ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΘΗΜΑ ΟΓ ΟΟ Τα «µιλλέτια» - Οι «τζιµµήδες» ΘΕΣΜΟΙ ΠΟΥ ΚΑΘΙΕΡΩΣΑΝ ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ Devşirme (Παιδοµάζωµα) Τιµαριωτικό σύστηµα Μιλλέτια «Ο ΒΟΣΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΠΑ Ι» «Τα παλιά ινδοπερσικά συγγράµµατα που τιτλοφορούνται «Καθρέφτης των ηγεµόνων» παροµοιάζουν συνήθως τον κυρίαρχο µε βοσκό και τους υπηκόους του µε κοπάδι. Ο Θεός εµπιστεύεται τους υπηκόους του στον βοσκό για να τους προστατέψει και να τους οδηγήσει στο σωστό µονοπάτι, ενώ χρέος των υπηκόων είναι η απόλυτη πειθαρχία προς τον µονάρχη. Οι οθωµανοί σουλτάνοι, όπως όλοι οι µουσουλµάνοι ηγέτες, θεωρούσαν τους υπηκόους τους, τόσο τους µουσουλµάνους, όσο και τους µη µουσουλµάνους, ραγιάδες, που σηµαίνει «κοπάδι» Χαλίλ Ιναλτζίκ, Η Οθωµανική Αυτοκρατορία. Η κλασική περίοδος, 1300-1600, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1995, σ. 121 «Ο ΒΟΣΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΠΑ Ι» Η Θεωρία του Toynbee «Έτσι η νοµαδική ζωή ανασυνιστάται αντιπροσωπευτικά από τρεις τάξεις: Από τον σουλτάνο και την τάξη των πιστών, που την αποτελούν οι στρατιωτικοί, οι ασκερί, που αντιστοιχεί στην τάξη των βοσκών της νοµαδικής κοινωνίας, από τον πληθυσµό που υποτάχθηκε µε τη βία, που αποτελεί το κοπάδικαι τρίτο από την τάξη των δούλων της Πύλης, δηλαδή τα ιτς-ογλάν, τα ατζέµ -ογλάν, τους γενίτσαρους, τους σπαχήδες της Πύλης, που αντιστοιχούν στην τάξη των βοηθητικών ζώων της νοµαδικής ζωής (καµήλες, σκύλους-φύλακες των κοπαδιών κλπ). Γενικά πρόκειται για µια προσαρµογή της νοµαδικής ζωής σ ένα ανθρώπινο περιβάλλον. Στην περίπτωση του οθωµανικού κράτους έχοµε µια καλύτερη προσαρµογή απ ότι σε άλλες περιπτώσεις, γιατί εδώ αντιπροσωπεύονται και οι τρεις κατηγορίες που χαρακτηρίζουν τη νοµαδική ζωή» Apud, Βασιλική Παπούλια, Ιδεολογικές και κοινωνικές προϋποθέσεις της πολιτικής οργανώσεως της Χερσονήσου του Αίµου, Μέρος Α, Θεσσαλονίκη 1984, σ.113 ΟΙ ΟΡΟΙ «Millet» & «Taife» Millet = 1. έθνος, εθνότητα (σήµερα), 2. θρησκευτική κοινότητα (οθ.), 3. γένος, 4. κόσµος, λαός Taife = 1. συµµορία, 2. οµάδα, σινάφι, 3. φυλή, 4. πλήρωµα πλοίου (Τουρκοελληνικό λεξικό, Κέντρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισµού, Αθήνα, 2000, σσ. 508 και 701) 1

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Millet = σηµαίνει «θρησκεία», «θρησκευτική κοινότητα» και «έθνος». Αυτές οι τρεις βασικές σηµασίες του όρου ήταν συγχρόνως σε χρήση στην Οθωµανική Αυτοκρατορία µέχρι την περίοδο του Τανζιµάτ και µετά απ αυτό» millet = «θρησκευτική κοινότητα» µε την έννοια της κοινότητας µε την ίδια πίστη ή τον ίδιο λειτουργικό ρυθµό» Encyclopaedia of Islam, τόµος 7ος, σ. 61 «Η πιο συνήθης χρήση του όρου στα οθωµανικά τουρκικά, πριν από την περίοδο των µεταρρυθµίσεων, σηµαίνει την κοινότητα των µουσουλµάνων σε αντίθεση µε τους «τζιµµήδες» «Ο συνηθέστερος όρος για µια οµάδα «τζιµµήδων» ήταν tā ife (οµάδα, άνθρωποι, τάξη, φυλή) και λιγότερο συχνά cemaat (εκκλησίασµα, θρησκευτική κοινότητα)» Braude, Benjamin, Foundation Myths of the Millet System, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Benjamin Braude and Bernand Lewis (ed.), New York-London, σσ. 70 & 72 «Η µορφή που χρησιµοποιείται εδώ αποδεικνύει ότι τουλάχιστον από τα τέλη του 17ου αι. και µετά η κοινότητα των ορθοδόξων και των αρµενίων, οι οποίες περιελάµβαναν στους κόλπους τους οθωµανούς «τζιµµήδες», ήταν γνωστές στις οθωµανικές αρχές της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας ως µιλλέτ» «Το ελληνορθόδοξο µιλλέτ µνηµονεύεται ως millet-i Rum/Rum milleti για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1170/1757 [ ] ενώ η έννοια Yahud milleti (η θρησκευτική κοινότητα των εβραίων) και Katolik milleti (η θρησκευτική κοινότητα των Ρωµαιοκαθολικών) απαντάται µόλις στα 1839» Encyclopaedia of Islam, τόµος 7ος, σ. 62β «Εποµένως, ο όρος µπορεί να αναφέρεται µόνο στο ορθόδοξο, αρµενικό και εβραϊκό µιλλέτ και θα πρέπει να θεωρηθεί ως µια ένδειξη ότι η αντίληψη millet είχε γίνει ένα αποδεκτό στοιχείο στη διοικητική γλώσσα της κεντρικής γραφειοκρατίας για να υποδεικνύει τις µη µουσουλµανικές θρησκευτικές κοινότητες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας πριν καν από τις αρχές του 19ου αιώνα». Encyclopaedia of Islam, τόµος 7ος, σ. 62β «Ο όρος millet µε την έννοια της «µη µουσουλµανικής θρησκευτικής κοινότητας» (στην Οθωµανική Αυτοκρατορία) χρησιµοποιήθηκε όχι βέβαια αποκλειστικά ή µε συνέπεια πριν από τον 19ο αιώνα [ ] αυτή η συνήθης χρήση µπορεί µόνον να αποδειχθεί σε µερικούς κεντρικούς οργανισµούς της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας αλλά όχι στην επαρχιακή ή τοπική διοίκηση, όπου συχνότερη ήταν η χρήση εναλλακτικά του όρου tā ife. Ο όρος δεν υπάρχει στην υπηρεσιακή αλληλογραφία των κυβερνητών και των καδήδων» (Encyclopaedia of Islam, τόµ 7ος, σ. 63β «Η ανυπαρξία του γενικού διοικητικού όρου υποδεικνύει πολύ δυνατά ότι δεν υπήρχε διαµορφωµένο διοικητικό σύστηµα, δοµή, ή σύνολο θεσµώνγια τις σχέσεις µε τους µη µουσουλµάνους [ ] Η απουσία του όρου υποδεικνύει την απουσία µιας θεσµοποιηµένης πολιτικής προς τους µη µουσουλµάνους. Σε ό,τι αφορά το έτσι ονοµαζόµενο σύστηµα των millet ή, ίσως καλύτερα «το κοινοτικό σύστηµα», αυτό δεν ήταν θεσµός ή ακόµη περισσότερο οµάδα θεσµών, αλλά πιο σωστά αυτό ήταν ένα σύνολο διευθετήσεων, τοπικών, µε αξιοσηµείωτη ποικιλία ανάλογα µε τον τόπο και τον χρόνο» Braude, Benjamin, Foundation Myths of the Millet System, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Benjamin Braude and Bernand Lewis (ed.), New York-London, σ. 74 2

«Οι διάφορες κοινότητες της τάξης των ραγιάδων χωρίστηκαν στην αρχή ανεπίσηµα και µετά από το 1453 επισηµοποιήθηκε η κατάταξή τους σε µιλλέτια. Τόσο ο θεσµός όσο και η κοινωνική οργάνωση των πολιτών µε βάση το δόγµα τους δεν ήταν κάτι καινούργιο. Στην πρώιµη µεσαιωνική περίοδο της µουσουλµανικής λογοτεχνίας ο όρος µιλλέτι (milla, όπως συναντιέται) απαντάται µόνο για µουσουλµάνους και µάλιστα προκειµένου να τους ξεχωρίσει από τους τζιµµήδες [ ] Είναι αρκετά περίεργο το ότι, παρόλο που οι Οθωµανοί χρησιµοποίησαν τον όρο για µη µουσουλµάνους, βρίσκουµε κάπου κάπου αναφορές για µουσουλµανικό µιλλέτι. Επίσηµα όµως βρίσκουµε αρχικά να υπάρχουν δηλαδή από την εποχή της σχετικής νοµοθεσίας του Μεχµέτ Β το 1453 µόνο δύο µιλλέτια, το ορθόδοξο και των Αρµενίων. Και παρόλο που το εβραϊκό µιλλέτι δεν είχε αναγνωριστεί επίσηµα µέχρι το 1839, είχε εντούτοις τον αρχηγό του (millet başi), ενώ από το 1453 κι έπειτα το βλέπουµε να λειτουργεί οµαλότατα. εν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για να αναφερθούµε παράλληλα και στο µουσουλµανικό µιλλέτι» Peter Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωµανική κυριαρχία (1354-1804), τ. Α, Αθήνα, εκδ. Σµίλη, 1994, σ. 99 (ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ) Τα «µιλλέτια» ήταν θρησκευτικές κοινότητες, δηλαδή οµάδες ανθρώπων που ακολουθούσαν το ίδιο θρήσκευµα, ανεξάρτητα από τη φυλετική τους καταγωγή, την κοινωνική τους προέλευση, τη γλώσσα που µιλούσαν και τον τόπο της κατοικίας τους. Τα «µιλλέτια» σχηµατίστηκαν ατύπως, δηλαδή οι σουλτάνοι ως τον 19ο αιώνα δεν δηµιούργησαν το απαραίτητο νοµικό πλαίσιο για τη λειτουργία τους Μετά από την άλωση της ΚΠολης δηµιουργήθηκαν τα εξής «µιλλέτια»: Το «ρωµαίικο µιλλέτι» (Rūm millet), που περιλάµβανε στους κόλπους του όλους τους ορθόδοξους χριστιανούς της αυτοκρατορίας, ανεξάρτητα από τη φυλετική τους καταγωγή και τη γλώσσα που µιλούσαν (ελληνόφωνους, βουλγαρόφωνους, σλαβόφωνους, ρουµανόφωνους κ.ά.). Επικεφαλής του «µιλλετίου» αυτού ήταν ο Οικουµενικός Πατριάρχης που έφερε τον τίτλο «milletbaşi», δηλ. «γενάρχης». Το «αρµενικό µιλλέτι» (Ermeni millet), που περιλάµβανε τους πιστούς της αρµενικής Εκκλησίας µε επικεφαλής τον αρµένιο Πατριάρχη, που είχε την έδρα του επίσης στην ΚΠολη. Στο «µιλλέτι» αυτό ανήκαν στους δύο πρώτους αιώνες µετά από την οθωµανική κατάκτηση και όλοι οι χριστιανοί που ζούσαν στην αυτοκρατορία, αλλά δεν ήταν ορθόδοξοι (δηλ. οι καθολικοί, οι ουνίτες, οι διαµαρτυρόµενοι κ.ά.). Το «εβραϊκό µιλλέτι» (Yahudi millet)που περιλάµβανε βέβαια τους εβραίους που ζούσαν στην αυτοκρατορία κάτω από την ηγεσία του αρχιραβίνου (Haham başi) της Κωνσταντινούπολης. Κ. Κ. Χατζόπουλος, Επισκόπηση της ιστορίας του Νέου Ελληνισµού (1204-1821) (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), Κοµοτηνή, εκδ. ΠΘ, 2010, σς. 59-62 Μετά από τον 16ο αιώνα, εξαιτίας της ανάπτυξης των σχέσεων ανάµεσα στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και στις χώρες της υτικής Ευρώπης, οι σουλτάνοι αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν ως χωριστά «µιλλέτια» τους καθολικούςκαι τους διαµαρτυρόµενους. Αυτοί τέθηκαν κάτω από την προστασία των βασιλέων της Γαλλίας και της Αγγλίας-Ολλανδίας αντίστοιχα, αλλά σε καµιά περίπτωση δεν θεωρήθηκαν συστατικό στοιχείο της αυτοκρατορίας. Γι αυτό και δεν θεωρήθηκαν υπήκοοι αλλά «ξένοι», που ονοµάζονταν µάλιστα «φραγκολεβαντίνοι» ή απλά «λεβαντίνοι». Το «µουσουλµανικό µιλλέτι», που περιλάµβανε τους µουσουλµάνους της αυτοκρατορίας. Επικεφαλής του ήταν ο Σεΐχουλ-Ισλάµ που έδρευε στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος όµως, σε αντίθεση µε τον Οικουµενικό Πατριάρχη, είχε θρησκευτικές και µόνο δικαιοδοσίες. Το «µιλλέτι» αυτό υστερούσε αριθµητικά στις ευρωπαϊκές κτήσεις της αυτοκρατορίας, ενώ υπερτερούσε σαφώς στις ασιατικές κτήσεις της αυτοκρατορίας. Στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, όταν οι σουλτάνοι κατέκτησαν τις αραβικές χώρες, το «µουσουλµανικό µιλλέτι» έγινε κυρίαρχο στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. Τότε οι σουλτάνοι πήραν και τον τίτλο του «Προστάτη των πιστών», τον οποίο διατήρησαν ως το 1924. Κ. Κ. Χατζόπουλος, Επισκόπηση της ιστορίας του Νέου Ελληνισµού (1204-1821) (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), Κοµοτηνή, εκδ. ΠΘ, 2010, σς. 59-62 3

ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΟΡΘΟ ΟΞΟΥ ΜΙΛΛΕΤΙΟΥ «Οἱ Ἕλληνες, οἱ Βούλγαροι, οἱ Βλάχοι, οἱ Σέρβοι καί οἱ Ἀλβανοί σχηµατίζουσιν τήν σήµερον Ἔθνη, ἐξ ὧν ἕκαστον ἔχει τήν γλῶσσαν του. Ὅλοι ὅµως οὗτοι οἱ λαοίκαί ὅσοι κατοικοῦν τήν Ἀνατολήν, ἑνούµενοι διά τῆς πίστεως καί τῆς Ἐκκλησίας σχηµατίζουσιν ἕν σῶµα καί ἔθνος ἕν ὑπό τό ὄνοµα τῶν Γραικῶν ἤ Ῥωµαίων. Οὕτως ἡ Ὀθωµανική ιοίκησις, ὅταν κοινῶς ἀποτείνεται πρός τούς ὑπηκόους της Χριστιανούς Ὀρθοδόξους, τούς καλεῖ γενικῶς Ῥωµαίους καί τόν Πατριάρχην, Πατριάρχην τῶν Ῥωµαίων ὀνοµάζει πάντοτε. Ὅταν δέ µερικῶς εἰς ἕνα τούτων τῶν λαῶν ἔχει να ὁµιλήσει, τότε τόν διακρίνει µε τό κύριόν του ὄνοµα» Απολογία Ιστορική και Κριτική Υπέρ του Ιερού Κλήρου της Ανατολικής Εκκλησίας Κατά των Συκοφαντιών του Νεοφύτου ούκα. Συγγραφείσα Παρά Κυρίλλου Κ.[= Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας;] Κατ Επίµονον Ζήτησιν των Οµογενών, [Βιέννη] 1815 ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗ ΕΣ» (DJIMMIS) «Dhimma: Ο όρος χρησιµοποιείται για να περιγράψει το είδος ενός συνεχώς ανανεούµενου συµβολαίου (συµφωνίας) µέσω του οποίου η µουσουλµανική κοινότητα παραχωρεί φιλοξενία και προστασία στα µέλη των άλλων εξ αποκαλύψεως θρησκειών, µε την προϋπόθεση ότι αυτά αναγνωρίζουν την κυριαρχία του Ισλάµ. Αυτοί που απολαµβάνουν τη dhimmaαποκαλούνται dhimmisκαι αναφέρονται συλλογικά ως al al-dhimma ή απλά ως dhimma». Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227α Ο φόρος djizya «Γνωρίζουµε ότι ο Μωάµεθ υπήρξε ο πρώτος που προσπάθησε να ενσωµατώσει τις κύριες εβραϊκές οµάδες της Μεδίνας σε µια µάλλον χαλαρή οργάνωση, µετά τους αντιµετώπισε βίαια και στο τέλος, µετά από την επέκταση της εξουσίας του απ άκρου εις άκρον της Αραβίας, έκλεισε συµφωνίες υποταγής και προστασίας µε τους εβραίους άλλων τοποθεσιών όπως της Khaybar και µε τους χριστιανούς π.χ. της Nadjran. Αυτή η τελευταία ενέργειά του µπορεί και πρέπει να θεωρηθεί ως προηγούµενο στην πορεία της Κατάκτησης που ακολούθησε» «Το ουσιώδες κείµενο του Κορανίου βρίσκεται στο ΙΧ, 24: Πολεµήστε εκείνους που δεν πιστεύουν µέχρις ότου αυτοί θα πληρώσουν την djizya, το οποίο συνεπάγεται ότι, εφόσον θα έχουν πληρώσει, δεν υπάρχει πλέον λόγος να τους πολεµάτε» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227α Ο φόρος djizya «Το ουσιώδες και τελικό «συµβόλαιο» (συµφωνία) αφορά στην καταβολή του ιδιαίτερου φόρου της djizya, ο οποίος αργότερα εξελίχτηκε σ ένα ακριβή κεφαλικό φόρο, ο οποίος εξέφραζε την υποταγή. Αυτός ο φόρος εγκαινίασε το οριστικό καθεστώς των djimmis» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227α «Το καθεστώς αυτό ήταν σύµφωνο µε την κοινή συνήθεια όλων των µεσαιωνικών κοινωνιών που αφορούσε στις µη κυρίαρχες θρησκευτικές κοινότητες [ ] Η διατήρηση από κάθε κοινότητα των δικών της νόµων και των ιδιαίτερων εθίµων της, καθώς και των δικών της ηγετών και αυτό ήταν επίσης σύµφωνο µε τη συµπεριφορά όλων των µεσαιωνικών κοινωνιών πρέπει να προέκυψε αρχικά από την υπάρχουσα κατάσταση (δηλ. την πραγµατικότητα) παρά από οποιαδήποτε τυπική απόφαση» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227β 4

«Το καθεστώς των djimmis, µολονότι ήταν ασταθές στις ελάσσονες πρακτικές µορφές του, υπήρξε ως τον 12ο αιώνα στη ύση και τον 13ο αιώνα στην Ανατολή ουσιαστικά ικανοποιητικό σε σύγκριση µε εκείνο της µικρής σχετικά εβραϊκής κοινότητας στη γειτονική Βυζαντινή Αυτοκρατορία» «Πότε-πότε κάποιος ηγεµόνας, είτε εξαιτίας του ισλαµικού του ζήλου είτε για λόγους λαϊκισµού, επέβαλε µέτρα για την ικανοποίηση των δογµατικών (µουσουλµάνων). Μερικές φορές επίσης παρατηρήθηκαν εκρήξεις λαϊκής οργής κατά των djimmis, οι οποίες όµως οφείλονταν στις ανώτερες θέσεις της διοίκησης που κατέχονταν από αυτούς, ιδιαίτερα µάλιστα αν ανήκαν στην οικονοµική διαχείριση» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228α και 227β ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥΣ «Οι djimmisως επί το πλείστον διατήρησαν την αυτονοµία του δικού τους «εσωτερικού νόµου». Έτσι είχαν τα εξής δικαιώµατα: α) Να ασκούν τη θρησκευτική τους λατρεία, β) να ακολουθούν τους δικούς τους νόµους σε ό,τι αφορά τις δραστηριότητες που καθορίζονταν από το θρήσκευµά τους γ) να δικάζονται από τους δικούς τους αρχηγούς (µολονότι είχαν το δικαίωµα να απευθυνθούν και στους µουσουλµάνους δικαστές), δ) να συντηρούν δικά τους σχολεία, τα οποία προετοίµαζαν θρησκευτικούς λειτουργούς Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228α ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΩΝ «ΤΖΙΜΜΗ ΩΝ» ιαφορές (διακρίσεις) µεταξύ µουσουλµάνων και djimmis: Ένας µουσουλµάνος µπορούσε να παντρευτεί µια γυναίκα djimmi, αλλά ένας djimmi δεν µπορούσε να παντρευτεί µουσουλµάνα, Τα παιδιά ενός µικτού γάµου γίνονταν υποχρεωτικά µουσουλµάνοι, Ο djimmiδεν µπορούσε να έχει σκλάβο που ήταν µουσουλµάνος, ενώ ο µουσουλµάνος µπορούσε να έχει σκλάβο του έναν djimmi, Στα σύνορα ο djimmiέµπορος πλήρωνε διπλάσιο φόρο από τον µουσουλµάνο Στο ποινικό δίκαιο, παρά την αντίθετη γνώµη των Χαναφιτών, πολύ συχνά η αξία του αίµατος ενός djimmiεθεωρείτο µικρότερη (το ½ ή τα 2/3) ενός µουσουλµάνου, Ορισµένα µέρη της ενδυµασίας του djimmiέπρεπε να είναι διαφορετικά από εκείνα του µουσουλµάνου. Αυτό αφορά ειδικά το ζωνάρι. Το στοιχείο αυτό καθιερώθηκε, προκειµένου να αποφεύγονται οι πλάνες σε διοικητικά θέµατα, αλλά σιγά-σιγά κατέληξε να γίνει στοιχείο διάκρισης και περιφρόνησης. Στη συνέχεια προστέθηκαν απαγορεύσεις που αφορούσαν στη χρήση ακριβών υφασµάτων, αλόγων ράτσας, κοτσίδων κ.ά. Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228α ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΕΙΣ Απαγορεύσεις: Να προσβάλει κάποιος µε οποιοδήποτε τρόπο το ισλάµ, Να πείσει ένα µουσουλµάνο να αλλοξοπιστήσει Να εκχριστιανιστεί ένας µουσουλµάνος (θανατική ποινή) [βλ. νεοµάρτυρες] Να χτιστούν νέοι ευκτήριοι οίκοι (χριστιανικοί ναοί, συναγωγές κλπ.) [στη διάταξη αυτή γίνονταν πολλές εξαιρέσεις, µια και η καταβολή κάποιου ποσού λειτουργούσε υπέρ των djimmis] Υπήρχαν περιορισµοί στη χρήση εξωτερικών τύπων της λατρείας των djimmis (π.χ. το χτύπηµα της καµπάνας) Στις ιερές πόλεις της Αραβίας απαγορευόταν η εγκατάσταση και η µόνιµη παραµονή των djimmis Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228β ΣΕ ΠΟΙΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ Η ΑΝΟΧΗ ΤΩΝ ΣΟΥΛΤΑΝΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ «ΤΖΙΜΜΗ ΕΣ» «Η υπερβολική ανεκτικότητα, ούτως ή άλλως ασυνήθιστη για ένα µουσουλµανικό κράτος, µε την οποία οι οθωµανοί ηγεµόνες αντιµετώπισαν τους τζιµµήδες υποτελείς τους και η µεγάλη έµφαση που έδωσαν στους κανόνες τους -ενέργειες που άλλωστε συµβιβάζονταν µε το περιεχόµενο του sharî a σχετικά µε τη µεταχείριση των «λαών της Βίβλου»-είχαν ως κύριο στόχο τους να ικανοποιήσουν τους ραγιάδες, παρέχοντάς τους τα δικαιώµατα της θέσης των παραγωγών. Αυτή η στάση συνέβαλε επίσης στο να αποδέχονται εύκολα οι ευρωπαίοι αγρότες την οθωµανική κυριαρχία και επηρέασε τον τρόπο εφαρµογής του σχεδίου εξισλαµισµού [ ] Μετά από τις κατακτήσεις του Σελίµ Α, όταν η αυτοκρατορία απέκτησε µουσουλµανική πλειονότητα, οι Οθωµανοί έπαψαν να είναι τόσο γενναιόδωροι στη συµπεριφορά τους απέναντι στους τζιµµήδες» Peter Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωµανική κυριαρχία (1354-1804), τ. Α, Αθήνα, εκδ. Σµίλη, 1994, σ. 98 ΣΕ ΠΟΙΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ Η ΑΝΟΧΗ ΤΩΝ ΣΟΥΛΤΑΝΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ «ΤΖΙΜΜΗ ΕΣ» Οι λόγοι για τους οποίους οι σουλτάνοι έδειξαν µεγάλη ανοχή απέναντι στους µη µουσουλµάνους υπηκόους τους ήταν πολιτικοί και οικονοµικοί Κανόνας: Οι σουλτάνοι χρησιµοποίησαν σε όλες τις περιπτώσεις τη θρησκεία για πολιτικούς λόγους (και για τους µουσουλµάνους και για τους µη µουσουλµάνους) 5

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗ ΕΣ» ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ «Υπήρχαν σε πολύ γενικές γραµµές δύο τρόποι για να διαιρέσει κανείς τους υπηκόους της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Ο πρώτος, που αφορούσε θρησκευτικά κριτήρια και ξεχώριζε µουσουλµάνους από τζιµµήδες, σήµαινε σε αδρές γραµµές το διαχωρισµό ανάµεσα σε πολίτες πρώτης και δεύτερης κατηγορίας. Αυτός ο διαχωρισµός σήµαινε επίσης και µεγάλη ανισότητα µεταξύ των υπηκόων, όσον αφορά τις ευκαιρίες και τα αξιώµατα ή τις διοικητικές θέσεις που µπορούσαν να προσεγγίσουν οι δύο κατηγορίες ή πάλι την φορολογία» Peter Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωµανική κυριαρχία (1354-1804), τ. Α, Αθήνα, εκδ. Σµίλη, 1994, σσ. 78-79 ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗ ΕΣ» ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΩΝ «ΤΖΙΜΜΗ ΩΝ» «Οι χριστιανοί και οι ιουδαίοι υπήκοοι της αυτοκρατορίας θεωρούνταν από τους µουσουλµάνους ως υποταγµένοι λαοί (djimmî, zimmi), οι οποίοι για να επιβιώσουν έπρεπε να καταβάλλουν στον κατακτητή ιδιαίτερες εισφορές σε είδος (οι αγρότες και οι παραγωγοί) και σε φόρους, µε χαρακτηριστικότερο τον κεφαλικό φόρο [ ] Όλοι επίσης οι «ραγιάδες», άσχετα από την προέλευσή τους, υπάγονταν σε σοβαρές διακρίσεις, που ανανέωναν διαρκώς την κοινωνική τους υποβάθµιση έναντι των µουσουλµάνων [ ] όπως π.χ. στον αποκλεισµό από την πρόσβαση σε ουσιαστικά δηµόσια λειτουργήµατα και σε κρατικές θέσεις (µε ορισµένες εξαιρέσεις), στους περιορισµούς στην εξωτερική περιβολή, τη χρήση όπλων και αλόγων ή τη µειωµένη βαρύτητα των µαρτυριών τους στα ιεροδικεία που λειτουργούσαν µε βάση τον ισλαµικό νόµο [ ] Η σηµαντικότερη ταπείνωση για τον ελληνορθόδοξο κόσµο ήταν η απαξίωση της θρησκείας του έναντι του κυρίαρχου µουσουλµανισµού» Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ οθωµανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001, σσ. 67-8 Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΟΧΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ Ερώτηµα: Πώς αντιµετώπισαν τους «αλλόδοξους» υπηκόους τους οι ευρωπαίοι µονάρχες από τον 15 ο ως και τον 20 ο αιώνα; 6