Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΩΝ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΚ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Ε. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΛΕΤΡΑ ΠΑΝΕΠ. ΕΤΟΣ 2009-2010 Αριθμ. 1847 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΩΝ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ν. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΙΑΤΡΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2009

Η ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΙΣΗΓΗΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Αναστάσιος Μάνθος Πρύτανης του Α.Π.Θ., Καθηγητής Α.Π.Θ. Παναγιώτης Γιγής Ομότιμος Καθηγητής Α.Π.Θ. Ελένη Χριστοπούλου-Αλετρά Επίκουρη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Η ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Αναστάσιος Μάνθος, Πρύτανης του Α.Π.Θ., Καθηγητής Α.Π.Θ. Παναγιώτης Γιγής, Ομ. Καθηγητής Α.Π.Θ. Ελένη Χριστοπούλου-Αλετρά, Επίκουρη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Λουίζα Οικονόμου, Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Προκόπιος Τσικάρας, Καθηγητής Α.Π.Θ. Λουκάς Λάζος, Καθηγητής Α.Π.Θ. Δημήτριος Χριστοδούλου, Αναπληρωτής Καθηγήτής Α.Π.Θ. «Η έγκρισις της Διδακτορικής Διατριβής υπό της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, δεν υποδηλοί αποδοχήν των γνωμών του συγγραφέως» (Νόμος 5343/32, άρθρο 202 2 και Ν. 1268/82, άρθρο 50 8)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΝΤΟΜΠΡΟΣ

Στον άνθρωπο της ζωής μου τη γυναίκα μου!

Σε όλους αυτούς που εργαζόμενοι σε κάποιο Στρατιωτικό Νοσοκομείο έδωσαν και δίνουν τις δυνάμεις τους, τον εαυτό τους, την ψυχή τους, ακόμα και την ίδια τους τη ζωή

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 19 Ι. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 27 Α..Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ... 29 Β..ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙ. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ... 33 ΙΙ. ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 39 Α..ΜΕΘΟΔΟΣ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟ... 41 Β..ΤΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ... 47 1. Το πρώτο Στρατιωτικό Νοσοκομείο ή Πρώτο Εθνικό Νοσοκομείο Ναυπλίου... 47 2. Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αμπελακίων Σαλαμίνας... 66 3. Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ανατολικής Ελλάδος... 71 4. Στρατιωτικό Νοσοκομείο Πατρών... 74 5. Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ναυπάκτου... 75 Γ..ΠΡΟΣΩΡΙΝΑ ΚΑΙ ΜΟΝΙΜΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ.. ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΜΠΟΛΕΜΕΣ... ΣΥΡΡΑΞΕΙΣ... 77 1..Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο. του 1897... 77 2..Ελληνοτουρκικός και Ελληνοβουλγαρικός πόλεμος (1912-1913)... 81

10 Γενική κατάσταση του στρατεύματος και οργάνωση της Υγειονομικής.. Υπηρεσίας κατά τον Α Βαλκανικό Πόλεμο / Ελληνοτουρκικό Πόλεμο.... 81 Στρατιωτικά νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις του Γενικού Στρατηγείου. Στρατού Θεσσαλίας μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης... 83 Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις στη Δυτική Μακεδονία... 88 Η οργάνωση της Υγειονομικής Υπηρεσίας στη Θεσσαλονίκης.... 90 Στρατιωτικά νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις του Γενικού. Στρατηγείου Ηπείρου μέχρι την απελευθέρωση των Ιωαννίνων... 96 Στρατιωτικά Νοσοκομεία μεταξύ των δύο Βαλκανικών Πολέμων και. κατά την έναρξη του Ελληνοβουλγαρικού Πολέμου... 105 Στρατιωτικά Νοσοκομεία εκτός Θεσσαλονίκης μετά την έναρξη.. του Ελληνοβουλγαρικού Πολέμου.... 112 3..Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο... 117 Γενική κατάσταση του στρατεύματος λίγο πριν και κατά τη διάρκεια.. του Α Παγκοσμίου Πολέμου... 117 Στρατιωτικά Νοσοκομεία στην περιοχή της Θεσσαλονίκης... 120 Α Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 120 Β Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 122 Γ Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 123 Δ Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 129 Υπαίθριο Στρατιωτικό Νοσοκομείο στην περιοχή του Πανδοχείου.. Utshanlar.... 130 4..Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία... 131 Νοσοκομεία του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού... 134 Περίοδος Στασιμότητας (Μάιος 1919 Μάιος 1920)... 136 Δημιουργία του Α Στρατιωτικού Νοσοκομείου Σμύρνης... 136 Β Στρατιωτικό Νοσοκομείο Σμύρνης... 137 Γ Στρατιωτικό Νοσοκομείο Σμύρνης... 137 Δημιουργία του Νοσοκομείου Λοιμωδών Νοσημάτων και του.. Νοσοκομείου Αφροδισίων και Δερματικών Νοσημάτων... 138 Νοσοκομεία εκτός της πόλης της Σμύρνης... 138 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Μαγνησίας... 139 Α Νοσοκομείο Στρατιάς στο Καζαμίρ... 143 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αϊδινίου... 143

Οργάνωση των διακομιδών από το μέτωπο και προς την Ελλάδα... 143 Δημιουργία Πρόσκαιρων και Μονίμων Στρατιωτικών Νοσοκομείων. από τις εκστρατευτικές Υγειονομικές Μονάδες (Ορεινά Χειρουργεία). κατά την περίοδο στασιμότητας... 144 Ενισχύσεις σε προσωπικό και εφόδια της Υγειονομικής Υπηρεσίας. Στρατού Κατοχής Μικράς Ασίας... 146 Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις προς Φιλαδέλφεια.. και Προύσα... 146 Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις προς... Ουσάκ (Ιούλιος-Αύγουστος 1920) και την επιθετική αναγνώριση προς Εσκή Σεχήρ... 149 Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921... 153 Επιχειρήσεις Γ Σώματος Στρατού... 154 Επιχειρήσεις Α Σώματος Στρατού... 154 Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις Ιουνίου-Ιουλίου 1921... 155 Νοσηλευτικό Κέντρο Ουσάκ... 156 Νοσηλευτικό Κέντρο Προύσας... 159 Γενικό Νοσηλευτικό Κέντρο Σμύρνης... 161 Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τις επιχειρήσεις προς Άγκυρα.... (Ιούλιος-Αύγουστος 1921)... 161 Γενικό Νοσηλευτικό Κέντρο Εσκή Σεχήρ... 163 Νοσηλευτικό Κέντρο Σεϊντή Γαζή... 164 Νοσηλευτικό Κέντρο Σιβρί Χισάρ... 164 Νοσηλευτικό Κέντρο Κιουτάχειας... 164 Νοσηλευτικό Κέντρο Προύσας-Μουδανιών-Κίου... 164 Νοσηλευτικό Κέντρο Ουσάκ... 165 Γενικό Νοσηλευτικό Κέντρο Σμύρνης... 165 Λοιπά Στρατιωτικά Νοσοκομεία... 166 Η Τουρκική επίθεση και η εκκένωση της Μικράς Ασίας... 167 5..Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά την περίοδο του Ελληνοϊταλικού. Πολέμου... 171 Προπαρασκευή και πρώτη φάση της Ελληνική αντεπίθεσης.. (14-24/11/1940)... 171 Στρατιωτικό Νοσηλευτικό Κέντρο Άρτας... 187 Στρατιωτικό Νοσηλευτικό Κέντρο Αμφιλοχίας... 188 11

12 Στρατιωτικό Νοσηλευτικό Κέντρο Αγρινίου... 189 Στρατιωτικό Νοσηλευτικό Κέντρο Μεσολογγίου... 189 Δραστηριότητα της Υγειονομικής Υπηρεσίας λίγο πριν την Εαρινή. Ιταλική Επίθεση (9/3/1941 μέχρι 26/3/1941)... 191 Δραστηριότητα της Υγειονομικής Υπηρεσίας κατά τη Σύμπτυξη.... του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας και του Τμήματα..... Στρατιάς Ηπείρου... 192 Πρόσκαιρο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κορυτσάς... 193 6..Στρατιωτικά Νοσοκομεία κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο-.. Νοσοκομεία στη Μέση Ανατολή και την Ιταλία... 197 Δημιουργία του «Ελληνικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου» στη Χεντέρα (Hadera) της Παλαιστίνης... 199 Δημιουργία του «Ελληνικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου Μέσης Ανατολής»... 203 Δημιουργία του Ι ου Ελληνικού Γενικού Νοσοκομείου Διοικήσεως Κεντρικής Μεσογείου... 205 Ίδρυση του 420 Στρατιωτικού Νοσοκομείου στην Αθήνα... 208 Δ..ΜΟΝΙΜΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ... 211 1..Το 1 ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών ή Νοσοκομείο.. Μακρυγιάννη ή Νοσοκομείου του Βάιλερ... 211 Ιστορικό θεμελίωσης... 211 Ιστορικό Κατασκευής... 222 Λειτουργία του Πρώτου Στρατιωτικού Νοσοκομείου Αθηνών... 227 Πυρκαγιά του Στρατιωτικού Νοσοκομείου Αθηνών... 233 Πρώτο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών κατά το δεύτερο μισό.... του 19 ου αιώνα... 234 Ίδρυση του Δεύτερου Στρατιωτικού Νοσοκομείου Αθηνών... 235 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Εκπαιδεύσεως... 240 Στρατιωτικό Παθολογικό Νοσοκομείο Αθηνών... 244 Α Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 244 1 ο Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο και οι διαδοχικές ονομασίες μέχρι το σημερινό 401 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών... 245

2..430 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών... 247 Συγκρότηση του Νοσοκομείου... 247 Κτηριακές εγκαταστάσεις... 248 Λειτουργία ως ΣΤ Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 249 Στέγαση της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής (ΣΙΣ)... 249 Επαναλειτουργία ως 3 ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 251 Λειτουργία του Νοσοκομείου και Εγκαταστάσεις... 252 Προσωπικό του Νοσοκομείου... 253 Κλινικές και Τμήματα του Νοσοκομείου... 253 Γενική Χειρουργική Κλινική... 253 Τραυματολογική-Ορθοπαιδική Κλινική... 254 Φυσιοθεραπευτικό Τμήμα... 256 Κλινική Πλαστικής Χειρουργικής... 256 Νευροχειρουργική Κλινική... 256 Αναισθησιολογικό Τμήμα... 257 Οδοντιατρικό-Γναθοπροσωπικό Τμήμα... 257 Παθολογική Κλινική... 257 Λοιπές ειδικότητες... 258 Εργαστήρια του Νοσοκομείου... 258 Ακτινολογικό... 258 Μικροβιολογικό-Βιοχημικό και Αιμοδοσία... 259 Φαρμακείο... 259 Εξωτερικά ιατρεία... 259 Στατιστικά στοιχεία... 260 Διάλυση και μεταστάθμευση του Νοσοκομείου... 260 3..401 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών... 262 4..Ιστορία της δημιουργίας του 424 Γενικού Στρατιωτικού.. Νοσοκομείου Εκπαιδεύσεως... 273 Δημιουργία και ρόλος του Γ Στρατιωτικού Νοσοκομείο κατά τους... Βαλκανικούς Πολέμους... 276 Δημιουργία του Α Στρατιωτικού Νοσοκομείου και η λειτουργία του. κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο... 287 13

14 Το κτήριο του Στρατιωτικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης κατά την.. περίοδο του Μεσοπολέμου... 288 Γ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο... του Ελληνοϊταλικού Πολέμου... 291 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης μετά το τέλος της Γερμανικής... Κατοχής... 293 424 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Εκπαιδεύσεως... 295 5..Ιστορία του Στρατιωτικού Νοσοκομείου Κοζάνης... 301 Το Νοσοκομείο κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο... 303 6..Ιστορία της δημιουργίας του 404 Γενικού Στρατιωτικού... Νοσοκομείου Λάρισας... 312 Το Νοσοκομείο κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους... 312 Το Νοσοκομείο κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο... 313 Το Νοσοκομείο κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία και την περίοδο. του Μεσοπολέμου... 313 Το Νοσοκομείο κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο... 315 Το Νοσοκομείο μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου... 318 7..Ιστορία του 406 Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου Ιωαννίνων.. 321 Περίοδος Ελληνοϊταλικού πολέμου... 323 Η εποχή μετά τη συνθηκολόγηση... 342 Το σύγχρονο 406 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 343 8..Η ιστορία του 411 Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου. Τρίπολης... 345 9..412 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ξάνθης... 350 10..Ιστορία της δημιουργίας του 414 Στρατιωτικού Νοσοκομείου Ειδικών Νοσημάτων... 352 Τα πρώτα Στρατιωτικά Σανατόρια και Πρεβαντόρια... 352 Δημιουργία του 414 Στρατιωτικού Νοσοκομείου Ειδικών.. Νοσημάτων... 354 11..417 Νοσηλευτικό Ίδρυμα Μετοχικού Ταμείου Στρατού... 357 12..423 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών... 369 13..492 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης... 371

14..Στρατιωτικά Νοσοκομεία Κομοτηνής και Διδυμοτείχου... 376 15..Στρατιωτικά Νοσοκομεία Κρήτης μετά την Ένωση με την... Ελλάδα (1913-1969)... 379 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Χανίων... 384 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ηρακλείου... 389 16..Στρατιωτικό Νοσοκομείο Δράμας... 391 17..Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κορίνθου... 396 18..Στρατιωτικό Νοσοκομείο Σερρών... 403 19..Στρατιωτικό Νοσοκομείο Φλώρινας... 411 20..Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αργυροκάστρου... 417 IV. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 419 A. ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 421 Η Υγειονομική Υπηρεσία από το 1821 μέχρι το 1832... 421 Επιδημίες... 422 Το πρώτο Στρατιωτικό Νοσοκομείο... 424 Συντήρηση και διεύθυνση του Στρατιωτικού Νοσοκομείου. Ναυπλίου... 425 Οικονομικά δεδομένα των πρώτων ετών της επανάστασης. και ο αντίκτυπός τους στην παροχή υγειονομικών υπηρεσιών... 426 Η Υγειονομική Υπηρεσία κατά τη βασιλεία του Όθωνα. (1833-1863) και η ίδρυση του Πρώτου Στρατιωτικού... Νοσοκομείου Αθηνών... 429 Η Υγειονομική Υπηρεσία από το 1864 μέχρι τον... Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897... 430 Το Υγειονομικό Σώμα κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897... 431 Το Υγειονομικό Σώμα μετά τον πόλεμο του 1897 και μέχρι.... τους Βαλκανικούς Πολέμους... 433 Το Υγειονομικό Σώμα κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους... 434 Η Υγειονομική Υπηρεσία κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο... 440 15

16 Η οργάνωση της Υγειονομικής Υπηρεσίας στη Μικρά Ασία.. (1919 1922)... 443 Το Υγειονομικό Σώμα κατά την περίοδο του μεσοπολέμου (1923-1939)... 445 Το Υγειονομικό Σώμα κατά την προπαρασκευή και κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου... 446 Το Υγειονομικό Σώμα κατά τη Γερμανική κατοχή... 450 Το Υγειονομικό Σώμα κατά τον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949... 450 Στρατιωτικά νοσοκομεία στον 21 ο αιώνα... 451 Β. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 453 V. ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 457 VI. SUMMARY... 461 VII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 463 Δημοσιευμένες Πηγές... 463 Αρχειακές Πηγές... 474 Γενικά Αρχεία του Κράτους... 474 Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη... 474 Καποδιστριακό Αρχείο... 474 Οθωνικό Αρχείο... 474 Διάφορα... 474 Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ... 475 Γενικοί Φάκελοι... 475 Αρχείο Βαλκανικών Πολέμων... 475 Αρχείο ΓΕΣ/ΥΣΑ... 475 Αρχείο Κρητικής Πολιτείας, Ιστορικό Αρχείο Κρήτης... 476 Λοιπά Αρχεία Στρατιωτικών Νοσοκομείων, Στρατιωτικών Μονάδων,... Δήμων, Οργανισμών, Συλλόγων, Μουσείων, Ιδιωτών... 477

17 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΠ Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας ΑΕΣ Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός ΑΚΕΝΕΦ Ακτινολογικό Κέντρο Έρευνας Νοσηρότητας Εκ Φυματιώσεως ΑΣΥΕ Ανωτάτη Στρατού Υγειονομική Επιτροπή ΒΔ Βασιλικό Διάταγμα ΓΑΚ Γενικά Αρχεία του Κράτους ΓΕΣ Γενικό Επιτελείο Στρατού ΓΣΝ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο ΓΣΝΑ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών ΓΣΝΕ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Εκπαιδεύσεως ΔΙΣ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού ΔΥΓ Διεύθυνση Υγειονομικού ΔΥΥΒΗ Διεύθυνση Υγειονομικής Υπηρεσίας της Βάσεως Ηπείρου ΕΑΑ Επιτροπή Απαλλαγών Αθηνών ΕΕΣ Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός ΕΛΙΑ Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο ΗΣΝΔ Ημικινητό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Διακομιδών ΚΑΒΣ Κέντρο Άμεσης Βοήθειας Στρατού ΚΒΙΕΣ Κέντρο Βιολογικών Ερευνών Στρατού ΚΙΧΝΕ Κινητό Χειρουργικό Νοσοκομείο Εκστρατείας ΝΙΜΤΣ Νοσηλευτικό Ίδρυμα Μετοχικού Ταμείου Στρατού. ΠΟΥ Πίνακας Οργανώσεως και Υλικού ΣΑΑΝ Σχολή Αξιωματικών Αδερφών Νοσοκόμων ΣΕΥ Σχολή Εφαρμογής Υγειονομικού ΣΝ Στρατιωτικό Νοσοκομείο ΣΝΕΝ Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ειδικών Νοσημάτων ΣΣ Σώμα Στρατού ΤΣΑΜ Τμήμα Στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας ΥΣΑ Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων ΥΥΜΜ Υγειονομική Τπηρεσία Μετόπισθεν Μακεδονίας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ίδρυση της Στρατιωτική Ιατρικής είναι στενά συνυφασμένη με την έννοια του πολέμου, η οποία είναι τόσο παλιά όσο και η εμφάνιση οργανωμένων ομάδων, συνήθως ανδρών, οι οποίοι δια της βίας διεκδικούσαν υλικά αγαθά, εδάφη, πλούτο και δόξα. Οι πρώτες αναφορές εντεταλμένων ιατρών για την περίθαλψη τραυματιών και ασθενών πολέμου υπάρχουν ήδη στην Ιλιάδα του Ομήρου. Αλλά και στους ιστορικούς χρόνους πολλοί ήταν οι ιατροί οι οποίοι στρατολογήθηκαν προκειμένου να παράσχουν τις υπηρεσίες τους σε κάποιο οργανωμένο στρατιωτικό σώμα όπως για παράδειγμα κατά τους περσικούς πολέμους Πέρσες ιατροί ή κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου διάσημοι Έλληνες ιατροί και φαρμακοποιοί. Τα τραύματα κατά τους πολέμους της αρχαιότητας ήταν τις περισσότερες φορές θανατηφόρα, τόσο λόγω της φύσεως του ίδιου του αγώνα, δηλαδή μάχες σώμα με σώμα μέχρι εξοντώσεως του αντιπάλου, όσο και λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων της χειρουργικής τραυματολογίας και της ανύπαρκτης λοιμωξιολογίας. Αν και η διαγνωστική ήταν αρκετά προηγμένη, από θεραπευτική άποψη λίγα μπορούσαν να γίνουν για την αποκατάσταση των σοβαρών τραυμάτων τα οποία τις περισσότερες φορές παρουσίαζαν ε- πιπλοκές όπως λοιμώξεις ή και νέκρωση μαλακών μορίων. Οι αναλογίες αυτές άλλαξαν στους μεταγενέστερους πολέμους όπου η χρήση των πυροβόλων όπλων οδήγησε σε πολλούς τραυματίες και λιγότερους νεκρούς με αποτέλεσμα να πρέπει να αναζητηθούν αντίστοιχες υγειονομικές δομές οι οποίες να ανταποκρίνονται στις καινούργιες απαιτήσεις των πολέμων. 1 Ο κάθε τραυματίας τόσο στην ομηρική όσο και στη κλασική εποχή δεν έμενε αβοήθητος. Μετά από την επί τόπου παροχή των πρώτων βοηθειών ο τραυματισμένος διακομιζόταν στα μετόπισθεν όπου σε κατάλληλα διαμορφωμένες σκηνές, καταλύματα ή και μόνιμα οικήματα κοντινών χωριών ή πόλεων παρέχονταν πιο εξειδικευμένες φροντίδες, μεταξύ των οποίων στα- 1. Pikoulis EA, Petropoulos JC, Tsigris C, et al. (2004). Trauma management in ancient Greece: value of surgical principles through the years. World J Surg, 28(4), 425-430.

20 θεροποίηση καταγμάτων, καθαρισμός τραυμάτων αλλά και χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής από φυσικές πρώτες ύλες όπως φυτικά εκχυλίσματα, αιθέρια έλαια, κρασί και ξύδι. 2 Τα μέχρι στιγμής σωζόμενα γραπτά κείμενα από την εποχή της Αρχαίας Ελλάδας δεν κάνουν καμιά αναφορά σε οργανωμένες νοσοκομειακές δομές. Υπήρχαν όμως τα Ασκληπιεία τα οποία εκτός από λατρευτικοί χώροι ήταν και χώροι νοσηλείας. Βρίσκονταν όμως χτισμένα σε απομακρυσμένες περιοχές, παρείχαν φροντίδα κυρίως σε παθολογικά περιστατικά και κατά κανόνα σε ιδιώτες ανεξάρτητα από την συμμετοχή τους σε κάποια μάχη. 3 Στις πόλεις, από την άλλη, τα ιατρεία ήταν σχεδόν ταυτόσημες έννοιες με τις οικίες των ιατρών. Είχαν τις προδιαγραφές ενός εξωτερικού ιατρείου και δεν ήταν κατασκευασμένα για να παρέχουν νοσηλευτική φροντίδα με σπάνιες εξαιρέσεις ίσως κάποια βαριά χειρουργικά περιστατικά τα οποία μπορεί να παρέμεναν στο ιατρείο για λίγο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Σε κάθε περίπτωση όμως η νοσηλεία των ασθενών και τραυματιών γινόταν στις οικίες τους. Η λέξη νοσοκομείο δεν απαντάται σε κανένα από τα σωζόμενα αρχαιοελληνικά κείμενα. Αλλά ούτε ακόμα και στο «Ονοματολόγιο» ή «Πίνακα των εν Παιδεία ονομαστών» του Ησύχιου του Μιλήσιου, το οποίο αποτελεί έργο του 6 ου μ.χ. αιώνα. Η λέξη αυτή για πρώτη φορά αναγράφεται στο λατινικό κείμενο μιας επιστολής του Αγίου Ιερωνύμου, όπου περιγράφεται το ίδρυμα νοσηλείας και φιλοξενίας (hospitalis) της Ρωμαίας ευγενούς Φαβιόλας, το οποίο αποτέλεσε το πρότυπο για τα μεσαιωνικά hospitalia, δηλαδή χώροι φιλοξενίας. 4 Πιο συναφές με τη νοσηλεία είναι, βέβαια, το «νοσοκομείον», όρος που χρησιμοποιείται στα μοναστηριακά «τυπικά», δηλαδή στα καταστατικά λειτουργίας τους, για την περιγραφή χώρων αποκλειστικά προορισμένων για την ανάρρωση των αρρώστων. 5 Πάντως η πρώτη κατασκευή η οποία ρυμοτομικά, οργανωτικά και λειτουργικά ομοιάζει με τη δομή ενός νοσοκομείου ήταν η «Βασιλειάς», το νοσοκομείο το οποίο έκτισε ο Μέγας Βασίλειος 2. Tieris E. (1999). A Historical Survey of Surgical Trauma. Current Trends in the Management of Multiple Trauma Patients, 1999, 7-14. 3. Χριστοπούλου-Αλετρά Ε. (2002). Εισαγωγή στην Ιπποκρατική Ιατρική. Ειδικά θέματα. Ιατρικές Εκδόσεις Σιώκης, Θεσσαλονίκη, σελ. 9-13. 4. Γρηγοράς Γ. Δ. (2000). Η ιστορία της Στρατιωτικής Ιατρικής στην Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο. Στο: Ιστορία της Στρατιωτικής Ιατρικής στην Ελλάδα. Επιστημονική Ένωση Υγειονομικών Ενόπλων Δυνάμεων, Αθήνα, σελ. 19-20. 5. Χαριζάνης Γ. (2005). Παροχή νοσοκομειακής περίθαλψης από τις βυζαντινές μονές κατά τον 10ο-12ο αιώνα. Βυζαντινός Δόμος 14 (2004-2005), σελ. 171-182.

στην Καισάρεια το 372 μ.χ. και για το οποίο ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός έλεγε: «ενταύθα νόσος φιλοσοφείται και το συμπαθές δοκιμάζεται». 6 Τα πρώτα στρατιωτικά θεραπευτήρια απαντώνται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Στα στρατεύματα, τα οποία ήταν μόνιμα εγκατεστημένα σε απομακρυσμένες περιοχές, η παροχή υγειονομικών υπηρεσιών έπρεπε να οργανωθεί συστηματικά και να ανεξαρτητοποιηθεί από την λογική των διακομιδών, που κάθε άλλο παρά ρεαλιστικές ήταν αν ληφθούν υπ όψιν οι τεράστιες αποστάσεις και τα συγκοινωνιακά μέσα της εποχής. Για το λόγο αυτό αναπτύχθηκαν νοσηλευτήρια-αναρρωτήρια με την ονομασία Valetudinaria. 7 Τα κτίσματα αυτά αποτελούνταν από μία ή δύο σειρές δωματίων νοσηλείας γύρω από μια κεντρική αυλή. Διέθεταν όμως και αποθηκευτικούς χώρους για τη φύλαξη φαρμακοεπιδεσμικού υλικού. Το υγειονομικό προσωπικό α- ποτελούνταν από ιατρούς (Medici), αξιωματικούς του στρατού, οι οποίοι μπορούσαν να προαχθούν μέχρι το βαθμό του εκατόνταρχου (σε αντιστοιχία με την σύγχρονη ονοματολογία το βαθμό του Λοχαγού Ιατρού). 8 Μια αντίστοιχη δομή διατηρείται και κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τον Οκτώβριο του 1136 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β Κομνηνός συνέταξε και υπέγραψε ένα «τυπικόν» με το οποίο ίδρυσε στην Κωνσταντινούπολη τη Μονή του Παντοκράτορα Σωτήρος Χριστού. Το «τυπικόν» αυτό ορίζει ε- κτός από την ίδρυση της Μονής και τη δημιουργία ενός νοσοκομείου 50 κλινών, ενός γηροκομείου και ενός λεπροκομείου. 9 Πρόκειται ουσιαστικά για το πρώτο οργανωμένο δημόσιο νοσοκομείο το οποίο περιέθαλπε τόσο ένστολους όσο και απλούς πολίτες ενώ περιελάμβανε ειδική μέριμνα για την περίθαλψη και νοσηλεία ακόμα και γυναικών. 10,11,12 21 6. Courau C. (2004) Πώς η κοινωνία αντιμετώπιζε τους ηλικιωμένους. Ιστορία, 431, 26-31. 7. Τα Ρωμαϊκά valetudianaria διαφοροποιούνται από τα valetudinaria αφού τα πρώτα προορίζονταν για τη νοσηλεία σκλάβων ενώ τα δεύτερα μόνο για λεγεωνάριους. Τα Ρωμαϊκά valetudinaria αντιστοιχούν στα Στρατιωτικά Θεραπευτήρια τα οποία απαντώνται κατά τα τέλη του 19ου αιώνα στη νεότερη Ελλάδα και τα οποία είχαν οργάνωση η οποία πλησίαζε τα στρατιωτικά νοσοκομεία όμως δεν είχε δυνατότητες, προσωπικό και εξοπλισμό για την πραγματοποίηση δύσκολων ιατρικών και κυρίως χειρουργικών πράξεων. 8. Miller T. (1998). Η Γέννησις του Νοσοκομείου στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μετάφραση Ν. Κελέρμενος. Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα, σελ. 48-49. 9. Σκευάκης Λ. (1987). Τυπικόν της Μονής του Παντοκράτορος Σωτήρος Χριστού. Ιατρ. Επιθ. Εν Δυν., 21, 395-398. 10. Αγγελίδη Χ. (2007). Καταγώγια, νοσοκομεία και ξενώνες: Η διαδρομή της περίθαλψης στο Βυζάντιο. Αρχαιολογία και Τέχνες 103, 14-19. 11. Μουτζάλη Α. (2001). Ιατροί, ευαγή ιδρύματα και περίθαλψη ασθενών στο Βυζάντιο. Αρχαιολογία και Τέχνες 81, 102-108.

22 Μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με την άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι Έλληνες ιατροί ήταν λιγοστοί. Ουσιαστικά μόνο οι αρκετά εύποροι μπορούσαν να σπουδάσουν σε κάποια από τις χώρες του εξωτερικού ενώ μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους ελάχιστες φορές επέστρεφαν στην κατεχόμενη από τους Τούρκους Ελλάδα. Κατά συνέπεια, την ιατρική φροντίδα των «αρματολών» και των «κλεφτών», του άτακτου, υποτυπώδους ελληνικού στρατεύματος την εποχή της Τουρκοκρατίας, την αναλάμβαναν οι «πρακτικοί» ή «εμπειρικοί» ιατροί μαζί με τους μοναχούς. Η προσφορά των μοναστηριών ήταν ανεκτίμητη καθώς αρκετοί ασθενείς και τραυματίες περιθάλπονταν από τους μοναχούς οι περισσότεροι εκ των ο- ποίων ήταν εμπειρικοί ιατροί. Η συνεισφορά τους όμως στα άλλα λοιπά ι- δρύματα (θεραπευτήρια, πτωχοκομεία, λεπροκομεία) ήταν σχεδόν μηδενική επειδή δεν υπήρχαν οικονομικοί πόροι, που να περισσεύουν για δωρεές και φιλανθρωπίες αυτού του τύπου. 13 Στρατιωτική Υγειονομική Υπηρεσία θα δημιουργηθεί και πάλι με την έναρξη της επανάστασης του 1821 αρχικά ως μη οργανωμένη και υποτυπώδης περίθαλψη στο άτακτο στράτευμα και κατόπιν ως οργανωμένη με τη δημιουργία νοσηλευτικών και νοσοκομειακών δομών. Σε πρώτη φάση, η παροχή οργανωμένων υγειονομικών υπηρεσιών παρέχονταν τόσο στο τακτικό στράτευμα όσο και στους απλούς Έλληνες πολίτες της ελεύθερη Ελλάδας. Κατόπιν όμως περιορίστηκε στην παροχή υγειονομικής φροντίδας μόνο σε ένστολους. Η προσφορά της στρατιωτικής ιατρικής αποδείχτηκε αξιόλογη και η παροχή των υγειονομικών υπηρεσιών στάθηκε παράδειγμα προς μίμηση ακόμα και από τους συμμαχικούς στρατούς κατά τους Βαλκανικούς και τους Παγκόσμιους πολέμους. Παράλληλα, η ανακατάληψη των υπό την Τουρκική κατοχή ελληνικών εδαφών οδήγησε σε επέκταση των υγειονομικών αναγκών και ίδρυση ολοένα και περισσότερων στρατιωτικών νοσοκομείων. Αρκετά από τα στρατιωτικά αυτά νοσοκομεία πολλές φορές εξελίχθηκαν σε κέντρα αναφοράς της νεότερης ελληνικής ιατρικής πραγματικότητας, με τους περισσότερους από τους στρατιωτικούς ιατρούς τους να καταλαμβάνουν πανεπιστημιακές θέσεις στις Ιατρικές Σχολές της εποχής καταξιώνοντας έτσι την στρατιωτική ιατρική. 12. Μουτζάλη Α. (2007). Περίθαλψη ασθενών στο Βυζάντιο. Αρχαιολογία και Τέχνες, 103, 10-13. 13. Finlay G. (1856). The History of Greece Under Ottoman and Venetian Domination. William Blackwood and Sons, Edinburg and London, pg. 158.

Η αναζήτηση, συγκέντρωση και καταγραφή όλων των σχετικών, με τη θεματολογία της παρούσας διατριβής, πληροφοριών ήταν μία πρόκληση και παράλληλα, δύσκολο και επίπονο εγχείρημα. Στην αναζήτηση του υλικού μου πολλοί ήταν εκείνοι, μέσα και έξω από το στράτευμα, που προθυμοποιήθηκαν να με βοηθήσουν συντελώντας κατά ένα μεγάλο βαθμό στο να συνεχίσω να ψάχνω χωρίς να χάνω το κουράγιο μου και χωρίς να εγκαταλείπω την προσπάθειά μου. Ιδιαίτερη όμως μνεία και ένα τεράστιο ευχαριστώ οφείλω σε δύο αποστράτους υγειονομικούς αξιωματικούς: το νευροχειρουργό Υποστράτηγο (ΥΙ) ε.α. κο Κωνσταντίνο Κυριακόπουλο και τον παθολόγο Ταξίαρχο (ΥΙ) ε.α. κο Νικόλαο Σχίζα. Η βοήθειά τους ήταν ανεκτίμητη από κάθε άποψη. Μου πρόσφεραν πολύ από τον ελεύθερό τους χρόνο, τις γνώσεις τους, τα βιβλία και τις σημειώσεις τους, πολλές καίριες πληροφορίες για την αναζήτηση της κατάλληλης βιβλιογραφίας και τα τηλέφωνα επικοινωνίας ανθρώπων, που και αυτά με τη σειρά τους με καθοδήγησαν καθοριστικά. Ομοίως θα ήθελα να ευχαριστήσω και τον Αντιπλοίαρχο (ΥΙ) κο Αριστείδη Διαμαντή για τη σημαντική βοήθειά του καθώς μου προσέφερε πλούσια βιβλιογραφία και πολλές συμβουλές. Η λίστα των ευχαριστιών προφανώς δεν σταματάει εδώ. Στρατιωτικοί εν ενεργεία ή εν αποστρατεία, ο καθένας από το πόστο του, πρόσφεραν σημαντικά βιβλιογραφικά στοιχεία ή φωτογραφικό υλικό αλλά και καθοδήγηση για την αναζήτηση επιπλέον πηγών πληροφοριών και γνώσης. Με σειρά αρχαιότητας αναφέρω τους: Συνταγματάρχη (ΔΥ) Σωτήριο Παντζάρη, υποδιευθυντή του 417 Νοσηλευτικού Ιδρύματος Μετοχικού Ταμείου Στρατού (ΝΙΜΤΣ) στην Αθήνα, τον Ταγματάρχη (ΥΓ) Δημήτριο Λυλιόπουλο, υποδιοικητή του 223 ΚΙΧΝΕ στη Κοζάνη, τους συμμαθητές μου Λοχαγό (ΥΙ) Ευστράτιο Πανσεληνά, πνευμονολόγο στο 411 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Τριπόλεως και τον Λοχαγό (ΥΙ) Ευάγγελο Ντούρο, ψυχίατρο στο 496 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο Διδυμοτείχου, τον Υπολοχαγό (ΥΓ) Αθανάσιο Φωτόπουλο, βοηθό του 3 ου Γραφείου του 424 Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου Εκπαιδεύσεως στη Θεσσαλονίκη, την Ανθυπασπίστρια (ΥΓ) Άννα Λαμπρούση, βοηθό στο 1 ο Γραφείο του 217 ΚΙΧΝΕ στα Ιωάννινα, την Επιλοχία (ΥΓ) Ζωή Δήμου, βοηθό στο 3 ο Γραφείο του 492 Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου στην Αλεξανδρούπολη, τον Συνταγματάρχη (ΥΦ) ε.α. Βασίλειο Νικόλτσιο, Διευθυντή του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη και τη Συνταγματάρχη (ΥΝ) ε.α. Νεκταρία Κουτσούκη τέως αξιωματικό στο 404 ΓΣΝ Λάρισας. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω ανθρώπους από διάφορους φορείς, ιδρύματα, βιβλιοθήκες, αρχεία, ιστορικά και λαογραφικά κέντρα οι οποίοι πέρα από κάθε προσδοκία, με προθυμία, ανιδιοτέλεια και εξαιρετικό ζήλο αναζήτησαν αρκετές φορές στα «αζήτητα» των βιβλιοθηκών τους βιβλία ή 23

24 κείμενα άγνωστα ή ελάχιστα γνωστά στη βιβλιογραφία ρίχνοντας φως σε πολλές σκοτεινές πτυχές κατά την καταγραφή της ιστορίας των διαφόρων στρατιωτικών νοσοκομείων. Ενδεικτικά αναφέρω με αλφαβητική σειρά τους Δρ. Στράτο Ηλιαδέλη, οφθαλμίατρο στη Θεσσαλονίκη, το κο Λεωνίδα Καλλιβρετάκη Διευθυντή Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, την κα Φωτεινή Καρτάλη, βιβλιοθηκονόμο στο Δημοτική Βιβλιοθήκη Δράμας, τον κο Ιωάννη Κουτή, Προϊστάμενο του Τμήματος Εκδόσεων του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου, τον κο Ηλία Παρδάλη, μέλος της διαχειριστικής ομάδας του διαδικτυακού τόπου www.giapraki.com, τον κο Χαράλαμπο Πρεδάρη, έφεδρο Ανθυπίλαρχο και κάτοχο ενός εξαιρετικού φωτογραφικού αρχείου στην Κόρινθο το οποίο έθεσε στη διάθεσή μου, την κα Ματθίλδη Πυρλή υπεύθυνη της Συλλογής Χαρτών του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.) στην Αθήνα και τον κο Αθανάσιο Ταουσάνη βιβλιοθηκονόμο στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω και τους γονείς μου και ιδιαίτερα τον πατέρα μου Νέστορα ο οποίος βοήθησε ακούραστα κάνοντας πολλά χιλιόμετρα στην προσπάθεια αναζήτησης ιστορικών πηγών και βιβλιογραφικών δεδομένων, τον πεθερό μου και δεύτερο πατέρα μου Γεωργίου Νικόλαο για την αντίστοιχη προσφορά του στην περιοχή της Θεσσαλονίκης καθώς και τον εξαιρετικό φίλο και λάτρη της ιστορίας Νίκο Βούλγαρη ο οποίος συμμετείχε στη διόρθωση του τελικού κειμένου. Ξεχωριστά θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον Πρύτανη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Καθηγητή κο Αναστάσιο Μάνθο και στον Ομότιμο Καθηγητή κο Παναγιώτη Γιγή οι οποίοι ως μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής μου συνέβαλαν αποφασιστικά στη τελική διαμόρφωση του θέματος και αφιέρωσαν πολύ από τον πολύτιμο χρόνο τους στην τελική διαμόρφωση του κειμένου. Το μεγαλύτερο ευχαριστώ όμως το οφείλω στην Επίκουρη Καθηγήτρια και επιβλέπουσα την διατριβή μου κα Ελένη Αλετρά, η οποία στάθηκε δίπλα μου από το πρώτο λεπτό της σύλληψης της ιδέας της μελέτης αυτής, προσφέροντάς μου τις συμβουλές της, την εμπειρία της, την γνώση της, αλλά κυρίως την ατελείωτη εμψύχωσή της σε στιγμές απογοήτευσης και έντονης πνευματικής κόπωσης. Η εμπιστοσύνη και η αμέριστη συμπαράστασή της κατά την εκπόνηση και συγγραφή αυτής της διατριβής, υπήρξε η κινητήριος δύναμη για την ολοκλήρωσή της. Τέλος θα ήθελα να εκφράσω και γραπτώς την αγάπη μου, την ευγνωμοσύνη μου και το μεγάλο ευχαριστώ μου στην γυναίκα μου Ευαγγελία η ο- ποία στάθηκε δίπλα μου όλες αυτές τις ατελείωτες ώρες μελέτης και συγγραφής, που με ξεκούρασε σε στιγμές κόπωσης, που μου συμπαραστάθηκε σε στιγμές απογοήτευσης και που χάρηκε μαζί μου σε στιγμές χαράς. Στον

άνθρωπο που άκουσε υπομονετικά την ιστορία όλων αυτών των νοσοκομείων, που συνταξίδεψε μαζί μου κυριολεκτικά και νοητά σε όλα αυτά τα καθημερινά κουραστικά ταξίδια, σε όλη την Ελληνική Επικράτεια, που έζησε ξανά και ξανά τους πολέμους και όλους τους σταθμούς της ιστορίας της νεότερης Ελλάδας και που είδε μαζί μου την αρχή και το τέλος της δουλειάς αυτής, οφείλω ένα μεγάλο, το πιο μεγάλο, ευχαριστώ. 25

Ι. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ «Μηδείς ἀγεωμέτρητος εἰσίτω» Πυθαγόρας

Α. Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Η Υγειονομική υπηρεσία κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 ήταν σχεδόν ανύπαρκτη τόσο ως οργανωμένη διοικητική οντότητα όσο και ως έμψυχο, κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό. Την εποχή εκείνη γενικότερα οι επιστήμονες ιατροί ήταν λίγοι. Προέρχονταν δε σχεδόν αποκλειστικά από εύπορες αστικές οικογένειες με σπουδές στο εξωτερικό με προτίμηση στα πανεπιστήμια της Πάδοβας, της Γένοβας και της Πίζας στην Ιταλία, της Χαϊδελβέργης, της Βιέννης και του Μονάχου στη Γερμανία. 14 Η εκπαίδευσή τους αυτή, με την επιστροφή τους στην Ελλάδα, τους προσέδιδε κύρος, κοινωνική καταξίωση και όχι σπάνια ευκαιρίες για εμπλοκή και ενασχόληση με την πολιτική και την πολιτειακή ηγεσία της, οι περισσότεροι εκ των οποίων τις εκμεταλλεύονταν. Αποτέλεσμα ήταν να ασχοληθούν και να ασκήσουν την ιατρική επιστήμη είτε μόνο στα πρώτα χρόνια μετά την επιστροφή τους είτε απλά περιστασιακά. Βέβαια οι Έλληνες επιστήμονες ιατροί πρόσφεραν τεράστιες υπηρεσίες στον αγώνα με άλλους τρόπους. Ιατροί υπήρξαν μεγάλοι διαφωτιστές του Έθνους όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, μέλη της Φιλικής Εταιρείας όπως ο Ν. Καλύβας, πολιτικοί της επαναστάσεως όπως ο Ιωάννης Κωλέτης και ο Αλέξανδρος Μαυροκοδράτος και προσωπικότητες που οργάνωσαν τα φιλελληνικά κομιτάτα της Ευρώπης όπως ο Π. Ηπίτης, ενώ ιατρός ήταν ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας. 15 Από τους επιστήμονες ιατρούς ελάχιστοι θέλησαν να προσφέρουν τις ιατρικές τους γνώσεις, παρέχοντας ιατρική φροντίδα στους πρώτους ασθενείς και τραυματίες της επανάστασης. Όσοι τελικά ενεπλάκησαν ασχολήθηκαν περισσότερο με την παθολογία και τις λεγόμενες «εσωτερικές νόσους» και όχι με την χειρουργική. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η παροχή ιατρονοσηλευ- 14. Βακαλόπουλος Α. (1961). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Τουρκοκρατία. Τόμος Β, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη, σελ. 238. 15. Τράκα Ν. (2007). Ρεύματα των ιατρικών πρακτικών στα νεότερα χρόνια. Αρχαιολογία και Τέχνες, 104, 6-9.

30 τικής φροντίδας και περίθαλψης, η οποία ήταν υποτυπώδης από κάθε άποψη, να βασιστεί είτε σε φιλέλληνες αλλοδαπούς ιατρούς, είτε κυρίως στους λεγόμενους πρακτικούς ή εμπειρικούς ιατρούς οι οποίοι δεν είχαν καμία σχέση με τους κομπογιαννίτες, τους τσαρλατάνους και τους αγύρτες. 16 Οι εμπειρικοί ιατροί είχαν μεγάλη εμπειρία στην ανάταξη καταγμάτων και ε- ξαρθρημάτων και ασχολούνταν κυρίως με χειρουργικά περιστατικά, γι αυτό και ονομάζονταν και «ιατροχειρουργοί». Πολλοί από αυτούς είχαν μαθητεύσει σε σχολεία που λειτούργησαν κατά την τουρκοκρατία όπου διδάσκονταν σχετικά μαθήματα, όπως στη Χίο 17, στο Καρπενήσι 18, στην Αθήνα στη Μονή Ασωμάτων 19 και στη Σπάρτη 20. Άλλοι πάλι ανήκαν σε ιατρικές οικογένειες και εκπαιδεύονταν συνήθως από τον πατέρα τους ή κάποιον άλλο συγγενή τους. 21,22 Οι εμπειρικοί ιατροί τις περισσότερες φορές μάλιστα ε- ξασκούσαν ταυτόχρονα με την ιατρική και την φαρμακευτική επιστήμη και γι αυτό μία άλλη ονομασία που τους προσδίδονταν ήταν «ιατροφαρμακοποιοί». Με την έναρξη της επανάστασης πολλοί εμπειρικοί-πρακτικοί ιατροί έ- τρεξαν να προσφέρουν της υπηρεσίες τους, οι περισσότεροι αφιλοκερδώς και χρησιμοποιώντας τα δικά τους φαρμακευτικά εφόδια. Μεταξύ αυτών προέχουσα θέση κατέχουν οι έξι αδελφοί Γιατράκου (Ανδρέας, Γεώργιος, Ηλίας, Μιχαήλ, Νικόλαος και Παναγιώτης) από την Άρνα Λακωνίας. Ο μεγαλύτερος αδελφός Παναγιώτης Γιατράκος είχε σπουδάσει για βραχύ χρονικό διάστημα ιατρική στην Ιταλία. Ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας αλλά και ιδρυτής του ιατροφαρμακευτικού σχολείου του Μυστρά στο οποίο μαθήτευσαν πολλοί εμπειρικοί ιατροί του αγώνα και οι νεώτεροι αδελφοί του. 16. Παραδέλης Α. (1994). Η Υγειονομική Περίθαλψη των Αγωνιστών της Επαναστάσεως του 1821. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Εκδόσεις Λιθογραφία, Θεσσαλονίκη, σελ. 15. 17. Παϊδούσης Μ. (1939). Η Ιατρική εις την Χίο κατά τους τελευταίους αιώνας (1600-1900). Περιοδικό το εν Χίω συλλόγου «Αργέντη» Τεύχος 2, σελ. 4. 18. Βασιλείου Π. (1960). Η Επισκοπή Λίτζας και Αγράφων επί Τουρκοκρατίας: με τους Επισκόπους της και με σύντομη ανασκόπηση της ιστορίας της Ευρυτανίας, των Μοναστηριών και των Σχολών της. Εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα, σελ. 85. 19. Εμμανουήλ Ε. (1948). Ιστορία της Φαρμακευτικής. Εκδόσεις Πυρσός, Αθήνα, σελ. 650. 20. Αθανασόπουλος Α. (1965). Πελοποννήσιοι ιατροί κατά τον ιερόν Αγώνα του 1821. Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά, εκδότης Παπαχριστοφίλου Μ, τεύχος 9, σελ. 34. 21. Κούζης Α. (1977). Περί της Υγειονομική Υπηρεσίας του Στρατού κατά τον υπέρ Ανεξαρτησίας Αγώνα. Πανηγυρικοί Λόγοι για την 25η Μαρτίου 1821 και την 28η Οκτωβρίου 1940. Επιμέλεια Πέτρου Χάρη, Αθήνα, σελ. 273. 22. Ανώνυμος. (1966). ΣΚ 900-28. Στρατιωτικόν Τυπογραφείον (Έκδοση του Γραφείου Μελετών της Διεύθυνσης Υγειονομικού του Γενικού Επιτελείου Στρατού), Αθήναι, σελ. 1.

Είχε ακόμα φροντίσει να προμηθευτεί με δικά του χρήματα, υγειονομικό υλικό για τις ανάγκες της επανάστασης. Ο Π. Γιατράκος ήταν και οπλαρχηγός αφού με τους δικούς του άνδρες έλαβε μέρος σε πολλές μάχες. 23 Οι περιγραφές των πρακτικών ή εμπειρικών ιατρών είναι λιγοστές. Ο François Charles Hugues Laurent Pouqueville, Γάλλος ιατρός και πρόξενος της Γαλλίας στην Ελλάδα, κάνει ιδιαίτερη αναφορά στους εμπειρικούς ιατρούς ή «καλογιατρούς» του Λιασκοβετσίου (η σημερινή Λεπτοκαρυά του κεντρικού Ζαγορίου) οι οποίοι μάλιστα ανταγωνίζονταν τους Κεφαλλονίτες. Οι περισσότεροι όμως από τους Κεφαλλονίτες ιατρούς είχαν σπουδές σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια σε αντίθεση με τους Ζαγορίτες για τους οποίους η ιατρική ήταν τέχνη και όχι επιστήμη, βασισμένη στις παραδόσεις και στις εμπειρικές γνώσεις που μεταφέρονταν από τους γονείς στα παιδιά. 24 Αντίστοιχη αναφορά γίνεται και από τον Julius Millingen (Ολλανδό Ιατρό του George Gordon Lord Byron). 25 Στις 9 Ιανουαρίου 1822 συνήλθε στην Επίδαυρο η Α Εθνοσυνέλευση η οποία 2 μήνες μετά εξέλεξε ως πρόεδρο της πρώτης ελληνικής Κυβέρνησης τον πολιτικό και αγωνιστή της Επανάστασης Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο με πρόταση του οποίου την 1 η Απριλίου 1822 ψηφίστηκε το Σχέδιο Νόμου από το Βουλευτικό Σώμα «Περί Οργανώσεως του Στρατού». Με το νόμο αυτό θεσπίζονταν και επίσημα η σύσταση τακτικού στρατού ο οποίος αποτελούταν αρχικά από ένα Σύνταγμα συνεπικουρούμενο όμως και από τους ατάκτους. Μετά από ένα εξάμηνο περίπου όμως και λόγω αδυναμίας της κυβέρνησης να διαθέσει τα απαραίτητα για την συντήρησή του μέσα, το σύνταγμα αυτό διαλύθηκε και οι άνδρες τους εντάχθηκαν στα άτακτα σώματα. Τα ά- τακτα αυτά στρατιωτικά σώματα συγκροτήθηκαν σε χιλιαρχίες (αντίστοιχα συντάγματα) με δύναμη 1.120 ανδρών σε καθεμιά. Ήδη όμως στην Α Ε- θνοσυνέλευση, και αφού είχε γίνει αισθητή η ανάγκη ιατρών και νοσοκομείων για τις ανάγκες του στρατού, είχε αποφασιστεί η τοποθέτηση δύο ιατρών σε κάθε χιλιαρχία ατάκτων, ενός Αρχίατρου (Παθολόγου) και ενός Χειρουργού. 26 31 23. Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), Κ. 5-7. 24. Pouqueville F. C. H. L. (1820). Voyage de la Grece / par F. C. H. L. Pouqueville avec cartes, vues et figures. Volume E. Chez Firmin Didot, Pere et Fils, Paris, pg. 126. 25. Millingen J. (1831). Memoirs of the Affairs of Greece; Containing An Account of the Military and Political Events, Which Occurred in 1823 and Following Years. With Various Anecdotes Relating to Lord Byron, and An Account of His Last Illness and Death. John Rodwell, London. 26. Πολυζώης Κ. (1997). Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1821-1997. Έκδοση της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, Αθήνα, σελ. 1-24.

32 Με την άφιξη στην Ελλάδα του Βασιλιά Όθωνα, το Φεβρουάριο του 1833, διαλύονται τα άτακτα στρατιωτικά σώματα και ψηφίζεται ο νέος Οργανισμός του Στρατού με τον οποίο συγκροτήθηκε για πρώτη φορά στη νεότερη ελληνική ιστορία τακτικός στρατός με δομή αντίστοιχη με τη σημερινή, δηλαδή σε λόχους, τάγματα και συντάγματα, πεζικό, ιππικό, πυροβολικό, μηχανικό, ακροβολιστές και χωροφυλακή. Η σύνθεση των οποίων περιελάμβανε και στρατιωτικούς ιατρούς. Με Βασιλικό Διάταγμα στις 3 Απριλίου 1833 συστήνεται Γραμματεία Στρατιωτικών στις αρμοδιότητες της ο- ποίας υπάγονται και οι υγειονομικές υπηρεσίες. Στις 13 Ιανουαρίου 1836 με νέο Βασιλικό Διάταγμα προσδιορίζεται ο σχηματισμός των στρατευμάτων ξηράς (δηλαδή του πρώτου Στρατού Ξηράς). Στην φάση εκείνη στη δύναμη του προσωπικού της Γραμματείας των Στρατιωτικών συμπεριλαμβάνεται και ένας στρατιωτικός ιατρός με το βαθμό του Αρχιάτρου. Ουσιαστικά πρόκειται για τη σύσταση της πρώτης Υγειονομικής Υπηρεσίας προϊστάμενος της οποίας ετέθη ο Ερρίκος Τράιμπερ. Ο Ερρίκος Τράιμπερ ήρθε στην Ελλάδα το 1822. Σε όλη την διάρκεια του αγώνα προσέφερε τις ιατρικές του υπηρεσίες σε όλα τα μέτωπα και τις συγκρούσεις του άτακτου και τακτικού στρατού ενώ έγινε και ο πρώτος διευθυντής των μικρών νοσοκομείων του αγώνα στο Ναύπλιο και στη Σαλαμίνα. Ήταν ο πρώτος χειρουργός, ιατρός του Ελληνικού Στρατεύματος, ο ιδρυτής των πρώτων οργανωμένων στρατιωτικών νοσοκομείων και της πρώτης στρατιωτικής φαρμακαποθήκης στην Αθήνα. Ήταν ο πρώτος επικεφαλής του Τμήματος Υγειονομικής Υπηρεσίας με το βαθμό του Αρχιάτρου που ιδρύθηκε το 1836 στην Γραμματεία Στρατιωτικών και πρώτος πρόεδρος της Ανωτάτης Υγειονομικής Επιτροπής. Με την άφιξη του Ιωάννη Καποδίστρια στην Ελλάδα, το 1828, o Ε. Τράιμπερ ως ο αρχαιότερος υγειονομικός αξιωματικός διετέλεσε σύμβουλος επί υγειονομικών θεμάτων. 27 27. Πολυζώης Κ, ο.π., σελ. 25-33.

Β. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ Είναι προφανές ότι υπό αυτές τις συνθήκες δεν ήταν δυνατόν να μιλάμε για οργάνωση τριτοβάθμιας υγειονομικής περίθαλψης, δηλαδή νοσοκομείου. Μέχρι τότε, η νοσηλεία και περίθαλψη γινότανε είτε σε μοναστήρια είτε σε σπίτια στρατιωτών. Με την έναρξη του αγώνα του 1821 η ανάγκη περίθαλψης και νοσηλείας κυρίως τραυματιών πολέμου, στρατιωτών ή άμαχου πληθυσμού, οδήγησε στη συγκέντρωση περισσοτέρων, της μίας, απωλειών υγείας σε ένα μόνο κέντρο περίθαλψης, το οποίο αυτομάτως ελάμβανε ένα χαρακτήρα στρατιωτικού νοσηλευτικού ιδρύματος. Από αναφορές φαίνεται ότι τέτοιου είδους νοσοκομεία-θεραπευτήρια πρωτοδημιουργήθηκαν στην Πάτρα, το Μεσολόγγι και το Ναύπλιο. Η Πάτρα φαίνεται ότι διεκδικεί την πρώτη ίδρυση ενός τέτοιου ιδρύματος, αμέσως με την έναρξη της Επανάστασης και κατά την πολιορκία των Τούρκων στο φρούριο της πόλεως (πολιορκία της Πάτρας που διήρκησε από τις 15 Φεβρουαρίου μέχρι τις 18 Μαΐου 1822). Ο Άγγλος Πρόξενος στην Πάτρα Philip James Green γράφει χαρακτηριστικά ότι οι Έλληνες μετέτρεψαν σε «νοσοκομείο» ένα σπίτι δίπλα στο Αγγλικό προξενείο με το σκεπτικό ότι λόγω της γειτνιάσεως αυτής δε θα τολμούσαν να το χτυπήσουν οι Τούρκοι με τα όχι και τόσο ακριβείας πυροβόλα τους. Ο Ιωάννης Φιλήμων για το θεραπευτήρια της Πάτρας αναφέρει 28 : «Έτι δε και νοσοκομείον τι εμορφώθη δια τους τραυματιζομένους στρατιώτας, δι ο αξιούται επαίνων πολλών ο Νικόλαος Γερακάρης, ως προσενεγκών ολόκληρον αυτού το φαρμακείον». Ο Νικόλαος Γερακάρης ήταν ιατροφαρμακοποιός από την Κεφαλονιά με σπουδές στην Πάδοβα, ο οποίος όταν επέστρεψε στην Ελλάδα άνοιξε φαρμακείο στην Πάτρα. 29 Σε αυτόν αποδίδεται μια από τις πρώτες προσπάθειες 28. Φιλήμων Ι. (1860). Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως. Τόμος Γ. Τυπ. Α. Κτενάς Α. και Π. Σούτσας, Αθήναι, σελ. 22. 29. Αλιβιζάτου Κ. (1962). Η συμβολή των Κεφαλλήνων Ιατρών εις την επιστήμην και εις τον Εθνικόν Αγώνα. Ηώς, 5, 83.

34 σύστασης στρατιωτικού σώματος ενώ συνέβαλε καθοριστικά στην οργάνωση του πρώτου αυτού υποτυπώδους στρατιωτικού νοσηλευτικού ιδρύματος στην Πάτρα. Νύξη για τον τρόπο θεραπείας και διακομιδών γίνεται από το Χρήστο Βυζάντιο (Συνταγματάρχη του Ελληνικού τακτικού στρατού το 1826). 30 Αναφορά υπάρχει επίσης και για τη λειτουργία υποτυπώδους στρατιωτικού νοσοκομείου για μικρό όμως χρονικό διάστημα κατά το έτος 1824 στη Μονή Ομπλού, 15 χιλιόμετρα έξω από την πόλη της Πάτρας ενώ αντίστοιχο ρόλο έπαιξε και η Ιερά Μονή Ταξιαρχών του Οσίου Λεοντίου κοντά στο Αίγιο. Τέλος η Εκκλησία του Παντοκράτορα μέσα στην πόλη της Πάτρας χρησιμοποιήθηκε ως νοσοκομείο για τις ανάγκες των τραυματιών στρατιωτών του Νικόλαου-Ιωσήφ Μαιζών 31 το 1828. Μια αποφασιστική κίνηση στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης έ- κανε ο George Gordon Lord Byron ή Λόρδος Βύρωνας ο οποίος όταν ήρθε στην Ελλάδα, τις πρώτες ημέρες του 1824 έφερε μαζί του μεγάλη ποσότητα φαρμάκων και χειρουργικών εργαλείων ενώ ήταν πρωτεργάτης στην ίδρυση ενός τύπου στρατιωτικού θεραπευτηρίου το οποίο, βεβαίως, εξυπηρετούσε και πολίτες στο Μεσολόγγι. Η προσπάθεια αυτή ευοδώθηκε σε συνεργασία με τον Άγγλο Συνταγματάρχη Leicester Stanhope αλλά και με στρατιωτικούς ιατρούς οι οποίοι τους συνόδευαν. Ο L. Stanhope αφού εξασφάλισε κονδύλιο 100 λιρών από το κομιτάτο του Λονδίνου για την ίδρυση τυπογραφείου και νοσοκομείου 32 σημειώνει για το τελευταίο: 33 «Επρότεινα στον πρίγκιπα (δηλαδή τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο) να ι- δρύσει ένα νοσοκομείο και συμφώνησε με τους όρους μου. Η Κυβέρνηση θα βρει ένα σπίτι, τρεις υπηρέτας, κρεββάτια κλπ. Τα φάρμακα θα προμηθεύσω εγώ, και τα άτομα της ανωτέρας και μέσης τάξεως θα πληρώνουν για αυτό ανάλογα όπως θα προσδιορισθή. Δεν θα πληρώνουμε για χειρουργικά εργαλεία, φάρμακα, κουβέρτες κλπ». 30. Βυζάντιος Χ. (1956). Ιστορία των κατά την Επανάστασιν Εκστρατειών και Μαχών ων συμμετέσχεν ο Τακτικός Στρατός από του 1821 μέχρι του 1833. Απομνημονεύματα Αγωνιστών 21. Τόμος 10. Εκδόσεις Γ. Τσουκαλά, Αθήναι. 31. Επικεφαλής των γαλλικών δυνάμεων της Πελοποννήσου οι οποίες ανέλαβαν την εκδίωξη του Ιμπραήμ Πασά επιτυγχάνοντας την αμαχητί κατάληψη των φρουρίων της Μεθώνης, του Ναυαρίνου και της Κορώνης και την, μετά πολιορκία, απελευθέρωση της Πάτρας και το Ρίου τον Οκτώβριο του 1828. 32. Stanhope L. (1824). Greece in 1823 and 1824; Being a Series of Letters, and Other Documents on the Greek Revolution, written during a Visit to the Country. Sherwood, Jones and Co, London, pg. 342. 33. Stanhope L, ο.π., pg. 56.

Μεταξύ των ιατρών που βρίσκονταν την περίοδο εκείνη στο Μεσολόγγι ήταν και ο Ολλανδός Julius Millingen ο οποίος στα απομνημονεύματά του αναφέρει (μετάφραση από τα Αγγλικά): 34 «Όταν προτάθηκε στο Μαυροκορδάτο, στους άρχοντες, και στους καπεταναίους του Μεσολογγίου η δημιουργία στην πόλη ενός νοσοκομείου, όλοι συμφώνησαν ομόφωνα λέγοντας, ότι τίποτε άλλο δεν ήταν πιο απαραίτητο από αυτό και ότι θα προσέφερε πολλά πλεονεκτήματα, χωρίς να κοστίζει πολλά στους κάτοικους του. Σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδος δεν υπήρχε τόσο μεγάλη ανάγκη για ένα παρόμοιο ίδρυμα, η έλλειψη του οποίου εδώ ήταν αισθητή Κατά τη διάρκεια κάθε επίθεσης τα τείχη της πόλης παρέχουν καταφύγιο στις αδύνατες ομάδες του πληθυσμού της Δυτικής Ελλάδος Περισσότερο από μια φορά έχω γίνει μάρτυρας θλιβερών σκηνών από ξένους που πεθαίνουν αβοήθητοι πάνω στους δρόμους της πόλης στην οποία είχαν έρθει για να προστατευτούν (από τον εχθρό). Ακούγοντας, ότι το Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου και η Φιλική Εταιρεία είχαν στείλει, με δαπάνες τους φάρμακα, εργαλεία και υγειονομικό υλικό, οι Έλληνες εξέφρασαν τη χαρά τους με τον πιο θερμό τρόπο. Ο συνταγματάρχης (ο L. Stanhope) ανέμενε από τους προεστούς πως δε θα είχαν μεγάλη δυσκολία να παραχωρήσουν ένα από τα Τουρκικά σπίτια για τη νοσηλεία των αρρώστων, να το εξοπλίσουν με κρεβάτια, σεντόνια κλπ. και να ξοδεύουν και κάποιο ποσό για τη νοσηλεία των αρρώστων, για υπηρέτες και τους αναρρωνύοντες. Όμως η απόφαση αυτή τους ο- δήγησε σε αλλαγή συμπεριφοράς Προσπάθησα να πείσω τους Έλληνες για να συμβάλουν στη δημιουργία ενός Νοσοκομείου και να ξεκινήσω αμέσως τα ιατρικά μου καθήκοντα. Υπενθύμισα στο Συνταγματάρχη Stanhope, ότι τώρα παρά ποτέ υπήρχε ανάγκη να ιδρυθεί ένα αναρρωτήριο σε ένα Τάγμα, όμοιο με αυτά της Αγγλίας για την ανακούφιση των φτωχών ασθενών και στρατιωτών Έχοντας πάρει την άδεια έγραψα την παρακάτω ανακοίνωση για να τυπωθεί, και η οποία κυκλοφόρησε σε όλη την πόλη: Ειδοποίηση Ένα δημόσιο αναρρωτήριο θα λειτουργήσει στο Μεσολόγγι τη 10 η Ιανουαρίου, υπό την εποπτεία του Κύριου Julius Millingen. Ο κύριος σκοπός αυτού του καταστήματος είναι η παροχή ιατρικών συμβουλών και φαρμάκων στους 35 34. Millingen J. (1831). Memoirs of the Affairs of Greece; Containing An Account of the Military and Political Events, Which Occurred in 1823 and Following Years. With Various Anecdotes Relating to Lord Byron, and An Account of His Last Illness and Death. John Rodwell, London, pg. 83.

36 φτωχούς και τους στρατιώτες. Μπορεί όμως ο καθένας να ζητήσει ιατρικές συμβουλές και φάρμακα, πληρώνοντας ένα μικρό ποσό. Για να αποφευχθούν οι καταχρήσεις, οι στρατιώτες πρέπει να προσκομίζουν ένα σημείωμα από τον καπετάνιο τους, και οι άποροι ένα πιστοποιητικό υπογεγραμμένο από τον προεστό. Ένα παρόμοιο κατάστημα θα λειτουργήσει σύντομα στην Αθήνα, από τον Κύριο Tindall, απεσταλμένο, όπως και ο Κύριος Millingen, από το Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου» Αναφορές για την λειτουργία υποτυπωδών στρατιωτικών νοσοκομείων υπάρχουν για τα Μέθανα και τα νησιά Σύρος 35,36, Ύδρα 37 και Χίος 38. Φαίνεται όμως ότι μάλλον είχαν ρόλο σταθμού επιδέσεως ή νοσηλευτηρίου παρά οργανωμένου στρατιωτικού νοσοκομείου. Το πρώτο νοσοκομείο, το οποίο όμως ήταν υποτυπωδώς οργανωμένο, ξεκίνησε να λειτουργεί από το 1824 και μετά στο Ναύπλιο. Η αρχική του ονομασία ήταν «Των ενδεών και πληγωμένων» σε αντιστοιχία με μια σύγχρονη ονομασία όπως «Λοιμωδών» ή «Πνευμονικών Νοσημάτων». Βεβαίως κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως τα νοσοκομεία που δημιουργήθηκαν δεν ήταν αμιγώς στρατιωτικά αλλά μικτά. Δηλαδή νοσήλευαν τόσο στρατιώτες όσο και πολίτες τραυματίες και ασθενείς αν και ουσιαστικά την περίοδο αυτή σχεδόν όλοι οι Έλληνες άνδρες ήταν στρατευμένοι. Κατά την περίοδο της επαναστάσεως, ως στρατιωτικά νοσοκομεία ονομάζονταν μικρές νοσηλευτικές μονάδες όπως τα αναρρωτήρια. Μετά την οργάνωση του τακτικού Σώματος και την οργάνωση των χιλιαρχιών άρχισε να γίνεται αισθητή η έλλειψη αμιγώς στρατιωτικών νοσοκομείων. Σχετικά με την αναδιοργάνωση του Υγειονομικού, ως σώματος του στρατού, και των Νοσοκομείων, επί Καποδίστρια γίνεται λόγος στην αναφορά παραιτήσεως 35. Αμπελά Τ. (1893). Λουκά Ράλλη ιδιόγραφοι αναμνήσεις και αποκαλύψεις επεισοδίων της Ελληνικής Επαναστάσεως / Δημοσιευόμεναι ήδη το πρώτον υπό Τιμολέοντος Αμπελά. Ιδιωτική έκδοση, Αθήνησιν, σελ. 3. 36. Μεταξύ των ιδρυτών του νοσοκομείου της Σύρου κατά την επανάσταση φέρεται ο Μιχαήλ Ναύτης ο οποίος διετέλεσε μέλος της Φιλικής Εταιρείας. 37. Λιγνός Α. (1930). Αρχείον της Κοινότητος Ύδρας 1778-1832. Τόμος ΙΓ (1827). Τύποις Μιχ. Σ. Ελευθερίου, Εν Πειραιεί, σελ. 258. 38. Σωτηράκη Ν. (1936). Η εκστρατεία του Φαβιέρου εις Χίον. Περιοδικόν Αιγαίον Τόμος 1, σελ. 145.

του Carl Heideck από την αρχηγία του Τακτικού Σώματος την 3 η Ιουλίου 1829 39 : «... Ανοικοδομήθη το κρημνισμένον μέρος του επί του ακρωτηρίου κανοναστασίου, και εφρόντισα την σύστασιν νοσοκομείου στρατιωτικού, μεταχειρισθείς επί τούτω παλαιόν ερείπιον, δια το ευκραές του αέρος και την καλήν του θέσιν. Το νοσοκομείον έχει σήμερον κρεββάτια δια 42 ασθενείς έχει αρχίατρον, φαρμακοποιόν, επιστάτην, γραίας τινάς δια το μαγειρείον και το πλύσιμον, και τακτικήν φαρμακείαν. Η διατροφή των ασθενών, συμπεριλαμβανομένης, μάλιστα και της αγοράς τινών ιατρικών, δεν φέρει καμμίαν δαπάνην εις το Εθνικόν Ταμείον, διότι πληρώνεται από τους δέκα παράδες και από το ψωμί, τα οποία καθ εκάστην αφαιρούνται από έκαστον νοσοκομούμενον στρατιώτην. Οι λογαριασμοί θεωρούνται κατά μήνα. Προστίθεται δε ήδη εις αυτό νέος θάλαμος διά 16 κρεββάτια και ένας τόπος δια την φαρμακείαν, τους φαρμακοποιούς και το χημικόν εργαστήριον. Νοσοκομείον εσυστήθη προσέτι εις Ακροκόρινθον και Άργος. Συσταίνεται δε όσον ούπω και νοσοκομείον δια τους απομάχους, και εν άλλο εις τας Πάτρας». Έτσι η ιστορία των νεότερων στρατιωτικών νοσοκομείων ξεκινά και ε- δραιώνεται στο Ναύπλιο όπου και το ομώνυμο Στρατιωτικό Νοσοκομείο το οποίο επειδή δεν ήταν αμιγώς στρατιωτικό ονομαζόταν και «Πρώτο Εθνικό Νοσοκομείο». Το ουσιαστικά και τυπικά Πρώτο Στρατιωτικό Νοσοκομείο δημιουργήθηκε στην Αθήνα το 1836, με την ανακήρυξή της ως πρωτεύουσας της Ελλάδας και την ανοικοδόμηση σε αυτήν, κατάλληλου κτηρίου για την στέγαση ενός τέτοιου νοσηλευτικού ιδρύματος. Τελικά με την οργάνωση του Ελληνικού Στρατού Ξηράς και τη δημιουργία κατά τόπου στρατοπέδων δημιουργήθηκαν και άλλα νοσοκομεία ή θεραπευτήρια στον μέχρι τότε απελευθερωμένο ελλαδικό χώρο. Τέτοια νοσοκομεία υπήρχαν, εκτός από το μοναδικό αμιγώς στρατιωτικό της Αθήνας, στη Λαμία και στο Ναύπλιο ενώ θεραπευτήρια δημιουργήθηκαν στη Χαλκίδα, τη Στυλίδα, την Υπάτη Φθιώτιδας, την Καλλιδρόμη Ευρυτανίας, το Μεσολόγγι, τον Καρβασαρά (σημερινή Αμφιλοχία), την Πάτρα, το Ρίο, την Τρίπολη, το Νεόκαστρο Ναυπάκτου, την Αμαλιάπολη Ημαθίας, το Γαρδίκι Τρικάλων, τη Βόνιτσα, τη Σπάρτη, την Καλαμάτα, το Αγρίνιο, το Άργος και τη Ναύπακτο. 37 39. Ανώνυμος. (1973). Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας 1821-1832. Αι Εθνικαί Συνελεύσεις. Δ Εν Άργει Εθνική Συνέλευσις. Τόμος Β. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Αθήναι, σελ. 481.

ΙΙ. ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

Α. ΜΕΘΟΔΟΣ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟ Αν και κατά καιρός έχουν γραφτεί και δημοσιευθεί ορισμένα άρθρα στα οποία παρατίθενται πληροφορίες σχετικά με τα επιμέρους στρατιωτικά νοσοκομεία, τα οποία δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν κατά την νεότερη ιστορία της Ελλάδας, αυτά τις περισσότερες φορές είναι αποσπασματικά, αναφέρονται σε μία μόνο περίοδο της λειτουργίας τους, προσεγγίζονται μονόπλευρα και συνήθως αφορούν τα πιο γνωστά και μεγάλα στρατιωτικά νοσοκομεία. Από την άλλη, οι πηγές στις οποίες βασίστηκαν οι συγγραφείς τους κατά κανόνα δεν ήταν αρκετές, ήταν δυσεύρετες και όχι πάντα εύκολα προσβάσιμες ώστε να διαπιστωθεί η εγκυρότητά τους και η πληρότητα της παράθεσής τους. Πυρήνα της αναζήτησης της μελέτης αυτής αποτέλεσαν οι εκδόσεις της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, του Γενικού Επιτελείου Στρατού και η Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων επίσης του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Ιδιαίτερα η συστηματοποιημένη καταγραφή της ιστορίας του Υγειονομικού στους πολέμους-σταθμούς στην νεότερη ελληνική ιστορία έδωσε έναυσμα στην αναζήτηση επιπλέον στοιχείων. Όμως ακόμα και σε αυτά τα έγκυρα και πολύ αναλυτικά κείμενα οι πληροφορίες ήταν διάσπαρτες μέσα σε χιλιάδες σελίδες. Έτσι, η αναζήτηση αυτή έπρεπε να συστηματοποιηθεί προσεκτικά καθώς στην πορεία το υλικό διαπιστώθηκε ότι ήταν σχεδόν αχανές. Εξίσου σημαντικές πηγές αποδείχτηκαν τα αρχεία του Ελληνικού και ι- διαίτερα του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού. Η συνεισφορά τους εξάλλου στην οργάνωση των νοσοκομειακών μονάδων στους διαφόρους πολέμους ήταν ουσιαστική και διεθνώς αναγνωρισμένη, σε όλη την διαδρομή από την ίδρυσή τους και μετά, ενώ το οργανωμένο αρχειακό τους υλικό πολύτιμο για την εξαγωγή ιστορικών δεδομένων, πληροφοριών και συμπερασμάτων, αρκετά αμερόληπτων, επειδή η προσέγγιση της ιστορίας γινόταν από τη σκοπιά του παρατηρητή και όχι του άμεσα εμπλεκομένου στη λήψη αποφάσεων. Κάτι το οποίο είναι άξιο λόγου είναι το γεγονός ότι η όλη προσπάθεια συγκέντρωσης του προς επεξεργασία υλικού περιπλέχθηκε από την ιδιαιτερότητά του αφού αυτό αφορούσε στρατιωτικά δεδομένα αρκετές φορές διαβαθμισμένα ως «εμπιστευτικά», «απόρρητα» και «άκρως απόρρητα», τα οποία αν και ορισμένες φορές ήταν ηλικίας ακόμα και μεγαλύτερης των 70