Δπισκόπηση Μελετών από το 19 ο αιώνα έως σήμερα

ΣΜΖΜΑ ΛΑΨΚΖ & ΠΑΡΑΓΟΗΑΚΖ ΜΟΤΗΚΖ ΥΟΛΖ ΜΟΤΗΚΖ ΣΔΥΝΟΛΟΓΗΑ Α.Σ.Δ.Η. ΖΠΔΗΡΟΤ ΣΟ ΜΟΗΡΟΛΟΪ ΣΗ ΝΔΟΔΛΛΖΝΗΚΔ ΣΔΛΔΣΟΤΡΓΗΔ ΣΟΤ ΘΑΝΑΣΟΤ Δπισκόπηση Μελετών από το 19 ο αιώνα έως σήμερα ΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΠΏΡΏΚΒΤΔ Γ. ΚΏΝΒΛΛΏΣΟΤ Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα : ΘΒΟΑΟΕΟΤ ΏΠΏΕΏ ΑΡΣΑ 2007 Copyright: Vivi G Kanellatou

Copyright: Vivi G Kanellatou

ΣΟ ΜΟΗΡΟΛΟΪ ΣΗ ΝΔΟΔΛΛΖΝΗΚΔ ΣΔΛΔΣΟΤΡΓΗΔ ΣΟΤ ΘΑΝΑΣΟΤ Δπισκόπηση Μελετών από το 19 ο αιώνα έως σήμερα Βηθφλα Βμψθπιινπ: Ξπινγξαθία ηνπ Γ. Οηθνλνκίδε (ζην Οηθνλνκίδεο Γ., 2003, ζει.: 9). Βθπφλεζε: Δ Βαξηλφ Βμάκελν 2005 Ε Βαξηλφ Βμάκελν 2007. Copyright: ΠΏΡΏΚΒΤΔ Γ. ΚΏΝΒΛΛΏΣΟΤ, Ώ.Μ.Φ.: 110 i

Αθηεξώλεηαη κε αγάπε ζηνπο γνλείο κνπ Γεράσιμο και ουία ηνπο επραξηζηώ πνιύ γηα ΟΛΑ Ξπινγξαθία ηνπ Γ. Οηθνλνκίδε (ζην Οηθνλνκίδεο Γ., 2003, ζει.: 25) ii

ΒΤΥΏΡΕΣΕΒ Δ εθπφλεζε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο δελ ήηαλ κία απνθιεηζηηθά αηνκηθή πξνζπάζεηα. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο, ππήξρε ε ζπλδξνκή θίισλ, νη νπνίνη βνήζεζαλ νπζηαζηηθά ζηελ πεξάησζή ηεο. Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνπο θίινπο Μαπξάθε Αεκήηξε, Υξπζαλζνπνχινπ ΐαζηιηθή θαη Παλαγησηνπνχινπ Κέιιε. Οη ζπδεηήζεηο καο γηα ηνλ θαζνξηζκφ ηνπ ζέκαηνο θαη γηα ηε δνκή ηεο εξγαζίαο έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πξαγκάησζε, ελφο φζν γίλεηαη θαιχηεξνπ απνηειέζκαηνο. Βπραξηζηψ ηελ θαιή κνπ θίιε Πνιπδψε ΐάζσ. Δ βνήζεηα ηεο ζηελ εχξεζε ελφο ζεκαληηθνχ ηκήκαηνο ηεο βηβιηνγξαθίαο κνπ, θαζψο θαη νη ζπζηάζεηο ηεο ζηελ απνδειηίσζε ηνπ πιηθνχ ήηαλ θέξδνο ρξφλνπ. Γηα ηελ βνήζεηα ηνπο ζηελ αλεχξεζε βηβιηνγξαθηθνχ θαη θσηνγξαθηθνχ πιηθνχ απφ ηα αξρεία ηνπ Κέληξνπ Βξεχλεο ηεο Βιιεληθήο Λανγξαθίαο ζέισ λα επραξηζηήζσ ηελ εξεπλήηξηα Φπρνγηνχ Βιέλε θαη ηελ ππεχζπλε βηβιηνζήθεο ακαξά Ώθξνδίηε. ηε κνξθνπνίεζε ηεο εξγαζίαο κε βνήζεζε ζεκαληηθά ε θίιε κνπ Φαηνχξνπ Κιενπάηξα, ηελ νπνία θαη επραξηζηψ ζεξκά. Δ θηινινγηθή επηκέιεηα ηνπ θεηκέλνπ έγηλε απφ ηελ θαιή θίιε θηά-μαξαβειάθε ΐάιπ, γηα ηελ νπνία ηεο είκαη ππφρξεε. Μία αθφκε νπζηαζηηθή παξάκεηξνο ζηελ εξγαζία ήηαλ ε βνήζεηα απφ ηνλ εμάδειθφ κνπ Seel Olaf-Emanuel γηα ηελ εχξεζε ηκήκαηνο απφ ηε γεξκαληθή βηβιηνγξαθία. Σελ θαιή κνπ θίιε θαη ζπκθνηηήηξηα Σξηαληαθπιιίδνπ Βηξήλε ηελ επραξηζηψ γηα ηηο παξαγσγηθέο ζπδεηήζεηο καο. Γηα ηελ επηβιέπνπζα θαζεγήηξηα, Θενδνζίνπ ίζζπ ζα πξέπεη λα αλαθέξσ φηη ε παξνπζία θαη ε ζπλδξνκή ηεο ήηαλ νπζηαζηηθέο ηηο ζηηγκέο πνπ έπξεπε. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο φζνπο κε ζηήξημαλ κε ηελ παξνπζία ηνπο, εηδηθφηεξα ηελ νηθνγέλεηα ηεο Ώγγειηθήο θαη Αεκήηξε Κπξηαθφπνπινπ γηα ηελ θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο ζπλδξνκή ηνπο ηηο πεξηφδνπο πνπ ηελ είρα αλάγθε. Π.Γ.Κ. iii

ΠΒΡΕΒΥΟΜΒΝΏ ΒΕΏΓΧΓΔ...... 1 Β.1. Ώληηθείκελν θαη ηφρνη ηεο Βξγαζίαο.. 1 Β.2. Βλλνηνινγηθφο Πξνζδηνξηζκφο. 2 Β.3. Πνηεηηθή, Μνπζηθή & σκαηηθή Έθθξαζε, Θεσξεηηθέο Πξνζεγγίζεηο. 5 Β.4. Βζσηεξηθή Ανκή ηεο Βξγαζίαο..... 8 Β.5. Βπηινγή θαη Βίδνο ησλ ΐηβιηνγξαθηθψλ Πεγψλ.. 9 Ε. ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ.... 10 Ε.1. Βπξσπαίνη Λφγηνη Φηιέιιελεο & Έιιελεο Λφγηνη ησλ Παξνηθηψλ... Ε.1.1. Werner von Haxthausen. Ε.1.2. Claude Fauriel.... Ε.1.3. Niccolò Tommaseo... Ε.1.4. Γεψξγηνο Βπιάκπηνο.. Ε.1.5. Ώληψληνο Μαλνχζνο...... Ε.1.6. ππξίδσλ Γακπέιηνο.. I.1.7. Arnoldus Passow... I.1.8. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο Ε.1...... 13 16 17 19 20 22 22 23 24 Ε.2. Βζλνιφγνη Βξεπλεηέο...... Ε.2.1. Maria Joannidu.......... Ε.2.2. Reiner Eugen... I.2.3. Fritz Boehm...... Ε.2.4. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο Ε.2..... 25 28 29 30 31 Ε.3. Λανγξάθνη Βξεπλεηέο....... Ε.3.1. πιινγέο Αεκνηηθψλ Σξαγνπδηψλ πιινγέο Μνηξνινγηψλ... Ε.3.1.1. Νηθφιανο Γ. Πνιίηεο... Ε.3.1.2. Αεκήηξηνο Πεηξφπνπινο... Ε.3.1.3. ππξίδσλ Α. Πεξηζηέξεο.... Ε.3.1.4. Βμεηδηθεπκέλεο πιινγέο... Ε.3.2. Λανγξαθηθέο Σνπνγξαθίεο... Ε.3.3. Λανγξαθηθέο-Φηινινγηθέο Πξαγκαηείεο..... Ε.3.3.1. Νηθφιανο Γ. Πνιίηεο... Ε.3.3.2. ηίιπσλ Π. Κπξηαθίδεο... Ε.3.3.3. Κψζηαο Ρσκαίνο... 32 35 35 37 38 39 40 42 42 43 44 iv

Ε.3.4. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο Ε.3...... 45 Ε.4. Βξεπλεηέο απφ ηε Νενειιεληθή Φηινινγία....... Ε.4.1. Margaret Alexiou... Ε.4.2. Guy Saunier I.4.3. Gail Holst-Warhaft.... I.4.4. Γηάλλεο Μφηζηνο Ε.4.5. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο Ε.4...... Ε.5. Βζλνκνπζηθνιφγνη Βξεπλεηέο.... Ε.5.1. Samuel Baud-Bovy. Ε.5.2. Άλλα-Μαξία Γηαλλαθνδήκνπ. Ε.5.3. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο Ε.5.. 47 49 51 53 54 55 57 58 59 60 ΕΕ. ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΑΡΧΜΒΝΟ...... 61 ΕΕ.1. Λανγξάθνη Βξεπλεηέο..... ΕΕ.1.1. Λανγξαθηθέο Βξγαζίεο κε Εζηνξηθή Ώξραηνινγηθή Πξνζέγγηζε. ΕΕ.1.1.1. Νηθφιανο Γ. Πνιίηεο... ΕΕ.1.1.2. Αεκήηξηνο. Λνπθάηνο... ΕΕ.1.1.3. Γεψξγηνο Κ. ππξηδάθεο... ΕΕ.1.1.4. Αεκήηξηνο ΐ. Οηθνλνκίδεο... ΕΕ.1.1.5. Γεψξγηνο ηέηηνο... ΕΕ.1.2. Λανγξαθηθέο Βξγαζίεο κε σζηηθή Πξνζέγγηζε.... ΕΕ.1.2.1. Γεψξγηνο Ώ. Μέγαο... 63 64 65 66 67 68 69 70 71 ΕΕ.1.3. Λανγξαθηθέο Βξγαζίεο κε Βζλνινγηθή Ώλζξσπνινγηθή Πξνζέγγηζε... ΕΕ.1.3.1. Βιέλε Φπρνγηνχ... ΕΕ.1.4. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο ΕΕ.1... 72 73 76 ΕΕ.2. Φπρνιφγνη Βξεπλεηέο... ΕΕ.2.1. Φηιφζενο Φάξνο II.2.2. Souzy Dracopoulou & Spyros Doxiadis....... ΕΕ.2.3. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο ΕΕ.2... 77 77 78 79 ΕΕ.3. Ώλζξσπνιφγνη Βξεπλεηέο...... ΕΕ.3.1. Anna Caraveli (Anna Caraveli-Chaves)..... ΕΕ.3.2. Michael Herzfeld.. ΕΕ.3.3. Loring Danford & Alexander Tsiaras..... ΕΕ.3.4. Susan Auerbach... ΕΕ.3.5. C. Nantia Seremetakis... 80 81 84 87 89 93 v

ΕΕ.3.6. Neny Panourgiá 100 ΕΕ.3.7. πκπεξάζκαηα Βλφηεηαο ΕΕ.3.. 101 ΤΜΠΒΡΏΜΏΣΏ 104 ΠΏΡΏΘΒΜΏΣΏ... 107 ΠΏΡΏΘΒΜΏ 1 ν «Ο Πνηεηηθφο Θξελεηηθφο Λφγνο»..... 108 ΠΏΡΏΘΒΜΏ 2 ν «Ο Μνπζηθφο Θξελεηηθφο Λφγνο». 113 ΠΏΡΏΘΒΜΏ 3 ν «Δ Φσηνγξαθηθή Ώπεηθφληζε ηεο Θξελεηηθήο Παξάζηαζεο».. 115 ΠΏΡΏΘΒΜΏ 4 ν «Σν Άθνπζκα ηνπ Θξελεηηθνχ Λφγνπ». 129 ΥΏΡΣΒ.. 131 ΑΕΏΓΡΏΜΜΏΣΏ 134 ΜΟΤΕΚΏ ΠΏΡΏΑΒΕΓΜΏΣΏ.. 135 ΠΏΡΏΡΣΔΜΏΣΏ... 136 ΐΕΐΛΕΟΓΡΏΦΕΏ. 150 vi

ΒΕΚΟΝΒ ΠΏΡ.1.1. Υεηξφγξαθν ηνπ Μνηξνινγηνχ ηεο Λεγνξνχο ή ηνπ ΐέηνπια, (Κνπγέαο.ΐ., 2000 ζει.: 121)..... 108 ΠΏΡ.1.2. Υεηξφγξαθν ηνπ Γ. Οηθνλνκίδε κε δχν Μνηξνιφγηα, (Οηθνλνκίδεο Γ., 2003, ζει.: 7). 109 ΠΏΡ.2.1. Μνηξνιφη απφ ηε Νίζπξν Ασδεθαλήζσλ (Καηαγξαθή & Μεηαγξαθή: S. Baud-Bovy, Baud-Bovy, 1938: 172-173).... 113 ΠΏΡ.2.2. Μνηξνιφη απφ ηε ηάηηζηα Απηηθήο Μαθεδoλίαο (Καηαγξαθή & Μεηαγξαθή: π. Πεξηζηέξεο, ππξηδάθεο/πεξηζηέξεο, 2003: 358-359) 114 ΠΏΡ.3.1. Μαληάηηζζα Μνηξνινγίζηξα, (θσηνγξάθεζε: Κ.Ν. εξεκεηάθε απφ ην εξεκεηάθε Κ.Ν, 2000β, ζει.: 1)..... 115 ΠΏΡ.3.2. Δ Καιχκληα Πεηξάληα θπιιά φηαλ εξκελεχεη Μνηξνιφη γηα ηελ ερνγξάθεζε ηνπ Λπθείνπ ησλ Βιιελίδσλ ζηελ Κάιπκλν, (θσηνγξάθεζε Λ. Ααλδξάθεο ην έηνο 1981, ζην Έλζεην ηνπ CD «Κάιπκλνο Πνιύζηηρα Σξαγνύδηα, Χνξνί, Γίζηηρα», 2001, ζει.: 94... 115 ΠΏΡ.3.3. Μαληάηηζζεο Μνηξνινγίζηξεο απφ ηνλ Ώγξηιηά ηεο Μέζα Μάλεο, [ηίηινο: Σν Σξαγηθφ Ήζνο ηεο Μάλεο], (θσηνγξάθεζε: Ε. ΐνπξιίηεο ην έηνο 1970, απφ ην Φπρνγηνχ Βιέλε & Σεξδνπνχινπ Μηξάληα, «Δ Γπλαίθα ζην Αεκνηηθφ Σξαγνχδη» ζην Αληηζέζεηο, ηεχρνο: 17, Μάξηεο 1984, ζει.: 64).... 116 ΠΏΡ.3.4. Μνηξνινγίζηξεο [Πεγή: Έλζεην CD «Σξαγνχδηα ηεο Ξεληηηάο] 116 ΠΏΡ.3.5. Μάδσμε Μαληαηηζζψλ Μνηξνινγίζηξσλ πξηλ ην Κιάκα, (θσηνγξάθεζε: Κ.Ν. εξεκεηάθε ην έηνο 1981, ζην εξεκεηάθε Κ.Ν., 1999, εηθφλα: 24).... 117 ΠΏΡ.3.6. Μαληάηηζζεο Μνηξνινγίζηξεο ζην Κιάκα ηεο Έθζεζεο ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: Ε. Ώλδξνκηδάο, αξρείν Α. ΐαγηαθάθνπ, ζην Καηζνπιάθνο Α., 2002, ζει.: 190)... 117 ΠΏΡ.3.7. Μαληάηηζζα Κνξπθαία θαηά δηάξθεηα ηνπ Κιάκαηνο, (θσηνγξάθεζε: Ε. Ώλδξνκηδάο, αξρείν Α. ΐαγηαθάθνπ, ζην Καηζνπιάθνο Α., 2002, ζει.: 191)... 118 ΠΏΡ.3.8. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Έθζεζε ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 1)...... 118 vii

ΠΏΡ.3.9. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Έθζεζε ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 2).... 119 ΠΏΡ.3.10. Μαληάηηζζεο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Βθθνξά ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: Κ.Ν. εξεκεηάθε ην έηνο 1982, ζην εξεκεηάθε Κ.Ν., 1999, εηθφλα: 26).... 119 ΠΏΡ.3.11. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Σαθή ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 10).... 120 ΠΏΡ.3.12. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Σαθή ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 11) 120 ΠΏΡ.3.13. αξαθαηζάλεο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Θξήλνπ ζην Μλήκα κεηά ηελ Σαθή, (θσηνγξάθεζε: Dimitri, ζην Campbell J.K., 1964, Honour, Family and Patronage: A Study of Institution and Moral Values in a Greek Mountain Community, ζει.: 64). 121 ΠΏΡ.3.14. Οιπκπίηηζζεο Καξπάζηεο Μνηξνινγίζηξεο ζε Θξήλν κεηά ηελ Σαθή, (θσηνγξάθεζε: Κ. Μάλνο, ζην Dubisch J., 1986, Gender & Power in Rural Greece, εμψθπιιν) 121 ΠΏΡ.3.15. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηα Σξηήκεξα ζηνλ Σάθν ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 19)... 122 ΠΏΡ.3.16. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηα Σξηήκεξα ζηνλ Σάθν ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 20)... 122 ΠΏΡ.3.17. Θξελνχζεο Γπλαίθεο απφ ηε ΐφληηζα Ξεξφκεξνπ Ώηησιναθαξλαλίαο ζηα Βλληάκεξα ζηνλ Σάθν ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: Β. Φπρνγηνχ ην έηνο 1999, αδεκνζίεπηε απφ ρεηξφγξαθφ ηεο)... 123 ΠΏΡ.3.18 Θξελνχζεο Γπλαίθεο απφ ηε ΐφληηζα Ξεξφκεξνπ Ώηησιναθαξλαλίαο ζηα Βλληάκεξα ζηνλ Σάθν ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: Β. Φπρνγηνχ ην έηνο 1999, αδεκνζίεπηε απφ ην ρεηξφγξαθφ ηεο)... 123 ΠΏΡ.3.19. Μνηξνινγίζηξεο απφ ηνλ Ώεηφ Ξεξφκεξνπ Ώηησιναθαξλαλίαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Θξήλνπ ζηα αξάληα ζηνλ Σάθν ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: Γ.Ν. Ώηθαηεξηλίδεο ην έηνο 1967, ζην Ώlexiou M., 2002, ζει.: 112, εηθφλα 4α). 124 viii

ΠΏΡ.3.20. Μνηξνινγίζηξεο απφ ηνλ Ώεηφ Ξεξφκεξνπ Ώηησιναθαξλαλίαο κεηά ην πέξαο ηνπ Θξήλνπ ζηα αξάληα ζην Νεθξνηαθείν, (θσηνγξάθεζε: Γ.Ν. Ώηθαηεξηλίδεο ην έηνο 1967, ζην Ώlexiou M., 2002, ζει.: 112, εηθφλα 4β)... 124 ΠΏΡ.3.21. Οιπκπίηηζζεο Καξπάζηεο Μνηξνινγίζηξεο ζε Θξήλν πάλσ απφ ην Μλήκα, (θσηνγξάθεζε: Κ. Μάλνο, ζην Dubisch J., 1986, Gender & Power in Rural Greece, ζει.: 174)..... 125 ΠΏΡ.3.22. Μνηξνινγίζηξεο απφ ηελ πεξηνρή ηεο Κνδάλεο θαηά ηε δηάξθεηα Θξήλνπ ζην Μλήκα, (θσηνγξάθεζε: Ώ.Ν. Αεπηεξαίνο ην έηνο 1965, ζην Ώlexiou M., 2002, ζει.: 111, εηθφλα 3α).... 125 ΠΏΡ.3.23. Μνηξνινγίζηξεο απφ ην Μνλαζηεξάθη ΐφληηζαο Ώηησιναθαξλαλίαο θαηά ηε δηάξθεηα Θξήλνπ ζην Μλήκα, (θσηνγξάθεζε:.α. Πεξηζηέξεο ην έηνο 1966, ζην Ώlexiou M., 2002, ζει.: 111, εηθφλα 3β). 126 ΠΏΡ.3.24. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Βθηαθή ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 26).... 126 ΠΏΡ.3.25. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Βθηαθή ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 27) 127 ΠΏΡ.3.26. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Βθηαθή ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 28). 127 ΠΏΡ.3.27. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Ώπνθνκηδή ησλ Οζηψλ ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 30).... 128 ΠΏΡ.3.28. Θεζζαιέο Μνηξνινγίζηξεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ ζηελ Ώπνθνκηδή ησλ Οζηψλ ηνπ Νεθξνχ, (θσηνγξάθεζε: A Tsiaras θαηά ηα έηε 1975-1976, ζην Danforth L., 1982, εηθφλα: 29)... 128 ix

ΥΏΡΣΒ Υ.1. Υαξηνγξαθηθή Ώπεηθφληζε ησλ Μειεηψλ γηα ην Μνηξνιόη θαη ηηο Νενειιεληθέο Σειεηνπξγίεο ηνπ Θαλάηνπ. 131 Υ.2. Υάξηεο ηεο Βπξχηεξεο Πεξηνρήο ηεο Μάλεο. 133 ΑΕΏΓΡΏΜΜΏΣΏ Ε.2.1. Οη δηαλνεηέο πνπ δηακφξθσζαλ ηελ πνξεία πξνο ηελ ίδξπζε ηεο Γεξκαληθήο Βζλνινγίαο... 134 ΕΕ.3.4. πζρεηηζκφο Φχινπ θαη Σξαγνπδηζηηθήο Φφξκαο.. 91 ΠΕΝΏΚΒ ΕΕ.3.3. Σν δεπγάξη δπαδηθψλ αληηζέζεσλ «δσή-ζάλαηνο» κε δηακεζνιαβεηέο ην «γάκν» ή ηνλ «μεληηεκφ».. 89 Υ.1.1. Υαξηνγξαθηθή Ώπεηθφληζε ησλ Βξεπλεηηθψλ Μειεηψλ ζηελ Βιιάδα 119 ΜΟΤΕΚΏ ΠΏΡΏΑΒΕΓΜΏΣΏ Μ.Π.1. Μνηξνιφη απφ ηε ΐάληα Σξηθάισλ. 135 Μ.Π.2. Μνηξνιφη απφ ηε Ρφδν Ασδεθαλήζσλ... 135 x

ΔΗΑΓΧΓΖ ΒΕΏΓΧΓΔ Δ.1. Αληηθείκελν θαη ηόρνη ηεο Δξγαζίαο ηφρνο ηεο εξγαζίαο είλαη ε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε ησλ επηζηεκνληθψλ κειεηψλ γηα ην κνηξνιόη ζηηο λενειιεληθέο ηειεηνπξγίεο ηνπ ζαλάηνπ, νη νπνίεο έρνπλ εθδνζεί απφ ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα έσο ζήκεξα. Δ επηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πνιηηηζκηθνχ θαηλνκέλνπ πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηα εμήο θξηηήξηα. Σν κνηξνιόη ζπγθξηηηθά κε έηεξα είδε ηξαγνπδίζκαηνο θαη ηειεηνπξγηθψλ πξαθηηθψλ, δηαζέηεη πινχζηα βηβιηνγξαθηθή παξνπζία, παξά ηηο δπζθνιίεο 1 πξνζέγγηζεο θαη θαηαγξαθήο. Δ ηξηκεξήο κνξθή (ιφγνο, ηξαγνχδηζκα, θίλεζε), ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ηειείηαη 2, δεκηνπξγεί πινχζην εξεπλεηηθφ πεδίν. Σν κνηξνιόη απνηειεί ελδηαθέξνλ πεδίν κειέηεο, φζνλ αθνξά: α) ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πνιηηηζκηθνχ δξψκελνπ ζηελ ςπρνινγηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε ησλ ζπκκεηερφλησλ (ζξελσδψλ θαη αθξναηψλ), β) ην θνηλσληθφ έξγν πνπ επηηειεί θαη ηνπο δηακεζνιαβεηηθνχο κεραληζκνχο πνπ ρξεζηκνπνηεί, γ) ην γεγνλφο φηη ε ζπγθεθξηκέλε πξαθηηθή γηα θάπνηεο πνιηηηζκηθέο νκάδεο ιεηηνπξγεί «ιπηξσηηθά», ελψ γηα θάπνηεο άιιεο είλαη «θαηαθξηηέα θαη παξσρεκέλε» θαη δ) ηε γπλαηθεία παξνπζία. Οη θχξηνη ζηφρνη ηεο εξγαζίαο είλαη ε βηβιηνγξαθηθή παξνπζίαζε ησλ δεκνζηεπζέλησλ θαη θαηαηεζεηκέλσλ ζε εξεπλεηηθά θέληξα κειεηψλ θαη ε έκκεζε αλαθνξά ζε επηζηεκνληθνχο θιάδνπο θαη επηκέξνπο επηζηεκνληθνχο ηνκείο πνπ πξαγκαηεχηεθαλ ην πνιηηηζκηθφ θαηλφκελν λενειιεληθφ κνηξνιόη. Βίλαη ε πξψηε θνξά πνπ ζπγθεληξψλνληαη θαη αλαζθνπνχληαη νη ζρεηηθέο κε ην λενειιεληθφ κνηξνιόη κειέηεο. Δ ζεκαζία ηεο εξγαζίαο απηήο έγθεηηαη ζηε ζπγθεξαζκέλε παξνπζίαζε, αλάιπζε θαη ζπδήηεζε ησλ θαηαγεγξακκέλσλ ζρεηηθψλ κε ην κνηξνιόη πνλεκάησλ. Μέζσ απηήο ηεο δηαδηθαζίαο, παξαηίζεληαη κειέηεο απφ δηαθνξεηηθά επηζηεκνινγηθά πιαίζηα. Δ παξνπζίαζε ηεο δηεπηζηεκνληθφηεηαο ζηελ έξεπλα ηνπ λενειιεληθνχ κνηξνινγηνύ δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζπλνιηθήο επηζηεκνινγηθήο ζέαζεο θαη επέιηθηεο 1 Οη δπζθνιίεο πνπ ππάξρνπλ είλαη ε ζπκκεηνρηθή παξαηήξεζε ηνπ εξεπλεηή θαη ε θαηαγξαθή ηνπο ιφγσ εζηθψλ απαγνξεχζεσλ ζε κνξθή θεηκέλνπ, ήρνπ ή εηθφλαο. 2 Καηά ηε δηάξθεηα ηεο πξφζεζεο, ηεο εθθνξάο θαη ηεο ηαθήο ηνπ λεθξνχ, ησλ κεηαζαλάηησλ ηειεηνπξγηψλ θαη ηνπ παξαηεηακέλνπ πέλζνπο. 1

ΔΗΑΓΧΓΖ νπηηθήο ζην κειεηεηή ησλ ιατθψλ πνιηηηζκηθψλ θαηλνκέλσλ. Δ ζπλζήθε απηή είλαη ζεκαληηθή γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ζχλζεησλ πνιηηηζκηθψλ δεηεκάησλ. Δ.2. Δλλνηνινγηθόο Πξνζδηνξηζκόο ηε κειέηε απηή ζα ρξεζηκνπνηεζεί ν φξνο κνηξνιόη σο ε ζπλνιηθή ζέαζε ηνπ ζρεηηδφκελνπ κε ην ζάλαην ζξελεηηθνχ θαηλνκέλνπ. Σν κνηξνιόη πεξηιακβάλεη ην ζξελεηηθφ ηξαγνχδη σο πνίεζε θαη σο κνπζηθή, ηε δηαδηθαζία ηνπ ζξελεηηθνχ ηξαγνπδήκαηνο, ηνπο δξψληεο θαη ην δξψκελν θαη ηέινο ηελ πξαθηηθή, κέζσ ηεο νπνίαο επαλαπξνζδηνξίδνληαη νη ζρέζεηο ηεο θνηλφηεηαο. Σν λενειιεληθφ κνηξνιόη θαζνξίδεηαη ζηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε κε βάζε ηε γεσγξαθηθή ηνπ έληαμε ζην ειιεληθφ θξάηνο αιιά θαη ζηνλ ειιελφθσλν εθηφο ζπλφξσλ ρψξν, φπσο θαη ηελ ρξνληθή ηνπ αλαθνξά ζηνπο λεψηεξνπο ρξφλνπο. Καηά ηελ αλάπηπμε ηεο εξγαζίαο ρξεζηκνπνηνχληαη νη φξνη κνηξνιφη, κνηξνιφγηζκα, ηειεηνπξγίεο ηνπ ζαλάηνπ, ζξελεηηθή παξάζηαζε θαη ζξελεηηθή επηηέιεζε. ε γεληθέο γξακκέο, νη παξαπάλσ έλλνηεο ζπληζηνχλ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο ζέαζεο ηνπ ζξελεηηθνχ θαηλνκέλνπ, νη νπνίεο κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζε δηαθνξεηηθέο ζεσξήζεηο θαη λα θαηαλνεζνχλ ζηα πιαίζηα δηαθνξεηηθψλ κεζνδνινγηθψλ θαη επηζηεκνινγηθψλ παξαδεηγκάησλ, ηα νπνία μεπεξλνχλ ηα φξηα ζπγθεθξηκέλσλ επηζηεκνληθψλ θιάδσλ. Δ αξρηθή ελλνηνινγηθή πξφζιεςε ηνπ ζξελεηηθνχ θαηλνκέλνπ έρεη πξνζδηνξηζηεί κε ηελ πεξηγξαθηθή απεηθφληζε ησλ ζπζηαηηθψλ δνκψλ ηνπ. Ο φξνο κνηξνιφη εθθξάδεη κεζνδνινγηθά παξαδείγκαηα πνπ αληηκεηψπηζαλ ηνλ ζξήλν ζρεηηθά κε ην ζάλαην σο γξακκαηεηαθφ θαη κνπζηθφ είδνο. Οη ινγνηερληθέο θαη νη κνπζηθνινγηθέο δνκέο δελ εμαξηψληαη απφ ηα θνηλσληθά ζπκθξαδφκελα αιιά νξίδνληαη απφ ηηο επηζηεκνληθέο ζεσξήζεηο ησλ εξεπλεηψλ (ιανγξαθηθέο, εζλνινγηθέο, ηζηνξηθέο, θηινινγηθέο, εζλνκνπζηθνινγηθέο). Οη φξνη κνηξνιφγηζκα θαη ηειεηνπξγίεο ηνπ ζαλάηνπ κεζνδνινγηθά εζηηάδνληαη ζηε ιεηηνπξγηθή δνκή ηνπ ζξελεηηθνχ θαηλνκέλνπ, θαζψο θαη ζηνλ ρσξνρξφλν ηέιεζήο ηνπ. ε απηή ηε κεζνδνινγηθή πεξίπησζε δελ ζπλππνινγίδνληαη νη θνηλσληθέο, ζπλαηζζεκαηηθέο θαη αηζζεηηθέο παξάκεηξνη πνπ ηπρφλ επεξεάδνπλ ηε δηακφξθσζε θαη ηελ εμέιημε ηνπ κνηξνινγηνύ. Οη φξνη ζξελεηηθή παξάζηαζε θαη ζξελεηηθή επηηέιεζε πξνζδίδνπλ ηελ αηνκηθή αιιά θαη ηελ θνηλσληθή 2

ΔΗΑΓΧΓΖ δηάζηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ κνηξνιόη. Σν ζξελεηηθφ θαηλφκελν αλάγεηαη ζε πξνζσπηθή αιιά θαη ζε θνηλνηηθή πξάμε: έθθξαζεο, επηθνηλσλίαο, θνηλσληθήο εμηζνξξφπεζεο, ζπλαηζζεκαηηθήο απνζπκθφξεζεο, πνιηηηθήο ζηάζεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, σο «κνηξνιφη» πεξηγξάθεηαη ην ζξελεηηθφ ηξαγνχδη (αζρέησο ζεκαηηθνχ πεξηερνκέλνπ θαη είδνπο) 3, ην νπνίν εθηειείηαη α) πξηλ (πξφζεζε θαη εθθνξά), θαηά ηε δηάξθεηα ή κεηά (ηξηήκεξα, ελληάκεξα, ζαξάληα) ηελ ηαθή, β) θαηά ηε δηάξθεηα ησλ επηζθέςεσλ ζην λεθξνηαθείν γηα ηελ θξνληίδα ηνπ ηάθνπ, γ) θαηά ηε δηάξθεηα ησλ επηκλεκφζπλσλ ηειεηνπξγηψλ (εηήζηα κλεκφζπλα, Φπρνζάββαηα) θαη δ) ηδησηηθά, θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ πέλζνπο. ηε βηβιηνγξαθία ζπρλά ζπλαληάηαη ν πξνζδηνξηζκφο «επηζαλάηην», ν νπνίνο ελλνηνινγηθά πξνζδηνξίδεη ην κνηξνιφη πνπ ιέγεηαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξφζεζεο, ηεο εθθνξάο θαη ηεο ηαθήο ηνπ λεθξνχ. Ώληηθεηκεληθά φκσο, ε ζχκβαζε απηή δελ ηζρχεη, γηαηί σο επί ην πιείζηνλ ην ίδην ζχλνιν κνηξνινγηψλ ρξεζηκνπνηείηαη θαη κεηά ην πέξαο ησλ επηζαλάηησλ πξαθηηθψλ θαηά ηηο επηκλεκφζπλεο δεήζεηο, θαηά ηελ εθηαθή θαη απνθνκηδή ησλ νζηψλ ηνπ λεθξνχ θαη γεληθφηεξα θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ πέλζνπο. Οη «ηειεηνπξγίεο ηνπ ζαλάηνπ» πεξηιακβάλνπλ φιεο ηηο εζηκηθέο πξνζαλάηηεο, επηζαλάηηεο θαη κεηαζαλάηηεο πξαθηηθέο πνπ μεθηλνχλ απφ ηα πξνκελχκαηα ηεο έιεπζεο ελφο επηθείκελνπ ζαλάηνπ έσο ηελ απνθνκηδή ησλ νζηψλ ηνπ λεθξνχ ή έσο ηε ιήμε ηνπ παξαηεηακέλνπ πέλζνπο. Χο «κνηξνιφγηζκα» πξνζδηνξίδεηαη ην ζχλνιν ησλ ηξαγνπδηζηηθψλ ζρεκάησλ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ζξήλνπ νη κνηξνινγίζηξεο, φπσο ην κνηξνιφη, ην θιάκα, ν ιπγκφο, νη θξαπγέο, νη αιαιαγκνί. Ώλάινγα κε ηελ πεξηνρή ην κνηξνιφγηζκα δηαθνξνπνηείηαη. Γηα παξάδεηγκα, ππάξρεη κνηξνιφγηζκα, ην νπνίν απνηειείηαη, απφ κνηξνιφγηα θαη θιάκα ή κνηξνιφγηζκα πνπ εκπεξηέρεη θιάκα θαη θξαπγέο ή θάπνηνλ άιιν ζπλδπαζκφ ησλ παξαπάλσ. Σν κνηξνιόη κε ηελ ελλνηνινγηθή ζεκαζία ηνπ κνηξνινγίζκαηνο αληηκεησπίδεηαη σο απηφλνκν πνιηηηζκηθφ θαηλφκελν. Δ κειέηε ηνπ εζηηάδεηαη ζηα ζπζηαηηθά ηνπ ζηνηρεία, ήηνη ζηελ γιψζζα, ζηε κνπζηθή θαη 3 Με βάζε ηηο ζπιινγέο κνηξνινγηψλ, θαη φζνλ αθνξά ην ζεκαηηθφ πεξηερφκελν έρνπλ παξαηεξεζεί πνηθίιεο πεξηπηψζεηο φπσο: α) ζξήλνη πνπ απεπζχλνληαη πξνο ηνπο απνζαλφληεο, β) ηξαγνχδηα ηνπ Υάξνπ θαη ηνπ Κάησ Κφζκνπ, γ) ηξαγνχδηα κε Οδπξκνχο ησλ Νεθξψλ, δ) ηξαγνχδηα κε ζέκαηα γακήιηα θαη ε) ηξαγνχδηα κε ζέκαηα μεληηεκνχ. ζνλ αθνξά ην είδνο έρνπλ παξαηεξεζεί πεξηπηψζεηο φπσο: α) ηα κνηξνιφγηα κνλφινγνη ή ηα δηαινγηθά κνηξνιφγηα, β) κνηξνιφγηα ζε κνξθή κεισδηθήο απαγγειίαο ή ηξαγνπδήκαηνο θαη γ) κνηξνιφγηα ζε πνηθίια κεηξηθά ζρήκαηα φπσο ζε ηακβηθφ δεθαπεληαζχιιαβν, ε πεξηζζφηεξν δηαδεδνκέλε κνξθή ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, ζε ηακβηθφ εληεθαζχιιαβν, ζρήκα δηαδεδνκέλν ζηε Απηηθή Κξήηε, ζε ηακβηθφ νθηαζχιιαβν, ζρήκα ηδηαίηεξα δηαδεδνκέλν ζηε πεξηνρή ηεο Μέζα Μάλεο θαη ζε ηακβηθφ επηαζχιιαβν, ζρήκα ην νπνίν έρεη παξνπζηαζηεί ζε κνηξνιφγηα ηεο Μέζα Μάλεο. 3

ΔΗΑΓΧΓΖ ζηνλ ηξφπν πνπ απηά εμειίζζνληαη θαη παξνπζηάδεη ηα ηδηαίηεξα πνιηηηζκηθά ηνπ ραξαθηεξηζηηθά, ρσξίο φκσο λα ηα ζπζρεηίδεη κε έηεξα πνιηηηζκηθά θαηλφκελα. Δ «ζξελεηηθή παξάζηαζε» απαξηίδεηαη απφ ην ζχλνιν ηεο ζεαηξηθήο, κνπζηθήο θαη πνηεηηθήο παξάζηαζεο ησλ κνηξνινγηζηξηψλ. Δ δηαθνξνπνίεζή ηεο απφ ην «κνηξνιφγηζκα» έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ην κνηξνιφγηζκα αθνξά ηελ ηξαγνπδηζηηθή ζχζηαζε, κνξθή θαη εμέιημε ηεο πξαθηηθήο ηνπ ζξήλνπ, ελψ ε ζξελεηηθή παξάζηαζε εθθξάδεη ην πψο ην κνηξνιφγηζκα εθιακβάλεηαη απφ ην θνηλσληθφ ζψκα ζην νπνίν απεπζχλεηαη. Οπζηαζηηθά, ε «ζξελεηηθή παξάζηαζε» είλαη ε δηαδηθαζία θαη ε απφδνζε ηνπ κνηξνινγίζκαηνο κε έθδειν ηξφπν ζηα άηνκα πνπ ζπκκεηέρνπλ έκκεζα (πελζνχληεο πνπ δελ κνηξνινγνχλ, άληξεο, εξεπλεηέο) ζε απηή. 4 Δ «ζξελεηηθή παξάζηαζε» μεθηλάεη απφ ηελ ζηηγκή πνπ δηαδίδεηαη ην λέν ηνπ επηθείκελνπ ζαλάηνπ θαη ζπλερίδεηαη θαζ φιε ηε δηάξθεηα ησλ επηζαλάηησλ θαη κεηαζαλάηησλ ηειεηνπξγηψλ θαη θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ πέλζνπο. Βθηφο απφ ηα ζηνηρεία ηνπ πνηεηηθνχ ιφγνπ θαη ηεο κνπζηθφηεηαο, ε «ζξελεηηθή παξάζηαζε» πεξηιακβάλεη θαη ηε ζεαηξηθή παξάκεηξν ησλ νδπξκψλ, ήηνη φιεο ηηο θηλεηηθέο εθθξάζεηο ηνπ ζψκαηνο ησλ κνηξνινγίζηξσλ φπσο: α) ζήθσκα ησλ ρεξηψλ, β) ρηχπεκα ηνπ ζηήζνπο, γ) ιχζηκν θαη ηξάβεγκα ησλ καιιηψλ, δ) ξπζκηθή θίλεζε ηνπ ζψκαηνο φηαλ θάζνληαη κπξνο-πίζσ θαη άιια. Σν κνηξνιόη σο «ζξελεηηθή παξάζηαζε» απνηειεί αλαπφζπαζην ηκήκα έθθξαζεο ηνπ ιατθνχ πνιηηηζκνχ. Δ κειέηε ηνπ δελ εζηηάδεηαη απνθιεηζηηθά ζηελ πνηεηηθή θαη κνπζηθή δνκή ηνπ σο «κνηξνιφγηζκα», αιιά θαη ζηε ζέζε πνπ πξνζιακβάλεη πνιηηηζκηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά ζηελ θνηλφηεηα. Δ «ζξελεηηθή επηηέιεζε» ππνδειψλεη ηελ ζξελεηηθή πξαθηηθή, κέζσ ηεο νπνίαο δηακνξθψλνληαη νη θνηλσληθέο ηαπηφηεηεο, ζρέζεηο θαη ηεξαξρήζεηο. Με ηελ «ζξελεηηθή παξάζηαζε» εθθξάδεηαη ε ζεκαζία ηνπ λεθξηθνχ ζξήλνπ ζηελ θνηλφηεηα, ελψ κε ηελ «ζξελεηηθή επηηέιεζε» δίλεηαη έκθαζε ζηε ζέαζε θαη ζηελ δξάζε ησλ δξψλησλ πξνζψπσλ (κνηξνινγίζηξεο, ζπγγελείο λεθξνχ, έηεξνη πελζνχληεο, απινί παξεπξηζθφκελνη) θαη εηδηθφηεξα ζηνλ ηξφπν πνπ ελζσκαηψλνπλ ηα πξφζσπα απηά ηελ «πξαθηηθή» 5 ηνπ κνηξνινγίζκαηνο. Σν κνηξνιόη σο «ζξελεηηθή επηηέιεζε» είλαη κία πνιηηηζκηθή πξαγκαηηθφηεηα, γισζζηθήο, κνπζηθήο θαη ζσκαηηθήο έθθξαζεο, ε νπνία θαηαζθεπάδεη βηψκαηα θαη νδεγεί ζηε δηαπξαγκάηεπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Σν 4 Κάβνπξαο, 1996: 163. 5 Ο φξνο «πξαθηηθή», ζχκθσλα κε ην Pierre Bourdieu, ζπκβνιίδεη ηε δεκηνπξγία, ηελ αλαπαξαγσγή θαη ηελ αλαδηακφξθσζε κίαο πνηθηιίαο ηαμηλνκηψλ πνπ ζεσξνχληαη φηη είλαη ε βάζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη εθθξάδνληαη κέζσ ζπκβνιηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ. (Erickson-Murphy, 2002: 200). 4

ΔΗΑΓΧΓΖ γεγνλφο απηφ επηηπγράλεηαη κέζα απφ ην ξπζκφ ηνπ ηειεηνπξγηθνχ δηαιφγνπ, αιιά θαη δηακέζνπ ηνπ ξπζκηθνχ παξαιιειηζκνχ ηνπ κνλνινγηθά επηηεινχκελνπ κχζνπ. 6 Δ.3. Πνηεηηθή, Μνπζηθή & σκαηηθή Έθθξαζε, Θεσξεηηθέο Πξνζεγγίζεηο Σν ελδηαθέξνλ ζηνηρείν ζηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε είλαη ην πψο ην πνιηηηζκηθφ θαηλφκελν ηνπ κνηξνινγηνύ παξνπζηάζηεθε θαη αλαιχζεθε κε πνηθίινπο ηξφπνπο απφ εξεπλεηέο δηαθνξεηηθψλ επηζηεκνληθψλ θιάδσλ. Βπηπξνζζέησο, κέζσ ησλ κειεηψλ απηψλ δηαθαίλεηαη ε πνξεία ηεο επηζηεκνληθήο ζθέςεο γηα ηηο εθθξάζεηο ηνπ ιατθνχ πνιηηηζκνχ. Γηα ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηεο εμέιημεο ησλ επηζηεκνληθψλ ζεσξήζεσλ, πνπ ζπζρεηίδνληαη κε ην κνηξνιόη, επηιέγεηαη λα γίλεη ε παξνπζίαζε ησλ κειεηψλ αλά επηζηεκνληθφ θιάδν. Δ παξάζεζε ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο εμππεξεηεί ηελ γλψζε ηεο επηζηεκνληθήο αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ελ ησ γελλάζζαη, θαζψο επίζεο θαη ην πψο εμειίζζεηαη ε αληηκεηψπηζε απηή. ηε δηαδξνκή απηή δηαθξίλνληαη νη επηδξάζεηο, νη ζπγθξνχζεηο θαη νη ξήμεηο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ επηζηεκνληθψλ ζεσξήζεσλ. Δ παξνπζίαζε ηνπ κνηξνινγηνύ, βάζεη ηεο ππάξρνπζαο βηβιηνγξαθίαο, κπνξεί αδξνκεξψο λα δηαγξαθεί απφ ηηο έλλνηεο ηνπ θεηκέλνπ θαη ηνπ δξώκελνπ. Τπάξρνπλ κειέηεο πνπ εζηηάδνληαη ζηελ θεηκεληθή κνξθή, πνηεηηθή ή κνπζηθή, ησλ κνηξνινγηώλ. Σα θείκελα απηά αλαιχνληαη απφ ηνπο εξεπλεηέο σο πξνο ηε δνκή ηνπο, ηα κνξθνινγηθά ηνπο ζηνηρεία, ηηο ινγνηερληθέο, γισζζνινγηθέο θαη κνπζηθνινγηθέο ηνπο ηδηφηεηεο. Έηεξε πξνζέγγηζε κειεηψλ αληηκεησπίδεη ην κνηξνιόη σο δξψκελν, ηφζν ζηελ θεηκεληθή ηνπ κνξθή φζν θαη ηελ παξαζηαζηαθή ηνπ. Σν δξψκελν σο γιψζζα, κνπζηθή θαη ζσκαηηθή έθθξαζε αλαπηχζζεηαη ζηε δηάζηαζε, ηφζν ηνπ ιατθνχ παξαδνζηαθνχ ζεάκαηνο, φζν θαη ηνπ κέζνπ επηθνηλσλίαο θαη ηεο κνξθήο επηηέιεζεο. Οη παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο εκπεξηέρνπλ απφ θνηλνχ ηηο έλλνηεο ηνπ πνηεηηθνχ θαη ηνπ κνπζηθνχ ιφγνπ. πλππνινγίδνληαο θαη ηελ έλλνηα ηεο ζεαηξηθφηεηαο πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ σο δξψκελν, ζα γίλεη αλαθνξά ζην ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ πεξηθιείεη ηηο έλλνηεο ιφγνο, ηξαγνχδηζκα θαη ζσκαηηθή θίλεζε, ζηνηρεία αληίζηνηρα: πνηεηηθήο, κνπζηθφηεηαο θαη ζεαηξηθφηεηαο 7. 6 Σζηηζηπήο, 2005: 89. 7 Alexiou, 2002: 7, Lonsdale, 1993: 206-233. 5

ΔΗΑΓΧΓΖ Ο πνηεηηθφο, ν κνπζηθφο θαη ν ζσκαηηθφο ιφγνο είλαη ηξφπνη έθθξαζεο, επηθνηλσλίαο θαη εμνπζίαο, ηφζν ζε αηνκηθφ, φζν θαη ζε θνηλσληθφ επίπεδν. Δ εμέιημε θαη ε δηακφξθσζε ηνπο δελ δχλαηαη λα εξκελεπζεί απνθιεηζηηθά κε θηινινγηθέο, κνπζηθνινγηθέο ή ζεαηξνινγηθέο ζεσξήζεηο. Σα ζπζηήκαηα ιφγνπ, φπνηα κνξθή θαη αλ δηαζέηνπλ (πνηεηηθή, κνπζηθή, ζσκαηηθή) επεξεάδνληαη, πξνζαξκφδνληαη θαη δηαξζξψλνληαη ζχκθσλα κε ηηο ηζρχνπζεο θνηλσληθνπνιηηηθέο ζπλζήθεο. Σεξνπκέλσλ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ αλαινγηψλ, ε πεξίπησζε ηνπ λενειιεληθνχ κνηξνινγηνύ αλήθεη ζηα ιατθά πνιηηηζκηθά θαηλφκελα κε έληνλε ρξήζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ γισζζηθνχ ηξίπηπρνπ. Δ ζεσξεηηθή άξα πξνζέγγηζε ζα πξέπεη λα θαιχπηεη ηε ζπλνιηθή ζέαζε ηνπ θαηλνκέλνπ σο πνιηηηζκφο θαη φρη λα εζηηάδεηαη κνλνκεξψο ζηα δνκηθά πνιηηηζκηθά ζηνηρεία έθθξαζεο πνπ ην απαξηίδνπλ. Σν ζεσξεηηθφ πεδίν, βάζεη ηνπ νπνίνπ αλαιχεηαη ε ιεηηνπξγία θαη ε ζεκαζία ησλ πνιηηηζκηθψλ θαηλνκέλσλ ζηελ θνηλφηεηα, αλήθεη ζηνλ επηζηεκνληθφ θιάδν ηεο αλζξσπνινγίαο. ηνηρεία ιφγνπ, φπσο ε γιψζζα, ε κνπζηθή θαη νη θηλήζεηο ηνπ ζψκαηνο, θαζψο θαη ν ζπλδπαζκφο απηψλ, έρνπλ απαζρνιήζεη αλζξσπνιφγνπο, νη ζεσξήζεηο ησλ νπνίσλ επεξεάδνπλ θαη πξνάγνπλ ηελ εμεηδηθεπκέλε κειέηε ηνπο (θηινινγηθή, γισζζνινγηθή, εζλνκνπζηθνινγηθή, ζεαηξνινγηθή). Οη αλαινγίεο κεηαμχ γιψζζαο θαη κνπζηθήο ζπληζηνχλ πνιχ ζεκαληηθφ πεδίν κειέηεο ζηα πιαίζηα ηεο αλζξσπνινγίαο ηεο κνπζηθήο. Ώπφ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ αηψλα 8 ηα πνιηηηζκηθά θαηλφκελα ηεο γιψζζαο θαη ηεο κνπζηθήο αληηκεησπίζηεθαλ σο απηφλνκεο πνιηηηζκηθέο ππνζηάζεηο. Δ αλζξσπνινγία ηεο κνπζηθήο εμέηαδε ηε κνπζηθή θαη ηελ γιψζζα ιακβάλνληαο ζνβαξά ππφςε ηεο ην θνηλσληθφ, ηζηνξηθφ θαη πνιηηηθφ πιαίζην, ρσξίο φκσο λα εζηηάδεη ζηελ αιιειεπίδξαζε πνπ είραλ κεηαμχ ηνπο, νχηε ζηελ αιιειεπίδξαζε απηψλ κε έηεξα πνιηηηζκηθά θαηλφκελα. Οπζηαζηηθά, παξαηεξείηαη ε πξνβνιή ηεο αξρήο: κνπζηθή θαη γιψζζα σο απηφλνκα ηκήκαηα κειέηεο ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο ηζηνξίαο ελφο ιανχ. Δ ελ ιφγσ ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ήηαλ έλα ρξήζηκν εξγαιείν γηα ηελ πξνβνιή ηδηαίηεξσλ πνιηηηζκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζε ζπγθεθξηκέλνπο πξνθνξηθνχο, σο επί ην πιείζηνλ, πνιηηηζκνχο. ην εξψηεκα «γηαηί νη άλζξσπνη ηξαγνπδνύλ;» απάληεζε ήξζε λα δψζεη ε κνπζηθή αλζξσπνινγία 9, ε νπνία αληηκεηψπηζε ηελ γιψζζα θαη ηε κνπζηθή σο δχν 8 Μerriam A. (Feld & Fox, 1994: 25). 9 Seeger A. (Feld & Fox, 1994: 25). 6

ΔΗΑΓΧΓΖ βαζηθνχο θψδηθεο ηεο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο. Ααλεηδφκελε ζεσξεηηθά εξγαιεία απφ ηε γισζζνινγηθή αλζξσπνινγία έδσζε έκθαζε ζηελ θνηλσληθή πξαθηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή θαηαζθεπή ησλ ηξαγνπδηζηηθψλ δνκψλ. ε απηή ηε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε πξνβάιιεηαη ε αξρή: κνπζηθή θαη γιψζζα σο αλαπφζπαζηα ηκήκαηα ηνπ πνιηηηζκνχ, ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο ηζηνξίαο ελφο ιανχ. Οη εμνπζηαζηηθέο θαη εμηζνξξνπεηηθέο ζρέζεηο ιφγνπ δχλαληαη λα πξνβιεζνχλ κέζσ ησλ δηαθφξσλ κνξθψλ ηξαγνπδίζκαηνο. Σν κεζνδνινγηθφ εξγαιείν ζηελ παξνχζα θάζε ήηαλ ε θεηκελνπνίεζε θαη ε πξνβνιή ηεο πνηεηηθήο ζηηο δχν ζπζηαηηθέο δνκέο ηνπ ηξαγνπδίζκαηνο, ζηε γιψζζα σο πνηεηηθφ θείκελν θαη ζηε κεισδία σο κνπζηθφ θείκελν (παξηηηνχξα). Δ κνπζηθνγισζζνινγηθή αλζξσπνινγία. ιακβάλεη ππφςε ηεο, φρη κφλν ηελ αιιειεπίδξαζε ηεο γιψζζαο κε ηε κνπζηθή σο κέζσλ έθθξαζεο ζπλαηζζεκάησλ θαη βησκάησλ, αιιά επηπξφζζεηα ηελ αιιειεμάξηεζή ηνπο κε φιεο ηηο πξνβνιέο ησλ θνηλσληθψλ, εμνπζηαζηηθψλ, ηεξαξρηθψλ θαη έκθπισλ ζρέζεσλ, πνπ αλαπηχζζνληαη ζε κία θνηλφηεηα. Παξάιιεια, πνιηηηζκηθά θαηλφκελα πνπ εθθξάδνληαη κε γιψζζα θαη κνπζηθή δσληαλεχνπλ θαη νξγαλψλνπλ αλακλήζεηο ηεο θνηλφηεηαο θαη ζπκππθλψλνπλ ηελ εκπεηξία ηνπ ηφπνπ. ε απηή ηε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε πξνβάιιεηαη ε αξρή: κνπζηθή θαη γιψζζα σο πνιηηηζκφο, θνηλσλία θαη ηζηνξία. 10 Δ θνηλή κειέηε ηεο κνπζηθήο θαη ηεο γιψζζαο παξνπζηάδεη ηελ έλλνηα ηεο κνπζηθήο (ηξαγνπδηζηηθήο) επηηέιεζεο, ε νπνία εληάζζεηαη ζηα πιαίζηα ηεο ζπλερνχο αιιειεπίδξαζεο θαη αλαδηακφξθσζεο κε ην εθάζηνηε θνηλσληθφ γίγλεζζαη. χκθσλα κε ηε ζπλνιηθή ζεψξεζε ησλ Feld θαη Fox, ε ηξαγνπδηζηηθή επηηέιεζε είλαη θνξέαο κελπκάησλ θαη φρη κφλν βίσκα θαη αίζζεκα. Οη πνηεηηθέο θαη κνπζηθέο κνξθέο ιόγνπ απνηεινχλ κνηίβα ζπκβνιηθνχ πιηθνχ, πνπ θέξλνπλ ζην πξνζθήλην θαη ελεξγνπνηνχλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο κε ζπγθεθξηκέλνπο ηξφπνπο. Οη δξψληεο ζηελ ηξαγνπδηζηηθή επηηέιεζε κέζσ ηεο ηξαγνπδηζηηθήο (ζξελεηηθήο) παξάζηαζεο 11 δηεθπεξαηψλνπλ κέζσ ηνπ θνηλσληθνχ ηνπο ξφινπ ηνλ ζθνπφ πνπ ηνπο έρεη αλαηεζεί. Με ηελ ηέιεζε απηή, επαλαπξνζδηνξίδνπλ ηηο θνηλσληθέο ηζνξξνπίεο, αιιά θαη ηε δηθή ηνπο ζέζε ζηελ θνηλφηεηα. εκαληηθφ επίηεπγκα απηήο ηεο δεκφζηαο έθζεζεο απνηειεί ν θαζνξηζκφο ηεο απνδνρήο ηνπ εαπηνχ ηνπο θαη ησλ άιισλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο. Με ηνλ ηξφπν 10 Feld & Fox, 1994: 25. 11 Δ ηξαγνπδηζηηθή παξάζηαζε ζηεξίδεηαη ζηελ έλλνηα ηεο «παξαζηαηηθφηεηαο». Δ παξαζηαηηθφηεηα νξίδεη ηελ πνξεία κέζσ ηεο νπνίαο γίλεηαη αληηιεπηή ε ηξαγνπδηζηηθή επηηέιεζε. (Κάβνπξαο, 1996: 163). 7

ΔΗΑΓΧΓΖ απηφ θαηλνηνκνχλ θνηλσληθά θαη πνιηηηζκηθά βαζηδφκελνη ζηηο πξνζσπηθέο ηνπο ηζηνξίεο θαη ηελ θνηλσληθή ηνπο ηνπνζέηεζε κέζα ζηελ θνηλφηεηα. 12 Δ αλζξσπνινγηθή ζεσξεηηθή αλάιπζε ησλ εθθξαζηηθψλ ζπζηεκάησλ ηεο γιψζζαο, ηεο κνπζηθήο θαη ηνπ ζψκαηνο παξέρεη ηε δπλαηφηεηα γηα ζθαηξηθή απνηίκεζε ησλ επηκέξνπο εμεηδηθεπκέλσλ πξνζεγγίζεσλ πνπ ζα παξνπζηαζηνχλ. Δ.4. Δζσηεξηθή Γνκή ηεο Δξγαζίαο ηελ παξνχζα εξγαζία ηεξήζεθε ν δηαρσξηζκφο «κνηξνιφη σο πνηεηηθφ θαη κνπζηθφ θείκελν» θαη «κνηξνιφη σο δξψκελν». Σν ζπγθεθξηκέλν δίπνιν αληηθαηνπηξίδεη ηελ πνξεία ελαζρφιεζεο ησλ εξεπλεηψλ κε ην κνηξνιόη. (βιέπε ΠΏΡΏΡΣΔΜΏ 2 ν ). Με ην δηαρσξηζκφ απηφ πξνβάιιεηαη ε πνξεία ζηε κειέηε ηνπ κνηξνινγηνύ, θαη ησλ δνκηθψλ ζπζηαηηθψλ ιφγνπ (γιψζζα θαη κνπζηθή), αιιά θαη ησλ παξαζηαηηθψλ θαη ηειεζηηθψλ 13 ηνπ παξακέηξσλ. Ώξρηθά, ην κνηξνιόη αληηκεησπίζηεθε, ηφζν σο απηφλνκε κνλάδα θεηκέλνπ κε ηε κνξθή αξρείνπ ζε ζπιινγέο, φζν θαη σο ζξελεηηθή παξάζηαζε. Βλ ζπλερεία, ην κνηξνιόη ρξεζηκνπνηήζεθε σο πνηεηηθφ θαη κνπζηθφ θείκελν κε έκθαζε ζηελ γξακκαηεηαθή θαη κνπζηθνινγηθή ηνπ δνκή θαη σο ζξελεηηθή επηηέιεζε θεηκεληθνχ, πξνθνξηθνχ θαη ζσκαηηθνχ ιφγνπ Δ ζεηξά παξνπζίαζεο ησλ εξγαζηψλ αθνινπζεί ηελ ηζηνξηθή ζπλέρεηα ησλ νκάδσλ εξεπλεηψλ θαη ησλ επηζηεκνληθψλ θιάδσλ πνπ αζρνινχληαη κε ην κνηξνιόη. Ο ξφινο ηνπ ρξνλνινγηθνχ παξάγνληα είλαη ζεκαληηθφο, επεηδή δηαθαίλεηαη ε εμειηθηηθή πνξεία ηεο επηζηεκνληθήο ζθέςεο ζρεηηθά κε ην ιατθφ πνιηηηζκφ θαη ησλ ζηνηρείσλ πνπ ηνλ δνκνχλ. Οη έλλνηεο γιψζζα θαη κνπζηθή αξρηθά ιεηηνπξγνχζαλ σο απηφλνκα πνιηηηζκηθά ζηνηρεία. ηε ζπλέρεηα, εληάρζεθαλ ζην επξχηεξν ζψκα ηνπ πνιηηηζκνχ, έρνληαο πιένλ νξγαληθφ ξφιν. Πιένλ, ηα ζηνηρεία ηεο γιψζζαο θαη ηεο κνπζηθήο απνηεινχλ πνιηηηζκφ. Οη παξαπάλσ ζέζεηο αληηθαηνπηξίδνπλ ηηο ηάζεηο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζε δηαθνξεηηθνχο θιάδνπο εξεπλεηψλ. Ώξρηθά παξνπζηάδνληαη νη εξγαζίεο πνπ αζρνινχληαη κε ην κνηξνιόη σο απηφλνκν πνιηηηζκηθφ θαηλφκελν θαη ην εμεηάδνπλ σο 12 Bourdieu (Erickson-Murphy, 2002: 202, 222). 13 Χο ηειεζηηθφηεηα νξίδεηαη ν ζπλδπαζκφο ηνπ εζηκνηππηθνχ πιαηζίνπ κε ηε καθξά δηάξθεηα ηνπ θαηλνκέλνπ θαη κε ηελ αθξίβεηα ηνπ ηξφπνπ πνπ εθθξάδεηαη. (Κάβνπξαο, 1996: 163). 8

ΔΗΑΓΧΓΖ πνηεηηθφ θαη κνπζηθφ θείκελν. Δ βαζηθή ηνπο επηζηεκνληθή κέξηκλα είλαη ε ζπιινγή, ε πξνβνιή, ε θηινινγηθή, γισζζνινγηθή θαη κνπζηθνινγηθή αλάιπζε θαη ε δηάζσζε ηεο θεηκεληθήο κνξθήο ησλ κνηξνινγηψλ. Οη εξγαζίεο απηέο δελ ζπζρεηίδνπλ απφιπηα ην κνηξνιόη κε ηηο πξαθηηθέο ζαλάηνπ. Βλ ζπλερεία, παξνπζηάδνληαη κειέηεο πνπ πξαγκαηεχνληαη ην κνηξνιόη φρη κφλν σο νξγαληθφ ζηνηρείν ιατθνχ πνιηηηζκνχ, αιιά επηπιένλ σο πνιηηηζκφ ελ ηε νπζία. Σν εμεηάδνπλ αληίζηνηρα, ηφζν σο δξψκελν κε ηελ έλλνηα ηνπ ιατθνχ παξαζηαζηαθνχ ζεάκαηνο (ζξελεηηθή παξάζηαζε), φζν θαη σο θνξέα κελπκάησλ ησλ ζπκκεηερφλησλ (ζξελεηηθή επηηέιεζε). Δ.5. Δπηινγή θαη Δίδνο ησλ Βηβιηνγξαθηθώλ Πεγώλ Σν ζχλνιν ησλ παξνπζηαδφκελσλ εξγαζηψλ έρεη αληιεζεί απφ ηελ ειιεληθή, αγγιηθή, γεξκαληθή, γαιιηθή θαη ηηαιηθή βηβιηνγξαθία. Σα είδε εξγαζηψλ πνπ πεξηιακβάλνληαη είλαη: α) πνηεηηθέο θαη κνπζηθέο ζπιινγέο κνηξνινγηψλ θαη γεληθφηεξα ζπιινγέο παξαδνζηαθψλ ηξαγνπδηψλ πνπ πεξηέρνπλ κνηξνιφγηα, β) ινγνηερληθέο θαη θηινινγηθέο πξαγκαηείεο, γ) ιανγξαθηθέο ηνπνγξαθίεο, δ) ιανγξαθηθέο, εζλνινγηθέο, εζλνκνπζηθνινγηθέο, αλζξσπνινγηθέο θαη ςπρνινγηθέο κειέηεο. Υνιαξγφο. Μάηνο 2007 Π.Γ.Κ 9

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ I. ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ ην παξφλ θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ην ειιεληθφ κνηξνιόη σο πνηεηηθφ θαη κνπζηθφ θείκελν. Σν κνηξνιόη ζπιιέγεηαη, θαηαγξάθεηαη θαη αλαιχεηαη απφ ηνπο εξεπλεηέο σο απηφλνκνο πνιηηηζκηθά πνηεηηθφο θαη κνπζηθφο ιφγνο. Ο ζηφρνο είλαη ε πξνβνιή ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ λενειιεληθνχ ιατθνχ πξνθνξηθνχ πνιηηηζκνχ. Ο πνηεηηθφο ιφγνο ησλ κνηξνινγηψλ έρεη γίλεη αληηθείκελν κειέηεο απφ εξεπλεηέο δηαθνξεηηθψλ επηζηεκνληθψλ πξνζεγγίζεσλ. ηελ πεξίπησζε ησλ κνηξνινγηψλ νη πξνζεγγίζεηο πνπ παξαηεξνχληαη είλαη: α) ε ιανγξαθηθή, ζηελ νπνία αλάινγα κε ηελ επηζηεκνληθή θαηάξηηζε ηνπ εθάζηνηε εξεπλεηή ρξεζηκνπνηνχληαη κεζνδνινγηθά εξγαιεία απφ ηηο επηζηήκεο ηεο θηινινγίαο, ηεο γισζζνινγίαο, ηεο αξραηνινγίαο, ηεο ηζηνξίαο, ηεο κνπζηθνινγίαο θαη ηεο εζλνινγίαο, β) ε θηινινγηθή γισζζνινγηθή, ζηελ νπνία αλάινγα κε ηελ εμεηδίθεπζε ησλ εξεπλεηψλ ηα κεζνδνινγηθά εξγαιεία πξνέξρνληαη απφ ηνπο θιάδνπο ηεο ζπγθξηηηθήο θηινινγίαο, ηεο ζεκεηνινγηθήο γισζζνινγίαο, ηεο αλζξσπν-γισζζνινγίαο θαη ηεο εζλν-πνηεηηθήο θαη γ) ε εζλνκνπζηθνινγηθή. Ο κνπζηθφο ιφγνο σο ερεηηθή θαηαγξαθή, κεηαγξαθή ζε επξσπατθή ζεκεηνγξαθία, θαζψο θαη δεκνζίεπζε ησλ κνπζηθψλ θεηκέλσλ ζπλαληάηαη ζπάληα. Αεκνζηεχζεηο κνπζηθψλ θεηκέλσλ θαη ερεηηθψλ θαηαγξαθψλ έρεη πξαγκαηνπνηήζεη ην Κέληξν Βξεχλεο ηεο Βιιεληθήο Λανγξαθίαο θαη κεκνλσκέλνη κνπζηθνιφγνη εξεπλεηέο. 14 Οη θαηεγνξίεο ησλ εξεπλεηψλ πνπ έρνπλ πξνζεγγίζεη ην ειιεληθφ κνηξνιόη σο πνηεηηθφ ή κνπζηθφ θείκελν είλαη: α) Βπξσπαίνη ιφγηνη θηιέιιελεο θαη Έιιελεο ιφγηνη ησλ παξνηθηψλ απφ ηηο αξρέο έσο ηα κέζα ηνπ 19 νπ αηψλα, β) εξεπλεηέο γεξκαληθήο Βζλνινγίαο απφ ηα κέζα ηνπ 19 νπ αηψλα έσο ην πξψην κηζφ ηνπ 20 νπ, γ) εξεπλεηέο θηινινγηθήο θαη κνπζηθήο ιανγξαθίαο απφ ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα έσο ηα ηέιε ηνπ 20 νπ, δ) εξεπλεηέο λενειιεληθήο θηινινγίαο απφ ηηο ηξεηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ 14 Καηαγξαθή, αλάιπζε θαη δεκνζίεπζε κνπζηθψλ θεηκέλσλ κνηξνινγηψλ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί απφ ην Κέληξν Βξεχλεο ηεο Βιιεληθήο Λανγξαθίαο κε επηκέιεηα ηνπ ππξίδσλνο Α. Πεξηζηέξε. (ππξηδάθεο / Πεξηζηέξεο, 1999: 349-359), απφ ην κνπζηθνιφγν Samuel Baud-Bovy (Baud-Bovy: 1990(Ώ): 43-44, 267, 315, 348, 1990(ΐ): 38, 101-103, 164-176, 245-247, θαη 1996: 29-30) θαη απφ ηελ Άλλα-Μαξία Γηαλλαθνδήκνπ. (Γηαλλαθνδήκνπ 1998: 111-125). 10

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ αηψλα έσο ζήκεξα θαη ε) εξεπλεηέο εζλνκνπζηθνινγίαο απφ ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα. Δ κνξθή πνπ έρνπλ νη κειέηεο ησλ ελ ιφγσ εξεπλεηψλ είλαη: α) ζπιινγέο ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ ή εμεηδηθεπκέλεο ζπιινγέο κνηξνινγηψλ, νη νπνίεο παξαζέηνπλ πνηεηηθφ θαη κνπζηθφ ή απνθιεηζηηθά πνηεηηθφ θείκελν θαη β) ιανγξαθηθέο, ηζηνξηθέο, θηινινγηθέο, γισζζνινγηθέο θαη εζλνκνπζηθνινγηθέο πξαγκαηείεο. Ώλάινγα κε ηελ θαηεγνξία ησλ εθάζηνηε εξεπλεηψλ ην κνηξνιόη σο πνηεηηθφ θαη κνπζηθφ θείκελν γίλεηαη αληηθείκελν κειέηεο κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Γηα ηνπο Βπξσπαίνπο ιφγηνπο θηιέιιελεο θαη Έιιελεο ιφγηνπο ησλ παξνηθηψλ, ε αλάδεημε ηνπ γισζζηθά επεμεξγαζκέλνπ απφ ηελ πιεπξά ηνπο, πνηεηηθνχ θεηκέλνπ είλαη ην κέζν απφδεημεο ηεο γισζζηθήο πνιηηηζκηθήο αμίαο θαη ηνπ εζληθνχ ήζνπο ησλ Βιιήλσλ ηνπ 19 νπ αηψλα. Οη εξεπλεηέο πνπ δηακφξθσζαλ ηελ ζθέςε ηνπο ζηα ζεσξεηηθά πιαίζηα ηεο γεξκαληθήο εζλνινγίαο ρξεζηκνπνηνχλ ην πνηεηηθφ θείκελν (δνκή θαη ελλνηνινγηθή ζεκαζία) σο κέζν ζχλδεζεο θαη ζπλέρεηαο ηεο αξραίαο κε ηε λεφηεξε Βιιάδα. Οη Έιιελεο ιανγξάθνη αζπαδφκελνη ηηο επηζηεκνινγηθέο ζεσξήζεηο ηεο γεξκαληθήο εζλνινγίαο επηρεηξνχλ κέζσ ηεο παξνπζίαζεο θαη ηεο αλάιπζεο ηνπ πνηεηηθνχ θαη κνπζηθνχ θεηκέλνπ ησλ κνηξνινγηψλ λα απνδείμνπλ: α) ηελ ειιεληθή εζληθή ζπλέρεηα απφ ηελ αξραηφηεηα έσο ζήκεξα, β) ην κεγαιείν θαη ηε κνλαδηθφηεηα ηνπ αξραίνπ ειιεληθνχ, ηνπ βπδαληηλνχ πνιηηηζκνχ θαη ησλ επηβησκάησλ ηνπο ζην ιατθφ λενειιεληθφ πνιηηηζκφ θαη γ) ην ειιεληθφ θξφλεκα θαη ήζνο θαη ηνλ ειιεληθφ ραξαθηήξα θαη παηξησηηζκφ. Οη εξεπλεηέο ηεο λενειιεληθήο θηινινγίαο εζηηάδνπλ ζηε θηινινγηθή δνκή θαη ζηελ ελλνηνινγηθή ζεκαζία ησλ πνηεηηθψλ θεηκέλσλ κε ζηφρν ηελ αλάιπζε θαη ηελ πξνβνιή ησλ κνηξνινγηψλ σο θηινινγηθφ είδνο ζεκαίλνπζαο αμίαο γηα ηελ αλάδεημε: α) ηεο πνηθηινκνξθίαο θαη ηεο δηαρξνληθφηεηαο ησλ ζεκαηηθψλ κνηίβσλ πνπ ην απνηεινχλ θαη β) ηεο ζπλερνχο δηαδηθαζίαο αλαπξνζαξκνγήο ζηα κνηίβα αλάινγα κε ηελ εθάζηνηε ζξελεηηθή πεξίπησζε. Οη εζλνκνπζηθνιφγνη αλαιχνπλ ηε κνπζηθή δνκή ησλ κνηξνινγηψλ θαη δηεξεπλνχλ ηε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ κνπζηθήο θαη ιφγνπ. Ώπφ ηηο πέληε θαηεγνξίεο εξεπλεηψλ πνπ αλαθέξζεθαλ νη ηξεηο πξψηεο θαη ελ κέξεη ε ηέηαξηε αζρνινχληαη κε ην κνηξνιφη σο αξρεηαθή ζπιινγή θαη σο θαηεγνξία ησλ ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ. Δ έξεπλα ησλ κνηξνινγηψλ εληάζζεηαη ζην ζψκα επξχηεξσλ κειεηψλ γηα ηα δεκνηηθά ηξαγνχδηα θαη πεξηνξίδεηαη: α) ζηελ παξάζεζε ηνπ πνηεηηθνχ θαη κνπζηθνχ θεηκέλνπ, β) ζηε ζπλνπηηθή αλάιπζε θηινινγηθψλ ζηνηρείσλ (π.ρ. είδε κνηίβσλ) θαη γ) ζηελ αλαθνξά γεληθψλ πιεξνθνξηψλ 11

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ φπσο γηα παξάδεηγκα γεσγξαθηθνί ρψξνη πξνέιεπζεο, ηξφπνο θαη ρξφλνο ηέιεζεο. ηηο ηξεηο πξψηεο θαηεγνξίεο ην πνηεηηθφ θαη κνπζηθφ θείκελν ησλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ θαη θαη επέθηαζε ησλ κνηξνινγηψλ αληηκεησπίδεηαη απφ ηνπο εξεπλεηέο ή σο επηβίσκα ελφο παιαηφηεξνπ θαη αλψηεξνπ πνιηηηζκνχ, ην νπνίν πξέπεη λα δηαθπιαρζεί θαη λα δηαζσζεί ή σο δείγκα ελφο ιανχ κε ιακπξφ πνιηηηζκφ αλά ηνπο αηψλεο. ηελ πεξίπησζε ηεο πέκπηεο θαηεγνξίαο εξεπλεηψλ θαη ελ κέξεη ηεο ηέηαξηεο ππάξρνπλ κειέηεο εζηηαζκέλεο θαη εμεηδηθεπκέλεο ζηελ θαηεγνξία ησλ κνηξνινγηψλ. Δ κειέηε ηνπ πνηεηηθνχ θαη ηνπ κνπζηθνχ θεηκέλνπ απνθηά ηδηαίηεξε αμία γηαηί απνδεηθλχεη ηε ιατθή δεκηνπξγία, φζνλ αθνξά ηε κνξθή ηνπ πνηεηηθνχ ή κνπζηθνχ ιφγνπ, ηα ζεκαηηθά ή κεισδηθά κνηίβα θαη ηε δεηλφηεηα ησλ ιατθψλ εξκελεπηψλ ζηνλ απηνζρεδηαζκφ. ηηο κειέηεο απηέο ππάξρεη ε ηάζε αλάιπζεο ηεο πνηεηηθήο θαη κνπζηθήο κνξθήο θαη ηνπ ζπλδπαζκνχ ηεο κε ιατθέο θαη ζξεζθεπηηθέο δνμαζίεο ηεο λεφηεξεο, ηεο βπδαληηλήο θαη ηεο αξραίαο πεξηφδνπ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν. 12

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ Δπξσπαίνη Λόγηνη Φηιέιιελεο & Έιιελεο Λόγηνη ησλ Παξνηθηώλ Ε.1. Βπξσπαίνη Λφγηνη Φηιέιιελεο & Έιιελεο Λφγηνη ησλ Παξνηθηψλ Καζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηψλα Βπξσπαίνη θηιέιιελεο θαη Έιιελεο ιφγηνη ησλ παξνηθηψλ, νξκψκελνη απφ ηνλ απειεπζεξσηηθφ αγψλα ηνπ ειιεληθνχ ιανχ θαη δηαπνηηζκέλνη απφ ην ηδεψδεο ηνπ γεξκαληθνχ ξνκαληηζκνχ επηδηψθνπλ λα αληηθξνχζνπλ ηηο αξλεηηθά ηζηάκελεο σο πξνο ηελ ειιεληθή εζληθή ηαπηφηεηα κειέηεο 15, ηνπ Άγγινπ F.S.N. Douglas θαη ηνπ Ώπζηξηαθνχ Jakob-Philip Fallmerayer. ηξέθνπλ ην εξεπλεηηθφ ηνπο ελδηαθέξνλ ζηε ζπιινγή θαη ζηελ έθδνζε ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ θαη ειιεληθά κνηξνιφγηα. Σα κνηξνιφγηα παξνπζηάδνληαη ζηηο ζπγθεθξηκέλεο ζπιινγέο σο εληαία θαηεγνξία δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ κε ηδηάδνπζεο παξακέηξνπο, φζνλ αθνξά ην πεξηερφκελν, ην πιαίζην ηέιεζεο, ηε δπζθνιία ζπιινγήο θαη ηηο πξνβαιιφκελεο κέζσ ηνπ πνηεηηθνχ θεηκέλνπ εζηθέο θαη πνιηηηζκηθέο αμίεο ηνπ ειιεληθνχ ιανχ. Δ επηινγή ησλ Βπξσπαίσλ θαη Βιιήλσλ ινγηψλ γηα ζπιινγή, κειέηε θαη δεκνζίεπζε ησλ ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ έρεη ζπγθεθξηκέλν ζθνπφ. Δ γιώζζα 16 θαη εηδηθφηεξα ε πνίεζε ησλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ απνηεινχζε κία αζθαιή κέζνδν γηα λα πξνβάιιεη ν εθάζηνηε κειεηεηήο ηηο ηδενινγηθέο ηνπ αληηιήςεηο (εζληθέο, ηζηνξηθέο, γισζζηθέο θ.α.) θαη κε ηνλ ηξφπν απηφ λα ζπκβάιεη ζηελ γλσζηνπνίεζε θαη ζηελ πξνψζεζε ηνπ ειιεληθνχ δεηήκαηνο ζηνπο επξσπατθνχο θχθινπο. Δ ηζηνξηθόηεηα, πνπ δηέπεη ηα δεκνηηθά ηξαγνχδηα (θιέθηηθα, ηζηνξηθά) ήηαλ έλαο απφ 15 Σελ αξλεηηθή ζηάζε ηνπο ζηνλ απειεπζεξσηηθφ αγψλα ησλ Βιιήλσλ θαη ηελ ακθηβνιία ηνπο γηα ηελ ηθαλφηεηα απηνδηνίθεζεο ηνπ ειιεληθνχ ιανχ, εμέθξαζαλ κε ηηο κειέηεο ηνπο ν βξεηαλφο αξηζηνθξάηεο F.S.N. Douglas ην 1813 ζην έξγν ηνπ An Essay on Certain Points of Resemblance between the Ancient and Modern Greeks (Πξαγκαηεία ζε Οξηζκέλα εκεία Οκνηφηεηαο κεηαμχ Ώξραίσλ θαη χγρξνλσλ Βιιήλσλ) θαη ν απζηξηαθφο ηζηνξηθφο Jakob-Philip Fallmerayer ην 1830 ζην έξγν ηνπ Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters (Δ Εζηνξία ηεο Πεινπνλλήζνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζαίσλα). Καη νη δχν κειεηεηέο ήηαλ ηαπηηζκέλνη κε ηε ινγηθή ηεο απνηθηνθξαηίαο ηνπ 19 νπ αηψλα θαη θηλήζεθαλ βαζηδφκελνη ζηα πνιηηηθά θαη εζληθά ηνπο ηδεψδε. Οη απφςεηο ηνπο ζπλνπηηθά ήηαλ φηη νη λεφηεξνη Έιιελεο θαηάγνληαη ζε κεγάιν πνζνζηφ απφ εμειιεληζκέλνπο βαξβάξνπο, άξα ζα έπξεπε πξψηα λα απνδείμνπλ φηη πιεξνχλ θαη πάιη ηα θξηηήξηα ησλ έλδνμσλ πξνγφλσλ ηνπο (γεγνλφο πνπ ζα κπνξνχζε λα θξίλεη κφλν ε επξσπατθή, άξρνπζα, κνξθσκέλε ηάμε) θαη ζηε ζπλέρεηα λα ηνπο επηηξαπεί ε απφθηεζε ηεο αλεμαξηεζίαο ηνπο. Οη ζεσξίεο απηέο επέθεξαλ ζχγρπζε ζηνπο επξσπατθνχο θχθινπο. Σν άκεζν απνηέιεζκα ήηαλ λα εληαζεί ε πξνζπάζεηα θαηάξξηςεο ησλ πξνεηξεκέλσλ ζεσξηψλ κε ζηνηρεία ηα νπνία ζηεξίδνληαλ ζε επηζηεκνληθή κεζνδνινγία (θηινινγηθή, ηζηνξηθή, αξραηνινγηθή, ιανγξαθηθή). Δ πξνζπάζεηα απηή μέλσλ θαη Βιιήλσλ επηζηεκφλσλ δηήξθεζε πεξί ηνλ έλα αηψλα (βι. Herzfeld, 2002: 136-145). 16 Ώπφ ηα ηέιε ηνπ 18 νπ έσο θαη ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα ζηα πιαίζηα ηνπ θηινζνθηθνχ θηλήκαηνο ηνπ γεξκαληθνχ ξνκαληηζκνχ αλαπηχρζεθε ε νξγαληθή ζεσξία ηεο γιώζζαο. Οη εξεπλεηέο αληηκεηψπηζαλ ηελ γιψζζα σο έλα νξγαληθφ ζχλνιν, ην νπνίν απνηειείηαη απφ δχν ζηνηρεία, ηε θπζηθή γιώζζα (πξνθνξηθή γιψζζα) θαη ηελ γξαπηή γιψζζα. Δ θπζηθή γιψζζα ππνζηήξηδαλ φηη ήηαλ ε θαζνκηινπκέλε ιατθή γιψζζα. Δ γξαπηή γιψζζα ζεσξνχζαλ φηη ήηαλ ν γξαπηφο έληερλνο ιφγνο. Εδηαίηεξε αμία δφζεθε ζηε θπζηθή γιψζζα, κέζσ ηεο νπνίαο είλαη δηαθξηηή ε ηδηαηηεξφηεηα θαη ε θνζκνζεσξία θάζε ιανχ. Με βάζε ην ζπγθεθξηκέλν ζεσξεηηθφ πιαίζην, ν Jakob Grimm ππνζηήξημε πσο ε εμέιημε ηεο γιψζζαο μεθηλάεη απφ ηα ιατθά θνηλσληθά ζηξψκαηα θαη φρη απφ ηηο ηάμεηο ησλ ινγίσλ αξηζηνθξαηψλ. Δ ζεσξία απηή ρξεζηκνπνηήζεθε αξρηθά απφ ηνπο Γεξκαλνχο επηζηήκνλεο (θηινιφγνπο, γισζζνιφγνπο, ιανγξάθνπο) ζηελ πξνζπάζεηα δεκηνπξγίαο θαη ζπγθξφηεζεο ηνπ γεξκαληθνχ έζλνπο-θξάηνπο. (βι. Κπξηαθίδνπ-Νέζηνξνο, 1997: 60-61). 13

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ Δπξσπαίνη Λόγηνη Φηιέιιελεο & Έιιελεο Λόγηνη ησλ Παξνηθηώλ ηνπο βαζηθφηεξνπο ηξφπνπο πιεξνθφξεζεο ησλ Βπξσπαίσλ γηα ηνλ απειεπζεξσηηθφ αγψλα ησλ Βιιήλσλ. Δ ζπιινγή ησλ ηξαγνπδηψλ απφ ηνπο Βπξσπαίνπο θηιέιιελεο γηλφηαλ «εθ ηνπ καθξφζελ». πλέιεγαλ ην πιηθφ ηνπο απφ Έιιελεο ιφγηνπο 17, είηε κέζσ αιιεινγξαθίαο, είηε θαηά ηε δηάξθεηα θηιειιεληθψλ ζπγθεληξψζεσλ ζην εμσηεξηθφ. Οη Έιιελεο ιφγηνη έβξηζθαλ ην πιηθφ ηνπο κέζσ πξνζσπηθήο ηνπο έξεπλαο ζην νηθνγελεηαθφ ή θηιηθφ ηνπο πεξηβάιινλ. Δ ζπιινγή ησλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ ζε αζηηθφ πεξηβάιινλ είρε αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζε θαηεγνξίεο ηξαγνπδηψλ κε έληνλν εζηκηθφ πιαίζην, φπσο ηα κνηξνιφγηα. Οη θπξηφηεξεο αδπλακίεο πνπ παξαηεξήζεθαλ ήηαλ δηαζηξεβιψζεηο ζην πνηεηηθφ θείκελν ησλ ηξαγνπδηψλ θαη παξαλνήζεηο ζηε ρξήζε θαη ζηε ιεηηνπξγία ησλ θνκκαηηψλ, ιφγσ άγλνηαο ηνπ εζηκηθνχ θαη θνηλσληθνχ πιαηζίνπ ηέιεζήο ηνπο. Βπηπιένλ, ν ζπλδπαζκφο ησλ παξακέηξσλ, ζπιινγή «εθ ηνπ καθξφζελ», αζηηθφ ζψκα πιεξνθνξηνδνηψλ θαη ηδενινγηθφ πιαίζην ησλ εξεπλεηψλ είρε σο απνηέιεζκα ηελ πεξαηηέξσ επεμεξγαζία ηνπ πιηθνχ πνπ είρε ζπιιερζεί. ηελ πεξίπησζε νξηζκέλσλ Βιιήλσλ ινγηψλ (γηα παξάδεηγκα ε πεξίπησζε ηνπ Γακπέιηνπ) ηα θείκελα πεξλνχζαλ ην ζηάδην ηεο θηινινγηθήο επεμεξγαζίαο, ήηνη δηνξζψλνληαλ θαη ζπκπιεξψλνληαλ ζχκθσλα κε ηηο θηινινγηθέο θαη αηζζεηηθέο απφςεηο ησλ ζπιινγέσλ. Ώξθεηά ζπρλά, ηα θείκελα απνθαζαίξνληαλ απφ «ιατθέο ρπδαηφηεηεο». ηελ πεξίπησζε ησλ Βπξσπαίσλ ινγηψλ ηα ηξαγνχδηα κε «αλήζηθν πεξηερφκελν» δελ ζπκπεξηιακβάλνληαλ ζηηο ζπιινγέο ηνπο. Βπξχ ζψκα ηξαγνπδηψλ παξαηίζεηαη ζε πιήξε νκνηφηεηα απφ πεξηζζφηεξνπο ηνπ ελφο εξεπλεηέο. 18 Δ ζπγθεθξηκέλε ζπλζήθε είλαη αλακελφκελε, γηαηί ν θχθινο ησλ Βιιήλσλ ινγίσλ πνπ δηέζεηαλ πιηθφ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ ήηαλ ζπγθεθξηκέλνο, θαη επηπιένλ, ηκήκαηα ζπιινγψλ θπθινθνξνχζαλ ζε ρεηξφγξαθε κνξθή κε απνηέιεζκα λα ππάξρεη δηαζπνξά πιηθνχ. Οη ζπιινγείο κεηνλνκάδνπλ ηα ηξαγνχδηα παξαβιέπνληαο ην ιατθφ ηίηιν, ν νπνίνο ζπλήζσο πξνζδηνξίδεηαη απφ ηνλ πξψην ζηίρν. Ο ιόγηνο ηίηινο θαζνξίδνληαλ ζπλήζσο απφ ην θεληξηθφ λφεκα ηνπ ηξαγνπδηνχ. 17 Οη Έιιελεο κεζάδνληεο ηα θαηέγξαθαλ, είηε απφ κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζπγγεληθά ηνπο κέιε, είηε απφ άηνκα ιατθψλ ζηξσκάησλ κε ηα νπνία είραλ ηε δπλαηφηεηα λα έξζνπλ ζε επαθή (ππεξεηηθφ πξνζσπηθφ, κηθξνπσιεηέο, ηερλίηεο θ.α.). 18 ζνλ αθνξά ηα κνηξνιφγηα, βι.: Παξάξηεκα 4 ν. 14

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ Δπξσπαίνη Λόγηνη Φηιέιιελεο & Έιιελεο Λόγηνη ησλ Παξνηθηώλ Οη γλσζηφηεξνη εξεπλεηέο 19 πνπ αλήθνπλ ζηε ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία είλαη ν Werner von Haxthausen, ν J.A. Buchon, ν Claude Fauriel, ν Niccolò Tommaseo, ν Γεψξγηνο Βπιάκπηνο, ν Daniel Sanders, ν Ώληψληνο Μαλνχζνο, ν ππξίδσλ Γακπέιηνο, ν Arnoldus Passow θαη ν Bernhard Schmidt. Βθηφο ηνπ Buchon θαη ηνπ Sanders, νη ππφινηπνη έρνπλ ζπκπεξηιάβεη ζηα έξγα ηνπο κνηξνιφγηα. Σα έξγα ησλ παξαπάλσ κειεηεηψλ εθηφο ηνπ Schmidt 20 είλαη ζπιινγέο δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ, ζηηο νπνίεο δηαθαίλεηαη ην έληνλν θηινινγηθφ ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ θαη ε πξνζπάζεηά ηνπο γηα ηελ παξνληηθή απνηχπσζε 21 ησλ ηξαγνπδηψλ. Σν ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν, πνπ δηαθνξνπνηεί ηηο ζπιινγέο απηέο απφ ηηο αλζνινγίεο δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ πνπ ζα εμεηαζηνχλ ζηε ζπλέρεηα, είλαη ηα εθηελή πξνιεγφκελα ζηελ αξρή θάζε έξγνπ θαη ηα εηζαγσγηθά ζεκεηψκαηα πνπ παξαηίζεληαη ζε θάζε ηξαγνχδη. ηα θείκελα απηά, ηα νπνία θηλνχληαη ζε επίπεδν πξαγκαηεηψλ, δηαθαίλεηαη ην ηδενινγηθφ πιαίζην ηνπ ζπιινγέα. Πιεξνθνξίεο γηα ηελ πξνέιεπζε ησλ ηξαγνπδηψλ θαη ησλ πιεξνθνξηνδνηψλ ζπάληα δίλνληαη, εθηφο πεξηπηψζεσλ πνπ αλαθέξεηαη ην γεσγξαθηθφ δηακέξηζκα ή ε επαξρία. Σν γεγνλφο απηφ δείρλεη φηη ε ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία εξεπλεηψλ δελ εζηηάδεηαη ζηελ πξνβνιή ηεο ηνπηθφηεηαο, αιιά πξνσζεί ηελ ππεξηνπηθφηεηα, ζηνηρείν πνπ επλννχζε ηελ ηδέα ηεο εζληθήο ελφηεηαο ηνπ λενζχζηαηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο. ην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο ελφηεηαο ζα παξνπζηαζηνχλ αληηπξνζσπεπηηθά ηα έξγα ησλ Werner von Haxthausen, Claude Fauriel, Nicollò Tommaseo, Γεσξγίνπ Βπιάκπηνπ, Ώλησλίνπ Μαλνχζνπ, ππξίδσλνο Γακπέιηνπ θαη Arnold Passow. ηελ ειιεληθή θαη μέλε βηβιηνγξαθία ππάξρνπλ θαη άιινη ηίηινη ζπιινγψλ, ησλ νπνίσλ ην πεξηερφκελν δελ πξνζθέξεη θάηη επηπιένλ. 19 Γηα κία εθηελή παξνπζίαζε ησλ εξεπλεηψλ-ζπιινγέσλ ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ θαη ησλ θηινινγηθψλ πεξηνδηθψλ πνπ θηινμελνχζαλ ιανγξαθηθή χιε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηψλα βι.: Ώξαβαληηλφο, 1880: ηα -ηζη θαη Λνπθάηνο, 1992: 60, 62-64. 20 Σν έξγν ηνπ Schmidt Griechische Märchen, Sagen und Volkslieder, gesammelt, übersetzt und erläutert von Bernhard Schmidt αλαθέξεηαη ζε παξακχζηα, παξαδφζεηο θαη δεκνηηθά ηξαγνχδηα απφ ηελ Βιιάδα. Βθδφζεθε ζηε Λεηςία ην 1877 απφ ηνλ εθδνηηθφ νίθν B.G. Teubner. ηε ζπγθεθξηκέλε ζπιινγή ν Schmidt έρεη πεξηιάβεη επηζαλάηηα κνηξνιφγηα, επεηδή φκσο ζην έξγν ηνπ δελ ήηαλ δπλαηφ ιφγσ παιαηφηεηαο θαη ζπαληφηεηαο λα ππάξμεη πξφζβαζε δε ζα γίλεη πεξαηηέξσ αλαθνξά. 21 Σα δεκνηηθά ηξαγνχδηα θαηαγξάθνληαη θαη αληηκεησπίδνληαη κε ηε ινγνηερληθή κνξθή πνπ είραλ εθείλε ηελ πεξίνδν. Δ παξνληηθή πξνζέγγηζε αληηδηαζηέιιεηαη κε ηελ παξειζνληηθή πξνζέγγηζε ησλ ζπιινγέσλ έλαλ αηψλα αξγφηεξα, νη νπνίνη πξνζέγγηζαλ ηα δεκνηηθά ηξαγνχδηα σο πιηθφ πνπ θάπνηε δεκηνπξγήζεθε θαη πξέπεη λα δηαζσζεί ζηηο κλήκεο ησλ λεφηεξσλ. 15

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ Δπξσπαίνη Λόγηνη Φηιέιιελεο & Έιιελεο Λόγηνη ησλ Παξνηθηώλ Η.1.1. Werner von Haxthausen Wien, 1815 Neugriechische Volkslieder gesammelt von Werner von Haxthausen (Νενειιεληθά Γεκνηηθά Σξαγνύδηα ζπιιεγέληα από ην Werner von Haxthausen) Ο Γεξκαλφο θηιέιιελαο Werner von Haxthausen αλήθεη ζηνλ θχθιν ησλ Γεξκαλψλ ιανγξάθσλ-θηινιφγσλ. 22 Οη ηδενινγηθέο ηνπ πεπνηζήζεηο ήηαλ ζχκθσλεο κε ην πλεχκα ηνπ γεξκαληθνχ ξνκαληηζκνχ. Γνεηεπφηαλ απφ ην θπζηθό ειιεληθφ δεκνηηθφ ηξαγνχδη, ην νπνίν ζεσξνχζε πσο απνηχπσλε ηελ ηδηνζπγθξαζία ηνπ ειιεληθνχ ιανχ. Ο von Haxthausen είρε εηνηκάζεη ηε ζπιινγή ηνπ απφ ειιεληθά δεκνηηθά ηξαγνχδηα ζπλνδεπκέλα απφ έκκεηξεο γεξκαληθέο κεηαθξάζεηο απφ ην έηνο 1815. Δ επίζεκε έθδνζε ηεο ζπιινγήο ηνπ von Haxthausen έγηλε αξθεηά αξγφηεξα, ην έηνο 1935 23. ηελ ζπιινγή ηνπ πεξηέρνληαη ηξία κνηξνιφγηα θαη έλα ηξαγνχδη ηνπ Υάξνπ, ζε ζχλνιν 49 ηξαγνπδηψλ. Δ πξνέιεπζε ηνπο δελ αλαθέξεηαη επαθξηβψο, αιιά πξνζδηνξίδεηαη ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηνπ «Αξρηπειάγνπο» (λεζηά Ώηγαίνπ Πειάγνπο). ε θείκελφ ηνπ ζε γεξκαληθφ πεξηνδηθφ ν εξεπλεηήο αλαθέξεη ζρεηηθά: «Ώπηά ηα ηξαγνχδηα, πνπ δελ είλαη δηφινπ εθθιεζηαζηηθά, αξρίδνπλ ηψξα λα εμαθαλίδνληαη ζε κεγάιν βαζκφ. Σνχην ην έζηκν θξαηάεη θάηη απφ ηνλ αξραίν ειιεληθφ ραξαθηήξα κάιηζηα ηα ίδηα ηξαγνχδηα ζα κπνξνχζαλ λα καο παξαπιαλήζνπλ ψζηε λα ζεσξήζνπκε πσο πξνέξρνληαη απφ ηελ εηδσινιαηξηθή επνρή απιψο θαη κφλνλ εθθξάδνπλ ηελ πην βαζηά ζιίςε γηα ην φηη πξέπεη λα απνραηξεηήζνπκε ηε γε θαη ηε ραξά, θαη θαζφινπ ην ρξηζηηαληθφ αίζζεκα ηνπ νπνίνπ ηα ηξαγνχδηα καο δίλνπλ ειπίδα θαη ραξά γηα κηα θσηεηλή, αηψληα δσή. Σα δχν ηξαγνχδηα πνπ δεκνζηεχνληαη εδψ είλαη κνηξνιφγηα παηδηψλ, κε ηέηνην ζαπκαζηφ βάζνο πνπ ηίπνηε δελ κπνξεί λα ζηαζεί πιάη ηνπο». 24 Ο von Haxtahousen αλήθεη ζηνπο εξεπλεηέο πνπ αληηκεηψπηζαλ ηα κνηξνιφγηα σο κία θαηεγνξία ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ. Οη θξίζεηο ηνπ γηα ηε ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία θηλνχληαη απνθιεηζηηθά ζε αηζζεηηθφ θαη ζπλαηζζεκαηηθφ πιαίζην. 22 Βίρε ζηελέο ζρέζεηο κε ηνπο αδεξθνχο Jakob θαη Wilhelm Grimm, ηνλ J. Görres, ηνπο Melhior θαη Sulpiz Boisserèe θαη ηνλ J.W. Goethe. 23 Σν 1816 ε ζπιινγή θπθινθνξνχζε ζην Παξίζη ζε ρεηξφγξαθε κνξθή κε επηκέιεηα ηνπ Werner von Haxthausen θαη ηνπ Θεφδσξνπ Μαλνχζε, ε νπνία απεηέιεζε ηνλ αξρηθφ ππξήλα ή θαη ηκήκα ηεο ζπιινγήο ηνπ Fauriel. Δ έθδνζε ηεο ζπιινγήο ηνπ Fauriel πξφιαβε ηελ πξνο έθδνζε ζπιινγή ηνπ von Haxthausen, κε απνηέιεζκα ν δεχηεξνο λα απνγνεηεπζεί θαη λα καηαηψζεη ηελ επίζεκε έθδνζε ηεο δηθήο ηνπ. (Κπξηαθίδνπ-Νέζηνξνο, 1997: 76 θαη ππνζεκείσζε Νν 154, ζει.:195). Γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο βι.: Πνιίηεο Ώ., 1999: 295-300. 24 Σν παξαπάλσ απφζπαζκα αλήθεη ζε θείκελν ηνπ von Haxthausen, πνπ δεκνζηεχηεθε ην 1918 ζην γεξκαληθφ πεξηνδηθφ Wünschelruthe. To θείκελν απηφ ζπλφδεπε ηε γεξκαληθή κεηάθξαζε δχν ειιεληθψλ επηζαλάηησλ κνηξνινγηψλ, ηα νπνία είρε ζπκπεξηιάβεη ζηε ζπιινγή ηνπ. (Πνιίηεο Ώ., 1999: 111). 16

Κεθάιαην 1 ν : ΣΟ ΜΟΕΡΟΛΟΕ Χ ΠΟΕΔΣΕΚΟ ΚΏΕ ΜΟΤΕΚΟ ΚΒΕΜΒΝΟ Δπξσπαίνη Λόγηνη Φηιέιιελεο & Έιιελεο Λόγηνη ησλ Παξνηθηώλ Η.1.2. Claude Fauriel Paris, 1824-1825 «Chants Populaires de la Grèce Moderne» (Γεκνηηθά Σξαγνύδηα από ηε Μνληέξλα Διιάδα) Ο Γάιινο θηιέιιελαο Claude Fauriel είλαη ν πξψηνο πνπ εμέδσζε επίζεκα ηελ πξψηε ζπιινγή ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ. Αηέζεηε κία επξχηαηε κφξθσζε, έρνληαο ηηο ηδηφηεηεο ηνπ θηινιφγνπ, ηζηνξηθνχ, γισζζνιφγνπ θαη ιανγξάθνπ θαη ήηαλ ζηξαηεπκέλνο ελεξγά ζηελ ππφζεζε ηνπ επαλαζηαηηθνχ εζληθηζκνχ. Σα έηε 1824-1825 δεκνζηεχζεθαλ ζην Παξίζη νη δχν ηφκνη ηεο ζπιινγήο ηνπ, ελψ αξγφηεξα κεηαθξάζηεθε ζηα γεξκαληθά, ζηα αγγιηθά θαη ζηα ξψζηθα. Σν πιηθφ ηεο ζπιινγήο ηνπ ην ζπλέιεμε απφ εμφξηζηνπο Έιιελεο ινγίνπο ζηε ΐελεηία, απφ ηελ ειιεληθή παξνηθία ηεο Σεξγέζηεο θαη απφ ηνπο Έιιελεο δηαλννχκελνπο θίινπο ηνπ ζην Παξίζη 25. ηελ παξνχζα ζπιινγή ππάξρνπλ ηξία επηζαλάηηα κνηξνιφγηα θαη ηξία ηξαγνχδηα ηνπ Υάξνπ ζε ζχλνιν 128 ηξαγνπδηψλ. Ο Fauriel αλαθέξεηαη ζηελ πξνέιεπζε ησλ δχν εθ ησλ ηξηψλ κνηξνινγηψλ, ηα νπνία ηα ηνπνζεηεί γεσγξαθηθά ζηηο πεξηνρέο ησλ Εσαλλίλσλ θαη ηνπ Γαγνξίνπ θαη ρξνληθά ζηα ηέιε ηνπ 18 νπ αηψλα. Σα δχν απφ ηα κνηξνιφγηα ηα εληάζζεη ζηελ θαηεγνξία ησλ νηθηαθψλ ηξαγνπδηψλ, ελψ ην ηξίην κνηξνιφη 26 θαη ηα ηξία ηξαγνχδηα ηνπ Υάξνπ ηα εληάζζεη ζηελ θαηεγνξία ησλ «πιαζηψλ ηξαγνπδηψλ» 27. Ο Fauriel παξαζέηεη ζηελ αξρή ηνπ δίηνκνπ έξγνπ ηνπ εθηελή πξνιεγφκελα, κέζσ ησλ νπνίσλ παξνπζηάδεη κία ζπλνιηθή πξνζέγγηζε ησλ πξνβιεκάησλ ηεο «ειιεληθήο δεκνηηθήο γιψζζαο» θαη ηεο «ειιεληθήο ιατθήο πνίεζεο». Ώληηκεησπίδεη ηα ειιεληθά δεκνηηθά ηξαγνχδηα, φρη κφλν σο ιανγξαθηθά δεδνκέλα, αιιά σο πνηεηηθά δεκηνπξγήκαηα, κέζσ ησλ νπνίσλ δηαθαίλεηαη ε γισζζηθή νκνηνγέλεηα ηνπ ειιεληθνχ ιανχ. Παξάιιεια, ζπλδέεη ηελ ειιεληθή ιατθή πνίεζε κε ηελ θαζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα ηεο λενειιεληθήο αγξνηηθήο θνηλσλίαο. Μέζα απφ απηφ ην πξίζκα επηδηψθεη λα δψζεη κία ζπλνιηθή εηθφλα ηνπ πξνθνξηθνχ πνιηηηζκνχ ελφο ιανχ κε θεληξηθφ άμνλα ηελ γιψζζα ηνπ. Οξκψκελνο απφ ηελ πεξίπησζε ησλ ειιεληθψλ δεκνηηθψλ ηξαγνπδηψλ δεκηνπξγεί ζεσξεηηθφ πιαίζην γηα ηε ιατθή πνίεζε, ζε 25 Ο θχθινο ησλ Βιιήλσλ θίισλ ηνπ Fauriel ζην Παξίζη απαξηηδφηαλ απφ άηνκα ηνπ επαλαζηαηηθνχ εζληθηζηηθνχ θχθινπ ησλ Βπηαλήζσλ. Ο θχθινο απηφο είρε δχν βαζηθνχο πφινπο: α) ην ζηελφ ηνπ θίιν, Ώλδξέα Μνπζηνμχδε θαη β) ηνπο νπαδνχο ηνπ Ώδακάληηνπ Κνξαή: Ν.. Πίθθνιν, Σξηαληάθπιιν Παηζνχξε, Υξηζηφδνπιν Κισλάξε, Εσάλλε Μαθξή, Νηθφιαν Μαπξνκάηε, Κσλζηαληίλν Πνιπρξνληάδε θαη ηξαηή Καπαλδάξε. Πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ηνπο Έιιελεο θίινπο ηνπ Fauriel ζην Παξίζη αιιά θαη ηηο επηξξνέο πνπ δέρηεθε απφ απηνχο ζην έξγν ηνπ βι.: Πνιίηεο Ώ., 1999: 238-268. 26 Σν κνηξνιφη κε ηνλ ηίηιν «Ο Απνραηξεηηζκόο» (αξρηθφο ηίηινο: «Μνηξηνιόγη εηο ζάλαηνλ βξέθνπο») ν Fauriel ζεσξεί φηη είλαη έλα ηξαγνχδη εξσηηθφ, ηνπ απνρσξηζκνχ. (Fauriel, 1999: 269). 27 Χο πιαζηά ηξαγνχδηα φξηδε ν Fauriel ηα δηεγεκαηηθά ηξαγνχδηα κε ζέκα κία θαληαζηηθή ηζηνξία. 17