Απόφαση του Τμήματος για την υπόθεση Λέιλα Σαχίν εναντίον Τουρκίας.

29/6/2004 Πρακτικά της Γραμματείας Απόφαση του Τμήματος για την υπόθεση Λέιλα Σαχίν εναντίον Τουρκίας. Στην υπόθεση Λέιλα Σαχίν εναντίον Τουρκίας, το Δικαστήριο κατέληξε ομόφωνα: Στη μη παραβίαση του άρθρου 9 (ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, και Ότι καμία συγκεκριμένη ερώτηση δεν τίθεται υπό το πρίσμα των άρθρων 8 (δικαίωμα στον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) και 10 (ελευθερία της έκφρασης), του άρθρου 14 (απαγόρευση των διακρίσεων) σε συνδυασμό με το άρθρο 9 καθώς και με το άρθρο 2 του 1 ου Πρωτοκόλλου (δικαίωμα στην Παιδεία) της Σύμβασης. 1. Κύρια γεγονότα Λέιλα Σαχίν εναντίον Τουρκίας Η ενάγουσα, Λέιλα Σαχίν, είναι μια ομογενής Τουρκάλα γεννημένη το 1973. Ζει στην Βιέννη από το 1999, χρονιά που εγκατέλειψε την Τουρκία για να παρακολουθήσει τις σπουδές της στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου αυτής της πόλης. Προερχόμενη από μια παραδοσιακή οικογένεια που εξασκεί / πιστεύει την μουσουλμανική θρησκεία, φέρει την ισλαμική μαντίλα προκειμένου να τιμήσει μια θρησκευτική πρακτική 1. Την εποχή των γεγονότων, ήταν φοιτήτρια στο 5 ο έτος της ιατρικής σχολής του πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. Στις 23 Φεβρουαρίου 1998, η Σύγκλητος της σχολής εξέδωσε μια εγκύκλιο που ανέφερε ότι οι φοιτητές με μουστάκι και οι φοιτήτριες που φοράνε την ισλαμική μαντίλα δεν θα γίνονταν δεκτοί ούτε στο μάθημα, ούτε στα σεμινάρια, ούτε στα εργαστήρια. Τον Μάρτιο του 1998, η ενάγουσα αποκλείσθηκε από τη συμμετοχή στις γραπτές εξετάσεις σε ένα από τα μαθήματά της εξαιτίας του ότι φορούσε την ισλαμική μαντίλα. Στην συνέχεια, για τον ίδιο λόγο της αρνήθηκαν την εγγραφή ή την είσοδό της σε περισσότερες παραδόσεις, όπως και την συμμετοχή της στις γραπτές εξετάσεις ενός μαθήματος. Επιπλέον, η σχολή της υπέβαλε σύσταση επειδή δεν συμμορφώθηκε με τον κώδικα ενδυμασίας του πανεπιστημίου και επίσης την αποβολή της από ένα εξάμηνο εξαιτίας της συμμετοχής της σε μια μη εγκεκριμένη συγκέντρωση που είχε ως στόχο την διαμαρτυρία ενάντια στους κανόνες για τις ενδυματολογικές προτιμήσεις. Συνεπεία της 1 Αν προσπαθούσαμε να ορίσουμε την έννοια της θρησκευτικής πρακτικής, θα λέγαμε πως «η θρησκευτική πρακτική συνίσταται σε όλες εκείνες τις ενέργειες, δράσεις και χειρονομίες που παρακινούνται και εμπνέονται από τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις και τις εκφράζουν πηγαία. Η πρακτική παρέχει κάποια σχετική ελευθερία στο άτομο, ακόμη κι αν μετέχει σε συγκεκριμένη θρησκευτική κοινότητα, αν θα ακολουθήσει ή όχι τη συγκεκριμένη πρακτική.» Θρησκευτική ελευθερία, Κιστάκις, εκδόσεις ΙΜΔΑ

έναρξης ισχύος ενός αμνηστευτικού νόμου, οι πειθαρχικές ποινές που είχαν επιβληθεί στην ενάγουσα ακυρώθηκαν. 2. Διαδικασία και σύνθεση του Δικαστηρίου Η υπόθεση εισήχθη ενώπιον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στις 2 Μαρτίου 1998 και παραπέμφθηκε στο Δικαστήριο την 1 η Νοεμβρίου 1998. ανακηρύχθηκε αποδεκτή στις 2 Ιουλίου 2002. Ακροαματική διαδικασία έγινε δημόσια στο Στρασβούργο, στις 19 Νοεμβρίου 2002. Η υπόθεση ανατέθηκε σε ένα τμήμα 7 δικαστών, αποτελούμενο από τους: Nicolas Bratza (Βρετανία), πρόεδρος Matti Pellonpää (Φινλανδία) Antonio Pastor Ridruejo (Ισπανία), Elisabeth Palm (Σουηδία), Riza Türmen (Τουρκία), Marc Fischbach (Λουξεμβούργο), Josep Casadevall (Ανδόρα), δικαστές, καθώς και τον Michael O Boyle, γραμματέα του τμήματος. 3. Περίληψη της υπόθεσης Πρακτικά Στην υπόθεση, η ενάγουσα παραπονέθηκε για την απαγόρευση να φοράει την ισλαμική μαντίλα στο πανεπιστήμιο που υπέστη, βασιζόμενη στο άρθρο 9 (ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας) της Σύμβασης. Υποστήριξε εξίσου ότι είναι θύμα μιας άδικης αποστέρησης του δικαιώματός της στην εκπαίδευση, με την έννοια του άρθρου 2 του 1 ου Πρωτοκόλλου (δικαίωμα στην παιδεία) της Σύμβασης. Η Δεσποινίς Σαχίν κατήγγειλε επιπλέον μια παραβίαση του άρθρου 14 (απαγόρευση των διακρίσεων) συνδυασμένη με το άρθρο 9, θεωρώντας ότι η απαγόρευση της ισλαμικής μαντίλας υποχρεώνει τις φοιτήτριες να διαλέξουν ανάμεσα σε παιδεία και θρησκεία και προκαλεί διάκριση μεταξύ πιστών και άπιστων. Ανέφερε τέλος τα άρθρα 8 (δικαίωμα στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) και 10 (ελευθερία της έκφρασης). 4. Απόφαση του Δικαστηρίου επί της υπόθεσης Λέιλα Σαχίν Άρθρο 9 της Σύμβασης Χωρίς να γνωμοδοτήσει επί της ερώτησης για το αν η μαντίλα συνιστά σε κάθε περίπτωση την εκπλήρωση ενός θρησκευτικού καθήκοντος, το Δικαστήριο αποφασίζει πως για την Δδα Σαχίν, αυτή η πράξη (το να φοράει τη μαντίλα) εμπνέεται από μια θρησκεία ή μια πεποίθηση. Εξ αυτού, το Δικαστήριο εκκινεί από την αρχή ότι η

εγκύκλιος, η οποία υπέβαλε τη χρήση της ισλαμικής μαντίλας σε περιορισμούς χώρου και τρόπου μέσα στα πανεπιστήμια συνιστούσε μια παρέμβαση / ανάμειξη στην άσκηση από μέρους της ενδιαφερόμενης του δικαιώματος να εκφράζει την θρησκεία της. Αυτή η ανάμειξη είχε μια νομική βάση στο τουρκικό δίκαιο. Πράγματι, προέρχεται από την νομολογία του συνταγματικού Δικαστηρίου ότι η πράξη να εξουσιοδοτήσει τις φοιτήτριες να «καλύπτουν το πρόσωπο και τα μαλλιά με ένα πέπλο ή μια μαντίλα για λόγους θρησκευτικής πεποίθησης» μέσα στα πανεπιστήμια είναι αντίθετη στο Σύνταγμα. Εξάλλου, εδώ και πολλά χρόνια, το Συμβούλιο της Επικρατείας θεωρούσε ότι η χρήση της ισλαμικής μαντίλας δεν ήταν συμβατή με τις θεμελιώδεις αρχές της Δημοκρατίας. Επιπλέον, είναι πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η χρήση της μαντίλας είναι κανονιστικά ρυθμισμένη στο πανεπιστήμιο πολύ πριν την εγγραφή της ενάγουσας σε αυτό. Οι φοιτήτριες, κυρίως αυτές που παρακολουθούν υγειονομικές σπουδές, όπως η ενάγουσα, ήταν υποχρεωμένες να συμμορφώνονται με τους κανόνες σε επίπεδο ενδυματολογικών προτιμήσεων, απαγορεύοντας αυστηρά σε ορισμένα μαθήματα τη χρήση θρησκευτικής περιβολής, συμπεριλαμβανομένης της μαντίλας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η δεσποινίς Σαχίν μπορούσε να προβλέψει από την εισαγωγή της στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης ότι η χρήση της μαντίλας είναι ρυθμισμένη, και ότι από την υιοθέτηση της εγκυκλίου του 1998 διακινδύνευε να της αρνηθούν την είσοδο στα μαθήματα εάν επέμεινε να την φοράει. Το Δικαστήριο θεωρεί ότι το επίδικο μέτρο επιδίωξε κυρίως νόμιμους στόχους οι οποίοι είναι η προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων και η προστασία της τάξης. Όσον αφορά στην «αναγκαιότητα» αυτής της ανάμειξης, το Δικαστήριο υπογραμμίζει ότι αυτή βασίστηκε σε δύο αρχές οι οποίες ενδυναμώνονται και συμπληρώνονται αμοιβαία: τη λαϊκή κυριαρχία και την ισότητα. Σύμφωνα με την συνταγματική νομολογία, η λαϊκή κυριαρχία στην Τουρκία είναι μεταξύ άλλων, εγγυητής των δημοκρατικών αξιών και των αρχών του απαραβίαστου της θρησκευτικής ελευθερίας κυρίως όταν αποκαλύπτει εσωτερική πίεση- και της ισονομίας των πολιτών. Προστατεύει ακόμα τα άτομα από τις εξωτερικές πιέσεις. Σύμφωνα με τους συνταγματικούς δικαστές, η ελευθερία να εκδηλώνεις την θρησκεία σου μπορεί να περιοριστεί προκειμένου να διατηρηθούν αυτές οι αξίες και οι αρχές. Μια τέτοια αντίληψη λαϊκής κυριαρχίας μοιάζει στο Δικαστήριο συμβατή με τις αξίες που προκύπτουν από την Σύμβαση, και σημειώνει ότι η διαφύλαξη αυτής της αρχής μπορεί να θεωρηθεί αναγκαία για την προστασία του δημοκρατικού συστήματος στην Τουρκία. Εξάλλου, το τουρκικό συνταγματικό σύστημα τονίζει εξίσου την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών. Η ισότητα ανάμεσα στα φύλα, αναγνωρισμένη από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ως μια από τις θεμελιώδης αρχές που προκύπτουν από την Σύμβαση και ως στόχος των Κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, θεωρήθηκε εξίσου και από το τουρκικό συνταγματικό Δικαστήριο ως μια αρχή απαραιτήτως συμπεριλαμβανομένης στις αρχές που διαπνέουν το Σύνταγμα. Στον αντίποδα των τούρκων συνταγματικών δικαστών, το Δικαστήριο εκτιμά ότι εφόσον εκκινούμε από την ερώτηση της ισλαμικής μαντίλας με την τουρκική αντίληψη, δεν

μπορούμε να αγνοήσουμε την επίδραση που μπορεί να έχει η χρήση αυτού του συμβόλου, παρουσιαζόμενης ή αντιλαμβανόμενης ως μια δυσάρεστη θρησκευτική υποχρέωση, από αυτούς που δεν την συμμερίζονται. Διακιδεύονται κυρίως η προστασία «των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων» και η «διατήρηση της δημόσιας τάξης» σε μια χώρα όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού εκδηλώνουν μια βαθιά προσκόλληση στα δικαιώματα των γυναικών και σε έναν λαϊκό τρόπο ζωής, σύμφωνο με την μουσουλμανική θρησκεία. Ένας περιορισμός της χρήσης της μαντίλας μπορεί λοιπόν να περάσει ως απάντηση σε μια «επιτακτική κοινωνική ανάγκη» που τείνει να ενώσει αυτούς τους δύο νόμιμους στόχους, ακόμα περισσότερο εφόσον αυτό το θρησκευτικό σύμβολο προσέλαβε στην Τουρκία κατά την διάρκεια των τελευταίων ετών μια πολιτική χροιά. Το Δικαστήριο δεν παραγνωρίζει ότι υπάρχουν στην Τουρκία εξτρεμιστικά πολιτικά κινήματα τα οποία προσπαθούν να επιβάλλουν σε ολόκληρη την κοινωνία τα δικά τους θρησκευτικά σύμβολα και την δική τους αντίληψη περί κοινωνίας, βασισμένη στους θρησκευτικούς κανόνες. Εκτιμά ότι η επίδικη ρύθμιση είναι και αυτή προορισμένη να προστατεύσει τον πλουραλισμό μέσα στο πανεπιστημιακό οικοδόμημα. Είναι η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας η πρωταρχική σκέψη που παρακίνησε την απαγόρευση της χρήσης θρησκευτικών συμβόλων εντός των πανεπιστημίων. Σε ένα τέτοια πλαίσιο, όπου οι αξίες του πλουραλισμού, του σεβασμού των δικαιωμάτων των άλλων και, εν προκειμένω, της ισότητας ανδρών και γυναικών ενώπιον του νόμου είναι διδαγμένες και εφαρμοσμένες στην πράξη, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι οι αρμόδιες αρχές θεωρούν ως αντίθετο στις ανωτέρω αξίες να αποδεχτούν την χρήση θρησκευτικών συμβόλων όπου περιλαμβάνει, όπως εδώ, ότι οι φοιτήτριες καλύπτουν το κεφάλι τους με την ισλαμική μαντίλα εντός του πανεπιστημιακού χώρου. Όσον αφορά την συμπεριφορά των πανεπιστημιακών αρχών σχετικά με την εφαρμογή των υπό διερεύνηση μέτρων, το Δικαστήριο υπογραμμίζει ότι δεν είναι καταδικαστέο ότι εντός των τουρκικών πανεπιστημίων, οι πιστοί μουσουλμάνοι φοιτητές, εντός των ορίων που επιβάλλουν οι απαιτήσεις της οργάνωσης της δημόσιας εκπαίδευσης, μπορούν να εκπληρώσουν υποχρεώσεις που συνιστούν τις συνηθισμένες μορφές με τις οποίες ένας μουσουλμάνος ασκεί τη λατρεία του. Σημειώνει εξάλλου ότι μια απόφαση της 9 ης Ιουλίου 1998 που υιοθετήθηκε από το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης θέτει σε ένα καθεστώς ισότητας όλα τα είδη ενδυματολογικής προτίμησης που συμβολίζουν ή εκδηλώνουν μια οποιαδήποτε θρησκεία ή παραδοχή και τις απαγορεύει εντός του πανεπιστημιακού χώρου. Παρά την παγιωμένη από τα τουρκικά δικαστήρια και τους κανόνες επί του θέματος νομολογία, αν ορισμένα πανεπιστήμια εφάρμοσαν περισσότερο ή λιγότερο αυστηρά τους ισχύοντες κανόνες σε σχέση με το περιεχόμενο και τις ιδιαιτερότητες των προτεινομένων τροποποιήσεων, μια τέτοια πρακτική δεν θα έπρεπε να τους αποστερεί από την δικαιολόγησή τους. Αυτό δεν σημαίνει εκ των προτέρων ότι οι πανεπιστημιακές αρχές απεμπόλησαν την κανονιστική τους εξουσία που προέρχεται από το νόμο, τους κανόνες οργάνωσης του πανεπιστημιακού θεσμού και των απαιτήσεων της υπό διερεύνηση τροποποίησης. Παράλληλα, όποια κι αν είναι η υιοθετούμενη από τα πανεπιστήμια πολιτική επί του θέματος, υπάρχει περιθώριο να σημειώσουμε ότι οι κανονιστικές

πράξεις των πανεπιστημίων που αφορούν στην χρήση θρησκευτικών συμβόλων και τα ατομικά μέτρα εφαρμογής υπόκεινται στον έλεγχο των διοικητικών δικαστών. Υπογραμμίζοντας ότι και πριν την υιοθέτηση της εγκυκλίου της 23 Φεβρουαρίου 1998, η χρήση της ισλαμικής μαντίλας από ορισμένες φοιτήτριες είχε ήδη ξεσηκώσει μια μακρά συζήτηση, το Δικαστήριο σημειώνει ότι από τη στιγμή που αυτή η ερώτηση τέθηκε το 1994 στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης μέσα στο πλαίσιο των υγειονομικών σπουδών, οι πανεπιστημιακές αρχές ανακοίνωσαν στις φοιτήτριες τις εφαρμοζόμενες στο ζήτημα αρχές. Σημειώνουμε ότι κατά την διάρκεια της διαδικασίας απόφασης, οι αρμόδιες αρχές προσπαθούσαν να προσαρμόσουν την συμπεριφορά τους με την εξέλιξη του παραπάνω (αναλυθέντος) πλαισίου προκειμένου να μην κλείσουν τις πόρτες του πανεπιστημίου στις φοιτήτριες που ενδύονταν την ισλαμική μαντίλα, διατηρώντας τον διάλογο με αυτές, προσβλέποντας παράλληλα στην διατήρηση της δημόσιας τάξης στους κόλπους του πανεπιστημίου. Υπό αυτές τις συνθήκες και με δεδομένο κυρίως το περιθώριο εκτίμησης που επαφίεται στα συμβαλλόμενα Κράτη, το Δικαστήριο καταλήγει ότι ο κανονισμός του πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, που υποβάλλει τη χρήση της ισλαμικής μαντίλας σε περιορισμούς, και τα σχετικά με αυτόν μέτρα εφαρμογής, ήταν δικαιολογημένα επί της αρχής τους και ανάλογα των επιδιωκόμενων στόχων και μπορούν κατά συνέπεια να θεωρηθούν ως «απαραίτητα σε μια δημοκρατική κοινωνία». Άρθρα 8 και 10, 14 σε συνδυασμό με το άρθρο 9 και άρθρο 2 του 1 ου Πρωτοκόλλου Το δικαστήριο εκτιμά ότι καμία συγκεκριμένη ερώτηση δεν τίθεται υπό των πρίσμα αυτών των άρθρων, οι ισχύουσες περιστάσεις ήταν οι ίδιες με αυτές του άρθρου 9, στο θέμα του οποίου έχει καταλήξει στην μη παραβίαση της Σύμβασης. 330 29.6.2004 Communiqué du Greffier ARRÊTS DE CHAMBRE DANS LES AFFAIRES LEYLA ŞAHIN c. TURQUIE et ZEYNEP TEKIN c. TURQUIE

La Cour européenne des Droits de l Homme a communiqué aujourd hui par écrit deux arrêts dans les affaires Leyla Şahin c. Turquie (requête n o 44774/98) [ ] Dans l affaire Leyla Şahin c. Turquie, la Cour conclut, à l unanimité : à la non-violation de l article 9 (liberté de pensée, de conscience et de religion) de la Convention européenne des Droits de l Homme ; et que nulle question distincte ne se pose sous l angle des articles 8 (droit au respect de la vie privée et familiale) et 10 (liberté d expression), de l article 14 (interdiction de la discrimination) combiné avec l article 9 ainsi que l article 2 du Protocole n o 1 (droit à l instruction) à la Convention. 1. Principaux faits Leyla Şahin c. Turquie La requérante, Leyla Şahin, est une ressortissante turque née en 1973. Elle vit à Vienne depuis 1999, l année où elle quitta la Turquie pour poursuivre ses études à la faculté de médecine de l université de cette ville. Issue d une famille traditionnelle pratiquant la religion musulmane, elle porte le foulard islamique afin de respecter un précepte religieux. A l époque des faits, elle était étudiante en cinquième année à la faculté de médecine de l université d Istanbul. Le 23 février 1998, le Rectorat de celle-ci émit une circulaire disposant que les étudiants barbus et les étudiantes portant le foulard islamique ne pouvaient être admis ni aux cours, ni aux stages, ni aux travaux dirigés. En mars 1998, la requérante se vit refuser l accès aux épreuves écrites dans l une de ses matières au motif qu elle portait le foulard islamique. Par la suite, on lui refusa pour le même motif son inscription ou son admission à plusieurs cours, de même que l accès aux épreuves écrites dans une matière. Par ailleurs, la faculté lui infligea un avertissement pour avoir enfreint le code vestimentaire de l université, et l exclut également pour un semestre en raison de sa participation à un rassemblement non autorisé visant à protester contre les règles sur les tenues vestimentaires. A la suite de l entrée en vigueur d une loi d amnistie, les sanctions disciplinaires infligées à la requérante ont été annulées.

2. Procédure et composition de la Cour Les requêtes ont été introduites devant la Commission européenne des Droits de l Homme le 2 mars 1998 et transmise à la Cour le 1 er novembre 1998. Elles ont été déclarées recevables le 2 juillet 2002. Une audience s est déroulée en public dans ces deux affaires à Strasbourg, le 19 novembre 2002. Les arrêts ont été rendus par une chambre de 7 juges composée de : Nicolas Bratza (Britannique), président, Matti Pellonpää (Finlandais), Antonio Pastor Ridruejo (Espagnol), Elisabeth Palm (Suédoise), Riza Türmen (Turc), Marc Fischbach (Luxembourgeois), Josep Casadevall (Andorran), juges, ainsi que de Michael O Boyle, greffier de section. 3. Résumé de l arrêt Griefs Dans ces deux affaires, les requérantes se plaignaient de l interdiction qui leur fut faite de porter le foulard islamique à l université, s appuyant sur l article 9 (liberté de pensée, de conscience et de religion) de la Convention. Elles se disaient également victimes d une atteinte injustifiée à leur droit à l éducation, au sens de l article 2 du Protocole n o 1 (droit à l instruction) à la Convention.

M lle Şahin alléguait en outre une violation de l article 14 (interdiction de la discrimination) combiné avec l article 9, considérant que l interdiction du foulard islamique oblige les étudiantes à choisir entre l éducation et la religion et opère une discrimination entre croyants et non-croyants. Elle invoquait enfin les articles 8 (droit au respect de la vie privée et familiale) et 10 (liberté d expression). Décision de la Cour dans l affaire Leyla Şahin Article 9 de la Convention Sans se prononcer sur la question de savoir si le port du foulard constitue dans tous les cas l accomplissement d un devoir religieux, la Cour relève que pour M lle Şahin, cet acte est inspiré par une religion ou une conviction. Dès lors, la Cour partira du principe que la circulaire litigieuse, qui soumet le port du foulard islamique à des restrictions de lieu et de forme dans les universités a constitué une ingérence dans l exercice par l intéressée du droit de manifester sa religion. Cette ingérence avait une base légale en droit turc. En effet, il ressort de la jurisprudence de la Cour constitutionnelle que le fait d autoriser les étudiantes à «se couvrir le cou et les cheveux avec un voile ou un foulard pour des raisons de conviction religieuse» dans les universités est contraire à la Constitution. Par ailleurs, depuis de longues années, le Conseil d Etat considérait que le port du foulard islamique n était pas compatible avec les principes fondamentaux de la République. En outre, il est hors de doute que le port du foulard était réglementé à l université bien avant que la requérante ne s y inscrive ; les étudiants, notamment ceux qui suivent des études des santé comme la requérante étaient tenus de se conformer aux règles en matière de tenue vestimentaire, interdisant clairement à certains cours le port d une tenue religieuse, y compris le foulard. Dans ces conditions, M lle Şahin pouvait prévoir dès son entrée à l université d Istanbul que le port du foulard était réglementé, et à partir de la circulaire de 1998, qu elle risquait de se voir refuser l accès aux cours si elle persistait le porter. La Cour considère que la mesure litigieuse poursuivait pour l essentiel les buts légitimes que sont la protection des droits et libertés d autrui et la protection de l ordre.

Quant à la «nécessité» de cette ingérence, la Cour note que celle-ci était fondée sur deux principes qui se renforcent et se complètent mutuellement : la laïcité et l égalité. Selon la jurisprudence constitutionnelle, la laïcité en Turquie est entre autres, le garant des valeurs démocratiques et des principes d inviolabilité de la liberté de religion pour autant qu elle relève du for intérieur et de l égalité des citoyens devant la loi. Elle protège aussi les individus des pressions extérieures. Selon les juges constitutionnels, la liberté de manifester sa religion peut être restreinte afin de préserver ces valeurs et principes. Une telle conception de la laïcité paraît à la Cour être respectueuse des valeurs sous-jacentes à la Convention, et elle constate que la sauvegarde de ce principe peut être considérée comme nécessaire à la protection du système démocratique en Turquie. Par ailleurs, le système constitutionnel turc met également l accent sur la protection des droits des femmes. L égalité entre les sexes, reconnue par la Cour européenne comme l un des principes essentiels sous-jacents à la Convention et un objectif des Etats membres du Conseil de l Europe a également été considérée par la Cour constitutionnelle turque comme un principe implicitement contenu dans les valeurs inspirant la Constitution. A l instar des juges constitutionnels turcs, la Cour estime que lorsque l on aborde la question du foulard islamique dans le contexte turc, on ne saurait faire abstraction de l impact que peut avoir le port de ce symbole, présenté ou perçu comme une obligation religieuse contraignante, sur ceux qui ne l arborent pas. Entrent en jeu notamment, la protection des «droits et libertés d autrui» et le «maintien de l ordre public» dans un pays où la majorité de la population, manifestant un attachement profond aux droits des femmes et à un mode de vie laïque, adhère à la religion musulmane. Une limitation du port du foulard peut donc passer pour répondre à un «besoin social impérieux» tendant à atteindre ces deux buts légitimes, d autant plus que ce symbole religieux avait acquis au cours des dernières années en Turquie une portée politique. La Cour ne perd pas de vue qu il existe en Turquie des mouvements politiques extrémistes qui s efforcent d imposer à la société toute entière leurs symboles religieux et leur conception de la société, fondée sur des règles religieuses. Elle estime que la réglementation litigieuse est également destinée à protéger le pluralisme dans un établissement universitaire. C est le principe de laïcité qui est la considération primordiale ayant motivé l interdiction du port d insignes religieux dans les universités. Dans un tel contexte, où les valeurs de pluralisme, de respect des droits d autrui et, en particulier, d égalité des hommes et des femmes devant la loi sont enseignées et appliquées dans la pratique, on peut comprendre que les autorités compétentes considèrent comme contraire à ces valeurs d accepter le

port d insignes religieux y compris, comme en l espèce, que les étudiantes se couvrent la tête d un foulard islamique dans les locaux universitaires. En ce qui concerne l attitude des autorités universitaires lors de l application des mesures en question, la Cour souligne qu il n est pas contesté que dans les universités turques, les étudiants musulmans pratiquants, dans les limites apportées par les exigences de l organisation de l enseignement public, peuvent s acquitter des obligations qui constituent les formes habituelles par lesquelles un musulman pratique sa religion. Elle note par ailleurs qu une décision du 9 juillet 1998 adoptée par l université d Istanbul met sur un pied d égalité toutes sortes de tenues vestimentaires symbolisant ou manifestant une quelconque religion ou confession et les interdit dans l enceinte universitaire. Nonobstant la jurisprudence établie par les juridictions turques et les règles en la matière, si certaines universités ont appliqué plus ou moins strictement les règles en vigueur en fonction du contexte et des particularités des formations proposées, une telle pratique ne saurait les priver de leur justification. Cela ne signifie pas davantage que les autorités universitaires ont renoncé à leur pouvoir réglementaire découlant de la loi, des règles d organisation de l institution universitaire et des exigences de la formation en question. De même, quelle que soit la politique adoptée par les universités en la matière, il y a lieu de noter que les actes réglementaires des universités concernant le port d insignes religieux et les mesures individuelles d application sont soumis au contrôle des juges administratifs. Soulignant qu avant l adoption de la circulaire du 23 février 1998, le port du foulard islamique par certaines étudiantes avait déjà suscité un long débat, la Cour note que lorsque cette question s est posée en 1994 à l université d Istanbul dans le cadre des formations de santé, les autorités universitaires ont rappelé aux étudiantes les principes applicables en la matière. L on constate que tout au long de ce processus décisionnel, les autorités compétentes ont cherché à adapter leur attitude à l évolution du contexte pour ne pas fermer les portes de l université aux étudiantes revêtues du foulard islamique, en gardant le dialogue avec celles-ci tout en veillant au maintien de l ordre public dans l enceinte de leur établissement. Dans ces circonstances et compte tenu notamment de la marge d appréciation laissée aux Etats contractants, la Cour conclut que la réglementation de l université d Istanbul, qui soumet le port du foulard islamique à des restrictions, et les mesures d application qui y sont relatives, étaient justifiées dans leur principe et proportionnées aux buts poursuivis et pouvaient donc être considérées comme «nécessaires dans une société démocratique».

Articles 8 et 10, 14 combiné avec l article 9 et article 2 du Protocole n o 1 La Cour estime que nulle question distincte ne se posant sous l angle de ces articles, les circonstances pertinentes étant les mêmes que pour l article 9, au sujet duquel elle a conclu à la non-violation de la Convention. *** Les arrêts de la Cour sont disponibles sur son site Internet (http://www.echr.coe.int). Greffe de la Cour européenne des Droits de l Homme F 67075 Strasbourg Cedex Contacts pour la presse : Roderick Liddell (téléphone : +00 33 (0)3 88 41 24 92) Emma Hellyer (téléphone : +00 33 (0)3 90 21 42 15) Stéphanie Klein (téléphone : +00 33 (0)3 88 41 21 54) Télécopieur : +00 33 (0)3 88 41 27 91 La Cour européenne des Droits de l Homme a été créée à Strasbourg par les Etats membres du Conseil de l Europe en 1959 pour connaître des allégations de violation de la Convention européenne des Droits de l Homme de 1950. Elle se compose d un nombre de juges égal à celui des Etats parties à la Convention. Siégeant à temps plein depuis le 1 er novembre 1998, elle examine en chambres de 7 juges ou, exceptionnellement, en une Grande Chambre de 17 juges, la recevabilité et le fond des requêtes qui lui sont soumises. L exécution de ses arrêts est surveillée par le Comité des Ministres du Conseil de l Europe. (1) L article 43 de la Convention européenne des Droits de l Homme prévoit que, dans un délai de trois mois à compter de la date de l arrêt d une chambre, toute partie à l affaire peut, dans des cas exceptionnels, demander le renvoi de l affaire devant la Grande Chambre (17 membres) de la Cour. En pareille hypothèse, un collège de cinq juges examine si l affaire soulève une question grave relative à l interprétation ou à l application de la Convention ou de ses protocoles ou encore une question grave de caractère général. Si tel est le cas, la Grande Chambre statue par un arrêt définitif. Si tel n est pas le cas, le collège rejette la demande et l arrêt devient définitif. Autrement, les arrêts de chambre deviennent définitifs à l expiration

dudit délai de trois mois ou si les parties déclarent qu elles ne demanderont pas le renvoi de l affaire devant la Grande Chambre. (2) Rédigé par le greffe, ce résumé ne lie pas la Cour.