ένα κατάλευκο ποτάμι, που πηγάζει από την κορυφή του βουνού. [...] Στα μισά της καθόδου μας διακρίναμε στη θάλασσα το επίπεδο νησί Funo [Οθωνοί] και αμέσως το τέλος του Mont St. Salvator [Παντοκράτορας] της Κέρκυρας. [...] Οι ναυτικοί ονόμασαν το σημείο όπου το ποτάμι χύνεται στη θάλασσα «Il Fiume di Strada Bianka». Τώρα το ποτάμι είναι σχεδόν στεγνό, το χειμώνα όμως μετατρέπεται σε ένα ορμητικό χείμαρρο με καταστρεπτικά αποτελέσματα». 194

ΔΡΥΜΑΔΕΣ ΝΤΕΡΜΙ (26 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι και γραφίτη, 34,6 x 52,5 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ο Lear αναγράφει την ονομασία του χωριού, κάτω δεξιά στα ελληνικά Δρυμάδες, Χιμάρα. Οι Δρυμάδες βρίσκονται μεταξύ Αυλώνας και Αγίων Σαράντα, απέχουν 60 χλμ. από τα ελληνοαλβανικά σύνορα, και είναι χτισμένοι στις παρυφές των Ακροκεραύνιων. Λέγονται επίσης και Ντέρμι. Χωριό με το ίδιο όνομα υπάρχει και στο Πωγώνι του Νομού Ιωαννίνων, κοντά στην Πωγωνιανή. Ο E.L. γοητεύτηκε αγναντεύοντας από ψηλά την παραλία τους και το Ιόνιο, και γράφει στο Journals... : «Είναι το πιο θαυμάσιο χωριό από όσα επισκέφτηκα στα Ακροκεραύνια όρη και μοιάζει αρκετά με το Atrani και το Amalfi της Ιταλίας». Kαι κάτι περίεργο. Ρώτησε ο ζωγράφος περιηγητής τους ντόπιους αν είναι αλβανοί ή χριστιανοί, και εκείνοι του απάντησαν αυθόρμητα: «Ούτε το ένα, ούτε το άλλο, είμαστε χειμαρριώτες [!]». Και συνεχίζει: «Εκεί που ζωγράφιζα με πλησίασε ένα τσούρμο από ντόπιους, ένας από τους οποίους με ρώτησε αν είχα άδεια από το σουλτάνο γι αυτό που έκανα. Δεν τον παρεξήγησα, γιατί είναι φυσικό να συνδέεται η ιδέα της πολιτικής κατασκοπείας με το τοπιογραφικό σχέδιο». Αλλά ο E.L. εδώ συνάντησε στο δείπνο που του παρέθεσαν και μια γυναίκα Μαρίνα την έλεγαν και ήταν σύζυγος του οικοδεσπότη του η οποία τον γοήτευσε: «Πρόκειται για το πιο υπέροχο πλάσμα που μπορεί να φανταστεί κανείς..», γράφει. «Το πρόσωπό της ήταν απόλυτα ελληνικό στο περίγραμμα και τη μορφή, ενώ τα μάτια της είχαν σκούρο μπλε χρώμα, το πιο απαλό που υπάρχει. Η έκφρασή της έμοιαζε με εκείνη μιας αγίας». 195

ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΗΣ ΤΣΙΚΑΣ (22 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας, χρώμα Κίνας, σε χαρτί, 17,5 x 25,8 εκ. (Harvard University Houghton Library) 196

ΤΟ ΚΟΥΔΕΣΙ ΚΑΙ Ο ΑΩΟΣ (1 Νοεμβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 25,0 x 51,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΗΣ ΤΣΙΚΑΣ (22 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, γκουάς, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 20,0 x 30,0 εκ. (Huntington Library San Marino, Καλιφόρνια) 197

198 ΔΡΥΜΑΔΕΣ (26 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, μελάνι σέπιας και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 55,2 x 36,0 εκ. (Harvard University Houghton Library)

ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΣΤΟ ΚΟΥΔΕΣΙ (31 Οκτωβρίου 1848), σχέδιο με υδρόχρωμα, μολύβι, μελάνι και γραφίτη, σε καφέ χαρτί, 40,0 x 28,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) 199