2 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις

2 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις

2.1. Η ελληνική αγορά εργασίας 2.1.1. Οι εξελίξεις στην απασχόληση Για πέμπτο συνεχόμενο έτος η απασχόληση στην ελληνική οικονομία εξακολούθησε να συρρικνώνεται. Στο β τρίμηνο του 2013 ο αριθμός εργαζομένων είχε μειωθεί στο επίπεδο του αντίστοιχου τριμήνου του 1992, αποτυπώνοντας συσσωρευτικές απώλειες που αντιστοιχούν σε 21 έτη. Διάγραµµα 2.1 Ελληνική οικονοµία: Eπίπεδο απασχόλησης 5.000.000 4.500.000 4.000.000 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Ο ετήσιος ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης εξακολουθεί να είναι αρνητικός και κινούμενος σε πολύ υψηλό αρνητικό επίπεδο (-4,2%), αν και εμφανίζει βελτίωση έναντι των δύο προηγούμενων ετών (-6,1% για το 2010-11 και -8,7% για το 2011-12). Η εικόνα αυτή οφείλεται στους πολύ υψηλούς ρυθμούς μείωσης της απασχόλησης στα δύο προηγούμενα έτη, ρυθμούς μοναδικούς στα παγκόσμια οικονομικά χρονικά. Σε κάθε περίπτωση, τα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η επαναφορά σε θετικούς ρυθμούς αναμένεται να είναι δυσχερής και μακροχρόνια. Η ελληνική κοινωνία άλλωστε θα πρέπει να προετοιμαστεί για το γεγονός ότι θα έρθει αντιμέτωπη με μια κατάσταση «ανάπτυξης χωρίς απασχόληση» («jobless growth»), όταν αποκατασταθούν θετικοί ρυθμοί αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ). Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, οικονομικοί και θεσμικοί, οι οποίοι καθιστούν πιθανή αυτή την προοπτική: Οι αναμενόμενοι χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης. Η αβεβαιότητα των επιχειρήσεων ως προς την ανάκαμψη της ζήτησης για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που παράγουν. Η δυνατότητα την οποία παρέχει στις επιχειρήσεις το θεσμικό πλαίσιο να ανταποκριθούν στην αυξανόμενη ζήτηση με επέκταση των υπερωριών των ήδη εργαζομένων. Η μετατροπή συμβάσεων μερικής απασχόλησης ή εκ περιτροπής εργασίας σε κανονικές συμβάσεις εργασίας. 39

Διάγραµµα 2.2 Ρυθµός µεταβολής της απασχόλησης 4 2 0-2 -4-6 -8 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου -10 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 5.000.000 4.500.000 4.000.000 Διάγραµµα 2.3 Επίπεδο απασχόλησης κατά τρίµηνο 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2007γ 2007δ 2008α 2008β 2008γ 2008δ 2009α 2009β 2009γ 2009δ 2010α 2010β 2010γ 2010δ 2011α 2011β 2011γ 2011δ 2012α 2012β 2012γ 2012δ 2013α 2013β Στο Διάγραμμα 2.3 αποτυπώνονται οι εξελίξεις στην απασχόληση κατά τρίμηνο. Στο β τρίμηνο του 2013 εμφανίζεται μια μικρή ανάκαμψη του επιπέδου απασχόλησης, η οποία φθάνει στο 1% περίπου έναντι του α τριμήνου του έτους. Η εξέλιξη αυτή, αν και ευοίωνη, πρέπει να γίνει δεκτή με επιφύλαξη. Πρώτον, γιατί μένει να επιβεβαιωθεί από τις εξελίξεις στην επόμενη χρονική περίοδο. Δεύτερον, ενδέχεται να αποτελεί μια εκδήλωση των εποχικών διακυμάνσεων της απασχόλησης, φαινόμενο που ήταν έντονο πριν από την κρίση, ενώ μετριάστηκε σημαντικά στην περίοδο 2010-2012. Το Διάγραμμα 2.4 παρουσιάζει τις ποσοστιαίες μεταβολές στο επίπεδο της απασχόλησης έναντι του ίδιου τριμήνου του προηγούμενου έτους κατά φύλο. 40

4,00 Διάγραµµα 2.4 Ποσοστιαία (%) µεταβολή απασχόλησης κατά φύλο, έναντι τριµήνου προηγούµενου έτους 2,00 0,00-2,00-4,00 2008γ 2008δ 2009α 2009β 2009γ 2009δ 2010α 2010β 2010γ 2010δ 2011α 2011β 2011γ 2011δ 2012α 2012β 2012γ 2012δ 2013α 2013β -6,00-8,00-10,00 Άνδρες Γυναίκες Διάγραµµα 2.5 Κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας κατά φύλο Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις -44% -56% Μέρος 2 Άνδρες Γυναίκες Αν και η μείωση του επιπέδου απασχόλησης είναι μεγαλύτερη στους άνδρες παρά στις γυναίκες (88.500 έναντι 70.000), ο ρυθμός μείωσης της απασχόλησης είναι υψηλότερος στις γυναίκες. Και η εξέλιξη αυτή είναι νέα, καθώς από την έναρξη της κρίσης οι ρυθμοί μείωσης της απασχόλησης των ανδρών ήταν σταθερά υψηλότεροι των αντίστοιχων για τις γυναίκες. Η κατανομή των απωλειών θέσεων εργασίας μεταξύ β τριμήνου 2012 και β τριμήνου 2013 μεταξύ των δύο φύλων αποτυπώνεται στο Διάγραμμα 2.5. Όπως φαίνεται σ αυτό, οι απώλειες της απασχόλησης για τους άνδρες είναι αναλογικά περισσότερες, έστω και αν η γυναικεία απασχόληση μειώνεται με ταχύτερους ρυθμούς. Το Διάγραμμα 2.6 αποκαλύπτει ότι η μείωση της απασχόλησης στις ηλικιακές ομάδες κάτω των 40 ετών παραμένει ισχυρή, ενώ δείχνει σημεία σχετικής σταθεροποίησης στην ηλικία μεταξύ 40-50 ετών. Στις ηλικίες άνω των 50 ετών υπερτερούν οι πτωτικές τάσεις με εξαίρεση τις γυναίκες 60-65 ετών, αποτέλεσμα των μεταβολών στις προϋποθέσεις για τη θεμελίωση συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων, 41

Διάγραµµα 2.6 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές στην απασχόληση κατά ηλικιακή οµάδα: β τρίµ. 2012-β τρίµ. 2013 20,0 10,0 0,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 -10,0 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 -20,0-30,0-40,0-50,0-60,0 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου -70,0 Ο Πίνακας 2.1 μας δίνει τις ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση κατά θέση στο επάγγελμα και κατά φύλο. Πίνακας 2.1 Άνδρες Γυναίκες Απασχόληση (σε χιλ.) κατά θέση στο επάγγελμα και κατά φύλο & ποσοστιαίες μεταβολές 2012-2013 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 2012 2013 % Μεταβολή 2012 2013 % Μεταβολή 2012 2013 % Μεταβολή Εργοδότες 209,3 183,2-12,45 66,0 61,1-7,47 275,3 244,3-11,26 Αυτοαπασχολούμενοι 638,8 634,3-0,72 293,1 291,3-0,59 931,9 925,6-0,68 Μισθωτοί 1.340,5 1.287,4-3,95 1.058,3 998,3-5,68 2.398,8 2.285,7-4,71 Συμβοηθούντα μέλη 66,9 62,0-7,31 120,2 114,5-4,76 187,1 176,5-5,67 Σύνολο 2.255,4 2.167,1-3,92 1.537,7 1.465,1-4,72 3.793,1 3.632,2-4,24 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου Τα στοιχεία του πίνακα είναι αποκαλυπτικά των διεργασιών που συμβαίνουν στην ελληνική αγορά εργασίας. Πρώτον, υποδεικνύουν τη σχετική σταθερότητα στο χώρο της αυτοαπασχόλησης, παρά τη συρρίκνωση της ζήτησης και τη σημαντικά αυξημένη φορολογική επιβάρυνση. Δεύτερον, δείχνουν τη συρρίκνωση του αριθμού των εργοδοτών, εξέλιξη που συμπαρασύρει και το επίπεδο απασχόλησης των μισθωτών. Οι απώλειες αυτές οφείλονται στη διακοπή λειτουργίας, κυρίως, μικρών και μεσαίων επιχειρηματικών μονάδων. Στην περίοδο που εξετάζουμε (β τρίμ. 2012-β τρίμ. 2013) ο ανά εργοδότη αριθμός μισθωτών αυξήθηκε από 8,7 σε 9,4 άτομα. 1 Μεταξύ β τριμήνου 2012 και β τριμήνου 2013 πέντε κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας έδειξαν αύξηση της απασχόλησης, ενώ ένας (γεωργία) στασιμότητα. Αυτή είναι μια θετική εξέλιξη, η οποία όμως μετριάζεται από το γεγονός ότι οι τέσσερις από τους πέντε αυτούς κλάδους είναι μικροί σε όρους απασχόλησης (ορυχεία, ενέργεια, ύδρευση κ.λπ., ενημέρωση 2 ) με συνολικό ποσοστό στην απασχόληση του 2012 μόλις 3,4% και 12.500 πρόσθετες καθαρές 1. Το β τρίμηνο του 2008 το αντίστοιχο μέγεθος ήταν 7,8 μισθωτοί ανά εργοδότη. 2. Δεν είναι τυχαίο ότι η αύξηση των εξαγωγών περιλαμβάνει κυρίως προϊόντα επεξεργασίας πετρελαίου και ορυκτά. 42

θέσεις εργασίας. 3 Έκπληξη προκαλεί το ότι ο πέμπτος κλάδος στον οποίο αυξάνεται η απασχόληση είναι η δημόσια διοίκηση, με αύξηση που προσεγγίζει τους 10.000 εργαζομένους. Οι υπόλοιποι κλάδοι έχασαν στο ίδιο διάστημα λίγο περισσότερο από 180.000 καθαρές θέσεις εργασίας. Το Διάγραμμα 2.7 μας δείχνει την ποσοστιαία κατανομή των απωλειών αυτών κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Οι τρεις από τους μεγαλύτερους σε όρους απασχόλησης κλάδοι της ελληνικής οικονομίας η μεταποίηση, οι κατασκευές και το εμπόριο καταγράφουν σχεδόν το 50% των απωλειών θέσεων εργασίας. Ωστόσο, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στις απώλειες κλάδων όπως οι επαγγελματικές-επιστημονικές δραστηριότητες και η εκπαίδευση, στους οποίους συγκεντρώνεται το 24% των απωλειών, ισομερώς κατανεμημένων. Οι τουριστικές δραστηριότητες επίσης συμβάλλουν με 6% στις συνολικές απώλειες θέσεων εργασίας. Προφανώς, η αναμενόμενη αύξηση του αριθμού των τουριστών δεν μεταφράστηκε, ως το β τρίμηνο του έτους, το οποίο εμπίπτει στην αρχή της τουριστικής περιόδου, σε αύξηση της απασχόλησης. Διάγραµµα 2.7 Ποσοστιαία κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας κατά κλάδο: β τρίµ. 2012-β τρίµ. 2013 6% 12% 12% 2% 0% 4% 5% 2% 6% 2% 1% 12% 13% 23% Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Μεταποίηση Κατασκευές Χονδρικό & λιανικό εµπόριο, επισκευή µηχανοκίνητων Μεταφορά & αποθήκευση Δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και υπηρεσίες Χρηµατοπιστωτικές & ασφαλιστικές δραστηριότητες Διαχείρηση ακίνητης περιουσίας Επαγγελµατικές, επιστηµονικές & τεχνικές δραστηριότητες Διοικητικές & υποστηρικτικές δραστηριότητες Εκπαίδευση Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας & κοινωνικής µέριµνας Τέχνες, διασκέδαση & ψυχαγωγία Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών 2.1.2. Οι βασικοί δείκτες της αγοράς εργασίας Στα διαγράμματα που ακολουθούν αποτυπώνονται οι βασικοί δείκτες της ελληνικής αγοράς εργασίας από το 1983 ως το 2013 (για το β τρίμηνο του έτους). Οι μακροχρόνιες αυτές σειρές μάς επιτρέπουν να εντοπίσουμε βασικά χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας, αλλά και να επισημάνουμε τις βασικές τάσεις και τις μεταβολές σ αυτές. Οι δείκτες που χρησιμοποιούμε είναι τρεις: ο δείκτης απασχόλησης, το ποσοστό ανεργίας και ο δείκτης συμμετοχής. Ο δείκτης απασχόλησης ορίζεται ως το κλάσμα του αριθμού των εργαζομένων προς το επίπεδο του πληθυσμού αντίστοιχης ηλικίας. Από μια οπτική, ο δείκτης αυτός μας δίνει την πιθανότητα ένα άτομο να διαθέτει εργασία. 3. Πρέπει να σημειωθεί ότι το σφάλμα δειγματοληψίας στους μικρούς κλάδους είναι υψηλό. 43

2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Ο δείκτης συμμετοχής ορίζεται ως το κλάσμα του αριθμού των ατόμων που ανήκουν στο εργατικό δυναμικό προς τον αντίστοιχο πληθυσμό. Κατ αναλογία, ο δείκτης συμμετοχής μάς ορίζει την πιθανότητα ένα άτομο με συγκεκριμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά να συμμετέχει στο εργατικό δυναμικό, δηλαδή να έχει εργασία ή να είναι άνεργο. Τέλος, το ποσοστό ανεργίας ορίζεται ως το κλάσμα του αριθμού των ανέργων προς το μέγεθος του εργατικού δυναμικού, με αντίστοιχα δημογραφικά χαρακτηριστικά. Επίσης το ποσοστό ανεργίας μάς δίνει την πιθανότητα ένα άτομο που ανήκει στο εργατικό δυναμικό να είναι άνεργο. Ως γνωστόν, βάσει των συμβατικών ορισμών της EUROSTAT, τους οποίους χρησιμοποιεί και η Ελληνική Στατιστική Αρχή στην Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, για να θεωρηθεί ένα άτομο ότι είναι στην κατάσταση ανεργίας, πρέπει: να μην έχει εργασία να είναι σε θέση να αναλάβει αμέσως εργασία να έχει κάνει συγκεκριμένες ενέργειες για να βρει εργασία κατά το αμέσως προηγούμενο διάστημα. Επίσης, ένα άτομο θεωρείται εργαζόμενο, έστω και αν έχει εργαστεί μία ώρα κατά την εβδομάδα αναφοράς ή αν απουσιάζει προσωρινώς από την εργασία του. Στα διαγράμματα που ακολουθούν εξετάζουμε τις εξελίξεις στους βασικούς δείκτες για τα άτομα εργάσιμης ηλικίας (15-65 ετών) και με αναφορά στα δύο φύλα, καθώς οι διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών, τόσο στην ένταξη στην αγορά εργασίας (εργατικό δυναμικό) όσο και στη δομή της απασχόλησης, είναι σημαντικές. Ο δείκτης απασχόλησης των γυναικών εμφανίζει μια σταθερή και εντυπωσιακή αυξητική τάση σε όλη την περίοδο με εξαίρεση φυσικά την περίοδο μετά το 2010. Η κρίση επηρεάζει το δείκτη απασχόλησης των γυναικών με υστέρηση περίπου δύο ετών. Αυτό είναι, βεβαίως, αποτέλεσμα της συγκέντρωσης της γυναικείας απασχόλησης στις υπηρεσίες, κλάδοι των οποίων δέχονται τις επιπτώσεις της κρίσης με καθυστέρηση, μετά τη μεταποίηση και, κυρίως, τις κατασκευές, κλάδος σχεδόν αποκλειστικά ανδρικής απασχόλησης. 90.00 Διάγραµµα 2.8 Δείκτης απασχόλησης 80.00 70.00 60.00 50.00 40.00 30.00 20.00 10.00 0.00 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 44

Διάγραµµα 2.9 Δείκτης συµµετοχής 90.00 80.00 70.00 60.00 50.00 40.00 30.00 20.00 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 35,00 30,00 25,00 20,00 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Διάγραµµα 2.10 Ποσοστό ανεργίας (%) Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 15,00 10,00 5,00 0,00 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Ωστόσο, είναι εντυπωσιακή η αύξηση του δείκτη απασχόλησης των γυναικών σε όλη την προ κρίσης περίοδο. Ενώ το 1983 η πιθανότητα να εργάζεται μια γυναίκα ηλικίας 15 ως 65 ετών ήταν 34,2% (κάτι λίγο περισσότερο από 1 γυναίκα στις 3), ο δείκτης φθάνει στο 49,2% το 2009, δηλαδή εργάζεται περίπου η 1 στις 2. Η σημαντική αυτή αλλαγή, αλλαγή με μεγάλες συνέπειες όχι μόνο για την οικονομία αλλά και για την κοινωνία συνολικά, για την οικογενειακή ζωή, την οργάνωση του κράτους και των προσφερόμενων κοινωνικών υπηρεσιών, έγινε δυνατή, όπως θα δούμε στη συνέχεια, και λόγω, αν όχι κυρίως, του εμπορίου και του ρόλου του ως κλάδου έλξης της γυναικείας εργασίας. Αντιθέτως, ο δείκτης απασχόλησης των ανδρών χαρακτηρίζεται από τέσσερις διακριτές περιόδους: Στην πρώτη περίοδο εμφανίζει μια σαφή πτωτική τάση (1983-1991), στη δεύτερη μια σχετική σταθερότητα με διακυμάνσεις μικρού εύρους (1991-1999), στην τρίτη υπάρχει 45

2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου σαφής ανοδική τάση (1999-2008), για να ακολουθήσει η έντονα πτωτική τάση από το 2008 ως σήμερα. Είναι επίσης σαφές ότι δεν αντιμετωπίζουμε σε καμία περίοδο φαινόμενα αντικατάστασης της ανδρικής εργασίας από τη γυναικεία. Ουσιαστικά, οι μεταβολές στο δείκτη απασχόλησης των ανδρών συνδέονται περισσότερο με αντίστοιχες διακυμάνσεις του δείκτη συμμετοχής των ανδρών, ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο. 4 Με άλλα λόγια, ο δείκτης απασχόλησης των ανδρών επηρεάζεται περισσότερο από τις ροές απομάκρυνσης ή ένταξης του πληθυσμού των ανδρών στην αγορά εργασίας και στη δομή της απασχόλησης. Αυτός ο μηχανισμός παύει να λειτουργεί στην περίοδο της κρίσης. Ο δείκτης απασχόλησης των ανδρών μειώνεται από το 75,4 το 2008 στο 58,7 το 2013, δηλαδή σχεδόν 17 ποσοστιαίες μονάδες, αλλά ο δείκτης συμμετοχής επηρεάζεται μόνο κατά 1,6 ποσοστιαίες μονάδες. Η κρίση δεν έχει οδηγήσει σε μαζική έξοδο των άνεργων ανδρών από το εργατικό δυναμικό. Αυτό όμως δεν ισχύει για τις γυναίκες, των οποίων ο δείκτης συμμετοχής αυξάνεται στην περίοδο της κρίσης, ενδεχομένως ως αποτέλεσμα του «πρόσθετου εργαζομένου» σε μια προσπάθεια αναπλήρωσης των μειωμένων οικογενειακών εισοδημάτων. Αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων είναι η παραμονή ενός όλο και μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού στην κατάσταση της ανεργίας. Το επιχείρημα αυτό αποσαφηνίζεται με τη βοήθεια του Πίνακα 2.2. Πίνακας 2.2 Πιθανότητα παραμονής στην ίδια κατάσταση απασχόλησης: 2008-2013 Απασχολούμενοι Άνεργοι Μη ενεργοί Σύνολο Κατάσταση ένα χρόνο πριν β τρίμηνο 2008 Απασχολούμενοι 97,1 1,4 1,5 100 Άνεργοι 27,5 60,6 11,9 100 Μη ενεργοί 3,1 2,9 94,0 100 β τρίμηνο 2013 Απασχολούμενοι 92,7 5,3 2,1 100 Άνεργοι 10,2 80,7 9,1 100 Μη ενεργοί 1,6 5,7 92,7 100 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β Τριμήνου Ο Πίνακας 2.2 μας δίνει την πιθανότητα παραμονής ενός ατόμου στην ίδια κατάσταση με εκείνη στην οποία βρισκόταν ένα χρόνο πριν ή της μεταβολής αυτής της κατάστασης. Το β τρίμηνο του 2008 ένας εργαζόμενος κατά το αντίστοιχο τρίμηνο του 2007 είχε 97,1% πιθανότητα να εξακολουθήσει να εργάζεται ανεξαρτήτως αν στη διάρκεια των 12 μηνών που μεσολαβούν αντιμετώπισε ένα ή περισσότερα διαστήματα ανεργίας. Η πιθανότητα μειώνεται σε 92,7% το 2013 για τα άτομα που διέθεταν εργασία το β τρίμηνο του 2012. Ένα άτομο με εργασία το β τρίμηνο του 2007 είχε 1,4% πιθανότητα να καταγραφεί ως άνεργο το β τρίμηνο του 2008 και 1,5% πιθανότητα να αποχωρήσει από το εργατικό δυναμικό. Η πιθανότητα ένα άτομο εργαζόμενο το β τρίμηνο του 2012 να είναι άνεργο το β τρίμηνο του 2013 τετραπλασιάζεται (5,3%), ενώ αυξάνεται λίγο η πιθανότητα να αποχωρήσει από το εργατικό δυναμικό (2,1%). 4. Ο δείκτης συσχέτισης μεταξύ του δείκτη απασχόλησης και του δείκτη συμμετοχής για τους άνδρες είναι πολύ υψηλός (88,34) για την περίοδο 1983-2008. 46

Ένας άνεργος το β τρίμηνο του 2007 είχε πιθανότητα 27,5% να εργάζεται το β τρίμηνο του 2008. Η πιθανότητα αυτή συρρικνώνεται σε 10.2% για το β τρίμηνο του 2013. Αντιθέτως, η πιθανότητα παραμονής σε κατάσταση ανεργίας αυξάνεται από 60,6% στο 80,7%, ενώ η πιθανότητα αποχώρησης από το εργατικό δυναμικό μειώνεται από 11,9% σε 9,1%. Το 2013 έχει μειωθεί επίσης η πιθανότητα παραμονής ενός ατόμου εκτός του εργατικού δυναμικού έναντι του 2008 (92,7% έναντι 94%). Ταυτοχρόνως, η πιθανότητα επιτυχούς ένταξης στο εργατικό δυναμικό (εξασφάλιση εργασίας) υποδιπλασιάζεται (από 3,1% σε 1,6%), ενώ διπλασιάζεται η πιθανότητα ένταξης ενός ατόμου ως ανέργου (από 2,9% σε 5,7%). Είναι αποδεκτό ότι οι ροές ένταξης και απομάκρυνσης προς και από το εργατικό δυναμικό αποτελούν αντικείμενο της κοινωνικής πολιτικής: εκπαίδευση, κοινωνική ασφάλιση, υγεία, στέγαση, μητρότητα κ.λπ. Καθώς το ελληνικό κράτος αποσύρεται από την ικανοποίηση αυτών των αναγκών, ο πληθυσμός προσπαθεί να τις ικανοποιήσει εντασσόμενος στην αγορά εργασίας. Σε περιόδους υψηλής και παρατεταμένης ύφεσης, όπως η τρέχουσα, η πίεση στην αγορά εργασίας αυξάνεται ακόμη περισσότερο, οδηγώντας σε κατάρρευση των εργασιακών σχέσεων και σε συρρίκνωση των μισθών και της καταναλωτικής ζήτησης. Η πολιτική του workfare, όπως έχει καταγραφεί στη σχετική βιβλιογραφία, σε συνθήκες ύφεσης συμβάλλει στην επαύξηση της ανεργίας, όχι μόνο από την πλευρά της ζήτησης αλλά και της προσφοράς της εργασίας. Το Διάγραμμα 2.11 επιβεβαιώνει την προηγηθείσα ανάλυση καταγράφοντας τους δείκτες συμμετοχής κατά ηλικιακή ομάδα για τα δύο φύλα. 35 Διάγραµµα 2.11 Δείκτης συµµετοχής κατά ηλικία Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 30 25 20 15 10 5 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 Άνδρες 2008 Άνδρες 2013 Γυναίκες 2008 Γυναίκες 2013 Σύνολο 2008 Σύνολο 2013 2.1.3. Ανεργία: Επίπεδο και διάρθρωση Το επίπεδο της ανεργίας αυξήθηκε μεταξύ β τριμήνου 2012 και β τριμήνου 2013 κατά 180.000 περίπου άτομα και το ποσοστό της ανεργίας από 23,8% σε 27,3% στις εργάσιμες ηλικίες. Το ποσοστό ανεργίας παρουσίασε αύξηση στο σύνολο των ηλικιακών ομάδων όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 2.12. Στους νέους άνδρες και γυναίκες ηλικίας κάτω των 20 ετών 47

Διάγραµµα 2.12 Ποσοστό ανεργίας (%) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 20.0 18.0 16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 Άνδρες β τρίµ. 2012 Άνδρες β τρίµ. 2013 Γυναίκες β τρίµ. 2012 Γυναίκες β τρίµ. 2013 Διάγραµµα 2.13 Ηλικιακή διάρθρωση της ανεργίας 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 β τρίµ. 2012 β τρίµ. 2013 48 το ποσοστό ανεργίας κυμαίνεται μεταξύ 65% και 82%, δηλώνοντας τον σχεδόν απόλυτο αποκλεισμό αυτής της ηλικιακής ομάδας από τη δομή της απασχόλησης. Στην αμέσως επόμενη ηλικιακή ομάδα το ποσοστό ανεργίας των ανδρών ηλικίας 20-25 ετών ανεβαίνει κατά 7 ποσοστιαίες μονάδες, από 45,4% στο 52,2%. Και σ αυτή την περίοδο διατηρήθηκε το χαρακτηριστικό το οποίο επικράτησε από την αρχή της τρέχουσας κρίσης, το ότι δηλαδή η αύξηση της ανεργίας οφείλεται περισσότερο στην αύξηση της ανεργίας των ανδρών απ ότι των γυναικών: το 52,5% της αύξησης της ανεργίας οφείλεται σε αυτή των ανδρών. Παρά τη δραματική διαμόρφωση των ποσοστών ανεργίας για τους νέους κάτω των 25 ετών, η εικόνα για τις ηλικιακές ομάδες στο άλλο άκρο της κλίμακας αποκαλύπτεται το

ίδιο ή και περισσότερο οδυνηρή. Στο Διάγραμμα 2.13 εμφανίζεται η κατανομή των ανέργων κατά ηλικία. Αν και τα ποσοστά ανεργίας αυτών των ηλικιακών ομάδων (άνω των 50 ετών) είναι αισθητά χαμηλότερα από το μέσο ποσοστό ανεργίας, ο όγκος των ανέργων είναι μεγαλύτερος από εκείνον των ανέργων κάτω των 25 ετών (16% έναντι 13,3%). Το μερίδιο των ατόμων άνω των 50 ετών στη συνολική ανεργία αυξάνεται σημαντικά και συνεχώς στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης. Οι συνέπειες αυτής της εξέλιξης θα εκδηλωθούν με ένταση στο άμεσο μέλλον: Πρόκειται για ηλικιακές ομάδες που, ουσιαστικά, έχουν αποκλειστεί από τη δομή της απασχόλησης, ακόμα και αν αρχίσει η ανάκαμψη. Στο σύνολό τους δεν θα διαθέτουν τις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης, γεγονός που θα δημιουργήσει έναν σκληρό πυρήνα φτωχοποιημένων και περιθωριοποιημένων ατόμων. 2.2. Η απασχόληση στο εμπόριο το 2013 2.2.1. Βασικές τάσεις Για πέμπτο συνεχόμενο χρόνο η απασχόληση στο εμπόριο παρουσίασε μείωση. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΛΣΤΑΤ, ο κλάδος του εμπορίου το β τρίμηνο του 2013 απασχολούσε 656.156 άτομα ή 648.447 άτομα εργάσιμης ηλικίας (15-65 ετών). 900.000 Διάγραµµα 2.14 Απασχόληση στο εµπόριο Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 850.000 800.000 750.000 700.000 650.000 600.000 550.000 500.000 450.000 400.000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Το 2008 σηματοδοτεί τον τερματισμό μιας μεγάλης περιόδου σταθερής και ταχείας αύξησης της απασχόλησης στο εμπόριο και την απαρχή μιας περιόδου συρρίκνωσης. Το 2013 η απασχόληση στο εμπόριο μειώθηκε στα επίπεδα του 1997, έχοντας απολέσει 176.400 καθαρές θέσεις εργασίας ή το 21,2% των θέσεων εργασίας του 2008. Υπολογίζοντας τις εξελίξεις με εκτίμηση των τάσεων, κατά την περίοδο της ταχείας αύξησης της απασχόλησης στο εμπόριο (1998-2009 α τρίμηνο) η απασχόληση αυξανόταν κατά 3.780 49

600.000 Διάγραµµα 2.15 Απασχόληση στους κλάδους του εµπορίου κατά τρίµηνο: α τρίµ. 1998-β τρίµ. 2013 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 0 0 Χονδρικό & λιανικό εµπόριο & επισκευή µηχανοκίνητων οχηµάτων 10 20 30 40 50 60 70 Χονδρικό εµπόριο, εκτός από το εµπόριο µηχανοκίνητων οχηµάτων Λιανικό εµπόριο, εκτός από το εµπόριο µηχανοκίνητων οχηµάτων θέσεις εργασίας σε κάθε τρίμηνο ή κατά 15.100 θέσεις εργασίας σε ετήσια βάση κατά μέσο όρο. Από το α τρίμηνο του 2009 η απασχόληση στο εμπόριο μειώνεται κατά 11.900 θέσεις για κάθε τρίμηνο ή κατά 47.000 άτομα σε ετήσια βάση κατά μέσο όρο. Στην περίοδο 2008-2013 το λιανικό εμπόριο έχασε το 18,5% των θέσεων εργασίας που διέθετε το 2008, έναντι 24,3% απωλειών στο χονδρικό εμπόριο και 30,2% στο εμπόριο αυτοκινήτων. Το Διάγραμμα 2.15 μας δείχνει την εξέλιξη στο επίπεδο της απασχόλησης στους επιμέρους κλάδους του εμπορίου. Εκ των υστέρων θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι η κρίση απασχόλησης είχε προαναγγελθεί από την πτώση της απασχόλησης στην εμπορία αυτοκινήτων ήδη από την αρχή του 2008, ενώ το λιανικό εμπόριο συνέχιζε τη σημαντική αύξηση της απασχόλησης ως τις αρχές του 2009. Το χονδρικό εμπόριο αρχίζει να επηρεάζεται αρνητικά ακόμη πιο μετά, από το β τρίμηνο του 2011. Πίνακας 2.3 Απασχόληση σε λιανικό (47), χονδρικό (46), εμπόριο οχημάτων (45) και στο σύνολο του εμπορίου (Ζ) Λιανικό εμπόριο Χονδρικό εμπόριο Χονδρικό και λιανικό εμπόριο Σύνολο και επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων 1998 435.613 128.219 110.996 674.827 2000 456.844 137.679 107.598 702.121 2001 474.293 131.473 97.454 703.220 2004 516.643 131.679 100.175 748.497 2008 555.959 173.286 103.313 832.558 2009 560.685 168.769 98.756 828.210 2010 544.963 165.518 90.633 801.114 2011 519.137 166.927 86.790 772.854 2012 469.034 139.958 70.358 679.350 2013 452.857 131.150 72.152 656.159 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου 50

2.2.2. Συγκριτικά στοιχεία: Απασχόληση στο εμπόριο και στο σύνολο Παρά τη σημαντική μείωση στο επίπεδο απασχόλησης, το εμπόριο εξακολουθεί να αποτελεί τον κυριότερο κλάδο απασχόλησης της ελληνικής οικονομίας. Το 2013 συγκέντρωνε το 18,1% της συνολικής και το 20,9% της μη αγροτικής απασχόλησης. Παρά τις απώλειες σε θέσεις εργασίας, η συμμετοχή του εμπορίου στη συνολική απασχόληση βελτιώθηκε έναντι του 2012 (17,9%). Με αναφορά στη μη αγροτική απασχόληση σε όλη τη διάρκεια της κρίσης, η συμμετοχή του εμπορίου στην απασχόληση αυξάνεται από 20,4% το 2008 σε 20,9% το 2013, δείχνοντας την ανθεκτικότητα της απασχόλησης του ελληνικού εμπορίου έναντι άλλων κλάδων της οικονομίας. 19.00 18.50 18.00 17.50 17.00 16.50 16.00 15.50 15.00 14.50 14.00 Διάγραµµα 2.16 Μερίδιο εµπορίου στη συνολική απασχόληση 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Διάγραµµα 2.17 Συντελεστής εκπροσώπησης ηλικιακών οµάδων στο εµπόριο σε σχέση µε τη µη αγροτική απασχόληση 1.80 1.60 1.40 1.20 1.00 0.80 0.60 0.40 0.20 0.00 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ 2008 2012 2013 51

2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Το Διάγραμμα 2.16 είναι ενδεικτικό του ρόλου που διαδραμάτισε η απασχόληση στο εμπόριο για τη συνολική απασχόληση της χώρας. Το εμπόριο αποτέλεσε τον κύριο κλάδο αύξησης της απασχόλησης, αντισταθμίζοντας τις απώλειες που εμφάνισαν οι λοιποί κλάδοι υψηλής απασχόλησης, όπως η αγροτική παραγωγή και η μεταποίηση, καθ όλη την περίοδο 1993-2008, και αποτελώντας τον μεγαλύτερο κλάδο σε όρους απασχόλησης στην ελληνική οικονομία. Μία στις 5 γυναίκες που εργάζονται στον μη αγροτικό τομέα της οικονομίας απασχολείται στον κλάδο του εμπορίου (20,4% της συνολικής μη αγροτικής απασχόλησης). Το ποσοστό εμφανίζεται σαφώς μειωμένο έναντι του 2012 (21,2%) και ακόμη περισσότερο έναντι του 2008 (22,4%). Για πρώτη φορά το ποσοστό των απασχολούμενων γυναικών στο εμπόριο υπολείπεται έστω και οριακά του ποσοστού του εμπορίου στη συνολική μη αγροτική απασχόληση. Ένας στους 4 νέους κάτω των 25 ετών που εργάζονται στον μη αγροτικό τομέα απασχολείται στο εμπόριο. Το ποσοστό αυτό αυξάνεται από το 2008 ως το 2013 για τους νέους 20-25 ετών, όπως και για τους νέους άνδρες ηλικίας 15-20 ετών, ενώ συρρικνώνεται για τα νεαρά κορίτσια της ίδιας ηλικίας (από 32,4% το 2008 σε μόλις 12,4% το 2013). Το Διάγραμμα 2.17 μας δείχνει το βαθμό συγκέντρωσης (εκπροσώπησης) των ηλικιακών ομάδων στο εμπόριο σε σχέση με την αντίστοιχη συγκέντρωσή τους στη μη αγροτική απασχόληση (βλ. επεξήγηση στο ακόλουθο πλαίσιο). Το εμπόριο εξακολουθεί, παρά την κρίση, να συγκεντρώνει σχετικά υψηλότερη αναλογία μεταξύ των εργαζόμενων νέων κάτω των 45 ετών. Στις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες με εξαίρεση τις ηλικίες μεταξύ 60 και 70 ετών ο δείκτης εκπροσώπησης λαμβάνει τιμές μικρότερες της μονάδας. Η εξέλιξη του δείκτη εκπροσώπησης δείχνει ότι στη διάρκεια της περιόδου 2008-2013 ο δείκτης βελτιώνεται στις νεαρές ηλικίες (έως 30 ετών) και στις ηλικίες άνω των 50 ετών. Η εξέλιξη αυτή υπογραμμίζει την ικανότητα του εμπορίου να διατηρεί σχετικά περισσότερο ικανοποιητικά από άλλους κλάδους την απασχόληση ευαίσθητων ομάδων του εργατικού δυναμικού. Συντελεστής Συγκέντρωσης της Απασχόλησης μιας κατηγορίας εργαζομένων σ έναν κλάδο είναι η αναλογία της κατηγορίας αυτής στην κλαδική απασχόληση προς την αναλογία της στο σύνολο των κλάδων. Η τιμή του συντελεστή δίνεται από τη σχέση: N ij Nj i = Ni N Όπου i : Ο συντελεστής συγκέντρωσης Ν ij : Ο αριθμός των εργαζομένων της κατηγορίας i στον κλάδο j. Ν j : Ο αριθμός του συνόλου των εργαζομένων στον κλάδο j. Ν i : Ο αριθμός του συνόλου των εργαζομένων της κατηγορίας i στο σύνολο των κλάδων. Ν : Το σύνολο των εργαζομένων σε όλους τους κλάδους. Η κρίσιμη τιμή του δείκτη είναι η μονάδα. Όταν ο δείκτης λαμβάνει τιμή ίση με μονάδα, τότε η κατηγορία αυτή εργαζομένων κατανέμεται στον κλάδο με την ίδια αναλογία με την οποία κατανέμεται στη συνολική απασχόληση. Αν η τιμή του δείκτη είναι μεγαλύτερη της μονάδας, τότε η κατηγορία αυτή εργαζομένων συγκεντρώνεται στον κλάδο αναλογικά περισσότερο απ ό,τι στο σύνολο της απασχόλησης. Αν η τιμή του δείκτη είναι μικρότερη της μονάδας, τότε συγκεντρώνεται στον κλάδο λιγότερο απ ό,τι στη συνολική απασχόληση (υποεκπροσώπηση). 52

Μεταξύ 2008 και 2013 η μέση ηλικία εργαζομένων στο εμπόριο αυξάνεται σχεδόν κατά ένα και μισό έτη. Τα σχετικά στοιχεία καταγράφονται στον Πίνακα 2.4. Πίνακας 2.4 Μέση ηλικία εργαζομένων στο εμπόριο: 2008-2013 Μέση ηλικία εργαζομένων 2008 2013 Άνδρες 41,3 42,7 Γυναίκες 39,7 41,5 Σύνολο 40,7 42,2 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου Η εξέλιξη αυτή είναι η αναμενόμενη, καθώς έχει μειωθεί η ροή εισόδου νέων σε ηλικία εργαζομένων στη δομή της απασχόλησης. 20 18 16 14 12 10 8 6 Διάγραµµα 2.18 Ηλικιακό πρότυπο: Mη αγροτική απασχόληση Εµπόριο 2013 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 4 2 0 0 2 4 6 8 10 12 14 Εµπόριο Μη αγροτική Στο Διάγραμμα 2.18 εμφανίζεται η ηλικιακή κατανομή των εργαζομένων στη μη αγροτική απασχόληση και στο εμπόριο για το έτος 2013. Και οι δύο κατανομές εμφανίζουν επικρατούσα τιμή τα 42,5 έτη, αλλά η ηλικιακή κατανομή στο εμπόριο εμφανίζεται ισχυρότερη στις μικρότερες ηλικιακές ομάδες έναντι της συνολικής μη αγροτικής απασχόλησης. Ο Πίνακας 2.5 μας δίνει το συντελεστή εκπροσώπησης για το εμπόριο σε σχέση με τη συνολική μη αγροτική απασχόληση κατά θέση στο επάγγελμα για το 2013 (β τρίμηνο). 53

Πίνακας 2.5 Συντελεστής εκπροσώπησης κατά θέση στο επάγγελμα: 2013 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Εργοδότες 1,5 1,3 1,5 Αυτοαπασχολούμενοι 1,4 1,6 1,4 Μισθωτοί 0,8 0,8 0,8 Συμβοηθούντα μέλη 1,7 2,1 2,0 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Οι επιχειρηματίες, είτε με τη μορφή του εργοδότη είτε ως αυτοαπασχολούμενοι, εμφανίζουν συγκριτικά υψηλή συχνότητα παρουσίας στη δομή της απασχόλησης του εμπορίου. Επίσης υψηλή είναι η παρουσία των συμβοηθούντων μελών του ιδιοκτήτη της επιχείρησης. Αντιθέτως, η μισθωτή εργασία υπολείπεται σημαντικά ως προς το συντελεστή εκπροσώπησης σε σχέση με την παρουσία της στη συνολική μη αγροτική απασχόληση. Στο εμπόριο συγκεντρώνεται το 31% του συνόλου των εργοδοτών, το 34.7% των αυτοαπασχολουμένων και το 44% των συμβοηθούντων μελών της συνολικής μη αγροτικής απασχόλησης. Ωστόσο, στο εμπόριο συγκεντρώνεται μόλις το 15% των μισθωτών εργαζομένων, ποσοστό που περιορίζεται στο 13,1% στους άνδρες μισθωτούς και φθάνει το 17,6% στις γυναίκες. Παρά το γεγονός ότι ο κλάδος του εμπορίου συγκεντρώνει σχετικά νεανικό εργατικό δυναμικό, το εκπαιδευτικό επίπεδο των εργαζομένων στο εμπόριο υπολείπεται σημαντικά εκείνου των εργαζομένων στους λοιπούς κλάδους της μη αγροτικής απασχόλησης. Ο Πίνακας 2.6 παρουσιάζει το συντελεστή εκπροσώπησης κατά εκπαιδευτικό επίπεδο των εργαζομένων στο εμπόριο σε αντιστοίχιση με τη μη αγροτική απασχόληση. Πίνακας 2.6 Συντελεστής εκπροσώπησης κατά επίπεδο εκπαίδευσης: 2013 Επίπεδο εκπαίδευσης Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Διδακτορικό Μεταπτυχιακό 0,8 0,3 0,6 ΑΕΙ 0,5 0,5 0,5 Ανώτερη Τεχνική 0,9 0,9 0,9 Λύκειο 1,2 1,5 1,3 Γυμνάσιο 1,2 1,3 1,3 Δημοτικό 1,1 1,2 1,1 Τάξεις δημοτικού 0,5 3,8 1,1 Καθόλου σχολείο 2,5 2,1 2,4 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου 54 Ο Πίνακας 2.7 παρουσιάζει το συντελεστή εκπροσώπησης στο εμπόριο των εργαζομένων με πλήρη και μισθωτή απασχόληση. Ο κλάδος του εμπορίου συγκεντρώνει μεγαλύτερη αναλογία εργαζομένων με μερική απασχόληση από το σύνολο της μη αγροτικής απασχόλησης. Ωστόσο, η συγκέντρωση αυτή είναι καθορισμένη από το φύλο: Στους άνδρες εργαζομένους (σύνολο και μισθωτοί) ο συντελεστής διαμορφώνεται μικρότερος της μονάδας, σε αντίθεση με τις γυναίκες εργαζόμενες στον κλάδο, όπου ο συντελεστής είναι μεγαλύτερος της μονάδας ιδιαίτερα στις γυναίκες που εργάζονται ως μισθωτές. Στο σύνολο των γυναικών με καθεστώς μισθωτής εργασίας στον κλάδο το 18,7% εργάζεται με σχέση μερικής απασχόλησης.

Πίνακας 2.7 Συντελεστής εκπροσώπησης πλήρους-μερικής εργασίας: 2013 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Σύνολο εμπορίου Πλήρης 1,01 0,97 1,00 Μερική 0,79 1,22 1,05 Μισθωτοί εμπορίου Πλήρης 1,00 0,93 0,97 Μερική 0,92 1,47 1,28 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου Σε αντίθεση με τη μερική απασχόληση, η εργασία ορισμένου χρόνου δεν συγκεντρώνει σημαντικό αριθμό εργαζομένων στο εμπόριο (5,4% στο σύνολο των μισθωτών του εμπορίου έναντι 9,3% στο σύνολο των μισθωτών στη μη αγροτική απασχόληση). Τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, ο συντελεστής εκπροσώπησης διαμορφώνεται αισθητά κάτω της μονάδας (0,48 και 0,68 αντιστοίχως). Συνοψίζοντας: Το εμπόριο διατηρεί την πρώτη θέση στην απασχόληση μεταξύ των κλάδων της ελληνικής οικονομίας και στη διάρκεια της κρίσης, εμφανίζοντας αναλογικά μικρότερες απώλειες σε θέσεις εργασίας. Διατηρεί επίσης την ικανότητα να προσελκύει νεανικό εργατικό δυναμικό. Διατηρεί τη συγκέντρωση του μεγαλύτερου όγκου επιχειρηματιών, ανεξαρτήτως φύλου. Χάνει στη διάρκεια της κρίσης την ικανότητά του να συγκεντρώνει τη γυναικεία απασχόληση. Χαρακτηρίζεται από εργαζομένους με σχετικά χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο. Συγκεντρώνει σχετικά υψηλό ποσοστό μερικής απασχόλησης, ιδιαίτερα μεταξύ των γυναικών που εργάζονται ως μισθωτές. Δεν συγκεντρώνει υψηλά ποσοστά μισθωτών με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 2.3. Η απασχόληση στο εμπόριο: Μεταβολές 2.3.1. Οι μεταβολές στους κλάδους του εμπορίου Το β τρίμηνο του 2013 η απασχόληση στο εμπόριο μειώθηκε κατά 23.200 άτομα περίπου ή κατά 3,4% έναντι του αντίστοιχου τριμήνου του 2012. Το Διάγραμμα 2.19 δείχνει τις ετήσιες ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση του εμπορίου κατά την περίοδο 1993-2013. Ο ρυθμός μεταβολής εμφανίζει έντονες κυκλικές διακυμάνσεις, μένοντας σε θετικό πρόσημο ως το 2008. Από το 2009 και για τα επόμενα έτη ο ρυθμός μεταβολής είναι αρνητικός, φθάνοντας το -12% το 2012. Το 2013 ο ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης παραμένει σε αρνητικό πρόσημο, αν και σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο, αντίστοιχο με εκείνο του 2011. Δεδομένης της έντονης κυκλικότητας των ρυθμών μεταβολής της απασχόλησης στο εμπόριο, η άμβλυνση που σημειώνεται στο ρυθμό μεταβολής στην απασχόληση κατά το 2013 μπορεί να εκληφθεί είτε ως μια πρώτη αισιόδοξη ένδειξη ανάσχεσης της πτωτικής τάσης είτε ως προσωρινή βελτίωση με επανάκτηση της 55

Διάγραµµα 2.19 Ετήσιες ποσοστιαίες (%) µεταβολές της απασχόλησης του εµπορίου 6,00 4,00 2,00 0,00-2,00-4,00-6,00-8,00-10,00-12,00 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου -14,00 1990 1995 2000 2005 2010 2015 Διάγραµµα 2.20 Ποσοστιαία κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας στο εµπόριο 58% 8% 24% Αυτοκίνητα Χονδρικό Λιανικό ισχύος των κυκλικών διακυμάνσεων. Την τελική απάντηση στο ερώτημα αυτό θα τη δούμε κατά την επόμενη διετία. Το Διάγραμμα 2.20 παρουσιάζει την κατανομή των απωλειών θέσεων εργασίας μεταξύ των επιμέρους κλάδων του εμπορίου για την περίοδο 2008-2013. Το λιανικό εμπόριο κατέχει την πρώτη θέση στις απώλειες θέσεων εργασίας, με ποσοστό που πλησιάζει το 60%. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι ο κλάδος των αυτοκινήτων είχε εισέλθει σε περίοδο σημαντικών μειώσεων της απασχόλησης ήδη από το 2008, ένα χρόνο πριν ακολουθήσουν οι λοιποί κλάδοι του εμπορίου. Ο κλάδος του αυτοκινήτου εμφανίζει δείγμα ανάκαμψης της απασχόλησης μεταξύ β τρίμηνου 2012 και β τρίμηνου 2013 κατά 2,6% έναντι μείωσης κατά 6,9% στο χονδρικό εμπόριο και 3,4% στο λιανικό. 56

2.3.2. Οι μεταβολές κατά φύλο και ηλικία Ο κύριος όγκος των γυναικών που απασχολούνται στον κλάδο του εμπορίου συγκεντρώνεται στο λιανικό εμπόριο. Το ποσοστό των γυναικών που εργάζoνται στο λιανικό εμπόριο στο σύνολο της απασχόλησης των γυναικών του εμπορίου αυξάνεται μεταξύ 2008-2013, παρά το γεγονός ότι η απασχόληση των γυναικών μειώνεται. Με άλλα λόγια, οι επιπτώσεις της κρίσης ευνοούν την πόλωση της γυναικείας απασχόλησης στον κλάδο του εμπορίου, ο οποίος παραδοσιακά παρουσίαζε υψηλή συγκέντρωση των εργαζόμενων γυναικών. Οι κλάδοι στους οποίους οι γυναίκες διέθεταν μειωμένη πρόσβαση διώχνουν σε μεγαλύτερη αναλογία τις γυναίκες από τη δομή της απασχόλησης. Η εξέλιξη αυτή μπορεί να είναι κατανοητή από την οπτική του οικονομικού ορθολογισμού στον κλάδο εμπορίας και συντήρησης αυτοκινήτων, όπου κυριαρχούν τεχνικά επαγγέλματα με κυρίαρχη την ανδρική απασχόληση. Οι γυναίκες στον κλάδο αυτό περιορίζονται σε δραστηριότητες διοίκησης, λογιστηρίου κ.λπ. Οι εργασιακοί αυτοί χώροι επλήγησαν περισσότερο, καθώς μέλημα των επιχειρήσεων του κλάδου ήταν να διατηρηθεί, κυρίως, η ειδικευμένη εργασία των τεχνιτών. Ωστόσο, ο οικονομικός ορθολογισμός δεν μπορεί να ερμηνεύσει τις μεταβολές της απασχόλησης κατά φύλο στους κλάδους του εμπορίου. Ακόμη και στο λιανικό εμπόριο η απασχόληση των γυναικών μειώνεται ταχύτερα και σε μεγαλύτερη έκταση από την απασχόληση των ανδρών. Στο λιανικό εμπόριο στις γυναίκες αναλογεί το 68,5% των απωλειών σε θέσεις εργασίας την περίοδο 2008-2013. Είναι προφανές ότι, εκτός του οικονομικού ορθολογισμού, η κατανομή των απωλειών στις θέσεις εργασίας υπόκειται και σε κοινωνικούς προσδιορισμούς, οι οποίοι σχετίζονται με την υποτίμηση της εργασίας των γυναικών και την πεποίθηση ότι το εισόδημα των γυναικών που προέρχεται από την εργασία αποτελεί απλώς συμπληρωματικό εισόδημα στην οικογένεια. Η εκτίμηση αυτή ενισχύεται, καθώς κατά το τελευταίο έτος εμφανίζεται μια μι- Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Διάγραµµα 2.21 Κατανοµή γυναικών εργαζοµένων στους κλάδους του εµπορίου 100% 90% 80% 70% 60% 81,3 82,7 84,2 50% 40% 30% 20% 10% 0% 14,8 14,4 13,1 3,9 2,9 2,7 2008 2012 2013 Λιανικό Χονδρικό Εµπόριο αυτοκινήτων 57

Διάγραµµα 2.22 Αναλογία γυναικών κατά κλάδο του εµπορίου 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 10.0 0.0 Εµπόριο αυτοκινήτων Χονδρικό Λιανικό Σύνολο 2008 2012 2013 κρή ανάκαμψη της απασχόλησης των ανδρών στο λιανικό εμπόριο (1,1%), ενώ η γυναικεία απασχόληση μειώνεται με ταχείς ρυθμούς (-8,6%). Όπως αναφέραμε πιο πάνω, η μέση ηλικία των εργαζομένων στο εμπόριο αυξήθηκε κατά ένα περίπου έτος την περίοδο 2008-2013. Η αύξηση είναι περισσότερο έντονη όταν περιοριστούμε στους εργαζομένους ως 65 ετών. Ο Πίνακας 2.8 μας δίνει τις σχετικές πληροφορίες. Πίνακας 2.8 Μέση ηλικία εργαζομένων στο εμπόριο: Ηλικίες 15-65 ετών 2008 2012 2013 Άνδρες 40,0 41,0 41,7 Γυναίκες 38,9 39,9 40,6 Σύνολο 39,5 40,5 41,3 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου Στις ηλικίες αυτές η μέση ηλικία των εργαζομένων αυξάνεται κατά δύο έτη σχεδόν την περίοδο 2008-2013, ενώ κατά ένα έτος μόνο μεταξύ 2012-2013. Η αύξηση της μέσης ηλικίας εμφανίζεται και για τα δύο φύλα. Σε προηγούμενη Ετήσια Έκθεση (2008), πριν από την εκδήλωση της κρίσης, είχαμε επισημάνει ότι η εξέλιξη των ηλικιακών δομών στην απασχόληση σχετίζεται με το δυναμισμό του κλάδου. Τότε είχαμε προειδοποιήσει ότι η ανάσχεση της εισόδου νέων εργαζομένων στον κλάδο μεταξύ 2007-2008 αποτελεί σημείο κάμψης του δυναμισμού του εμπορίου σε όρους απασχόλησης. Την περίοδο 2008-2013 η ανάσχεση εισόδου των νέων στο εμπόριο μετατράπηκε σε απομάκρυνση. Το Διάγραμμα 2.23 παρουσιάζει τις ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση κατά φύλο και ηλικιακή ομάδα. Η συνολική αυτή εικόνα διαφοροποιείται κατά το τελευταίο 58

Διάγραµµα 2.23 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές απασχόλησης κατά ηλικιακή οµάδα: Εµπόριο 2008-2013 20,0 0,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 45-49 50-54 55-59 60-64 -20,0 40-44 -40,0-60,0-80,0-100,0 40 30 20 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Διάγραµµα 2.24 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές απασχόλησης κατά ηλικιακή οµάδα: Εµπόριο 2012-2013 55-59 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 10 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 60-64 -10-20 -30-40 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο έτος (Διάγραμμα 2.24). Εκτός από ορισμένα σημεία θετικών εξελίξεων (αύξηση της απασχόλησης των ανδρών σε ορισμένες ηλικιακές ομάδες), η εικόνα που εμφανίζεται είναι ότι η απασχόληση αυξάνεται σημαντικά στις ηλικίες άνω των 50 ετών. Ουσιαστικά, έχουμε την παραμονή στην εργασία για μεγαλύτερο διάστημα, αποτέλεσμα των μεταβολών στις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης, αλλά και της ανάγκης διατήρησης της εργασίας, στο βαθμό που αυτή εξακολουθεί να υπάρχει. Οι συνέπειες των μεταβολών αυτών αποτυπώνονται ευκρινώς στην ηλικιακή διάρθρωση της απασχόλησης, όπως εμφανίζεται στο Διάγραμμα 2.25. 59

Διάγραµµα 2.25 Ηλικιακή κατανοµή της απασχόλησης στο εµπόριο 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 0% 2008 2012 2013 15-19 40-44 20-24 45-49 25-29 50-54 30-34 55-59 35-39 60-64 Το μερίδιο των νέων κάτω των 30 ετών στη συνολική απασχόληση του εμπορίου μειώνεται από 21,9% το 2008 σε 16% το 2013, ενώ η μείωση της συμμετοχής στην απασχόληση για τα άτομα κάτω των 35 ετών συρρικνώνεται από 38,4% σε 30,1%. Ο Πίνακας 2.9 δείχνει τη μέση ηλικία των εργαζομένων για τους κλάδους του εμπορίου. Σε όλους τους κλάδους παρουσιάζεται αισθητή αύξηση της μέσης ηλικίας των εργαζομένων και για τα δύο φύλα. Η μόνη κατηγορία που διαφοροποιείται από τη γενική αυτή διαπίστωση είναι η μέση ηλικία των γυναικών που εργάζονται στον κλάδο εμπορίας-συντήρησης αυτοκινήτων μεταξύ 2012-2013. Η στατιστική αξιοπιστία αυτής της εκτίμησης είναι αμφίβολη, με δεδομένη την αξιοπρόσεκτη συγκέντρωση της αύξησης της απασχόλησης στις γυναίκες ηλικίας 35-39 ετών, όταν όλες οι λοιπές ηλικιακές ομάδες εμφανίζουν απώλειες. Πίνακας 2.9 Μέση ηλικία εργαζομένων Κλάδοι εμπορίου Εμπόριο αυτοκινήτων 2008 2012 2013 Άνδρες 39,0 40,8 41,1 Γυναίκες 36,7 40,3 39,1 Σύνολο 38,7 40,7 40,9 Χονδρικό εμπόριο 2008 2012 2013 Άνδρες 40,5 41,4 42,0 Γυναίκες 39,2 40,7 39,5 Σύνολο 40,1 41,2 41,4 Λιανικό εμπόριο 2008 2012 2013 Άνδρες 40,2 40,9 41,8 Γυναίκες 38,9 39,8 40,8 Σύνολο 39,5 40,3 41,3 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου 60

Ο Πίνακας 2.10 μας δίνει την πιθανότητα ένας εργαζόμενος στο εμπόριο να παραμείνει εργαζόμενος ή να μεταβληθεί η εργασιακή του κατάσταση (ανεργία ή εκτός του εργατικού δυναμικού). Πίνακας 2.10 Πιθανότητα μεταβολής εργασιακής κατάστασης Απασχολούμενοι Άνεργοι Μη οικονομικά ενεργοί Σύνολο 2013 Εργοδότες 95,0 2,9 2,2 100,0 Αυτοαπασχολούμενοι 95,2 2,4 2,4 100,0 Μισθωτοί 90,5 8,1 1,4 100,0 Μέλη της οικογένειας 94,8 3,1 2,1 100,0 Σύνολο 92,5 5,7 1,8 100,0 2008 Εργοδότες 99,5 0,1 0,4 100,0 Αυτοαπασχολούμενοι 97,9 1,5 0,6 100,0 Μισθωτοί 94,4 3,8 1,8 100,0 Μέλη της οικογένειας 93,4 2,1 4,5 100,0 Σύνολο 95,9 2,6 1,5 100,0 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου Η ερμηνεία των γραμμών του πίνακα είναι η εξής: Ένα άτομο που ήταν εργοδότης στον κλάδο του εμπορίου πριν από ένα χρόνο (β τρίμηνο 2012) έχει το β τρίμηνο του 2013 πιθανότητα 95% να έχει εργασία, 2,9% πιθανότητα να μείνει άνεργος και 2,2% πιθανότητα να απομακρυνθεί μόνιμα ή προσωρινά από το εργατικό δυναμικό. Οι μισθωτοί αντιμετωπίζουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο να περιπέσουν σε κατάσταση ανεργίας (8,1%), ενώ εμφανίζουν συγκριτικά τη μικρότερη πιθανότητα απομάκρυνσης από το εργατικό δυναμικό (1,4%). Συνολικά, η πιθανότητα παραμονής στην κατάσταση της απασχόλησης για έναν εργαζόμενο στο εμπόριο φθάνει στο 92,5% το 2013. Αν και η πιθανότητα αυτή είναι υψηλή, ωστόσο η διαχρονική σύγκριση δείχνει σημαντική μείωση. Το 2008 η πιθανότητα έφθανε το 95,9% για τους εργαζομένους στο εμπόριο ένα χρόνο πριν. Εξετάζοντας τις μεταβολές στις πιθανότητες, παρατηρούμε αύξηση της πιθανότητας απομάκρυνσης από το εργατικό δυναμικό για τους επιχειρηματίες (εργοδότες και αυτοαπασχολουμένους), ενώ η πιθανότητα αυτή μειώνεται για τους μισθωτούς και τα συμβοηθούντα μέλη της οικογένειας. Σε όλες τις κατηγορίες εργαζομένων στο εμπόριο ο κίνδυνος της ανεργίας έχει αυξηθεί σημαντικά. Στο σύνολο των εργαζομένων ο κίνδυνος αυτός αυξήθηκε από 2,6% σε 5,7%, δηλαδή υπερδιπλασιάστηκε μεταξύ 2008 και 2013. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η αύξηση της πιθανότητας ανεργίας στους εργοδότες από σχεδόν μηδενική στο 2,9% δηλαδή σχεδόν 3 στους 100 εργοδότες το 2012 κατέστησαν άνεργοι το 2013. Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 61

2.3.3. Οι μεταβολές κατά θέση στο επάγγελμα Σε αντίθεση με την υπόλοιπη οικονομία όπου οι απώλειες κατανέμονται κυρίως εις βάρος της μισθωτής εργασίας, στο εμπόριο το μεγαλύτερο ποσοστό απωλειών έχει αναληφθεί από τον επιχειρηματικό κόσμο (εργοδότες και αυτοαπασχολούμενοι). Αυτό σημαίνει ότι η κρίση στο εμπόριο έχει λάβει τη μορφή κυρίως της διακοπής λειτουργίας των εμπορικών επιχειρήσεων (λουκέτα). Οι απώλειες θέσεων εργασίας επιχειρηματιών (εργοδοτών και αυτοαπασχολουμένων) φθάνουν το 47% των συνολικών απωλειών του κλάδου, και σ αυτό το ποσοστό πρέπει να προσθέσουμε και 16% απώλειες που προέρχονται από τα συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας του επιχειρηματία. Σε απόλυτους αριθμούς τα ποσοστά αυτά μεταφράζονται σε 75.000 έως 80.000 απώλειες επιχειρηματικών μονάδων στον κλάδο. 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Πίνακας 2.11 Απασχόληση (σε χιλ.) στο εμπόριο κατά θέση στο επάγγελμα 2008-2013 2008 2013 Απώλειες θέσεων εργασίας 2008-2013 Εργοδότες 106,6 68,5-38,1 Αυτοαπασχολούμενοι 219,4 174,4-45,0 Μισθωτοί 439,3 374,2-65,1 Συμβοηθούντα μέλη 67,3 39,1-28,2 Σύνολο 832,6 656,2-176,4 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2013, Β τριμήνου Ιδιαίτερα στους άνδρες, οι απώλειες θέσεων επιχειρηματικότητας φθάνουν το 72,1% των συνολικών απωλειών. Αντιθέτως, στις γυναίκες οι απώλειες συγκεντρώνονται κυρίως στο χώρο της μισθωτής εργασίας (52,9% των συνολικών απωλειών των γυναικείων απωλειών). Τα σχετικά στοιχεία καταγράφονται στα Διαγράμματα 2.26 και 2.27. Η εικόνα που εμφανίζεται στο Διάγραμμα 2.27 επιβεβαιώνει απολύτως την υπόθεση ότι στις απολύσεις των μισθωτών, εκτός της οικονομικής αναγκαιότητας, λειτουργεί και ένα πρόσθετο κριτήριο με αναφορά στο φύλο: Οι επιχειρηματίες του κλάδου απολύουν τις γυναίκες εργαζόμενες, αλλά όχι τους άνδρες. Οι απώλειες θέσεων εργασίας ανδρών μισθωτών εργαζομένων οφείλονται κυρίως στη διακοπή λειτουργίας των επιχειρήσεων στις οποίες εργάζονταν. Διάγραµµα 2.26 Κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας: Σύνολο εµπορίου 2008-2013 -16% -22% -37% -27% Εργοδότες Αυτοαπασχολούµενοι Μισθωτοί Μέλη οικογένειας 62

Διάγραµµα 2.27 Κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας: Σύνολο εµπορίου 2008-2013 Γυναίκες Άνδρες -20% -10% -17% -18% -11% -35% -53% -36% 25.00 20.00 15.00 Εργοδότες Αυτοαπασχολούµενοι Μισθωτοί Μέλη οικογένειας Διάγραµµα 2.28 Ηλικιακή κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας στο εµπόριο: Επιχειρηµατίες 2008-2013 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις 10.00 Μέρος 2 5.00 0.00 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Η ηλικιακή κατανομή των απωλειών θέσεων εργασίας από τους επιχειρηματίες αποκαλύπτει υψηλό ποσοστό στις ηλικίες κάτω των 40 ετών. Περίπου το 56,4% των συνολικών απωλειών συγκεντρώνεται στις ηλικίες κάτω των 40 ετών, ενώ ιδιαίτερα αυξημένη είναι και η συμμετοχή της ηλικιακής ομάδας μεταξύ 45 και 50 ετών. Η κρίση της ελληνικής οικονομίας δεν έχει πλήξει μόνο τις νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες, αλλά και τις περισσότερο ώριμες επιχειρηματικές προσπάθειες. Στο Διάγραμμα 2.30 εμφανίζεται ο κίνδυνος επιχειρηματικής αποτυχίας κατά ηλικιακή ομάδα, μετρούμενος ως ποσοστό των απωλειών θέσεων εργασίας σε σχέση με τα μεγέθη του 2008. Αν εξαιρέσουμε τις ηλικίες άνω των 70 ετών, για τις οποίες η απομάκρυνση από την άσκηση της επιχειρηματικότητας οφείλεται στην ηλικία, και το αναμενόμενο πολύ υψηλό ποσοστό αποτυχίας των νέων κάτω των 20 ετών, ο κίνδυνος υπερβαίνει το 40% για τις ηλικίες κάτω των 30 ετών και διαμορφώνεται σε μεγέθη άνω του 30% για τις ηλικίες κάτω των 50 ετών με εξαίρεση την ηλικιακή ομάδα 40-45 ετών, η οποία εμφανίζει ανθεκτικότητα άξια να προσεχθεί. 63

Διάγραµµα 2.29 Ηλικιακή κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας στο εµπόριο κατά φύλο: Επιχειρηµατίες 2008-2013 35.00 30.00 25.00 20.00 15.00 10.00 5.00 0.00 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου -5.00 100 90 80 70 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Άνδρες Γυναίκες Διάγραµµα 2.30 Ποσοστό (%) απωλειών επιχειρηµατιών κατά ηλικιακή οµάδα: Σύνολο εµπορίου 2008-2013 60 50 40 30 20 10 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ Σύνολο Η ανάλυση των εξελίξεων κατά τον τελευταίο χρόνο (2012-2013) παρουσιάζει ορισμένες διαφοροποιήσεις, οι οποίες όμως ενδέχεται να αποδειχθούν φαινομενικές. Το Διάγραμμα 2.31 μας δείχνει ποσοστιαία κατανομή απωλειών-κερδών στις θέσεις εργασίας των επιχειρηματιών του εμπορίου (σε σύγκριση με το Διάγραμμα 2.28, με τη διαφορά ότι στο Διάγραμμα 2.31 τα θετικά ποσοστά δείχνουν αύξηση της απασχόλησης). Μια θετική διαφοροποίηση είναι ότι σε ορισμένες ηλικιακές ομάδες παρουσιάζεται αύξηση της απασχόλησης των επιχειρηματιών, γεγονός που ανατρέπει τη γενικευμένη υποχώρηση που εμφανίζεται σε όλη την περίοδο 2008-2013. Αυτό θα μπορούσε να εκληφθεί ως ευοίωνο σημείο μιας ενδεχόμενης ανάκαμψης της απασχόλησης του κλάδου. Ωστόσο, η συ- 64

Διάγραµµα 2.31 Ηλικιακή κατανοµή απωλειών θέσεων επιχειρηµατιών στο εµπόριο, 2012-2013 60.0 55-59 40.0 20.0 0.0-20.0 15-19 20-24 25-29 35-39 50-54 60-64 65-69 70-74 75+ -40.0-60.0-80.0-100.0 30-34 40-44 γκέντρωση της αύξησης της απασχόλησης σε ορισμένες ηλικιακές ομάδες σε συνδυασμό με την υποχώρηση που εμφανίζεται στις λοιπές ηλικιακές ομάδες μετριάζει σημαντικά την αισιοδοξία. Πρώτον, επιβεβαιώνεται η συγκέντρωση των απωλειών στις ηλικίες κάτω των 40 ετών, αλλά και η εμφάνιση υψηλού ποσοστού απωλειών στην ηλικιακή ομάδα που χαρακτηριζόταν με σχετικά υψηλή σταθερότητα απασχόλησης, δηλαδή στην ηλικία 40-44 ετών. Δεύτερον, η διάρκεια της περιόδου είναι μικρή (ένα έτος) για να διαπιστωθεί η βιωσιμότητα των επιχειρήσεων και των αντίστοιχων θέσεων εργασίας. Το ποσοστό «θανάτου» των επιχειρήσεων εκδηλώνεται κυρίως μετά το πρώτο έτος λειτουργίας και μέχρι το τρίτο έτος σε ομαλές συνθήκες της αγοράς. Η ανάλυση των ροών προς την επιχειρηματικότητα στο εμπόριο κατά το διάστημα 2012-2013 μάλλον επιβεβαιώνει την επιφυλακτική τοποθέτηση. Πρόκειται για αριθμητικά πολύ μικρές ροές, προερχόμενες κυρίως από ανέργους (σχεδόν το 90%), άτομα που μόλις τελείωσαν μια βαθμίδα εκπαίδευσης και γυναίκες ασχολούμενες με τα οικιακά καθήκοντα. Ουσιαστικά έχουμε στη μικρή αυτή κλίμακα μια εξαναγκασμένη επιλογή επιχειρηματικής δραστηριότητας, καθώς εναλλακτικές δυνατότητες δεν υπάρχουν. Η ανάληψη επιχειρηματικής δράσης μοιάζει ως καταφυγή πριν από την επιλογή της μετανάστευσης για τα άτομα νεαρής ηλικίας. Το κόστος της επιλογής αυτής για τον επιχειρηματία και την οικογένεια είναι δύσκολο να αποτιμηθεί, αλλά δεν είναι ασήμαντο σε περίπτωση αποτυχίας. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει μια ηλικιακά καθυστερημένη εκδήλωση επιχειρηματικής δραστηριότητας σε ηλικίες άνω των 45 ετών, η οποία προέρχεται κυρίως από πρώην μισθωτούς και νοικοκυρές. Και στην περίπτωση αυτή η έλλειψη εναλλακτικών προοπτικών απασχόλησης και η αναπλήρωση ενός μέλους της οικογένειας (συζύγου) στην άσκηση των επιχειρηματικών καθηκόντων αποτελούν τους κύριους λόγους για την εμφάνιση αυτών των, πολύ μικρών, ροών προς το επιχειρείν. Είναι γνωστό ότι η εμφάνιση σφάλματος δειγματοληψίας είναι αυξημένη όσο μειώνεται ο αριθμός μιας συγκεκριμένης ομάδας του πληθυσμού. Κατά συνέπεια, ορισμένες από τις 45-49 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 65

Διάγραµµα 2.32 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές απασχόλησης µισθωτών: Σύνολο εµπορίου 2008-2013 60,0 40,0 20,0 0,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 -20,0-40,0-60,0 60-64 Σύνολο -80,0 2013 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου -100,0 Άνδρες Γυναίκες ανωτέρω επισημάνσεις που αναφέρονται σε ηλικιακές ομάδες πρέπει να γίνουν δεκτές με επιφύλαξη. Το Διάγραμμα 2.32 επαναφέρει την παρατήρηση για την κατανομή των απωλειών των θέσεων εργασίας των μισθωτών με αναφορά σε κοινωνικά κριτήρια, τα οποία δεν υπακούουν αυτονόητα σε οικονομικούς ορθολογισμούς. Οι απώλειες θέσεων εργασίας μισθωτών εργαζομένων στο εμπόριο περιορίζονται σε άτομα ηλικίας κάτω των 40 ετών, άνδρες και γυναίκες, με τους ρυθμούς μείωσης της γυναικείας απασχόλησης να είναι αισθητά υψηλότεροι. Αντιθέτως, στις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες η απασχόληση μισθωτών αυξάνεται ή μένει σχετικά σταθερή (γυναίκες ηλικίας 40-55 ετών). Η απασχόληση των ανδρών μειώνεται σημαντικά για τα άτομα άνω των 60 ετών, Διάγραµµα 2.33 Ποσοστό (%) µισθωτών στον ίδιο εργοδότη τα τελευταία πέντε χρόνια 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Σύνολο 2008 2013 66