ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΠΑΛΑ10ΛΟΓΟΥ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΥ ΖΑΦΕΙΡΟΥΛΑ ΚΑΒΑΛΑ 2000
i - Γ -j^oa θ. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟ
Σ τα πλαίσια της πτυχιακής μου εργασίας επέλεξα να ασχοληθώ με το θέμα της παγκοσμιοποίησης και της σημασίας αυτής στο διεθνές εμπόριο. Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος έγινε από προσωπικό ενδιαφέρον να εμβαθύνω περισσότερο στο πολυσυζητημένο στις μέρες μας φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης με την ελπίδα να κατανοήσω το θέμα και να εμπλουτίσω τις γνώσεις μου γύρω από αυτό. Η παγκοσμιοποίηση είναι μία μη αναστρέψιμη εξέλιξη και καλό θα είναι να μάθουμε να ζούμε με αυτήν, να αναγνωρίζουμε τα πλεονεκτήματα της αλλά και τους πιθανούς κινδύνους που εμπεριέχει και να προσπαθήσουμε να διαχειρισθούμε τα προβλήματα και τις καταστάσεις που συνεπάγεται. Όσον αφορά το διεθνές εμπόριο δεν είναι κάτι καινούργιο. Αντίθετα έχει ιστορία χιλιάδων ετών. Επιπλέον, η διόγκωση του μεγέθους του που έλαβε χώρα κατά την τελευταία δεκαετία, καθιστά την διακίνηση των αγαθών και των υπηρεσιών και εν γένει με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας «a piece of cake» για να χρησιμοποιήσουμε και εμείς μια έκφραση της παγκοσμιοποίησης ακόμα και της γλώσσας.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 Κεφάλαιο 1 ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ 1.1. Γενικά 3 1.2. Από τον 19 Αιώνα έως Σήμερα 4 1.2.1. Η ουτοπία της παγκόσμιας αγοράς 8 1.3.0. Ο καπιταλισμός του 21 αιώνα 9 1.3.1. Ο νέος αιώνας 11 Κεφάλαιο 2 ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ 2.1. Ιστορική Αναδρομή 13 2.2. Η Γλώσσα 14 2.3. Το Διεθνές Εμπόριο 15 2.3.1. Έννοια και εξέλιξη 16 2.3.2. Η θεωρία του διεθνούς εμπορίου 20 2.3.3. Η σύγχρονη εποχή 21 2.4. Ηλεκτρονικό Εμπόριο 23 2.5. Εξελίξεις και Συσχετισμοί στην Τριάδα 24 2.6. Η Πολυεθνική Επιχείρηση 29 2.7. Ιδιομορφίες της Διεθνοποίησης 31 Κεφάλαιο 3 ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 3.1. Συνοπτικό Ιστορικό 35 3.2. Το Ιστορικό του ΠΟΕ 36 3.3. Από τη ΓΣΔΕ (GATT) στον ΠΟΕ 36 3.3.1. Τι είναι ο Γύρος της Ουρουγουάης 37 3.4. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου 40 3.4.1. Πως ρυθμίζει ο ΠΟΕ τις διαφορές μεταξύ των κρατών 41 3.5. Εξελίξεις στο Σιάτλ 42
3.5.1. Αναλυτικότερα οι αποφάσεις για τη γεωργία στο Σιάτλ 43 3.6. Σιάτλ οι Τρεις Ομάδες Συμφερόντων 46 3.7. Εργατικό Δυναμικό Χαμηλού Κόστους 47 3.8. Αποφάσεις που Πάρθηκαν 48 Κεφάλαιο 4 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟ 4.1. Γενικά 49 4.2. Το Εμπόριο Ώθηση για την Οικονομία 50 4.3. Η Σημασία του Εμπορίου στις Υπηρεσίες 51 4.4. Επενδύσεις: η Ανάγκη για Σαφείς Πολυμερείς Κανόνες 52 4.5. Εμπορικός Πόλεμος ΗΠΑ-Ευρώπη 54 4.6. Μέτρα προστασίας του Περιβάλλοντος από την Ε.Ε. 56 4.7. Γενικότερη Στρατηγική της Ε.Ε. για τη Λειτουργία του Εμπορίου στα Πλαίσια της Διεθνούς Οικονομίας 58 Κεφάλαιο 5 ΕΛΛΑΔΑ: ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟ 5.1. Παρακλήσεις για την Ελληνική Οικονομία στο Νέο Διεθνές Περιβάλλον. 59 5.2. Προσαρμογή Επιχειρήσεων και Εργαζομένων 61 5.3. Προϋποθέσεις για την Παγκοσμιοποίηση στις Επιχειρήσεις 63 5.4. Οι Ελληνικές Βιομηχανικές Επιχειρήσεις 64 5.5. Μέλλον και Προοπτική της Ελληνικής Βιομηχανίας 65 5.6. Ο εκσυγχρονισμός της γεωργίας 66 5.6.1. Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) 67 5.7. Ο Κλάδος Τροφίμων 69 5.7.1. Προοπτικές 70 5.8. Πίνακες Εισαγωγών - Εξαγωγών της Ελλάδας κατά τα τελευταία έτη. 71 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 75 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 77
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ ΑΕγχΠ ; Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΕΠ : Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ΓΣΔΕ : (GATT) Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου ΔΝΤ : Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ΔΟΕ : Διεθνείς Οργανισμός Εμπορίου Ε.Ε. : Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΘΙΑΓΕ : Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας ΚΑΠ : Κοινή Αγροτική Πολιτική ΝΑΤΟ : North Atlantic Treaty Organization (Οργανισμός Βορειοανατολικού Συμφώνου) ΟΟΣΑ : Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΠΟΕ ; Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου ΣΕΒΕ : Σύνδεσμος Εξαγωγέων Βορείου Ελλάδος ΤΤΔΕ : Τυποποιημένη Ταξινόμηση του Διεθνούς Εμπορίου
Σ την εργασία μου αυτή, θα προσπαθήσω να αναλύσω τις εξελίξεις που έχουν σχέση με την παγκοσμιοπσίηση και το Διεθνές εμπόριο, βασιζόμενη στις μελέτες και στις έρευνες που έχουν γίνει πάνω στο θέμα. Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και του διεθνούς εμπορίου χρήζει ιδιαίτερης σημασίας και βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων όλων των κυβερνήσεων, λόγω των μεγάλων διαστάσεων που έχει πάρει την τελευταία δεκαετία. Η μεγάλη διάδοση του επηρεάζει όλο και περισσότερο ακόμα και την καθημερινή μας ζωή. Απαραίτητη θεωρείται λοιπόν η δημιουργία ειδικών οργάνων, που σε διεθνή κλίμακα θα ελέγχουν στο εξής τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης καθώς με τη διεθνοποίηση των οικονομικών, την ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων ανά τσν κόσμο και το μεταβατικό ρόλο των κρατών -εθνών, ενδέχεται να υπάρξουν και ανεξέλεγκτες συνέπειες για τη διεθνή οικονομική, πολιτική και κοινωνική σκηνή. Το μεγάλο λοιπόν ζητούμενο εντοπίζεται, στο κατώφλι της νέας χιλιετίας, στον επακριβή προσδιορισμό του νέου ρόλου του κράτους-έθνους από το καθεστώς της παγκοσμιοποίησης και την αναζήτηση των διεθνών φορέων που μπορούν να συμβάλουν με θετικό τρόπο σε αυτή. Σε ότι αφορά ειδικότερα την ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων αναμένονται σημαντικές εξελίξεις που σχετίζονται όχι με όφελος απλά οικονομικής φύσεως αλλά και πολιτικής ισχύος περισσότερο ίσως, επιρροής. Η εργασία μου χωρίζεται σε 5 κεφάλαια: Στο πρώτο κεφάλαιο γίνετε μια ιστορική αναδρομή στον καπιταλισμό. Πως ήταν η κατάσταση παλιότερα και πως είναι σήμερα.
Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται οι παγκόσμιες διεργασίες που έχουν γίνει και διασαφηνίζεται αναλυτικότερα η έννοια του διεθνούς εμπορίου. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνετε μια αναφορά στο ιστορικό όλων των προσπαθειών που είχαν σαν κατεύθυνση την συγκρότηση ενός αρχικού πλαισίου που θα έθετε τους κανόνες για την υλοποίηση της ιδέας της παγκοσμιοποίησης. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνετε μια προσπάθεια διευκρινισμού της μορφής που έχει εκλάβει το εμπόριο στα πλαίσια του μεγαλύτερου συνασπισμού που είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο πέμπτο κεφάλαιο αναφέρονται οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στην Ελληνική Οικονομία.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ 1.1. Γενικά Η παγκοσμιοποίηση ως φαινόμενο τείνει να μοιάσει στις αντεγκλήσεις που έχουν γίνει σε άλλα μεγάλα θέματα του αιώνα. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι τυχαία. Συνδέεται άμεσα με τη δημιουργία ενός παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, διαδικασία που άρχισε με την αγροτική επανάσταση στη Δυτική Ευρώπη, του 16 αιώνα, συνεχίσθηκε με τις δύο βιομηχανικές επαναστάσεις τον 18 αιώνα στην Αγγλία και τον 19 στην υπόλοιπη Ευρώπη και δείχνει πως βαίνει προς την ολοκλήρωση της με την τεχνολογική επανάσταση του 20 και 21 αιώνα. Η παγκοσμιοποίηση βρήκε μια νέα κινητήριο δύναμη ακριβώς τη στιγμή που η ώθηση των προηγούμενων επαναστάσεων είχε εξαντληθεί. Η της αγροτικής επανάστασης είχε βέβαια αναλωθεί από τις αρχές του 18 αιώνα. Η της Β' βιομηχανικής επανάστασης είχε βρει την «ανανέωση» της κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου πολέμου, ο οποίος και αποτέλεσε την αρχή εκείνων των τάσεων της έρευνας και ανάπτυξης που οδήγησαν στη σημερινή έκρηξη. Οι δύο βιομηχανικές επαναστάσεις είχαν επίσης οδηγήσει σε έντονη ιδεολογική διαμάχη. Η σύγκρουση του καπιταλισμού με το Μαρξισμό-Λενινισμό και στη συνέχεια με την πολιτική έκφραση του τελευταίου, τον Κομμουνισμό διαμόρφωσε τη φυσιογνωμία του 20 αιώνα. Όσο οι επικοινωνίες ελέγχονταν από την κρατική εξουσία, η κατάχρηση εξουσίας περνούσε. Σταδιακά όμως, οι εικόνες από το άλλο στρατόπεδο άρχισαν να διασπούν το τείχος, και από εκεί και
πέρα η καταναλωτική κοινωνία της δύσης είχε το πάνω χέρι. Η κατάρρευση του κομμουνισμού, άνοιξε το δρόμο για να επιταχυνθεί η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης ουσιαστικά, πλέον, χωρίς αντίπαλο. Η αντίδραση κατά της παγκοσμιοποίησης είναι ένα φυσιολογικό, αναπόφευκτο και ιστορικό φαινόμενο. Η διαφορά με προηγούμενες αντιδράσεις εστιάζεται στη φύση της. Στην αγροτική επανάσταση υπήρξε η αντίδραση των ιδιοκτητών, των κουλάκων της Ευρώπης και δημιουργία παραγωγικού πλεονάσματος για πώληση. Στην α' βιομηχανική επανάσταση υπήρξε των ιδιοκτητών της γης. Στη β' βιομηχανική επανάσταση υπήρξε η εξέγερση κατά του εργατικού προλεταριάτου και των συνθηκών διαβίωσης του. Σε όλες τις περιπτώσεις όμως η αντίδραση είτε κάμφθηκε είτε υποχρέωσε τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης σε αλλαγές και προσαρμογές. Σήμερα όπου οι πολιτικές διαμάχες δεν ενισχύουν, τουλάχιστον επιφανειακά, την ίδια ισορροπία τρόμου του ψυχρού πολέμου, το παγκόσμιο σύστημα στηρίζεται σε ισχυρά οικονομικά ερείσματα και διασυνδέσεις, που ενισχύονται με πολιτιστικά δίκτυα και θεσμούς που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν «ομοσπονδιακοί». Η μετάβαση του σε νέα φάση ανάπτυξης, η οποία στηρίζεται στις εξελίξεις στην τεχνολογία τις οποίες και εκμεταλλεύεται, είναι ένα γεγονός. 1.2. Από τον 19 Αιώνα έως Σήμερα Η Αγγλία, στα μέσα του 19 αιώνα, ήταν το αντικείμενο ενός πειράματος κοινωνικής μηχανικής με μεγάλες προεκτάσεις. Στόχος του ήταν να απελευθερώσει την κοινωνική ζωή από τον κοινωνικό και πολιτικό έλεγχο, και το κατάφερε δημιουργώντας ένα νέο θεσμό, την ελεύθερη αγορά, διαλύοντας τις αγορές που προϋπήρχαν επί σειρά αιώνων στην Αγγλία και διέθεταν κοινωνικές ρίζες. Η ελεύθερη αγορά δημιούργησε ένα νέο τύπο
οικονομίας, στην οποία οι τιμές όλων των αγαθών, άλλαζαν χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τα αποτελέσματα που είχαν στην κοινωνία. Στο παρελθόν η οικονομική ζωή είχε δεχθεί περιορισμούς λόγω της ανάγκης που υπήρχε να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή. Οδηγήθηκε σε κοινωνικές αγορές, στις οποίες επικρατούσαν διαφόρων ειδών ρυθμίσεις και περιορισμοί. Στόχος του πειράματος που επιχειρήθηκε στα μέσα της Βικτωριανής Αγγλίας ήταν η διάλυση των κοινωνικών αγορών και η αντικατάσταση τους με μη ρυθμιζόμενες αγορές που λειτουργούσαν ανεξάρτητα από τις κοινωνικές ανάγκες. Η ρήξη στην οικονομική ζωή της Αγγλίας, που παρήγαγε η δημιουργία της ελεύθερης αγοράς, ονομάστηκε Μεγάλη μετατροπή. Η επίτευξη μιας παρόμοιας μετατροπής αποτελεί σήμερα τον προέχοντα στόχο υπερεθνικών οργανισμών όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ), το Δ.Ν.Τ. και ο Οργανισμός για Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ). Η προώθηση αυτού του επαναστατικού σχεδίου ακολουθεί την ηγεσία του τελευταίου μεγάλου παγκόσμιου καθεστώτος του Διαφωτισμού, των ΗΠΑ. Οι διανοητές του Διαφωτισμού, όπως ο Τόμας Τζέφερσον, ο Τομ Πέιν, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ και ο Καρλ Μαρξ δεν αμφέβαλλαν ότι το μέλλον κάθε έθνους της υφηλίου έγκειτο στο αποφευχθεί κάποια εκδοχή των δυτικών θεσμών και αξιών. Η πολιτισμική ποικιλία δεν αποτελούσε μόνιμη συνθήκη της ζωής του ανθρώπου. Υπήρξε ένα στάδιο της πορείας προς τον παγκόσμιο πολιτισμό. Όλοι αυτοί οι στοχαστές υποστήριξαν τη δημιουργία ενός μοναδικού παγκόσμιου πολιτισμού, στον οποίο τις πολιτικές παραδόσεις και κουλτούρες του παρελθόντος θα αντικαθιστούσε μια νέα παγκόσμια κοινότητα, με βάση τον ορθολογισμό. Οι ΗΠΑ είναι σήμερα η τελευταία μεγάλη Άντώνης Κεφαλάς; "Η Παγκοσμιοποίηση μια διαδικασία 400 ετών" Οικονομικός Ταχυδρόμος, 24 Ιουνίου 1999, σελ. 72-74.
δύναμη που βασίζει την πολιτική της σε αυτή τη θέση του Διαφωτισμού. Σύμψωνα με τη Συναίνεση της Ουάσιγκτον ο δημοκρατικός καπιταλισμός θα γίνει σύντομο αποδεκτός σχεδόν από ολόκληρο τον κόσμο. Η σφαιρική αγορά θα γίνει πραγματικότητα. Τα πολύπλοκα οικονομικά συστήματα και οι αντίστοιχες κουλτούρες, που πάντα υπήρχαν στον κόσμο θα ενωθούν σε μια ενιαία παγκόσμια ελεύθερη αγορά. Οι υπερεθνικοί οργανισμοί, με αυτή τη φιλοσοφία, προσπάθησαν να επιβάλουν ελεύθερες αγορές στην οικονομική ζωή των κοινωνιών σε ολόκληρο τον κόσμο. Εφάρμοσαν τις διαφορετικές οικονομίες σε μια ενιαία, σφαιρική, ελεύθερη αγορά. Πρόκειται για κάτι που είναι πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί: η αναζήτηση της δημιούργησε ήδη κοινωνική μετατόπιση καθώς και οικονομική και πολιτική αστάθεια μεγάλης κλίμακας. Μια τέτοια παγκόσμια αγορά είναι το διαφωτιστικό σχέδιο ενός παγκόσμιου πολιτισμού, που κατά πάσα πιθανότητα θα είναι η τελική μορφή του. Δεν είναι η μόνη μεταβλητή αυτού του σχεδίου που επιχειρήθηκε σε αυτόν τον αιώνα. Η πρώην Σοβιετική Ένωση ενσωμάτωσε μία αντίπαλη ουτοπία του Διαφωτισμού, αυτή του παγκόσμιου πολιτισμού στην οποία τις αγορές αντικατέστησε ο κεντρικός σχεδιασμός. Αυτό βέβαια δεν κράτησε για πολύ καθώς η κατάρρευση του Σοβιετικού καθεστώτος και η απελευθέρωση των αγορών του ανατολικού μπλοκ, πραγματοποιήθηκε πολύ γρήγορα. Με αποτέλεσμα να φέρει στο προσκήνιο όχι μόνο καινούργιες αγορές, αλλά και εκατομμύρια πάμφθηνα εργατικά χέρια που ζουν και αποδέχονται συνθήκες ταυτόσημες με αυτές της πρώτης και της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης. Συγχρόνως διαθέτουν ένα επίσης αυξανόμενο -συγκριτικά- φθηνό εργατικό δυναμικό υψηλής ειδίκευσης και επιστημονικής κατάρτισης, το οποίο χωρίς
πρόβλημα εντάσσεται στη χρήση, αλλά και την προαγωγή της τεχνολογίας.^ Η ουτοπία του παγκόσμιου ελεύθερου εμπορίου δεν προκάλεσε ανθρώπινο κόστος όπως ο κομμουνισμός. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου ίσως καταφέρει να τον ανταγωνιστεί. Αν και η παγκόσμια ελεύθερη αγορά δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με οποιοδήποτε είδος κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας, το κοινό που έχουν αυτές οι ουτοπίες είναι πιο θεμελιώδες από τις διαφορές τους. Μια σφαιρική ελεύθερη αγορά προϋποθέτει ότι ο οικονομικός εκσυγχρονισμός σημαίνει παντού το ίδιο πράγμα. Ερμηνεύει την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, την εξάπλωση της βιομηχανικής παραγωγής σε αλληλένδετες οικονσμίες αγοράς σε όλσ τον κόσμο, μέχρι ενός ιδιαίτερου τύπου δυτικού καπιταλισμού: την αμερικανική ελεύθερη αγορά. Η αληθινή ιστορία της εποχής μας είναι μάλλον το αντίθετο. Ο οικονομικός εκσυγχρονισμός δεν αντιγράφει το αμερικανικό σύστημα της ελεύθερης αγοράς σε όλο τον κόσμο. Γεννά εγχώριους τύπους καπιταλισμού, που ελάχιστα κοινά έχουν με οποιοδήποτε δυτικό μοντέλο. Οι οικονομίες της αγοράς στην ανατσλική Ασία διαφέρουν πάρα πολύ η μία από την άλλη. Αυτές της Κίνας και της Ιαπωνίας αποτελούν διαφορετικά είδη καπιταλισμού. Αντιστοίχως, ο Ρώσικος καπιταλισμός διαφέρει, θεμελιωδώς από αυτόν της Κίνας. Το μόνο που έχουν κοινό αυτά τα νέα είδη καπιταλισμού είναι το γεγονός ότι δεν συμπίπτουν με κανένα δυτικό μοντέλο. Η άνοδος μιας αληθινά σφαιρικής οικονομίας δεν σημαίνει ότι δυτικές αξίες και θεσμοί θα επεκταθούν στην υπόλοιπη ανθρωπότητα. Σημαίνει το τέλος της ^ Δημήτρης Χαραλάμττης: "Δημοκρατία και Παγκοσμιοποίηση" εκδόσεις "Ε^ΝΤΑΣ", Αθήνα, 1998, σελ. 211-212.
εποχής της δυτικής σφαιρικής κυριαρχίας. Οι αρχικές σύγχρονες οικονομίες στην Αγγλία, τη δυτική Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική δεν αποτελούν μοντέλα για τον νέο τύπο καπιταλισμού που δημιουργούν οι σφαιρικές αγορές. Οι περισσότερες χώρες που επιδιώκουν να αναμορφώσουν τις οικονομίες τους σύμφωνα με το μοντέλο των αγγλοσαξονικών ελεύθερων αγορών δεν θα επιτύχουν να το διατηρήσουν. 1.2.1. Η ουτοπία thc παvκόσuιαc avop0c Η σημερινή ουτοπία της ενιαίας παγκόσμιας αγοράς, προϋποθέτει ότι η οικονομική ζωή κάθε έθνους μπορεί να αναμορφωθεί κατά την εικόνα της αμερικανικής ελεύθερης αγοράς. Στην Κίνα γεννήθηκε μια νέα καπιταλιστική μεταβλητή, την οποία εφαρμόζει η κινέζικη διασπορά σε ολόκληρο τον κόσμο. Στην Ρωσία, η κατάρρευση των σοβιετικών θεσμών δεν παρήγαγε ελεύθερες αγορές, αλλά αντ αυτών μια νέα ποικιλία μετακομμουνιστικού καπιταλισμού. Η ανάπτυξη μιας παγκόσμιας οικονομίας, άλλωστε, δεν προωθεί την παγκόσμια διάδοση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στη Ρωσία, παρήγαγε έναν τύπο δημοκρατικής κυβέρνησης, στην οποία η ισχυρή προεδρική δύναμη κατέχει κεντρικό ρόλο. Στην Σιγκαπούρη και τη Μαλαισία ο οικονομικός εκσυγχρονισμός και η ανάπτυξη επιτεύχθησαν άνευ απώλειας κοινωνικής συνοχής από κυβερνήσεις που απορρίπτουν την παγκόσμια δικαιοδοσία της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Μια παρόμοια κυβέρνηση, ίσως ανέλθει στην εξουσία στην Κίνα, όταν η χώρα γίνει μετά-κομμουνιστική. Η παγκόσμια οικονομία δεν καθιστά ένα ενιαίο καθεστώς (το δημοκρατικό καπιταλισμό) παγκόσμιο. Προσδιορίζει νέους τύπους καθεστώτων, καθώς γεννά νέα είδη καπιταλισμού. Η παγκόσμια οικονομία που οικοδομείται τώρα δεν θα εξασφαλίσει το μέλλον της ελεύθερης αγοράς. Ωστόσο, κατά παράδοξο τρόπο μπορούμε να πούμε ότι οι
οικονομίες της ελεύθερης αγοράς δεν θα είναι νικητές αυτού του διαγωνισμού. Επειδή και αυτές μεταβάλλονται σε σημείο μη αναγνώρισης τους λόγω του παγκόσμιου ανταγωνισμού. 1.3. Ο Καπιταλισμός τον 21 Αιώνα Τα προβλήματα του καπιταλισμού του 21 αιώνα είναι πολλά. Χρειάζεται μόνο να γίνει μια σημαντική για όλους παρατήρηση όσον αφορά αυτά τα προβλήματα: Τα προκαλεί η λειτουργία του συστήματος. Μερικά τα προκαλούν οι συνακόλουθες δυσκολίες της ανάγκης για κεφάλαιο, μερικά τα χαρακτηριστικά του ίδιου του μηχανισμού της αγοράς, μερικά οι αλληλεξαρτήσεις των δύο τομέων. Όταν μιλάμε για τον καπιταλισμό του 21 αιώνα, σε αυτά τα ζητήματα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας όχι στα προβλήματα του πολέμου, στην πληθυσμιακή έκρηξη ή στις υποανάπτυκτες χώρες. Ίσως αυτές αποδειχθούν οι μοιραίες προκλήσεις του επόμενου αιώνα, δεν αποτελούν όμως αυστηρά «καπιταλιστικά» προβλήματα, μια που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι θα συνέβαιναν και σε έναν κόσμο στον οποίο θα είχαν αναδειχθεί σε κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη οι σοσιαλιστικές οικονομίες σοβιετικού τύπου. Τα προβλήματα που ανήκουν στον καπιταλισμό, πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε ενισχύοντας την πολιτική θέληση. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο η μη ηθελημένη δυναμική της οικονομικής σφαίρας πρέπει να περιοριστεί, να αναμορφωθεί ή να οδηγηθεί σε νέα κατεύθυνση από το μόνο ικανό παράγοντα ενίσχυσης μιας δύναμης αντίρροπης ως προς την αντίστοιχη οικονομική. Πρόκειται για την κυβέρνηση. Θα απαριθμηθούν κάποιοι τρόποι με τους οποίους η κυβέρνηση ίσως να μπορεί να ασκήσει αυτή τη λειτουργία. Οι ανεπάρκειες της επέκτασης, από τις οποίες μειονεκτούσε το σύστημα, μπορούν να αντισταθμιστούν από την προσθήκη της δημόσιας ζήτησης στην αντίστοιχη ιδιωτική.
χρησιμοποιώντας την κυβέρνηση ως επενδυτή και ως καταναλωτή. Οι πληθωριστικές τάσεις που έρχονται γρήγορα στην επιφάνεια στο σύστημα αγοράς μπορούν να περιοριστούν από διευθετήσεις όπως έγιναν στη Γερμανία και κατά διαφορετικό τρόπο στην Ιαπωνία, όπου η εργατική δύναμη η διοίκηση επιχειρήσεων και η κυβέρνηση καθορίζουν συμφέροντες για όλα τα μέρη ελέγχους των επιπέδων των μισθών και των τιμών. Οι φόροι και οι επιδοτήσεις μπορούν σε σημαντικό βαθμό να ελαφρύνουν τα αποτελέσματα της αγοράς που προκαλούν δυσλειτουργία συμπεριλαμβανομένης της μη αποδεκτής διανομής των εισοδημάτων. Οι φόροι και οι επιδοτήσεις μπορούν επίσης να αποθαρρύνουν την παραγωγή, τα εξωτερικά αποτελέσματα της οποίας είναι ανεπιθύμητα, και οι επιδοτήσεις μπορούν να ενθαρρύνουν την παραγωγή των αγαθών εκείνων που η αγορά δεν μπορεί να προωθήσει επαρκώς, όπως είναι η εκπαίδευση. Οι κυβερνητικές ρυθμίσεις μπορούν να περιορίσουν την ανεπιθύμητη άσκηση ισχύος από την εργατική δύναμη ή το κεφάλαιο. Μέχρι ένα ορισμένο σημείο μπορεί να εντείνει ή περιορίσει την έκθεση της οικονομίας στις δυνάμεις του διεθνούς κεφαλαίου. Οι κυβερνητικές υπηρεσίες μπορούν να αποτελέσουν άγρυπνους φύλακες υπέρ του οικολογικού συμφέροντος. Η κυβέρνηση μπορεί να μειώσει, τις παρενέργειες της παραγωγής. Κάποιοι θα εκφράσουν την πεποίθηση ότι η ίδια η κυβέρνηση είναι εκ φύσεως εχθρός του καπιταλισμού. Μερικοί θα παρουσιάσουν τις αντιρρήσεις των οικονομικών παραγόντων, τις δραστηριότητες των οποίων θα ήταν καλό να περιορίσουμε. Κάποιοι άλλοι θα εκφράσουν πιο δακρύβρεκτους φόβους, ότι υπερβολική παρεμβολή της κυβέρνησης μπορεί να οδηγήσει σταδιακά σε αυταρχικά αποτελέσματα. Όλες οι διαμαρτυρίες μαζί εκφράζουν βαθιά ανησυχία όσον αφορά την υπερβολική κυβερνητική εξουσία. Η ανησυχία προέρχεται από την ευρέως αποδεκτή αντίληψη ότι η μεγάλη
επέκταση της δημόσιας σφαίρας στον καπιταλισμό έγινε εις βάρος της αντίστοιχης ιδιωτικής.^ 1.3.1. Ο νέοο αιώναο Οι προοπτικές για τους καπιταλισμούς του 21 αιώνα θα εξαρτώνται, κατ αρχήν από την επιτυχία με την οποία διαφορετικοί εθνικοί καπιταλισμοί μπορούν να τακτοποιήσουν και να εφαρμόσουν τις κυβερνητικές δυνάμεις, ώστε να αντιμετωπίσουν τις αντίστοιχες των οικονομιών τους. ΓΓ αυτόν το λόγο, το πιο πιθανό αποτέλεσμα είναι ένα φάσμα καπιταλισμών οι οποίοι μετρώνται από τους πάρα πολύ σημαντικούς δείκτες της κοινωνικής και πολιτικής ευδαιμονίας, όχι αναγκαστικά από αυτούς της οικονομικής επίδοσης. Αυτό συμβαίνει επειδή, στον αγώνα για επιβίωση, η οικονομική επίδοση αποτελεί ένα μέσο για την επίτευξη ενός στόχου και όχι τον ίδιο τον στόχο. Αυτό ίσχυε πάντα στις μη καπιταλιστικές κοινωνίες και πιθανόν να συμβαίνει ολοένα και περισσότερο και για τον ίδιο τον καπιταλισμό. Τα είδη του καπιταλισμού που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να επιτύχουν είναι αυτοί τους οποίους χαρακτηρίζει υψηλός βαθμός πολιτικού πραγματισμού, χαμηλός δείκτης ιδεολογικής ορμής καλά ανεπτυγμένος δημόσιος τομέας υπηρεσιών και παράδοση δημόσιας συνοχής. Καλό θα ήταν επίσης, όλοι οι επιτυχημένοι καπιταλισμοί να βρουν τρόπους να εξασφαλίσουν στην εργατική δύναμη σταθερότητα απασχόλησης και εισοδήματος, στη διαχείριση το δικαίωμα να αναδιοργανώσει τα καθήκοντα της για λόγους οικονομικής αποτελεσματικότητας και στην κυβέρνηση το νόμιμο ρόλο της ως συντονίστριας της εθνικής ανάπτυξης. Βέβαια οι θεσμικές ρυθμίσεις για την επίτευξη αυτού του στόχου θα Αντώνης Κεφάλας: "Η παγκοσμιοποίηση μια διαδικασία 400 ετών", Οικονομικός Ταχυδρόμος, 24 Ιουνίου 1999, σελ. 73-74.
ποικίλλουν ανάλογα με το κράτος, μερικοί από αυτούς τους καπιταλισμούς, όπως συνέβη και με τα πιο προσαρμόσιμα κράτη της Ευρώπης τον 17 αιώνα, θα μπορέσουν να επιβιώσουν, και να προσαρμοστούν. Όπως δε στην Ευρώπη του 17 αιώνα, μερικοί κατά πάσα πιθανότητα δεν θα μπορέσουν να ανταπεξέλθουν. Για το πιο μακρινό μέλλον, γενικά δεν είναι εύκολο να γίνουν προβλέψεις. Δύο εξαιρετικά αυτογενή προβλήματα σίγουρα θα ταράζουν τον καπιταλιστικό κόσμο. Το ένα από αυτά είναι η έλευση των οικολογικών φραγμών, ειδικά αυτών που αφορούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου και τη μείωση του όζοντος. Αυτοί οι φραγμοί υποδηλώνουν την επερχόμενη αναγκαιότητα περιορισμού της βιομηχανικής ανάπτυξης, η οποία συνοδεύει τις αυξανόμενες τριβές μεταξύ των προηγμένων και των βραδυκίνητων τμημάτων του κόσμου σχετικά με το πού και το πώς μπορεί να εφαρμοστεί αυτός ο περιορισμός. Το δεύτερο πρόβλημα είναι η τάση του κεφαλαίου να διεθνοποιείται, η οποία συνεχίζει να προηγείται των δυνατοτήτων των επί μέρους κυβερνήσεων να αντισταθούν. Έτσι το ίδιο το κεφάλαιο οικειοποιείται την πολιτική ανεξαρτησία των εθνών κατά τέτοιο ο τρόπο ώστε να εκθέτει το κέντρο σε αυτές τις δυνάμεις που έσπειραν οικονομική αποδιοργάνωση στην περιφέρεια. Μερικά εξαιρετικά προσαρμοζόμενα είδη καπιταλισμού, πάλι, ίσως μπορούν να αντιμετωπίσουν αυτά τα προβλήματα πιο αποτελεσματικά απ ότι άλλα, το ζήτημα ωστόσο είναι πιο βαθύ. Στο βαθμό που οι δυσλειτουργίες υπάρχουν σε υπερεθνική κλίμακα, η αντιμετώπιση τους απαιτεί υπερεθνική πολιτική δύναμη. Ίσως τελικά κανένα είδος ανάλυσης να μην μπορεί να εφαρμοστεί ως αποτέλεσμα αυτών των προβλημάτων.^ * Αντώνης Κεφάλας: ΊΗ παγκοσμιοποίηση μια διαδικασία 400 ετών", Οικονομικός Ταχυδρόμος, 24 ίουνίου 1999, σελ. 75-76.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ 2.1. Ιστορική Αναδρομή Το διεθνές εμπόριο δεν είναι κάτι καινούργιο. Η πρακτική αυτή έχει ιστορία χιλιάδων ετών. Στην παλαιότερη μορφή του, το εμπόριο αφορούσε είδη πρώτης ανάγκης, όπως τρόφιμα, υφάσματα και μέταλλα. Σταδιακά επεκτάθηκε και σε πιο εξωτικά αγαθά (καρυκεύματα, βαφές και υψηλής ποιότητας λευκά είδη) προσθέτοντας κάποια πολυτέλεια στην καθημερινή ζωή. Η διαδικασία συνεχίσθηκε καθώς όλο περισσότερα προϊόντα μεταφέρονται χερσαία, θαλάσσια και αργότερα, αεροπορικά από όλες τις γωνιές της γης. Το πλήρες φάσμα των ειδών που παράγονται σήμερα σε μια χώρα και πωλούνται σε άλλη προκαλεί κατάπληξη. Η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη γιατί δεν αποστέλλουμε μόνο επεξεργασμένα προϊόντα από το ένα άκρο του πλανήτη στο άλλο, αλλά ένα όλο και σημαντικότερο κομμάτι των ανταλλαγών αφορά ενδιάμεσα προϊόντα ή στοιχεία προϊόντων, καθόσον, η διαδικασία παραγωγής κυρίως των σύνθετων προϊόντων υψηλής τεχνολογίας είναι διασπαρμένη σε πολλές χώρες ή ηπείρους. Αυτό συμβαίνει συχνά με τις πολυεθνικές επιχειρήσεις που διαθέτουν εργοστάσια παραγωγής σε πολλές διαφορετικές χώρες. Συμβαίνει ακόμη και στην περίπτωση κατασκευαστών που αγοράζουν τα διάφορα συστατικά των περίπλοκων καταναλωτικών αγαθών που χρησιμοποιούμε, καθώς και το βασικό εξοπλισμό, από τους παραγωγούς εκείνους που μπορούν να ικανοποιήσουν κατά τον καλύτερο τρόπο τις απαιτήσεις τους όσον αφορά την ποιότητα, την τιμή, τις προθεσμίες παράδοσης και την τεχνολογία.
Σήμερα παρατηρούμε ένα νέο φαινόμενο. Η σύγχρονη τεχνολογία μας επιτρέπει να εξάγουμε, με ένα απλό τηλεφώνημα, πολλά πράγματα που θεωρούμε απολύτως φυσικά, όπως οι κρατήσεις για οργανωμένες διακοπές, οι διεθνείς τηλεφωνικές επικοινωνίες και οι τραπεζικές υπηρεσίες στις οποίες μπορούν να προστεθούν στο εμπόριο ιδεών και εφευρέσεων (πνευματική ιδιοκτησία) όπως ονόματα από μάρκες και τραγούδια. Παρ όλη όμως την αυξανόμενη πολυπλοκότητα και επιτήδευση τα βασικά θεμέλια του διεθνούς εμπορίου παραμένουν τα ίδια. Πρόκειται για το σχετικό πλεονέκτημα που επιδιώκουν να αποκτήσουν οι χώρες παράγοντας αυτό που ξέρουν να κατασκευάζουν καλύτερα. Οι κάτοικοι μιας χώρας μπορούν να παράγουν και να πωλούν εμπορεύματα τα οποία κάτοικοι άλλων χωρών επιθυμούν να αγοράσουν για λόγους τιμής ή επιλογής. Η διαδικασία αυτή μπορεί να προωθηθεί περαιτέρω μέσα σε ένα σταθερό και προβλέψιμο περιβάλλον και εφόσον υπάρχει η βεβαιότητα ότι οι κανόνες του παιχνιδιού δεν θα μεταβληθούν από κάποια ιδιότροπη κυβέρνηση. Ο όγκος των συναλλαγών είναι τεράστιος. Οι επιτυχημένοι παραγωγοί διαθέτουν ευρύτερες αγορές και οι καταναλωτές μεγαλύτερη κατανόηση μεταξύ των διαφόρων κρατών του κόσμου. Η αύξηση των εμπορικών συναλλαγών ευνοεί επίσης την οικονομική ανάπτυξη, ανεβάζει το βιοτικό επίπεδο και δημιουργεί νέες θέσεις απασχόλησης. Όταν αντίθετα οι επιχειρήσεις προκειμένου να προστατευθούν καταφεύγουν στους περιορισμούς των εισαγωγών,, αυτό συνεπάγεται για τον κόσμο των επιχειρήσεων την έλλειψη αποτελεσματικότητας και για τον καταναλωτή ξεπερασμένα προϊόντα. 2.2. Η Γλώσσα Η ιδέα της παγκοσμιοποίησης πραγματοποιείται με μια κοινή γλώσσα που εφαρμόζεται αλλά και διαμορφώνεται στην
ηλεκτρονική τεχνική, στις εμπορικές συναλλαγές και στα δίκτυα της βιομηχανίας της παγκόσμιας κουλτούρας (Robert Phillipson). Μεγάλο τμήμα της τέχνης, της επιστήμης και τη φιλοσοφίας είναι διατυπωμένο σε αυτή τη γλώσσα, είτε σε πρωτότυπες δημιουργίες είτε σε μεταφράσεις. Πολλά γεγονότα (κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά) κυκλοφορούν σαν ειδήσεις διατυπωμένες στα αγγλικά ή μεταφρασμένες από την συγκεκριμένη γλώσσα (περιοδικά, πρακτορεία ειδήσεων τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί παγκόσμιας εμβέλειας). Η αγγλική γλώσσα λοιπόν αποτελεί σήμερα τη γλώσσα της διεθνούς επικοινωνίας αλλά και μέσο μεταφοράς γνώσης και πολιτισμού, η δε παγκοσμιοποίηση και ο πολιτισμός της τεχνολογίας και της επικοινωνίας, αυξάνουν την σημασία της και της προσδίδουν ηγεμονικό χαρακτήρα. Η αγγλική γλώσσα γίνεται φορέας ενός "τρίτου πολιτισμού που αναπτύσσεται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Η παγκόσμια εξάπλωση της οφείλεται στην παγκόσμια ισχύ της Αγγλίας παλαιότερα και των ΗΠΑ σήμερα. 2.3. Το Διεθνές Εμπόριο Το διεθνές εμπόριο αποτελεί τη βάση της παγκόσμιας οικονομίας και τον παράγοντα που προσδίδει υπόσταση και προσδιορίζει μια σειρά από άλλες παραμέτρους της, ενώ ο προστατευτισμός και η φιλελευθεροποίηση του διεθνούς εμπορίου, δύο διαμετρικά αντίθετες εκδοχές, αποτελούν κεντρικό ζήτημα των διεθνών οικονομικών σχέσεων, μετά το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Μέχρι, σήμερα, η αντίληψη του διεθνούς εμπορίου υπήρξε εθνοκεντρική, παρά τις πολύ ουσιαστικές διαρθρωτικές μεταβολές, που επέφερε η εμφάνιση των πολυεθνικών εταιρειών στη δεκαετία Robert Phillipson: "Linguistic Imperialism", Oxford University Press, 1992. Ευστράτιος B. Αλμπάνης "naykoopiotoir or ", Εκδόσεις TpoyoXia, Αθήνα, 1998, σελ. 45-48.
1960 και η ανάπτυξη του διεταιρικού εμπορίου, στη συνέχεια. Οι εξελίξεις όμως της τελευταίας δεκαετίας, δημιουργούν πολλά ερωτηματικά, για το αν θα είναι δυνατή, για πολύ ακόμη, η εθνοκεντρική θεώρηση του διεθνούς εμπορίου ή θα παγιωθεί και θα γενικευθεί μια υπερεθνική αντίληψη, που έχει ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται. 2.3.1. Έννοια και εξέλιξη Το διεθνές εμπόριο αφορά στα προϊόντα του πρωτογενούς τομέα, αγροτικά και ορυκτά, στα βιομηχανικά προϊόντα και στις υπηρεσίες και διέπεται από την αρχή της συμπληρωματικότητας και την αρχή του ανταγωνισμού. Η πρώτη βασίζεται στη διαφορά φυσικών πόρων ή συντελεστών παραγωγής, ενώ η δεύτερη, συνίσταται στην επίτευξη καλύτερων όρων παραγωγής και στην κατάκτηση μεγαλύτερων αγορών. Η εξειδίκευση της παραγωγής και η φιλελευθεροποίηση αποτελούν την δεοντολογία της θεωρίας του διεθνούς εμπορίου, η οποία έχει αρχίσει να αναπτύσσεται ήδη από το 18 αιώνα. Ο προστατευτισμός, η παράδοση του οποίου ξεκινά στην περίοδο του εμπορικού καπιταλισμού και βασίζεται στις αντιλήψεις της εμποροκρατίας, ασκείται με μέσα δασμολογικά και μη δασμολογικά, διαφανή και αδιαφανή. Οι δασμοί, οι ποσοστώσεις και οι επιδοτήσεις είναι διαφανή μέσα, ενώ μια άλλη μορφή προστατευτισμού αποτελούν οι στρατηγικές καθορισμού των ισοτιμιών. Διαμετρικά αντίθετη στον προστατευτισμό, η φιλελευθεροποίηση του εμπορίου, που απηχεί τις αρχές του φιλελευθερισμού, προωθήθηκε σημαντικά μετά το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, μέσα από τις συμφωνίες της GATT. Ευστράτιος 159-160 1. Αλμπάνης: "Παγκοσμιοποίηση", Εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα, 1998, σελ.
Κατά τον 19 αιώνα, το παγκόσμιο εμπόριο κυριαρχείται από τη Μεγάλη Βρετανία, που είναι η μεγαλύτερη αποικιοκρατική δύναμη της εποχής και πραγματοποιεί το 18% περίπου, των παγκόσμιων εμπορικών συναλλαγών, η δε Γαλλία ακολουθεί με ένα ποσοστό 7% περίπου, ενώ προς το τέλος του 19 αιώνα, αναδεικνύεται σε παγκόσμιες εμπορικές δυνάμεις η Γερμανία, οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία. Με πρωτοβουλίες της Μεγάλης Βρετανίας, η ελευθερία του εμπορίου διευρύνεται αλλά μετά το 1880, αρκετές χώρες στρέφονται στον προστατευτισμό, που θα ενταθεί στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και θα συνεχισθεί στη διάρκεια του μεσοπολέμου, παρά τις προσπάθειες της κοινωνίας των εθνών, για την απελευθέρωση του εμπορίου. Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το παγκόσμιο εμπόριο αναπτύσσεται ραγδαία, ενώ η ηγεμονία των ΗΠΑ, που κυριαρχούν παγκόσμια, ωθεί σε μια συνεχή φιλελευθεροποίηση του διεθνούς εμπορίου και στην ανάπτυξη ενός θεσμικού πλαισίου, που ξεκινά με τις Συμφωνίες του Bretten Woods το 1944 και συνεχίζεται με τις συμφωνίες της GATT το 1947, που συμπληρώνονται και διευρύνονται με τις συμφωνίες του 1949 και 1951 και τρεις γύρους διαπραγματεύσεων μέχρι το τέλος τις δεκαετίας 1970. Το γύρο Dillon (1960-61), το γύρο Knnedy (1964-67) και το γύρο του Τόκυο (1973-79). Η φιλελευθεροποίηση αυτή όμως, συναντά την έντονη αντίδραση των μη αναπτυγμένων χωρών, που θεωρούν ότι η φιλελευθεροποίηση του εμπορίου θα διαιωνίσει την εξάρτηση και την υποανάπτυξή τους και θα εξυπηρετήσει τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις των ανεπτυγμένων χωρών. Στη δεκαετία 1970, η κατάρρευση του καθεστώτος του Bretton Woods και ο τερματισμός της ηγεμονίας των ΗΠΑ, η κρίση του πετρελαίου, ο στασιμοπληθωρισμός, η αύξηση του κόστους προσαρμογής στην τεχνολογική εξέλιξη, η ενίσχυση της περιφερειακής οργάνωσης στην Ευρώπη και η δυναμική είσοδος
της Ιαπωνίας και των νεοκβιομηχανισθεισών χωρών της Ασίας στην παγκόσμια αγορά, προκαλούν σημαντική ανάσχεση της φιλελευθεροποίησης του διεθνούς εμπορίου, η οποία αποτυπώνεται, όχι μόνο στην οικονομική συμπεριφορά των υποκειμένων, αλλά και στις νέες θεωρίες που αναπτύσσονται. Στα κύρια αίτια της μεταβολής αυτής, εντάσσονται η σημαντική ανάπτυξη των πολυεθνικών εταιρειών και η επέκταση της δραστηριότητας τους καθώς και η δυναμική ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών, που από τα μέσα της δεκαετίας 1970, καλύπτει συνεχώς μεγαλύτερο μέρος του συνόλου των διεθνών συναλλαγών και απορροφά συνεχώς μεγαλύτερο μέρος της άμεσης επένδυσης. Σύντομα, στα ανωτέρω προστέθηκε και η αύξηση της ταχύτητας της ροής κεφαλαίων, η οποία δεν κατέστησε απλά το χρήμα εμπορεύσιμο αγαθό, αλλά επηρέασε αποφασιστικά και την περαιτέρω εξέλιξη του διεθνούς εμπορίου. Ύστερα από μία δεκαετία πολύ χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης, μεταξύ 1975 και 1985, το παγκόσμιο εμπόριο επαναποκτά υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης από το 1986, που αυξάνονται ακόμη περισσότερο, από το 1990, ενώ στις δεκαετίες 1980 και 1990, αναδεικνύεται και παγιώνεται ο ρόλος της Ασίας στο διεθνές εμπόριο και κατ επέκταση στην παγκόσμια οικονομία. Η Ιαπωνία βελτιώνει σταθερά τη θέση της παρά τα συμπτώματα στασιμότητας στην δεκαετία 1990 αλλά και κάποιους κοινωνικούς και πολιτισμικούς τριγμούς, που για ορισμένους, ίσως προοιωνίζουν σοβαρούς οικονομικούς τριγμούς στο εγγύς μέλλον. Επίσης, παγιώνουν τη θέση τους και αυξάνουν τη συμμετοχή τους στο διεθνές εμπόριο και οι λεγόμενες «νεοαναπτυγμένες χώρες» της Ασίας, τόσο του πρώτου κύματος. Νότιος Κορέα, Σιγκαπούρη Ταϊβάν και Χογκ-Κογκ, όσο και του δεύτερου κύματος, Βιετνάμ, Ινδία, Ινδονησία, Κίνα, Μαλαισία, Ταϋλάνδη και Φιλιπίννες. Περαιτέρω, η βαθμιαία περιφερειακή πόλωση του διεθνούς
εμπορίου, που είχε αρχίσει μετά το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, προωθείται και ενισχύεται με τη σχηματοποίηση τριών πόλων ολοκλήρωσης, των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας αλλά και ορισμένων επιμέρους πόλων, στο πλαίσιο της περιφέρειας. Η εξέλιξη αυτή, που ολοκληρώνεται στη δεκαετία 1980, διασπά το μέχρι τότε ενιαίο σύστημα του διεθνούς εμπορίου, που αρχίζει να οργανώνεται περιφερειακά. Παράλληλα και ενώ το κέντρο βάρους του παγκόσμιου εμπορίου μετατίθεται προς την Ασία, δημιουργείται μια πόλωση των εμπορικών ισοζυγίων, κυρίως μεταξύ ΗΠΑ και Ιαπωνίας και εκδηλώνονται έντονες τάσεις προστατευτισμού, που ενώ καταδικάζεται στις διακηρύξεις καθίσταται κεντρικό στοιχείο της πολιτικής των οικονομικά ισχυρών χωρών, οι οποίες, με στρατηγικές προστατευτισμού για κρίσιμους κλάδους της βιομηχανίας τους, με εξασφάλιση οριακών πλεονεκτημάτων, με επίτευξη προνομιακών όρων και με θεσμική πολιτική και πολιτισμική χειραγώγηση, καθιστούν το στρατηγικό εμπόριο, κυρίαρχη πραγματικότητα. Το 1986, ξεκινά στα πλαίσια της GATT, ο γύρος διαπραγματεύσεων της Ουρουγουάης, που διήρκησε επτά χρόνια και ολοκληρώθηκε με την υπογραφή σημαντικών συμφωνιών, τον Απρίλιο του 1994. Οι Συμφωνίες του 1994, εκτός από τις ρυθμίσεις που αφορούν στη διεύρυνση της φιλελευθεροποίησης ή σε άλλα, ειδικά θέματα, καλύπτουν και τρεις νέους τομείς, τις υπηρεσίες, τα αγροτικά προϊόντα και την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, ενώ προβλέπουν και ένα ολοκληρωμένο καθεστώς επίλυσης των διαφορών. Με τις συμφωνίες αυτές ιδρύθηκε επίσης η Παγκόσμια Οργάνωση Εμπορίου (WTO), που αποτελεί θεσμική συνέχεια της GATT και έχει ως έργο, την προώθηση της φιλελευθεροποίησης
του διεθνούς εμπορίου, τη διασφάλιση της τήρησης των συμφωνιών και την επίλυση των διαφορών/ 2.3.2. Η θεωρία του διεθνούο ευποοίου Ως αφετηρία της θεωρίας του διεθνούς εμπορίου λογίζεται η θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος, θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος του David Ricordo (1817),αυτό σημαίνει ότι κάθε χώρα εξειδικεύεται στην παραγωγή στην οποία διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτημα, που καθορίζεται από την παραγωγικότητα της εργασίας. Το 1919 και 1933 αντίστοιχα, οι Eli Heckscher και Bertil Ohiin διατύπωσαν μια φιλελεύθερη νεοκλασική θεώρηση του διεθνούς εμπορίου, που συμπληρώθηκε στη συνέχεια, από τους Ρ. Sammelsa W. Stopler και Τ.Μ. Rybczynski και παρέμενε γνωστή, ως θεωρία Heckscher-Olhin. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή το εξωτερικό εμπόριο μιας χώρας προσδιορίζεται από τη σχέση κεφαλαίου και εργασίας. Στο τέλος όμως της δεκαετίας 1960, αλλά και στα χρόνια που ακολούθησαν, η διαφοροποίηση των όρων του διεθνούς εμπορίου οδήγησε στην διατύπωση νεωτέρων θεωριών, που αποτυπώνοντας την εξελισσόμενη πραγματικότητα, εισήγαγαν βαθμιαία νέα κριτήρια, όπως τη διαφορά τεχνολογίας, τις οικονομίες κλίμακας, την προσαρμογή στη διεθνή ζήτηση, τη διαμόρφωση ενός ολιγοπωλιακού ανταγωνισμού, τις στρατηγικές εμπορικής διείσδυσης ή την τεχνητή διαμόρφωση συγκριτικού πλεονεκτήματος. Τέλος, για τη νεομαρξιστική θεώρηση η παγκόσμια ηγεμονία συνεπάγεται άνιση κατανομή εργασίας και πόλωση των ανταλλαγών, κεντρικό δε στοιχείο της αποτελεί το ύψος της επένδυσης σε μια μακρά περίοδο και η δυνατότητα προσδιορισμού των νέων κανόνων παραγωγής. Γεγονός είναι, πάντως, ότι η πράξη ' Ευστράτιος Β. Αλμπάνης: "Παγκοσμιοποίηση", Εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα, 1998, σελ. 160-163.
δεν επαληθεύει πάντα τη θεωρία του διεθνούς εμπορίου, ενώ κατά τα τελευταία χρόνια, εκτός από την περαιτέρω διαφοροποίηση των όρων του διεθνούς εμπορίου, έχει αυξηθεί σημαντικά ο όγκος των εμπορικών συναλλαγών που πραγματοποιούνται έξω από το πλαίσιο του ανταγωνισμού. 2.3.3. Η σύνγοονη επογή Σήμερα, το εμπόριο αποτελεί κεντρική οικονομική δραστηριότητα, που προσδιορίζει μια σειρά από άλλες δραστηριότητες, σε έναν κόσμο δε, όπως ο σημερινός, στον οποίο η οικονομία ασκεί καθοριστική επιρροή, το διεθνές εμπόριο αποτελεί κεντρικό ζήτημα της παγκόσμιας πολιτικής. Οι όροι και το πλαίσιο του εμπορίου, όπως άλλωστε και τα χαρακτηριστικά της οικονομίας, διαφοροποιούνται, με αυξανόμενο ρυθμό, στη δεκαετία 1990. Η επανάσταση της τεχνολογίας της πληροφορίας, η παγκοσμιοποίηση και η συνολική πολιτισμική εξέλιξη, αποτελούν τους βασικούς συντελεστές της διαφοροποίησης αυτής. Η βασική μεταβολή που συντελέσθηκε κατά τα τελευταία χρόνια, ήταν η μεταβολή του διεθνούς εμπορίου σε παγκόσμιο, δηλαδή, η απώλεια της εθνοκεντρικής οργάνωσης του, η ανάδειξη οικονομικών υποκειμένων, που ενεργούν και οργανώνονται υπερεθνικά και η παγκόσμια οργάνωση της αγοράς. Το κράτος αν και διατηρεί ακόμη, κάποιο ρόλο και επιρροή, δεν αποτελεί πια τη βασική μονάδα του διεθνούς εμπορίου, ο δε ρόλος του συνεχώς συρρικνώνεται και αποδυναμώνεται, προς όφελος μιας υπερεθνικής οργάνωσης του εμπορίου, ενώ το δίκτυο καθίσταται, συνεχώς περισσότερο, κυρίαρχο στοιχείο και βάση της οργάνωσης αυτής. Σήμερα, οι αγορές παγκοσμιοποιούνται, όπως Ευστράτιος Β. Αλμπόνης: "Παγκοσμιοποίηση, Εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα, 1998, σελ, 163-164.
άλλωστε και οι δυνάμεις της αγοράς ενώ είναι σαφής η διαφοροποίηση στην παγκόσμια κατανομή εργασίας, που γίνεται κυρίως, με βάση τα οικονομικώς δρώντα υποκείμενα παρά με βάση τις χώρες ή τις γεωγραφικές περιοχές. Η παραγωγή και το εμπόριο συγκεντρώνονται σήμερα, σε τρεις κυρίως γεωγραφικές περιοχές, τη Βόρεια Αμερική τη Δυτική Ευρώπη, την Άπω Ανατολή και τη Νοτιοανατολική Ασία, με εμφανή τάση δυναμικής ανάπτυξης της τελευταίας. Περαιτέρω, το διεταιρικό εμπόριο και η στρατηγική διασύνδεση των επιχειρήσεων, που παίρνει διάφορες μορφές, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες του παγκόσμιου εμπορίου, ένα σημαντικό μέρος του οποίου, συνίσταται σήμερα, σε ηλεκτρονικές ροές και λογιστικές εγγραφές. Πέρα από τη συρρίκνωση και αποδυνάμωση του πρωτογενούς τομέα τη σημαντική διαφοροποίηση του δευτερογενούς τομέα και τη ραγδαία ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών, η εισβολή της πληροφορίας είναι το στοιχείο που κυρίως χαρακτηρίζει και προσδιορίζει την οικονομία και το παγκόσμιο εμπόριο στις μέρες μας. Το εμπόριο επηρεάζει σημαντικά τις διεθνείς σχέσεις θετικά και αρνητικά, ιδιαίτερα σήμερα, που ο οικονομικός ανταγωνισμός έχει ενταθεί παγκόσμια, οι δε σχέσεις οικονομίας και κοινωνίας πολώνονται, με άμεσες επιπτώσεις στην πολιτική εξουσία. Επιπλέον, το κράτος, με τις κρατικές προμήθειες, αποτελεί σημαντικό παράγοντα του παγκόσμιου εμπορίου, ενώ η αγορά και η ιδεολογία της αποτελούν σήμερα, δομικά στοιχεία του παγκόσμιου συστήματος. Η φιλελευθεροποίηση και ο προστατευτισμός, το εμπόριο, ως δύναμη ανάπτυξης και ευημερίας αλλά και ως δύναμη περιθωριοποίησης, εξάρτησης και εξαθλίωσης, το εμπόριο, ως δύναμη και κατεύθυνση πολιτισμού και ως παράγοντες περιφερειακής οργάνωσης, αποτελούν τις κύριες, αλλά όχι τις
μοναδικές, εμπορικής φύσης παραμέτρους που επηρεάζουν τις διεθνείς σχέσεις. 2.4. Ηλεκτρονικό Εμπόριο Ίσως αργά, αλλά σίγουρα σταθερά, το ηλεκτρονικό εμπόριο, κερδίζει έδαφος σε όλο τον κόσμο. Διαρκώς αυξάνεται ο αριθμός των κόμβων που δίνουν στους επισκέπτες τους τη δυνατότητα να αγοράσουν κάποιο προϊόν, όπως αυξάνει και ο αριθμός των καταναλωτών που κάνουν ηλεκτρονικές αγορές. Το δρόμο έδειξαν, όπως ήταν αναμενόμενο, εταιρείες που δραστηριοποιούνται στη διανομή υπολογιστών και λοιπών συσκευών υψηλής τεχνολογίας, καθώς και βιβλιοπωλεία. Το ηλεκτρονικό εμπόριο προσφέρει φθηνότερα προϊόντα αφού ένα Web site λειτουργεί ως κατάστημα το οποίο προσεγγίζει με την ίδια ευκολία τον πελάτη του διπλανού σπιτιού και του πελάτη που βρίσκεται στην άλλη άκρη του πλανήτη. Δεν χρειάζονται βιτρίνες, ράφια, ενοίκια χώρων και γενικώς όλα όσα απαιτούνται από ένα συμβατικό κατάστημα. Με την διάδοση του Ηλεκτρονικού εμπορίου δημιουργούνται επίσης υπηρεσίες που αναλαμβάνουν για λογαριασμό του υποψήφιου αγοραστή τη διενέργεια μικρών ερευνών. Οι ηλεκτρονικές συναλλαγές γίνονται περίπου όπως οι αγορές με πιστωτική κάρτα. Ο πελάτης πηγαίνει στην ηλεκτρονική διεύθυνση της εταιρείας που τον ενδιαφέρει και συμπληρώνει την φόρμα παραγγελίας ζητώντας να χρεωθεί η αγορά στον αριθμό της πιστωτικής του κάρτας. Έτσι στον επόμενο λογαριασμό χρεώνεται το ανάλογο αντίτιμο. Σταδιακά το Διαδίκτυο ως εμπορικό κέντρο συμπληρώνεται με νέες υπηρεσίες και δυνατότητες. Ευστράτιος Αλμπάνης: "Παγκοσμιοποίηση", Εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα, 1998, σελ. 164-166.
Πολλά από τα έγκυρα Web sites παρέχουν στους πελάτες αποζημίωση αν αποδειχθεί πως οι τελευταίοι υπέστησαν ζημιά κατά τη διαδικασία εισαγωγής του αριθμού της κάρτας. Έτσι τα θέματα που σχετίζονται με την ασφάλεια είναι εκείνα που στο χώρο του ηλεκτρονικού εμπορίου χαρακτηρίζονται μείζοντα. Ήδη έχουν παρουσιαστεί διάφορες προσεγγίσεις, πολλές από τις οποίες αναμένεται να μετασχηματιστούν σε συγκεκριμένα προϊόντα και λύσεις στο εγγύς μέλλον. Άλλωστε η παγίωση της ασφάλειας στις συναλλαγές στο χώρο του Ίντερνετ είναι και αυτή που τελικά θα δώσει τη μεγάλη ώθηση. 2.5. Εξελίξεις και Συσχετισμοί στην Τριάδα (Αμερική - Ευρώπη - Ιαπωνία) Η εξελίξεις της σχετικής οικονομικής δύναμης των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας και της Ε.Ε είναι σκόπιμο να εξετασθεί στα πλαίσια μιας σύντσμης ιστορικής αναδρομής. Έτσι θα προσδιορισθούν κάπσια από τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των χωρών αυτών, καθώς επίσης και οι διεργασίες της περιφερειοποίησης τους. Μετά το 1950, οι ΗΠΑ προκειμένου να υπερισχύσουν σε γεωπολιτικό επίπεδο, ενθαρρύνουν την εκπαίδευση μηχανικών και επιστημόνων σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν τη μονοπώληση της διαστημικής επιστήμης από τους Ρώσους. Με την ίδρυση τσυ ΔΝΤ, της Διεθνούς Τράπεζας και της GATT, οι ΗΠΑ επιδιώκουν να βοηθήσουν την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων των μεγάλων αμερικανικών επιχειρήσεων, ώστε να ισχυροποιήσουν τη γεωπολιτική τους θέση έναντι της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Οι αμερικανικές επιχειρήσεις αρχίζουν την πολυεθνικοποίηση τους με ιδιαίτερη προτίμηση στην Ευρώπη. Οι Ιάπωνες, από την πλευρά "Ηλεκτρονικό εμπόριο-τι πρέπει να προσέχετε", εφημερίδα Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 27 Φεβρουάριου 2000, σελ. 10.
τους, κατάφεραν τη μαζική μεταφορά αμερικανικής και ευρωπαϊκής τεχνολογίας και εφάρμοσαν κλειστό για τον ξένο ανταγωνισμό σύστημα, στην προσπάθεια τους να συζητήσουν την ανάπτυξη των εγχώριων επιχειρήσεων τους." Με την πάροδο του χρόνου η οικονομική και τεχνολογική ηγεμονική θέση των ΗΠΑ αρχίζει να εξασθενεί, ενώ κερδίζουν έδαφος οι νέες οικονομικές δυνάμεις και συγκεκριμένα η Ιαπωνία και η Δυτική Ευρώπη. Στον τραπεζικό τομέα τα στοιχεία δείχνουν μια πιο σαφή χειροτέρευση της συγκριτικής θέσης των ΗΠΑ. Όσον αφορά το κατακεφαλήν ΑΕΠ, οι εξελίξεις είναι περισσότερο εντυπωσιακές, και φαίνονται στον πίνακα 1. Πίνακας 1 Κατά κεφαλήν ΑΕΠ (Ε.Ε. -100) 1960-1996 (σε δισεκατ.) (Με δείκτη 100.0 για την Ε.Ε. τα αντίστοιχα αποτελέσματα των άλλων χωρών στον πίνακα) 1960 1980 1980 1990 1992 1993 1994 1995 1996 ΗΠΑ 180.1 157.0 143.4 136.7 136.7 141.8 141.9 140.4 140.5 Ιαπωνία 54.0 89.2 93.6 116.8 116.8 119.1 114.0 115.8 115.7 Γερμανία 122.2 117.1 117.4 108.1 108.1 109.3 108.3 107.9 109.7 Γαλλία 105.4 110.8 112.4 111.4 106.2 111.4 109.1 107.1 106.7 Ην.Βασίλ 122.8 104.2 96.8 97.6 97.6 98.5 98.5 98.5 99.3 Ιταλία 88.2 95.1 102.8 106.0 106.0 103.4 104.1 104.7 105.2 Ε.Ε. 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 ni^x'^european Commission «Statistical Annex of European economy» 1995 και 1996. " J-L. Level και J-C.Toumet: "La Revolution des Pouvoirs", Economica, Παρίοι 1992, στο έργο Tou Παναγιώτη B. Ροομελιώτη: "Η Πορεία προς την Παγκοσμιοποίηση", Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1996, σελ. 65-67. Παναγιώτης Β. Ρουμελιώτης; "Η Πορεία προς την Παγκοσμιοποίηση", Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1996, σελ. 68.
Πίνακας 2 Ρυθμοί αύξησης του ΑΕΠ (%) σε σταθερές τιμές στις κυριότερες οικονομίες, 1961-1997. 1971.β0 1981-90 1991 1992 1993 1994 1995 1996 4.8 3.0 2.4 1.5 1.0-0.6 2.8 2.5 1.5 Εκτιμήσεις Πηγή: European Commission «Economic Forecasts, 1995-97» Φθινόπωρο και άνοιξη 1996. Όσον αφορά το εμπορικό ισοζύγιο, οι ΗΠΑ, από το 1974, γνώρισε μια συνεχή αρνητική πορεία. Αντίθετα, η Ιαπωνία βελτίωση τη θέση της στο παγκόσμιο εμπορικό σκηνικό, πραγματοποιώντας σημαντικά πλεονάσματα. Σημαντικές ήταν επίσης και οι επιδόσεις της Γερμανίας. Αναλυτικότερα στον πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας 3 Εμπορικό ισοζύγιο ως ποσοστό του ΑΕΠ (%) 1974-97 1974-85 1986-90 1991-93 1994-97 1993 1994 1995 1996 1997-1.3-2.8-1.7-2.6-1,2-1.0-0.7-1.4-1.4 ΗΠΑ Ιαπωνία 1.8 3.4 3.3 2.9 2.3 2.1 1.5 1.1 1.0 Γερμανία 3.4 6.1 1.7 2.9 0.4 0.5 1.0 1.1 1.7 Γαλλία -1.2-0.9-0.0 1.1 2.2 2,2 2.4 2.3 2.4 Ην.Βασίλ -1.6-3.6-2.2-1.5-1.2-1.0-0.8-0.8-0.6 Ιταλία -1.6 0.1 1.9 4.4 3.4 3.7 3.1 3.1 4.2 Ε.Ε. -1.0 0.1-0.0 1.7 1.4 1.5 1.9 1.8 2.0 1995 και άνοιξη 1996. Παναγιώτης Β. Ρουμελιώτης: "Η πορεία προς την Παγκοσμιοποίηση, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1996, σελ. 75.
Εκείνο που θα έπρεπε να υπογραμμισθεί είναι η ουσιαστική διεθνοποίηση των οικονομιών της Τριάδας, ιδιαίτερα δε εκείνης των ΗΠΑ. Μεταξύ του 1961 και 1996, το ποσοστό των αμερικανικών εξαγωγών σε σχέση με το ΑΕΠ υπερδιπλασιάζεται, και υπερτριπλασιάζεται αντίστοιχα. Ουσιαστική ήταν επίσης η αύξηση του αντίστοιχου ποσοστού στη Γερμανία, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιταλία, κυρίως λόγω της περιφερειοποίησης των οικονομιών τους στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής ένωσης. Στις χώρες αυτές οι εξαγωγές και οι εισαγωγές καλύπτουν περίπου το 20% μέχρι και 33% (το 1/5 με 1/4) του ΑΕΠ, έναντι 11% με 13% στις ΗΠΑ. Αντίθετα, στην περίπτωση της Ιαπωνίας, το αντίστοιχο ποσοστό έχει μια μικρή ανοδική πορεία την περίοδο 1961-80. Τα αποτελέσματα των εξωτερικών συναλλαγών των διαφόρων χωρών της Τριάδας αντανακλώνται στις εξωτερικές τιμές των νομισμάτων των χωρών αυτών. Έτσι η χειροτέρευση της αμερικανικής θέσης στο παγκόσμιο εμπορικό σκηνικό μετά το 1970, εκφράσθηκε και από τη σταδιακή υποτίμηση του δολαρίου. Αντίθετα, τα εμπορικά πλεονάσματα της Ιαπωνίας συνέβαλαν στη συνεχή ανατίμηση του γεν. Πίνακας 4 Εισαγω γές - εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών σε τρέχουσες τιμές (% ΑΕΠ) στις κυριότερες οικονομίες, 1961-96.
ΠΙΝΑΚΑΣ 4 1961-70 I 1971-80 1981-90 1991 1992_^ 1993 1994 1995 1996 ΗΠΑ: Ε ισαγω γές (1) 5,3 8,0 8,6 10,5 10,6 10,3 10,7 11,4 11,9 Εξαγωγές (2) 4,7 8,3 10,7 11,0 11,3 11,6 12,3 13,1 13,1 Ιαττωνία (1) 9,9 12,2 12,6 10,4 10,2 9,5 9,5 9,8 10,6 (2) 9,5 11,5 10,5 8,5 7,8 7,2 7,3 8,3 9,5 Γερμανία (1) 19,3 24,2 30,3 25,4 23,7 22,1 22,7 23,0 23,5 (2) 17,3 22,0 26,5 25,5 23,8 21,7 22,1 22,0 22,3 Γαλλία: (1) 13,5 19,4 22,3 22,7 22,7 22,0 22,8 23,5 23,8 (2) 13,1 19,0 22,4 22,3 21,3 19,8 20,6 21,1 21,4 Η ν.β ασίλειο: (1) 20,5 26,5 25,9 23,5 23,9 25,5 26,3 28,0 28,9 (2) 20,9 26,9 26,5 24,7 25,3 26,7 27,3 29,0 29,5 Ιταλία: (1) 14,6 20,8 21,4 19,0 19,7 22,9 24,5 27,6 27,6 (2) 14,2 21,2 21,5 19,0 19,7 19,5 20,8 23,4 23,1 ετε----------------------------- (1) 19,5 25,3 28,8 26,3 26,1 26,6 27,9 29,2 29,7 (2) 19,4 25,2 28,0 26,4 25,9 25,3 26,4 27,3 27,8 Εκτιμήσεις Πηγή: European Commission
2.6. Η Πολυεθνική Επιχείρηση Σημαντική επίδραση στο εμπόριο και στην παγκόσμια και πολιτισμική εξέλιξη άσκησε και εξακολουθεί να ασκεί, η πολυεθνική επιχείρηση, που με τη μορφή άμεσης επένδυσης, έχει οικονομικές μονάδες εγκατεστημένες σε περισσότερα από μία χώρες, εμφανίσθηκε στη δεκαετία 1950 και σύντομα εξελίχθηκε σε οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό παράγοντα. Ιστορικά, το φαινόμενο είναι πολύ παλιότερο, οι παλαιότερες επιχειρήσεις όμως είχαν άλλη μορφή και τρόπο λειτουργίας και εξυπηρετούσαν διαφορετικές ανάγκες. Έτσι, στην περίοδο τις αποικιοκρατίας, η δραστηριοποίηση των ευρωπαϊκών εταιρειών στις αποικίες, εξασφάλισε τις πρώτες ύλες για την ευρωπαϊκή αγορά. Η πρακτική αυτή που συνεχίστηκε μέχρι το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, αποτέλεσε ένα προηγούμενο για την ανάπτυξη των σύγχρονων πολυεθνικών εταιρειών. Η κατάργηση της αποικιοκρατίας και η πολιτική, οικονομική και τεχνολογική εξέλιξη μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, οδήγησαν στη δημιουργία των σύγχρονων πολυεθνικών εταιρειών, που στην αρχή, ήταν κυρίως αμερικανικές και στόχευαν είτε στην οριζόντια ανάπτυξη μονάδων παραγωγής, δηλαδή, στην παραγωγή του προϊόντος σε διάφορους τόπους, με στόχο την αγορά της χώρας παραγωγής ή και την αγορά των χωρών της περιοχής είτε στην εξασφάλιση προνομιακών όρων απόκτησης και εμπορίας πρώτων υλών. Σύντομα όμως, η οικονομική και τεχνολογική εξέλιξη της Ευρώπης και της Ιαπωνίας στέρησαν τις ΗΠΑ από τα οικονομικά και τεχνολογικά πλεονεκτήματα τους, αναίρεσαν τις προϋποθέσεις της θεωρίας του «κύκλου παραγωγής», στην οποία στηριζόταν, μέχρι τότε, η οργάνωση και λειτουργία των πολυεθνικών επιχειρήσεων και συνετέλεσαν στην ανάπτυξη ευρωπαϊκών και ιαπωνικών πολυεθνικών εταιρειών, που άρχισαν να εξαπλώνονται παγκόσμια, μαζί με τις αμερικανικές. Βαθμιαία,
διαφοροποιήθηκε και η αντίληψη για την οργάνωση και λειτουργία της πολυεθνικής επιχείρησης, που αποκτά ολιγοπωλιακό χαρακτήρα, στοχεύει στην επίτευξη του μικρότερου δυνατού κόστους παραγωγής ή μονοπωλιακών πλεονεκτημάτων και οργανώνεται στη βάση της κάθετης ανάπτυξης της παραγωγής, δηλαδή, της τμηματικής παραγωγής ενός προϊόντος, σε διάφορους τόπους. Ο τρόπος αυτός διάρθρωσης της παραγωγής, που βασίζεται στη θεωρία της οργάνωσης αναπτύχθηκε στη δεκαετία 1970 και οδήγησε σε ένα πλέγμα συμβατικών ρυθμίσεων και υπερεθνικών επιχειρηματικών συμμαχικών, εξαγορών και συγχωνεύσεων, στη δεκαετία 1980. Παράλληλα, άρχισαν να αναπτύσσονται ραγδαία, ο τομέας των υπηρεσιών και η τεχνολογία της πληροφορίας, που μετέβαλαν σημαντικά τα δεδομένα και τους όρους επιχειρηματικής δράσης, στις δε μεταβολές αυτές, προστέθηκαν σύντομα η ραγδαία ανάπτυξη των χρηματαγορών και η παγκοσμιοποίηση. Το σύνολο των μεταβολών αυτών οδήγησε τις πολυεθνικές επιχειρήσεις στην ανάπτυξη στρατηγικής δικτύου, δηλαδή, σε μια παγκόσμια πολυδραστηριότητα βασισμένη στην επικοινωνία και σε στρατηγικές επιλογές και διασυνδέσεις. Η σύγχρονη πολυεθνική επιχείρηση διαθέτει ευελιξία, που της επιτρέπει άμεση προσαρμογή στη ραγδαία μεταβολή του περιβάλλοντος, βασίζεται στην παραγωγή γνώσης και στην αποτελεσματική επεξεργασία της πληροφορίας, μπορεί να συνδυάζει οικονομίες κλίμακος και οικονομίες φάσματος και απευθύνεται στην παγκόσμια αγορά με διαφορετικά προϊόντα και δραστηριότητες. Οι πολυεθνικές επιχειρήσεις έγιναν στόχος έντονης κριτικής από την αρχή της εμφάνισης τους. Κατά την πρώτη περίοδο της δραστηριοποίησης τους, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, κατηγορήθηκαν ότι αποτελούν μέσο για την συνέχιση της αποικιοκρατίας και τη λεηλασία των πρωτοπαραγωγικών πηγών