ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΕΥΡΩΠΑΙΚΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ: Το παράδειγμα του προγράμματος «Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων». Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Λεμπέση Γεωργία Ελένη (Α.Μ.: 210) Τριμελής Επιτροπή: Σταμέλος Γεώργιος (Επιβλέπων) Καμαριανός Ιωάννης Μπάλιας Ευστάθιος ΠΑΤΡΑ 2010

Περιεχόμενα Πρόλογος Ευχαριστίες 5 Περίληψη 6 Abstract..7 Κατάλογος Πινάκων.8 Συντομογραφίες 8 Εισαγωγή 9 Κεφάλαιο Ι: Ευρωπαϊκή Πολιτική & Ισότητα των Φύλων: Στόχοι & Μέσα..15 1957-1995..17 1995-2000..22 2001-2006..30 2006-2010..35 Κεφάλαιο ΙΙ: Πολιτικές για την Ισότητα των Φύλων στην Ελλάδα...42 1975-2000 43 2

2001-2008 51 Γ Κ.Π.Σ. ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ...59 Τελικά πιστό αντίγραφο ή όχι; 63 Κεφάλαιο ΙΙΙ: Θεωρητικό Πλαίσιο της Μελέτης 66 Οι Θεσμοί στην Κοινωνιολογία..67 Νέο-θεσμικές Θεωρίες των Οργανώσεων..70 Scott: Τρείς Πυλώνες Ανάλυσης των Θεσμών...77 Κεφάλαιο IV: Μεθοδολογία.84 Σχέση έρευνας και ποιοτικής μεθόδου..84 Ανάλυση Δεδομένων.88 Περιγραφή του Προγράμματος..90 Δείγμα- Πρόσβαση 94 Κεφάλαιο V: Ανάλυση Δεδομένων & Ερμηνεία.97 Άξονας 1: Αιτίες εμπλοκής στο πρόγραμμα. 97 Άξονας 2: Ενσωμάτωση στο σχολείο...108 Άξονας 3: Αποτελέσματα.123 Άξονας 4: Αντιλήψεις περί πολιτικών..135 Κεφάλαιο VI Συμπεράσματα..143 3

Βιβλιογραφία 152 Παραρτήματα Παράρτημα Ά: Προϋπολογισμός του Έργου.162 Παράρτημα Β : Συνεντεύξεις..165 4

Πρόλογος Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το ζήτημα της ενσωμάτωσης των πολιτικών για την «προώθηση της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές» (gender mainstreaming) στον χώρο της εκπαίδευσης. Ποιό συγκεκριμένα, αρχικά επιχειρείται μια βιβλιογραφική διερεύνηση των βασικών στόχων των εν λόγω πολιτικών όπως αυτές σχεδιάζονται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, στη συνέχεια το πώς αυτές οι πολιτικές μεταφράζονται σε εθνική πολιτική και εν τέλει πώς καταλήγουν να εφαρμόζονται σε επίπεδο σχολικής μονάδας. Για τον σκοπό αυτό μελετήθηκε η λειτουργία και η εφαρμογή του προγράμματος: «Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων» με φορέα υλοποίησης το ΚΕΘΙ (Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας), που αποτελεί παράδειγμα μιας τέτοιας πολιτικής. Θα ήθελα αρχικά, να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον επιβλέποντα της εργασίας, Καθηγητή κ. Γ. Σταμέλο για την υπομονή του, τη γρήγορη και ουσιαστική ανταπόκριση του σε κάθε μου απορία, την εποικοδομητική του κριτική και τη στήριξη του σε κάθε βήμα υλοποίησής της. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους 13 εκπαιδευτικούς, που εφάρμοσαν στα σχολεία τους το υπό μελέτη πρόγραμμα, και αποδέχτηκαν να συμμετάσχουν στην παρούσα έρευνα, επιδεικνύοντας ξεχωριστή προθυμία και ενδιαφέρον. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω ξεχωριστά, την μητέρα μου για την πολύπλευρη βοήθειά της (πρακτική και ψυχολογική), καθώς και στενούς φίλους για την υποστήριξή τους καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας αυτής. 5

Περίληψη Η υπάρχουσα βιβλιογραφία που αναφέρεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση μελετά περισσότερο τον τρόπο διαμόρφωσης μιας πολιτικής, όπως είναι η πολιτική για τα φύλα, σε επίπεδο Ε.Ε. και λιγότερο το πώς εφαρμόζεται η πολιτική αυτή στα πλαίσια ενός κράτους μέλους. Ο παραπάνω προβληματισμός αποτέλεσε και το έναυσμα της παρούσας εργασίας. Ειδικότερα, στόχος είναι η μελέτη της πορείας εφαρμογής της «πολιτικής της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές» (gender mainstreaming) από τα κατευθυντήρια πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην υλοποίησή της στο πεδίο του εκπαιδευτικού συστήματος στην Ελλάδα. Η διερεύνηση της εφαρμογής της συγκεκριμένης πολιτικής στο εκπαιδευτικό σύστημα, πραγματοποιήθηκε με τη μελέτη του προγράμματος του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας: «Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων», σε σχολεία του νομού Αχαΐας. Στη μελέτη χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της ποιοτικής έρευνας και ως ερευνητικό εργαλείο η ημιδομημένη συνέντευξη. Για την ανάλυση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων της έρευνάς χρησιμοποιήθηκε το αναλυτικό σχήμα των τριών πυλώνων του Scott, που εντάσσεται στις νέο-θεσμικές θεωρίες των οργανώσεων. Τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας είναι: πρώτον, σε σχέση με την βιβλιογραφική μελέτη που σχετίζεται με τη συγκεκριμένη πολιτική, φαίνεται ότι η Ελλάδα «αναγκάσθηκε» να ακολουθήσει τις Κοινοτικές κατευθύνσεις και δεν ενσωμάτωσε τις πολιτικές αυτές σε έναν ευρύτερο πολιτικό σχεδιασμό με αποτέλεσμα να παραμείνουν αποσπασματικές, και δεύτερον, ότι υφίστανται εμπόδια στην προσαρμογή του σχολείου στις εξωτερικές πιέσεις για ένταξη της προώθησης της ισότητας των φύλων στην καθημερινή εκπαιδευτική πρακτική με αποτέλεσμα την περιστασιακή και αποσπασματική εισαγωγή στοιχείων αυτής της πολιτικής στην σχολική ζωή. (Λέξεις-κλειδιά: gender mainstreaming, προγράμματα ΕΠΕΑΕΚ, νέο- θεσμικές θεωρίες των οργανώσεων) 6

Abstract The existing bibliography that refers to European Union (EU) and policy making, concentrates mostly οn the ways that policy is formulated at the EU level -in specific domains, such as gender equality- and less on the ways in which the member states conceptualize and actually implement these policies in their respective territory. Specifically, the aim of this thesis is to study the course of gender mainstreaming guidelines for action, from their beginning at the EU level, to their implementation in the Greek educational system. In order to examine this issue, a research study focused on the Sensitization of Teachers and Intervention Programmes towards Gender Equality project was conducted. This project was funded by the EU through the structural funds and by the Greek Ministry of Education. The responsible body for the implementation and the administration of the programme was the Research Centre for Gender Equality (KETHI). Qualitative methods were used and specifically 13 semi-structure interviews were conducted with educators that participated in the project in the Prefecture of Achaias. The issue under study is approached from a neo-institutional theory perspective and specifically through Scott s analytical schema. In relation to the way gender mainstreaming policy was implemented in Greece, the thesis argues that Greece was forced to follow the European guidelines but never integrated policies concerning gender into the actual policy making process. Any action undertaken was implemented in a less than formal manner with no long-term design plan. Secondly, in relation to the way these policies were integrated into the school system, there was no evidence to suggest that gender equality is integrated in the everyday school activities. Gender equality, was not but systematically mainstreamed but was done so in a haphazard manner. (Key words: gender mainstreaming, EPEAEK projects, neo-institutional theory) 7

Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1: Ευρωπαϊκές Πολιτικές για τα Φύλα Πίνακας 2: Ευρωπαϊκές Πολιτικές για τα Φύλα Ελληνικές Πολιτικές για τα Φύλα Συντομογραφίες Α.Μ.Σ.: Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού Γ.Γ.Ι.: Γενική Γραμματεία Ισότητας G.M.: Gender Mainstreaming Ε.Δ.Τ.: Ευρωπαϊκά Διαθρωτικά Ταμεία Ε.Ε.: Ευρωπαϊκή Ένωση Ε.Κ.Τ.: Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο EPASI: Educational Policies to Address Social Inequalities ΕΠΕΑΕΚ: Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης Ε.Σ.Α.: Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση Ε.Σ.Δ.Α.: Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Απασχόληση ΕΥΣΕΚΤ: Ειδική Υπηρεσία Συντονισμού και Παρακολούθησης Δράσεων Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου ΚΕΘΙ: Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας Κ.Π.Σ.: Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Μ.Π.Δ.: Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης Ν.Ε.Ι.: Νομαρχιακές Επιτροπές Ισότητας NOW: New Opportunities for Women ΟΗΕ: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ΥΠΕΠΘ: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων ΥΠΕΣΔΑ: Υπουργείο Εσωτερικών Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης 8

Εισαγωγή Η επιλογή του θέματος προέκυψε μέσα από την ενασχόληση της γράφουσας με το ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα Educational Policies to Address Social Inequalities in Europe (http://www.epasi.eu) το οποίο χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα πλαίσια του προγράμματος Socrates (6.1.2.). Στόχος του προγράμματος ήταν η καταγραφή και η ανάλυση εκπαιδευτικών προγραμμάτων σχεδιασμένων για την καταπολέμηση των κοινωνικών ανισοτήτων στην εκπαίδευση σε 14 Ευρωπαϊκές χώρες: Βέλγιο, Τσεχία, Κύπρος, Δανία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Σλοβακία, Ισπανία, Σουηδία και Ηνωμένο Βασίλειο. Κατά την μελέτη προγραμμάτων, που ασχολούνται ειδικότερα με την «προώθηση της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές» (gender mainstreaming), με το οποίο και ασχολήθηκε η γράφουσα, παρατηρήθηκε πως αν και στα Κράτη Μέλη έχουν δοθεί κατευθυντήριες γραμμές για την υλοποίηση πολιτικών από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή οι οποίες είναι όμοιες για όλες τις χώρες, ο σχεδιασμός, η υλοποίηση και τα αποτελέσματα των εν λόγω πολιτικών διαφοροποιούνται καταρχάς σε εθνικό επίπεδο και, κατά δεύτερον, κατά την εφαρμογή τους, σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο (πχ. στην εκπαίδευση, στο σχολείο). Ο προβληματισμός που προέκυψε σχετίζεται με την σχέση του σχεδιασμού των πολιτικών από την μία, και από την άλλη, της εφαρμογής τους από αυτούς που καλούνται να δραστηριοποιηθούν σε τοπικό πλαίσιο (στη συγκεκριμένη θεματική οι εκπαιδευτικοί στο σχολείο). Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη της πορείας εφαρμογής της «πολιτικής της ενσωμάτωσης της διάστασης φύλου σε όλες τις πολιτικές» (gender mainstreaming) από τα κατευθυντήρια πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην υλοποίησή της στο πεδίο του εκπαιδευτικού συστήματος. 9

Βασικά ερωτήματα που αναδύθηκαν είναι: α. Ποια η έννοια και το περιεχόμενο που αποδίδεται στην πολιτική του gender mainstreaming στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης; β. με ποιούς τρόπους προωθείται η υλοποίησή της; γ. πως εντάσσεται στις ελληνικές πολιτικές; Πώς γίνεται η υλοποίηση της συγκεκριμένης πολιτικής στο πεδίο και στις σχολικές μονάδες; Τι απομένει από τον καθορισμό της πολιτικής μέχρι την υλοποίησή της; Για να μελετηθούν τα παραπάνω ερωτήματα αρχικά θα επιχειρηθεί μια περιγραφή των εξελίξεων στις πολιτικές για την ισότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και η αντίστοιχη καταγραφή των εξελίξεων στον ελληνικό χώρο δίνοντας έμφαση στο κατά πόσο και σε ποιο βαθμό έχουν επηρεασθεί από την Ε.Ε. Στη συνέχεια θα επιλεγεί ένα συγκεκριμένο προς μελέτη πρόγραμμα το οποίο έχει υλοποιηθεί στη Ελλάδα, που να επικεντρώνεται στην ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στην εκπαίδευση, στοχεύοντας στην τοπική κοινωνία. Για την παρούσα έρευνα επιλέχθηκε ένα πρόγραμμα συγχρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε. (75%) και εθνικούς πόρους (25%) ως υπό μελέτη παράδειγμα. Τίτλος του προγράμματος είναι «Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων» με υπεύθυνο φορέα για την υλοποίηση του το ΚΕΘΙ (Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας). Οι στόχοι του εν λόγω προγράμματος εντάσσονται στο πλαίσιο των πολιτικών που προωθεί η Ε.Ε. για την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. Το εκπαιδευτικό σύστημα καλείται να «ανοίξει» και να υποδεχθεί στους κόλπους του το εν λόγω πρόγραμμα και τις κατευθυντήριες γραμμές που αυτό φέρει. Η διαδικασία αυτή προέρχεται από τις πιέσεις που ασκούνται από υπερεθνικούς θεσμούς (Ε.Ε.), στο ελληνικό κράτος και κατ επέκταση σε τομείς πολιτικής και εθνικούς θεσμούς (εκπαίδευση). Με τη σειρά του το εκπαιδευτικό σύστημα και τα υποκείμενα που δρουν στα πλαίσιά του (οι εκπαιδευτικοί) καλούνται να συμμορφωθούν ή να αντιδράσουν στις πιέσεις αυτές, γεγονός που αναδύει ένα προβληματισμό για το πώς το εκπαιδευτικό σύστημα ενσωματώνει τέτοια ευρωπαϊκά προγράμματα (εργαλεία προώθησης πολιτικής) στις λειτουργίες του, πώς ενδεχομένως τα μετασχηματίζει και εν τέλει διατηρεί την ισορροπία του. Εάν και η λογική στην οποία εδράζει ο παραπάνω προβληματισμός προέρχεται από τη λειτουργιστική θεώρηση, καθώς αναζητείται εξήγηση στο πώς το σύστημα διατηρεί την 10

ισορροπία του, παράλληλα δίνεται έμφαση στη σημασία της δράσης των υποκειμένων, τα οποία λειτουργούν σχετικά αυτόνομα. Η συνύπαρξη αυτών των στοιχείων στον βασικό προβληματισμό της μελέτης οδήγησε σε μία αναζήτηση για την κατάλληλη θεωρητική τεκμηρίωση. Επιλέχθηκε, λοιπόν, ως κατάλληλο, το αναλυτικό σχήμα του Scott. Ο Scott ανήκει στους νεο-θεσμικούς θεωρητικούς των οργανώσεων, οι οποίοι αν και βασίζουν τα επιχειρήματά τους σε λειτουργιστικές λογικές, με επιδράσεις από τον Durkheim και τον Parsons, δεν αντιλαμβάνονται τους οργανωσιακούς δρώντες ως παθητικούς δέκτες ερεθισμάτων αλλά ως υποκείμενα που αντιδρούν στρατηγικά σε πιέσεις του περιβάλλοντός τους. Οι νέο-θεσμικοί επηρεάστηκαν από τον Weber, κυρίως σε σχέση με την αναζήτησή του για το πώς κουλτουρικοί κανόνες μπορούν να ορίσουν την κοινωνική συμπεριφορά, καθώς και από την αντίληψή του περί κοινωνικής δράσης. Η συμπεριφορά γίνεται δράση όταν καθορίζεται από την αλληλεπίδραση των ατόμων και όταν της προσδίδεται συγκεκριμένο νόημα. Ερευνητικά Ερωτήματα Τα βασικά ερωτήματα που τέθηκαν ήδη στοχεύουν στην αποτύπωση του αρχικού προβληματισμού της μελέτης. Θεωρείται σκόπιμη η ανάλυση των παραπάνω προβληματισμών σε επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα με τη μορφή μικρότερων υπόερωτημάτων, ώστε να δομηθεί ένα ολοκληρωμένο λογικό σύνολο που θα διατυπώνει με σαφήνεια τον νοητικό γρίφο της μελέτης (Mason, 2009). Η ανάλυση των παραπάνω προβληματισμών σε επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα μπορεί να γίνει σε δύο ομάδες. Η πρώτη σχετίζεται με τον τρόπο ενσωμάτωσης πολιτικών από το επίπεδο της Ε.Ε. στις ελληνικές πολιτικές και η δεύτερη με το πώς ενσωματώνεται η πολιτική αυτή και τα εργαλεία προώθησής της στο εκπαιδευτικό σύστημα ειδικότερα. Όσο αφορά το πρώτο επίπεδο ανάλυσης (Ε.Ε. Κράτος) τα ερευνητικά ερωτήματα μπορούν να διατυπωθούν ως εξής: Πώς διαμορφώνεται ιστορικά η πολιτική για την ισότητα των φύλων στην Ε.Ε.; Ποιο είναι το περιεχόμενο του gender mainstreaming στο επίπεδο της Ε.Ε. και ποια τα εργαλεία προώθησής του; 11

Ποιές προκλήσεις αναδύονται για την ελληνική πολιτική σχετικά με την ενσωμάτωση των πολιτικών για την ισότητα των φύλων; Πώς ενσωματώνονται οι πιέσεις της Ε.Ε. για ανάληψη δράσης σχετικά με την ισότητα των φύλων στην Ελλάδα; Σε σχέση με το δεύτερο επίπεδο ανάλυσης (Κράτος Εκπαιδευτικό Σύστημα) τα ερευνητικά ερωτήματα μπορούν να διατυπωθούν ως εξής: Πώς ενσωματώνεται η πολιτική για την ισότητα των φύλων στο εκπαιδευτικό σύστημα; Πώς εφαρμόστηκε το πρόγραμμα του ΚΕΘΙ στις σχολικές μονάδες; Και κατ επέκταση πώς εφαρμόσθηκε η πολιτική για την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση, Πώς διαφοροποιεί την καθημερινή εκπαιδευτική πρακτική των εκπαιδευτικών η εφαρμογή του προγράμματος; Τι νέο φέρνει στο σχολείο; Επιλέχθηκε η χρήση του όρου ερευνητικά ερωτήματα και όχι της υπόθεσης καθώς για τη διερεύνηση των παραπάνω ερωτημάτων θα χρησιμοποιηθούν ποιοτικές μέθοδοι έρευνας. Σύμφωνα με την Mason (2009: 42) «οι ποιοτικές προσεγγίσεις συνεπάγονται συνήθως τη διατύπωση ερωτημάτων που θα πρέπει να διερευνηθούν και να αναπτυχθούν κατά τη διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας, παρά τη διατύπωση υποθέσεων που θα ελεγχθούν μέσα από, ή σε αντιπαράθεση με, κάποια εμπειρική έρευνα». Η πρώτη ομάδα ερωτημάτων θα προσεγγιστεί βιβλιογραφικά μέσω σχετικών ερευνών και επίσημων κειμένων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καθώς και αντίστοιχων ελληνικών κυβερνητικών κειμένων στα οποία και περιγράφονται οι στόχοι και οι δράσεις των πολιτικών για την ισότητα των φύλων. Η δεύτερη ομάδα θα προσεγγιστεί με τη διενέργεια συνεντεύξεων με εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν στο πρόγραμμα «Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων» του ΚΕΘΙ στον νομό Αχαΐας. Η ανάλυση και η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι πολιτικές για την ισότητα των φύλων ενσωματώνονται στο εκπαιδευτικό σύστημα θα γίνει μέσα από το πρίσμα του αναλυτικού σχήματος του Scott που εντάσσεται στις νέο-θεσμικές θεωρίες των οργανώσεων. Ο Scott διαχωρίζει τρείς άξονες ανάλυσης των θεσμών, τον ρυθμιστικό, τον 12

κανονιστικό και τον κουλτουρικο- γνωστικό. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θα δοθεί έμφαση στον τρίτο κουλτουρικό-γνωστικό άξονα «στον βαθμό που αυτός προσπαθεί να εκφράσει τους συμμετέχοντες σε έναν θεσμό και τις καθημερινές πρακτικές τους» (Σταμέλος, 2007: 5). Σύμφωνα με τον Scott (2004 α, 1995 β) τα κουλτουρικά- γνωστικά στοιχεία των θεσμών ενέχουν κεντρικό ρόλο στο αναλυτικό του σχήμα καθώς και εκφράζουν το στοιχείο που διαφοροποιεί τις νεοθεσμικές θεωρίες των οργανώσεων από τις προσεγγίσεις του παρελθόντος που εστίαζαν περισσότερο στον ρυθμιστικό και κανονιστικό άξονα. Χρησιμότητα και Περιορισμοί της έρευνας Η χρησιμότητα της παρούσας έρευνας σχετίζεται με το θέμα της, με την έννοια της διαπραγμάτευσης των διαδικασιών με τις οποίες ένα κράτος μέλος εφαρμόζει και ενσωματώνει στο εσωτερικό του πολιτικές που προέρχονται από την Ε.Ε. Η σχέση αυτή του σχεδιασμού Ευρωπαϊκής πολιτικής και της εφαρμογής της από κράτη μέλη είναι ένα θέμα που άπτεται σημερινών προβληματισμών και σύγχρονων μελετών. Ερευνητές υποστηρίζουν ότι η υπάρχουσα βιβλιογραφία που αναφέρεται στην Ε.Ε. μελετά περισσότερο τον τρόπο διαμόρφωσης της πολιτικής σε επίπεδο Ε.Ε. (μάκρο- προσέγγιση) και λιγότερο το πώς εφαρμόζονται οι πολιτικές αυτές στα πλαίσια ενός κράτους μέλους, τι δραστηριότητες υποκινούν, τι αλληλεπιδράσεις λαμβάνουν χώρα σε συγκεκριμένους τομείς πολιτικής, ποια υποκείμενα εμπλέκονται στην εφαρμογή τους (bottom- up προσέγγιση) (ενδεικτικά βλέπε, για την εφαρμογή περιβαλλοντικών πολιτικών: Jordan, 1999, για το εργασιακό δίκαιο: Falkner et al., 2004, Treib, 2003, γενικά για την εφαρμογή Ευρωπαϊκών πολιτικών: Dinica, 2004). Παράλληλα, το θέμα της προώθησης της ισότητας των φύλων, ως μέλημα της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, εγείρει ερωτήματα που αφορούν την αποτελεσματικότητα ή μη των πολιτικών που σχεδιάζει κεντρικά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ενδιαφέρον προκαλεί ότι το τεύχος του περιοδικού «The Magazin» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2005), είχε τίτλο «Europe: beyond gender» διατυπώνοντας την άποψη ότι οι ευρωπαϊκές πολιτικές έχουν προωθήσει την ισότητα των φύλων, ιδιαίτερα σε σχέση με την εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτιση, θεωρώντας το ένα ζήτημα που έχει ξεπεραστεί. Στην έρευνα EPASI in Europe στην οποία συμπεριλήφθηκαν στοιχεία από την εφαρμογή σχετικών προγραμμάτων σε 14 κράτη-μέλη, διαφάνηκε πώς αν και υπάρχει κάποια σχέση με τους κεντρικούς (ευρωπαϊκούς) στόχους, οι εκάστοτε τύποι πολιτικής εφαρμογής, η αξιολόγηση και τα ουσιαστικά τους αποτελέσματα πρέπει να τεθούν προς 13

διερεύνηση. Από τα πιο σημαντικά αποτελέσματα δε, αποτελεί η επισήμανση πώς η επιτυχία των προγραμμάτων, ανεξαρτήτως χώρας, σχετίζεται με τα κίνητρα και τον ρόλο που παίζει το εκπαιδευτικό προσωπικό στην εφαρμογή τους (Spinthourakis et al., 2009:15-17). Η χρησιμότητα της παρούσας μελέτης έγκειται στη διερεύνηση των παραπάνω προβληματισμών με επικέντρωση στο πώς οι ευρωπαϊκές πολιτικές μεταφέρονται στον ελλαδικό χώρο (Κεφάλαια Ι & ΙΙ) και στο πώς οι πολιτικές αυτές με την μορφή προγραμμάτων ενσωματώνονται στο ελληνικό σχολικό πλαίσιο, (Κεφάλαιο V) με βοηθητικό ερευνητικό εργαλείο το αναλυτικό σχήμα του Scott και την προσέγγιση των νέο- θεσμικών θεωρητικών των οργανώσεων (Κεφάλαιο ΙΙΙ). Από την άλλη πλευρά, δεν είναι δυνατή η εξαγωγή συμπερασμάτων για το σύνολο των πολιτικών για την προώθηση της ισότητας των φύλων στην εκπαίδευση, καθώς τα δεδομένα θα περιορισθούν στη μελέτη ενός συγκεκριμένου προγράμματος, «Ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα για την προώθηση της ισότητας των φύλων» του ΚΕΘΙ, και των αντιλήψεων των εκπαιδευτικών που συμμετείχαν στο πρόγραμμα στον νομό Αχαΐας. Είναι έτσι προφανές πώς τα όποια συμπεράσματα δεν μπορούν να γενικευθούν, παρά θα προσφέρουν μία αποτύπωση της εφαρμογής του συγκεκριμένου προγράμματος και της οπτικής των συγκεκριμένων εκπαιδευτικών, στο συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Αυτό που προσδοκάται είναι η προαγωγή προβληματισμού και συζήτησης που να άπτεται των συγκεκριμένων ζητημάτων. Ένας ακόμα περιορισμός της έρευνας που πρέπει να τονιστεί είναι πώς το συγκεκριμένο πρόγραμμα εφαρμόστηκε για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και πλέον δεν υφίσταται. Οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν στην έρευνα τόνιζαν συχνά πώς δεν θυμούνται όλες τις πτυχές του καθώς έχουν περάσει χρόνια από όταν το εφάρμοσαν οι ίδιοι στο σχολείο τους. Αν και το στοιχείο αυτό λειτούργησε περιοριστικά, έδωσε παράλληλα την ευκαιρία στην ερευνήτρια να διερευνήσει πιθανές αλλαγές που προέκυψαν από το πρόγραμμα στην καθημερινή πρακτική των εκπαιδευτικών και την διάρκειά τους. 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Ευρωπαϊκή Πολιτική και ισότητα των φύλων-στόχοι και μέσα. Στόχος του παρόντος κεφαλαίου είναι να σκιαγραφηθεί η πορεία και η εξέλιξη της Ευρωπαϊκής πολιτικής που αναφέρεται στην ισότητα ανδρών και γυναικών. Η κοινοτική πολιτική για τα φύλα έχει ακολουθήσει διαφορετικές προσεγγίσεις στο πέρασμα του χρόνου. Οι προσεγγίσεις που ξεχωρίζουν είναι αυτές, της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών (equal treatment perspective), της θεώρησης των γυναικών ως μειονεκτούσα ομάδα / θετικών δράσεων υπέρ των γυναικών (women s perspective/ specific action) και τις τελευταίες δεκαετίες της προσέγγισης του φύλου/ της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (gender perspective/ gender mainstreaming) (Booth & Bennet, 2002). Η ισότητα των φύλων στα πλαίσια της Ε.Ε. έχει προωθηθεί τόσο με την παραδοσιακή Κοινοτική μέθοδο, δηλαδή με την έκδοση Οδηγιών και νομοθετικών ρυθμίσεων, με την υλοποίηση προγραμμάτων ειδικών δράσεων υπέρ των γυναικών, όσο και με «ήπιες» μεθόδους ρύθμισης όπως είναι η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση και η Ανοιχτή Μέθοδος Συντονισμού. Η Ευρωπαϊκή πολιτική για την ισότητα των φύλων επικεντρώθηκε από την απαρχή της στην οικονομική διάσταση της ισότητας με στόχο την ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής οικονομίας, εστιάζοντας ιστορικά στον τομέα της απασχόλησης (Grosser, 2009, Walby, 2004, Rubery, 2002). Το στοιχείο που κυρίως διαφοροποιείται είναι αυτό των προσεγγίσεων στην άσκηση πολιτικής και της χρήσης των αντίστοιχων μέσων και εργαλείων. Σύμφωνα με τις Booth,C., & Bennett,C. (2002) η προσέγγιση της ίσης μεταχείρισης των γυναικών (equal treatment perspective) προωθείται μέσω της νομοθεσίας, με την έκδοση σχετικών Οδηγιών με τις οποίες πρέπει να εναρμονιστούν τα εθνικά δίκαια, η προσέγγιση που αντιλαμβάνεται τις γυναίκες ως μια μειονεκτούσα ομάδα (women s perspective) και απεικονίζεται στα μέτρα θετικής δράσης, διαφαίνεται στην υπηρεσιακή δομή της Ε.Ε. και στα προγράμματα που επιχορηγεί και τέλος η προσέγγιση του φύλου (gender perspective) που ακολουθείται από την προώθηση της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές της, από την εφαρμογή της ως οριζόντιας 15

δράσης (gender mainstreaming). Τα τρία αυτά μοντέλα άσκησης πολιτικής δε μπορούν να ειδωθούν ως χωριστά το ένα από το άλλο. Στην πράξη οι παραπάνω προσεγγίσεις στο πέρασμα του χρόνου οικοδομήθηκαν η μία πάνω στην άλλη και από ένα σημείο και μετά εξελίχθηκαν ταυτόχρονα τόσο σε επίπεδο Ε.Ε. όσο και κρατών μελών (Daly, 2005). Η προσέγγιση του φύλου και πιο συγκεκριμένα η πολιτική του gender mainstreaming πρωταγωνιστεί διεθνώς στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση πολιτικών για τα φύλα από το 1995. Προερχόμενη από αιτήματα γυναικείων κινημάτων, η gender mainstreaming πολιτική είναι παράγωγο ενός διεθνούς δικτύου ακαδημαϊκών και πολιτικών, υποστηριχτών του κρατικού φεμινισμού, οι αντιλήψεις των οποίων βρήκαν απήχηση στην 4 η Παγκόσμια Διάσκεψη Γυναικών του ΟΗΕ στο Πεκίνο το 1995 στην οποία και υιοθετήθηκε από τα συμμετέχοντα κράτη (και την Ε.Ε.) η Πλατφόρμα Δράσης του Πεκίνου (Woodward, 2001). Η πολιτική του gender mainstreaming στοχεύει στον μετασχηματισμό των διαφυλικών σχέσεων που επικρατούν κινητοποιώντας τα κράτη να ενσωματώσουν συστηματικά τη διάσταση της ισότητας των φύλων σε όλα τα συστήματα και τις δομές, τις πολιτικές, τα προγράμματα, τις διαδικασίες, τους οργανισμούς και την κουλτούρα τους (Rees, 2002). Διαφοροποιείται από τις προηγούμενες προσεγγίσεις που σχετίζονται περισσότερο με την επίτευξη ίσων ευκαιριών για τις γυναίκες στο ότι κύριο στοιχείο του είναι ο μετασχηματισμός και η αλλαγή προυπαρχουσών δομών (Woodward, 2003) ειδικά αυτών που σχετίζονται με τον πολιτικό σχεδιασμό (Daly, 2005). Σύμφωνα με την Daly (ο.π., 2005) η σχετική βιβλιογραφία εστιάζει στην έννοια του gender mainstreaming ως πολιτική στρατηγική η οποία λειτουργεί συμπληρωματικά και δεν αντικαθιστά τις προηγούμενες πολιτικές ισότητας, της νομοθεσίας για την ίση μεταχείριση και των θετικών δράσεων (Stratigaki, 2005, Daly, 2005). Στο σημείο αυτό πρέπει να σχολιασθεί ότι η χρήση του GM ως προσέγγισης που αντικαθιστά τις προϋπάρχουσες, και όχι ως συμπληρωματικής στρατηγικής, μπορεί να αποδειχθεί ακόμα και επικίνδυνη για τη διατήρηση των κεκτημένων δικαιωμάτων των γυναικών. Ως προσέγγιση επειδή δεν στηρίζεται στη νομοθεσία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δικαιολογία για την εξάλειψη πολιτικών που στοχεύουν ειδικά στις γυναίκες. Σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης η νομοθεσία και οι ειδικές δράσεις υπέρ των γυναικών αποτελούν αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχημένη εφαρμογή του (στο Stratigaki, 2005: 168). 16

Σε πρακτικό επίπεδο εξαιτίας της ελαστικότητας που εμφανίζει το gender mainstreaming ως έννοια (Daly, 2005, Woodward, 2001) πολλοί οργανισμοί και κυβερνήσεις υιοθετούν ορισμούς του gender mainstreaming που ταιριάζουν καλύτερα στην δική τους κουλτούρα (Παντελίδου-Μαλούτα, 2007, Woodward, 2003). Στόχος του παρόντος κεφαλαίου είναι να περιγράψει την πορεία των πολιτικών για τα φύλα της Ε.Ε., με επικέντρωση στους στόχους και στα μέσα και δεύτερον να διακρίνει ποιο είναι το περιεχόμενο το οποίο αποδίδει η Ένωση στο gender mainstreaming καθώς αυτά τα στοιχεία συνιστούν τις κατευθυντήριες γραμμές που καλούνται τα Κράτη Μέλη της Ε.Ε. να ακολουθήσουν στις εγχώριες πολιτικές τους. Η περιγραφή της πολιτικής για την ισότητα των φύλων θα πραγματοποιηθεί μέσω βιβλιογραφικών πηγών και κοινοτικών κειμένων. Η μελέτη θα επικεντρωθεί στα κείμενα αυτά που αναπτύσσουν τους κεντρικούς στόχους της ευρωπαϊκής πολιτικής και τους τρόπους τους οποίους προτείνει η ΕΕ για την επίτευξη τους. Στην συνέχεια η ανάλυση αυτή θα αποτελέσει υποβοηθητικό εργαλείο ώστε να κατανοήσουμε την εξέλιξη της ίδιας πολιτικής στην Ελλάδα. 1957-1995: Η μετάβαση από τις θετικές διακρίσεις στο gender mainstreaming Η απαρχή της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ισότητα των φύλων μπορεί να βρεθεί στο Άρθρο 119 της Συνθήκης της Ρώμης, το 1957, το οποίο αναφερόταν στην προώθηση της αρχής της ισότητας των αμοιβών για την ίδια προσφερόμενη εργασία. Σε αυτό το σημείο οι πολιτικές για την ισότητα ακολουθούν την οπτική της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών, αναγνωρίζοντας στις γυναίκες ίσα δικαιώματα απέναντι στον νόμο και ίσες ευκαιρίες όσο αφορά την δημόσια σφαίρα (Pollack, M.A, & Hafner-Burton, E., 2000, Booth,C., & Bennett,C.: 2002, Stratigaki, 2005, Lombardo, E.& Meier, P., 2008). Η Ε.Ε. ακολουθώντας την προσέγγιση της ίσης μεταχείρισης εκδίδει αρκετά χρόνια αργότερα τρείς Οδηγίες που θέτουν σε ισχύ το άρθρο 119 EC της Συνθήκης της Ρώμης. Το περιεχόμενο των Οδηγιών καθορίζει και τον κεντρικό στόχο των πολιτικών για τα φύλα που ξεκινούσαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Οδηγία του 1975 CD 75/117/EEC αναφέρει στην εισαγωγή της ότι η εφαρμογή της αρχής της ίσης αμοιβής αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των πολιτικών για την εγκαθίδρυση και την καλή λειτουργία της κοινής αγοράς. Βασισμένη στην ίδια λογική ακολουθεί η Οδηγία του 1976, CD 76/207/EEC, 17

εφαρμόζοντας την αρχή της ίσης μεταχείρισης στην πρόσβαση στην εργασία, στην επαγγελματική εκπαίδευση, στις ευκαιρίες για προαγωγή καθώς και στις εργασιακές συνθήκες. Σημαντική είναι η αναφορά στην εν λόγω Οδηγία, ότι εκτός από την ίση μεταχείριση των γυναικών στην εργασία, στόχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι και η εναρμόνιση των συνθηκών εργασίας με την καθημερινή ζωή των γυναικών. Το 1979 ακολουθεί η Οδηγία CD 79/7/EEC που αναφέρεται στην εφαρμογή της ίσης μεταχείρισης στην κοινωνική ασφάλιση. Οι τρεις αυτές Οδηγίες αντικατοπτρίζουν τη στρατηγική της ίσης μεταχείρισης και των ίσων ευκαιριών στην εργασία την οποία και προωθούσε η Ε.Ε. Η προσέγγιση αυτή δημιούργησε ένα νομικό πλαίσιο το οποίο οι γυναίκες μπορούσαν να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους και επέδρασε σημαντικά σε εθνικά νομοθετικά πλαίσια Κρατών Μελών που δεν είχαν προηγούμενη παράδοση σε πολιτικές για τα φύλα (Booth,C., & Bennett,C., 2002, Lombardo, 2003, Lombardo & Meier, 2008). Από την άλλη όμως η προσέγγιση των ίσων ευκαιριών περιοριζόταν στην καταπολέμηση «των συμπτωμάτων και όχι των αιτιών της ανισότητας των φύλων» (Lombardo, 2003: 161). Δύο ζητήματα παραμερίζονταν, η βία κατά των γυναικών και τα στερεότυπα στο ρόλο των φύλων στην οικογένεια και την εργασία. Η ισότητα των φύλων αντιμετωπιζόταν μόνο σε επίπεδο ατομικών δικαιωμάτων σε σχέση πάντα με την θέση της γυναίκας στην αγορά εργασίας. Από το 1982 ένα από τα εργαλεία σχεδιασμού και υλοποίησης πολιτικής που χρησιμοποιεί η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αυτό του μεσοπρόθεσμου σχεδιασμού (Στρατηγάκη, 2006) το οποίο και οι Lombardo & Meier (2008) χαρακτηρίζουν ως μία «ήπια» μέθοδο υλοποίησης πολιτικών. Μέχρι και το 2005 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχεδίασε και υλοποίησε πέντε μεσοπρόθεσμα προγράμματα δράσης. Το Πρώτο Πρόγραμμα Κοινοτικής Δράσης για την «Προώθηση των Ίσων Ευκαιριών υπέρ των γυναικών» (1982-1985) και το Δεύτερο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Κοινοτικής Δράσης για τη «Προαγωγή των Ίσων Ευκαιριών για τις γυναίκες»: (1986-1990) χαρακτηρίσθηκαν από την υλοποίηση θετικών δράσεων υπέρ των γυναικών στον τομέα της απασχόλησης (Stratigaki, 2005) χρηματοδοτώντας προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης και απασχόλησης γυναικών ως τμήμα της γενικότερης πολιτικής της Ε.Ε. για την απασχόληση και όχι τόσο ως μια διακριτή πολιτική για τα φύλα (ΕΥΣΕΚΤ, 2003). Τα συγκεκριμένα μεσοπρόθεσμα προγράμματα δράσης ακολούθησαν το πρότυπο της προσέγγισης της αντιμετώπισης των γυναικών ως μειονεκτούσα ομάδα (woman s perspective) προσπαθώντας να καταπολεμήσουν διακρίσεις εις βάρος των γυναικών κατά την πρόσβαση και ένταξη τους στον τομέα της απασχόλησης. 18

Η εξέλιξη αυτή των πολιτικών σε μέτρα θετικών δράσεων δεν συντελέσθηκε ξαφνικά αλλά αποτελεί μέρος αλλαγών σε διεθνές επίπεδο. Το 1979 επικυρώνεται η Διεθνής Σύμβαση για την Εξάλειψη των Διακρίσεων σε βάρος των Γυναικών του ΟΗΕ, βάση της οποίας τα μέλη του ΟΗΕ κλήθηκαν να λάβουν κατάλληλα μέτρα για την επίτευξη της ισότητας των φύλων. Στην Σύμβαση περιλαμβανόταν διάταξη βάσει της οποίας θεσπίστηκαν ειδικά πρόσκαιρα μέτρα για την επίσπευση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών, αναγνωρίστηκε δηλαδή επίσημα η χρήση των θετικών δράσεων (ο.π., 2003). Σε επίπεδο Ε.Ε. η υιοθέτηση θετικών μέτρων υπήρξε ως θέμα συζήτησης από τις διαπραγματεύσεις για την Οδηγία περί ίσης μεταχείρισης 76/207/EEC αλλά ενσωματώθηκε εν τέλει σε μία Σύσταση του Συμβουλίου σχετική με την προώθηση θετικών δράσεων υπέρ των γυναικών (84/635/1996) που αποτελεί όμως μη δεσμευτικό κείμενο. Στο συγκεκριμένο κείμενο αναφέρεται ότι οι νομικές διατάξεις κρίνονται ανεπαρκείς για την εξάλειψη των ανισοτήτων αν δεν ακολουθηθούν από αντίστοιχες δράσεις από τα Κράτη Μέλη υπέρ των γυναικών που εργάζονται (Σύσταση του Συμβουλίου, 84/635/1996). Σημαντική εξέλιξη στην πολιτική για τα φύλα σε επίπεδο Ε.Ε. συντελέστηκε με την σύνδεση των πολιτικών για την προώθηση των γυναικών στην αγορά εργασίας με τα Ευρωπαϊκά Διαθρωτικά Ταμεία (Ε.Δ.Τ.). Αρχικά κάποια μέτρα για τα φύλα έβρισκαν χρηματοδότηση μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (από το 1977) με την μορφή υλοποίησης προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης για τις γυναίκες (Braithwaite, M., 2000, ΕΥΣΕΚΤ, 2003). Το 1988 η προώθηση των ίσων ευκαιριών μεταξύ ανδρών και γυναικών στην αγορά εργασίας εντάσσεται στο πλαίσιο του Στόχου 3 του Ε.Κ.Τ. με αποτέλεσμα την υλοποίηση του προγράμματος NOW (new opportunities for women). Το πρόγραμμα NOW που περιελάμβανε δράσεις για την επαγγελματική κατάρτιση και την επιχειρηματικότητα των γυναικών αναπτύχθηκε στα πλαίσια του Τρίτου Μεσοπρόθεσμου Προγράμματος Δράσης για τις «Ίσες Ευκαιρίες μεταξύ Ανδρών και Γυναικών» (1991-1995) αλλά χρηματοδοτήθηκε από το Ε.Κ.Τ. (Braithwaite, M.: 2000, ΕΥΣΕΚΤ, 2003 Παπαγιαννοπούλου, Μ., et al: 2008). Σημαντική για την εξέλιξη αυτή υπήρξε και η εισαγωγή μιας διάταξης/ ρήτρας κατά την αναδιάρθρωση των Ε.Δ.Τ. το 1989, βάση της οποίας τα προτεινόμενα σχέδια δράσης των Κρατών Μελών θα έπρεπε να είναι συμβατά με την κοινοτική νομοθεσία και πολιτική για την ισότητα ευκαιριών ώστε να 19

χρηματοδοτηθούν κινητοποιώντας τα Κράτη Μέλη να μην αγνοούν τον παράγοντα του φύλου στις πολιτικές τους (Braithwaite, M., 2000). Το 1994 με Ψήφισμα του Συμβουλίου προωθήθηκε η ισότητα ευκαιριών για άνδρες και γυναίκες μέσω όλων των Ε.Δ.Τ. Στο συγκεκριμένο Ψήφισμα αναφέρεται ότι «οι γυναίκες συναντούν σοβαρές και ειδικές δυσκολίες στην αγορά εργασίας» (Ψήφισμα του Συμβουλίου 94/ C, 231/01/22.6.1994) και καλούσε τα Κράτη Μέλη να αναπτύξουν ειδικές δράσεις για τις γυναίκες «με στόχο τη βελτίωση της θέσης των γυναικών και την προώθηση, σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και διακρατικό επίπεδο, της ισότητας των ευκαιριών για άνδρες και γυναίκες σε όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με την αγορά εργασίας» (ο.π.,1994). Η προώθηση των πολιτικών για τα φύλα μέσω των Ε.Δ.Τ. έχει διττή σημασία. Από την μία πλευρά αναγνωρίζεται η ανάγκη να λαμβάνεται υπόψη ο παράγοντας του φύλου σε μέτρα και πολιτικές που χρηματοδοτούνται από την Ε.Ε. και υλοποιούνται στα Κράτη Μέλη γεγονός που λειτούργησε ως έναυσμα σε Κράτη Μέλη που δεν είχαν προηγούμενη εμπειρία σε υλοποίηση δράσεων για την ισότητα των φύλων. Από την άλλη πλευρά ισχυροποιήθηκε η σύνδεση των πολιτικών για τα φύλα με την πολιτική απασχόλησης καθώς το ψήφισμα ρητά αναφέρεται σε δράσεις που θα προωθήσουν την ισότητα ευκαιριών σε όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας. Αφήνοντας όμως περιθώριο για δράσεις σε τομείς που συνδέονται έμμεσα με την αγορά εργασίας προωθώντας έτσι μια λιγότερο μονόπλευρη προσέγγιση στην άσκηση πολιτικών. Το διάστημα 1990-1995 χαρακτηρίζεται ως ένα μεταβατικό στάδιο στις πολιτικές για τα φύλα στην Ε.Ε. (Stratigaki, 2005, Booth & Bennett, 2002) από την προσέγγιση της αντιμετώπισης των γυναικών ως μειονεκτούσα ομάδα (woman s perspective) στη προσέγγιση του φύλου (gender perspective) καθώς τότε εμφανίζονται οι πρώτες προσπάθειες ενσωμάτωσης του φύλου σε πολιτικές που σχετίζονται με την απασχόληση. Ένα από τα παραδείγματα που μπορούμε να παραθέσουμε αποτελεί και η προώθηση της ισότητας ευκαιριών των γυναικών μέσω όλων των Ε.Δ.Τ. το 1994. Το βασικό όμως όχημα των εξελίξεων την περίοδο αυτή είναι το Τρίτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης για τις «Ίσες Ευκαιρίες μεταξύ Γυναικών και Ανδρών» (1991-1995) όπου ακόμα και με την πρόσθεση στον τίτλο της φράσης «και ανδρών» υποδηλώνεται μια στροφή σε μια πιο ολιστική προσέγγιση της πολιτικής (Stratigaki, 2005) (βλέπε Πίνακα 1, σελ.41) χωρίς όμως αυτό να σημαίνει την υιοθέτηση του GM. Τρείς είναι οι επιδιώξεις που αναφέρονται στο πρόγραμμα: η παρακολούθηση και η βελτίωση των ήδη υπαρχόντων νομοθετικών 20

διατάξεων, η προώθηση της ένταξης των γυναικών στην αγορά εργασίας και η βελτίωση του status των γυναικών στην κοινωνία μέσω μέτρων ευαισθητοποίησης και προώθησης των γυναικών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Οι αναφορές σε τομείς παρέμβασης πέρα της αγοράς εργασίας είναι ελάχιστες και αφορούσαν τον τομέα της εκπαίδευσης και της κοινωνικής πολιτικής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1990, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995α, Stratigaki, 2005). Η μετατόπιση της πολιτικής σε ένα πιο ολιστικό μοντέλο διαφαίνεται στην εισαγωγή της Ανακοίνωση της Επιτροπής για το 3 ο Μ.Π.Δ. όπου αναφέρεται ότι «η πολιτική ισότητας των ευκαιριών μεταξύ γυναικών και ανδρών δεν μπορεί να θεωρείται πλέον αποκλειστικά ως πολιτική ειδικού και περιορισμένου χαρακτήρα, αλλά ως αναπόσπαστη συνιστώσα και διάσταση των οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών και των διαρθρωτικών πολιτικών της Κοινότητας.» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1990: 3). Η παραπάνω δήλωση εκφράζει την μετατόπιση από πολιτικές ειδικού χαρακτήρα που υποδηλώνονται στις προσεγγίσεις της ίσης μεταχείρισης και των θετικών δράσεων (Daly, 2004) σε μια προσέγγιση ενσωμάτωσης της ισότητας ευκαιριών σε όλες τις πολιτικές ( mainstreaming equal opportunities Stratigaki, 2005)). Με αυτό τον τρόπο συνεχίζει η Ανακοίνωση μπορεί να αντιμετωπιστεί η συνεχόμενη αύξηση του ποσοστού ανεργίας των γυναικών ειδικά με δεδομένο τις απαιτήσεις της εποχής που εμφανίζονταν αυξημένες εξαιτίας της ολοκλήρωσης της εσωτερικής αγοράς και του δημογραφικού προβλήματος της Ευρώπης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1990). Οι γυναίκες ως εργαζόμενες αποτελούσαν βασικό παράγοντα για την οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης. Βασικός στόχος του 3 ου Μ.Π.Δ. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1990, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995α) ήταν να βοηθήσει στην δημιουργία πρόσφορων συνθηκών ώστε οι γυναίκες να μπορούν να συμμετέχουν ολοκληρωτικά στην αγορά εργασίας και να μεγιστοποιήσουν την συμβολή τους στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Σημαντική διαφοροποίηση από τις προηγούμενες πολιτικές αποτελεί η έμφαση που δίνεται στα πλαίσια της Ένωσης στην συμμετοχή των γυναικών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, εξέλιξη που προέκυψε από αιτήματα γυναικείων οργανώσεων που δραστηριοποιούνταν στην Ένωση όπως το Ευρωπαϊκό Λόμπυ Γυναικών (Woodward, 2001, Booth & Bennett, 2002, Στρατηγάκη, 2003, Stratigaki, 2005). Η Stratigaki (2005) σχολιάζει αναφερόμενη στην πολιτική εκείνης της περιόδου, ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθούσε περισσότερο να επιτύχει την ενσωμάτωση της απασχόλησης σε όλες τις πολιτικές της (mainstreaming employment) παρά την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming). 21

1995-2000: Gender mainstreaming, τα πρώτα βήματα Το 1995 δόθηκε μία ώθηση διεθνώς στην εξέλιξη των πολιτικών για την ισότητα των φύλων από την οπτική των ίσων ευκαιριών σε μια πιο ολιστική προσέγγιση υιοθέτησης της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming) ως επίτευγμα των υποστηριχτών του κρατικού φεμινισμού (Woodward, 2001). Η Πλατφόρμα Δράσης του Πεκίνου αποτέλεσε το έναυσμα για την δέσμευση της Ε.Ε. να ακολουθήσει στις πολιτικές της για την ισότητα των φύλων την στρατηγική του gender mainstreaming, όντας το πρώτο διεθνές κείμενο που υιοθετεί τον ακριβή όρο της συγκεκριμένης πολιτικής (ΕΥΣΕΚΤ, 2003, Woodward, 2003, Woodward, 2001). Ο ορισμός του GM που έδωσε ο ΟΗΕ στο εν λόγω κείμενο αποτελεί μια παρακίνηση στις «κυβερνήσεις και άλλους παράγοντες να προωθήσουν μια ενεργή και ορατή πολιτική ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές και τα προγράμματα, έτσι ώστε, προτού την λήψη αποφάσεων, να πραγματοποιείται ανάλυση των επιδράσεων που θα έχουν στις γυναίκες και τους άνδρες αντίστοιχα» (Woodward, 2003: 66). Η υιοθέτηση της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου συνέπεσε με μια περίοδο που στα πλαίσια της Ε.Ε. είχε δημιουργηθεί δεκτικό περιβάλλον για την προώθηση της ισότητας των φύλων. Κατά την υλοποίηση του 3 ου Μ.Π.Δ., που όπως προαναφέρθηκε συμβολίζει μια περίοδο μετατόπισης και εξέλιξης των πολιτικών για τα φύλα, γυναίκες πολιτικοί σε κατάλληλες διοικητικές θέσεις, γυναικείες συμμαχίες στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και το Ευρωπαϊκό Λόμπυ Γυναικών είχαν δημιουργήσει ένα θετικό περιβάλλον για τις πολιτικές για τα φύλα επιδρώντας σημαντικά στην Μονάδα Ισότητας Ευκαιριών (Equal Opportunities Unit) που αποτελούσε τον κεντρικό μηχανισμό για την υλοποίηση του (Stratigaki, 2005, Στρατηγάκη, 2003). Δύο είναι τα κείμενα που μας δίνουν τις βασικές κατευθύνσεις της περιόδου, το κείμενο που αναπτύσσει το Τέταρτο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Δράσης για τις Ίσες Ευκαιρίες μεταξύ Ανδρών και Γυναικών (1996-2000) (COM (95) final 381) και η Ανακοίνωση της Επιτροπής για την «Ενσωμάτωση της ισότητας ευκαιριών μεταξύ των γυναικών και των ανδρών στο σύνολο των κοινοτικών πολιτικών και στόχων» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996). 22

Στο 4 ο Μ.Π.Δ. ως βασικοί τομείς παρέμβασης αναφέρονται, η προώθηση της ισότητας ευκαιριών στην απασχόληση και την αγορά εργασίας, η συμφιλίωση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής, η συμμετοχή των γυναικών σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων, η άσκηση των δικαιωμάτων τους, η εφαρμογή και η παρακολούθηση όλων των δράσεων που θα εφαρμόζονταν για την επίτευξη των στόχων. Συγκεκριμένα διατυπώνονται έξι βασικοί στόχοι (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995β) Η οικοδόμηση συνεργασιών σε μια κοινωνία που αλλάζει Η προώθηση της ισότητας σε μια μεταβαλλόμενη οικονομία Ο συνδυασμός επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής Η προώθηση μιας ισορροπημένης εκπροσώπησης των φύλων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων Η παρακίνηση των γυναικών ώστε να ασκήσουν τα δικαιώματα τους Η εφαρμογή, παρακολούθηση και αξιολόγηση του προγράμματος Η Ένωση πιστή στην σύνδεση των πολιτικών για τα φύλα με τις πολιτικές για την απασχόληση εστιάζει στο κείμενο αυτό σε πολιτικές που σχετίζονται άμεσα ή και έμμεσα με την αγορά εργασίας όπως είχε κάνει και στο προηγούμενο 3 ο Μ.Π.Δ. υιοθετώντας όμως ένα ορισμό των πολιτικών της πιο κοντά σε αυτόν της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου. Ως βασική επιδίωξη του 4 ου Μ.Π.Δ. ορίζεται «η προώθηση της ενσωμάτωσης της ισότητας ευκαιριών στις διαδικασίες της προετοιμασίας, της εφαρμογής και της παρακολούθησης, όλων των πολιτικών, μέτρων και δράσεων, σε Κοινοτικό, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο» ενσωματώνοντας παράλληλα στους βασικούς στόχους αυτόν της «παρακολούθησης και αξιολόγησης του προγράμματος», βασικού στοιχείου της GM πολιτικής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995β: Α7). Στο τομέα της οικονομίας αναφέρονται ως τομείς δράσης η άρση των διαχωρισμών στην αγορά εργασίας και η ενθάρρυνση της γυναικείας επιχειρηματικότητας. Η ανάπτυξη συνεργασίας και δικτύων σε εθνικό και Κοινοτικό επίπεδο βρίσκονται στο κέντρο των πολιτικών ιδιαίτερα σε θέματα που αφορούν την απασχόληση, τον συμβιβασμό της οικογενειακής και της επαγγελματικής ζωής, την συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και την άσκηση δικαιωμάτων. Το κείμενο δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην λειτουργία και στην δικτύωση των Γραμματέων Ισότητας, υπηρεσιών που είχαν αρχίσει να λειτουργούν σε κάθε κράτος μέλος. Όσο αφορά την ανάληψη δράσεων η Ανακοίνωση 23

αναφέρεται στην εγκατάσταση σε περιφερειακό επίπεδο Περιφερειακών Κέντρων Πληροφόρησης (Regional Information Center) τα οποία θα παρέχουν στους πολίτες γενικά και στις γυναίκες ειδικότερα πληροφορίες για τα δικαιώματα των γυναικών και για τις δράσεις τις Ε.Ε. στον συγκεκριμένο τομέα. Υπεύθυνοι πλέον για την υλοποίηση σχετικών προγραμμάτων τέθηκαν τοπικοί φορείς οι όποιοι κλήθηκαν να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν προγράμματα σε τομείς που άπτονται άμεσα ή έμμεσα την ισότητα των φύλων (πχ. συμβουλευτική υποστήριξη, επαγγελματική εκπαίδευση, υγεία, κοινωνική ασφάλιση) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995β). Η υποστήριξη της ανάληψης δράσεων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο προκύπτει και από την οριζόντια ενσωμάτωση της αρχής των ίσων ευκαιριών στα Ε.Δ.Τ. τονίζοντας ότι «η αρχή των ίσων ευκαιριών θα διατυπώνεται ως ρήτρα στις αποφάσεις για επιχορήγηση προγραμμάτων και τα Κράτη Μέλη θα είναι υπεύθυνα για την εφαρμογή της» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995β: β17). Η ανάληψη δράσεων από φορείς σε τοπικό επίπεδο, όπως στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης, μπορεί από την μία να έχει το θετικό ότι κινητοποίησε τα κράτη μέλη να εμπλακούν και να οργανώσουν δομές κατάλληλες για την υλοποίηση τους από την άλλη όμως πλευρά οδήγησε στο περιθώριο ομάδες γυναικών που μέχρι τότε αναλάμβαναν τέτοιες (μικρότερου μεγέθους) δράσεις, επιδρώντας αρνητικά στην δυναμική που χαρακτήριζε την εξέλιξη των Ευρωπαϊκών πολιτικών για τα φύλα ως αποτέλεσμα του ενθουσιασμού φεμινιστικών οργανώσεων (Stratigaki, 2005). Η διεύρυνση των πολιτικών ισότητας γίνεται πάλι με άξονα τον τομέα της απασχόλησης. Ο συνδυασμός επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής αποτελεί ένα από τους κεντρικούς στόχους αναφερόμενος κυρίως στις άδειες μητρότητας και στην παιδική φροντίδα μέσω της έκδοσης σχετικών Οδηγιών. Ακόμα και η αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών γίνεται με άξονα τον τομέα της εργασίας καθώς σχετίζεται με την σεξουαλική παρενόχληση στους χώρους εργασίας αλλά και με σημαντική αναφορά στο trafficking. Η προώθηση μιας ποσοτικά και ποιοτικά ισορροπημένης εκπροσώπησης των φύλων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, αίτημα που αποτελεί κεκτημένο πιέσεων γυναικείων οργανώσεων που δραστηριοποιούνταν στα πλαίσια της Ε.Ε., αναδεικνύεται σε ένα από τους βασικούς στόχους και προβλέπεται η αντιμετώπιση του με μέτρα θετικής δράσης όχι μόνο στα κράτη μέλη αλλά και στο εσωτερικό τις λειτουργίας της Ε.Ε.. Οι αναφορές στην εκπαίδευση γίνονται σε σχέση με προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης και αντιμετώπισης των στερεοτύπων που θα οδηγήσουν στην μείωση του κλαδικού διαχωρισμού στην εργασία. Ο τομέας στον οποίο υπάρχει συνεχής αναφορά είναι 24

αυτός της έρευνας καθώς η διεξαγωγή ερευνών για θέματα που άπτονται της ισότητας ευκαιριών των φύλων απαντάται στην ανάλυση όλων των στόχων που προαναφέρθηκαν (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995β). Στο κείμενο όμως δεν υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές στο ποιος θα οργανώσει τι, ή το πώς θα εφαρμοστεί κάτι ή το πόσα χρήματα ή προσωπικό χρειάζονται για τις εν λόγω δράσεις. Για να αποχτήσουμε μια συνολική οπτική της εξέλιξης των κοινοτικών πολιτικών για τα φύλα θα πρέπει να αναφερθούμε ιδιαίτερα στην Ανακοίνωση της Επιτροπής για την «Ενσωμάτωση της ισότητας ευκαιριών μεταξύ των γυναικών και των ανδρών στο σύνολο των κοινοτικών πολιτικών και στόχων» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996). Το κείμενο αυτό θεωρείται βασικό στην στροφή της πολιτικής σε μια προσέγγιση των φύλων καθώς για πρώτη φορά γίνεται αναφορά στην υιοθέτηση της αρχής του «mainstreaming» αντικαθιστώντας την αναφορά που γινόταν σε προηγούμενα κείμενα της αρχής της ίσης μεταχείρισης (equal treatment). Η Ανακοίνωση αναφέρει ότι η πολιτική της Ε.Ε. για την προώθηση της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών «δε περιλαμβάνει περιορισμένες προσπάθειες για την προώθηση της ισότητας στην εφαρμογή ειδικών μέτρων υπέρ των γυναικών, αλλά την κινητοποίηση όλων των γενικών πολιτικών και μέτρων, ειδικά για τον σκοπό της επίτευξης της ισότητας, με το να λαμβάνονται υπόψη ενεργά στο στάδιο του σχεδιασμού οι πιθανές επιπτώσεις τους στους άντρες και τις γυναίκες αντίστοιχα (προσέγγιση του φύλου)» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996: 2). Με την ρητή αυτή αναφορά στην προσέγγιση του φύλου αναδείχθηκε και φρασεολογικά η διεύρυνση στην οπτική της Ευρωπαϊκής πολιτικής πέρα από τα όρια της ισότητας μεταχείρισης. Οι Lombardo & Meier (2008) αναφέρουν ότι η διεύρυνση αυτή δεν συνεπάγεται και την εμβάθυνση της πολιτικής σημειώνοντας παράλληλα ότι η Ανακοίνωση εξακολουθεί να αναφέρεται συχνά στην ισότητα ευκαιριών και όχι στην ισότητα των φύλων. Την έλλειψη αυτή εμβάθυνσης στα ζητήματα που αφορούν την υλοποίηση μιας G.M. στρατηγικής την συναντάμε εάν αναζητήσουμε στο εν λόγω κείμενο συγκεκριμένες αναφορές στο γιατί χρειάζεται η συγκεκριμένη πολιτική και το πώς ακριβώς θα υλοποιηθεί. Το συγκεκριμένο κείμενο δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένους στόχους προς επίτευξη αλλά κάνει λόγο για 7 τομείς παρέμβασης: την απασχόληση & την αγορά εργασίας, την επιχειρηματικότητα των γυναικών, την εκπαίδευση & κατάρτιση, τα ατομικά δικαιώματα, τις εξωτερικές σχέσεις, την ευρεία πληροφόρηση/ενημέρωση και την εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και στις πολιτικές για το προσωπικό της 25

Επιτροπής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1996). Οι τομείς αυτοί διευρύνουν τις πολιτικές για τα φύλα πέρα της στόχευσης στην οικονομία, με αναφορές στην εκπαίδευση, την ευρεία ενημέρωση και τα ατομικά δικαιώματα. Σε σύγκριση όμως με τα προηγούμενα δύο κείμενα μειώνεται η αναφορά σε ζητήματα που αφορούν την προώθηση των γυναικών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Αν και γίνεται μια προσπάθεια ορισμού της GM πολιτικής που σκοπεύει να ακολουθήσει η Ε.Ε. η αναφορά στις πολιτικές είναι γενικόλογες και προσδιορίζουν το GM ως κάποια αρχή και όχι ως στρατηγική για την οποία χρειάζεται ανάπτυξη ειδικών εργαλείων, συγκεκριμένη χρηματοδότηση και εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό (Lombardo & Meier, 2008). Οι αδυναμίες της Ανακοίνωσης προκάλεσαν αντιδράσεις που σχετίζονταν με την έλλειψη συνδυασμού μιας προσέγγισης GM με ειδικά μέτρα υπέρ των γυναικών, την δημιουργία κατάλληλων εργαλείων για την υλοποίηση της εν λόγω πολιτικής, τον καθορισμό συγκεκριμένης χρηματοδότησης και την έλλειψη μιας νομικής βάσης, δηλαδή την εισαγωγή της διάστασης του φύλου και στην νομοθεσία, εκ μέρους του Ευρωπαϊκού Λόμπυ Γυναικών και της Επιτροπής για τα Δικαιώματα των Γυναικών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Stratigaki, 2005). Στην πρώτη έκθεση προόδου που ακολούθησε για το 1996 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1998α) συγκεκριμενοποιήθηκαν οι τρόποι που θα ακολουθηθούν για την επίτευξη των στόχων που σχετίζονταν με την ισότητα των φύλων, καθώς με συνεχείς αναφορές τονίζεται ότι η Ευρωπαϊκή Πολιτική ακολουθεί μια διττή προσέγγιση. Η διττή προσέγγιση έγκειται στην εφαρμογή της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming) με την ταυτόχρονη εφαρμογή ειδικών πολιτικών και μέτρων για τις γυναίκες (specific actions) καθώς θεωρήθηκε ότι «η στρατηγική της ενσωμάτωσης του φύλου έχει χρησιμοποιηθεί σε αρκετές περιπτώσεις ως δικαιολογία για την μείωση ειδικών επιδομάτων ή προσωπικού από υπηρεσίες που στόχευαν ειδικά στην προώθηση της προόδου των γυναικών» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1998α: 9). Σε αυτή την πρώτη έκθεση τονίζονται τα εμπόδια που υπήρχαν για την ανάπτυξη πολιτικών για την ισότητα των φύλων, τα αναγκαία βήματα και οι προτεραιότητες που έπρεπε να τεθούν καθώς και οι ελλείψεις σχετικά με τους ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους, τις γνώσεις για το αντικείμενο και σε ειδικούς που ασχολούνται με το φύλο και μπορούσαν να βοηθήσουν στον σχεδιασμό ανάλογων πολιτικών. Εξαιτίας των παραπάνω ελλείψεων θεωρήθηκε ζωτικής σημασίας η κατάρτιση σε θέματα ισότητας των φύλων, η εύρεση ενός κοινού τρόπου αξιολόγησης (gender assessment) των εν λόγω πολιτικών 26

καθώς και η μέτρηση σχετικών δεικτών ως προς το φύλο (gender proofing) ώστε να εγγυάται η ποιότητα των κειμένων νομοθεσίας και πολιτικής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1998 α ). Στις ετήσιες εκθέσεις της Επιτροπής για τις «ίσες ευκαιρίες για τις γυναίκες και τους άνδρες» που ακολούθησαν (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1998β, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1999, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000) δόθηκε έμφαση στην εξέταση της πορείας εφαρμογής της στρατηγικής της ενσωμάτωσης της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές, στην εξέλιξη της κοινοτικής νομοθεσίας για την ισότητα, στην προώθηση της ισόρροπης εκπροσώπησης των φύλων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και ιδιαίτερα στις πολιτικές απασχόλησης. Τομείς οι οποίοι αναφέρονται σε κοινοτικά κείμενα πάντα σε σχέση με την αγορά εργασίας είναι η εκπαίδευση και η έρευνα. Παρουσιάζονται ως τομείς ζωτικής σημασίας για την επίτευξη των στόχων της πολιτικής για τα φύλα, τόσο όσο αφορά την παρακολούθηση με στατιστικά στοιχεία σχετικών δεικτών και την αλλαγή των στάσεων σε σχέση με τις γυναίκες, την καταπολέμηση των στερεοτύπων για τους ρόλους των δύο φύλων μα κυρίως όσο αφορά ένα από τους κύριους στόχους, την μείωση του κλαδικού διαχωρισμού στην εργασία. Η εκπαίδευση και η επαγγελματική κατάρτιση εμφανίζονται σαν ένα από τα κύρια μέσα που μπορούν να υποβοηθήσουν την βελτίωση της κατάστασης των γυναικών στην αγορά εργασίας, την προώθηση των γυναικών σε τομείς εργασίας στους οποίους δεν αντιπροσωπεύονται (όπως τεχνολογία, θετικές επιστήμες)( Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1998 β, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1999). Το αίτημα της ενσωμάτωσης του φύλου στην νομοθεσία και η συνέχιση της προσπάθειας της Ε.Ε. να συνδυάζει την G.M. πολιτική με την αγορά εργασίας (Woodward, 2001) αναδεικνύει σε κύρια στοιχεία της περιόδου όπως φαίνεται και από τις αναφορές στις ετήσιες εκθέσεις της Επιτροπής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1998β, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1999, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000), την εισαγωγή της ισότητας των φύλων στην Συνθήκη του Άμστερνταμ και την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση. Οι ανάγκες της περιόδου για μείωση της ανεργίας και η ανάδειξη της κοινωνικής Ευρώπης ως προαπαιτούμενο της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης έκαναν ορατή την ανάγκη νομικής κατοχύρωσης πολιτικών όπως η ισότητα των φύλων στην νέα Συνθήκη (Στρατηγάκη, 2003). Η διάσταση της ισότητας των φύλων σε όλες τις πολιτικές κατοχυρώνεται στην Συνθήκη του Άμστερνταμ με τα άρθρα 2 και 3 και παράλληλα κατοχυρώνει και την ισότητα μεταχείρισης και την προώθηση ειδικών μέτρων για τις γυναίκες στο άρθρο 141. 27