TÉÔËÏÓ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: UNE BRÈVE HISTOIRE DE LA PHILOSOPHIE Από τις Εκδόσεις Flammarion, Παρίσι 2008 ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ: Το βιβλίο της Φιλοσοφίας ÓÕÃÃÑÁÖÅÁÓ: Roger-Pol Droit ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Γιώργος Παρλαλόγλου ÅÐÉÌÅËÅÉÁ ÄÉÏÑÈÙÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: ííá Καζούρη ΣΥΝΘΕΣΗ ÅÎÙÖÕËËÏΥ: Ηλίας Μασούρης ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Ελένη Σταυροπούλου EÊÔÕÐÙÓÇ: Άγγελος Ελεύθερος & ÓÉÁ Ï.Å. ÂÉÂËÉÏÄÅÓÉÁ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ÓÉÁ Ï.Å. Éditions Flammarion, 2008 EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá 2009 Ðñþôç Ýêäïóç: Οκτώβριος 2009 ÉSBN 978-960-453-629-0 Ôõðþèçêå óå áñôß åëåýèåñï çìéêþí ïõóéþí, προερχόµενο αποκλειστικά και µόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού. To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôü ôéò äéáôüîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993 üðùò Ý åé ôñïðïðïéçèåß êáé éó ýåé óþìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâüóåéò ðåñß ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýåôáé áðïëýôùò ç Üíåõ ãñáðôþò αäåίáò ôïõ åêäüôç êáôü ïðïéïνäþðïôå ôñüðï Þ ìýóï áíôéãñáöþ, öùôïáíáôýðùóç êáé åí ãýíåé áíáðáñáãùãþ, åêìßóèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôüöñáóç, äéáóêåõþ, áíáìåôüäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäþðïôå ìïñöþ (çëåêôñïíéêþ, ìç áíéêþ Þ Üëëç) êáé ç åí ãýíåé åêìåôüëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìýñïõò ôïõ Ýñãïõ. ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A. äñá: ÔáôïÀïõ 121 Head office: 121, Tatoiou Str. 144 52 Ìåôáìüñöùóç 144 52 Metamorfossi, Greece Âéâëéïðùëåßï: Ìáõñïìé Üëç 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str. 106 79 ÁèÞíá 106 79 Áthens, Greece Ôçë.: 2102804800 Tel.: 2102804800 Telefax: 2102819550 Telefax: 2102819550 www.psichogios.gr www.psichogios.gr e-mail: info@psichogios.gr e-mail: info@psichogios.gr
Μετάφραση: Γιώργος Παρλαλόγλου
ÅÑÃÁ ÔÏÕ ÉÄÉÏÕ Le Clonage humain (óå óõíåñãáóßá ìå ôïõò Henri Atlan, Marc Augé, Mireille Delmas-Marty, Nadine Fresco), Éditions du Seuil, 2000 Les Religions expliquées à ma fille, Éditions du Seuil, 2000 Le Culte du Néant Les philosophes et le Bouddha, Éditions du Seuil, 1997, 2004 L Oubli de l Inde Une amnésie philosophique, Éditions du Seuil, 2004 Des idées qui viennent (óå óõíåñãáóßá ìå ôïí Dan Sperber), Éditions Odile Jacob, 1999 La libert e nous aime encore (óå óõíåñãáóßá ìå ôïõò Dominique Desanti êáé Jean-Toussaint Desanti), Éditions Odile Jacob, 2002 La Companie des contemporains Rencontres avec des penseurs d aujoud hui, Éditions Odile Jacob, 2002 Dernières nouvelles des choses Une exp erience philosophique, Éditions Odile Jacob, 2003 Áðü ôéò Åêäüóåéò ØÕ ÏÃÉÏÓ êõêëïöïñïýí: 101 åìðåéñßåò öéëïóïößáò ôçò êáèçìåñéíþò æùþò, 2002, ìôöñ. ÑåâÝêêá ÐÝóóá Ç óõíôñïöéü ôùí öéëïóüöùí, 2006, ìôöñ. Íßêïò ÇëéÜäçò Φιλοσοφία για όλους, 2006, µτφρ. Μαρία Τριανταφυλλίδου Είναι τρελοί αυτοί οι σοφοί!, 2008, µτφρ. Ειρήνη Μακρίδη (σε συνεργασία µε τον Ζαν-Φιλίπ ντε Τονάκ) Μικρή ιστορία της ύσης, 2009, µτφρ. Ασπασία Σιγάλα
Σε όλους αυτούς που δεν έχουν ασχοληθεί ποτέ µέχρι σήµερα µε τη φιλοσοφία, που αναρωτιούνται περί τίνος πρόκειται, που θέλουν να ριχτούν στην περιπέτεια, που δε γνωρίζουν τι τους περιµένει, που φοβούνται µήπως δεν καταλάβουν, που προαισθάνονται, ωστόσο, ότι πρέπει να είναι κάτι το σηµαντικό και το ενδιαφέρον, που προσπαθούν να βρουν από πού να αρχίσουν, πώς να συνεχίσουν, πώς να προχωρήσουν Σ αυτούς, λοιπόν, που επί του παρόντος µοιάζουν πάρα πολύ µε εκείνους τους έτοιµους προς αναχώρησιν ταξιδιώτες, όπως ήταν κάποια στιγµή όλοι οι φιλόσοφοι.
Στο τέλος κάθε κεφαλαίου παρατίθενται ενδεικτικά κάποιοι τίτλοι για όσους επιθυµούν να επεκταθούν επί του εκάστοτε θέµατος. Για πληρέστερη βιβλιογραφία µπορείτε να επισκεφθείτε τη Βιβλιονέτ, τη βάση δεδοµένων για τα κυκλοφορούντα βιβλία στην Ελλάδα, στη διεύθυνση www.biblionet.gr
Περιεχόµενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όπου εξηγείται γιατί η αλήθεια, αντίθετα από ό,τι θα µπορούσαµε να πιστεύουµε, διέρχεται µε τον τρόπο της από κάθε είδους περιπέτειες... 15 Πρώτο Μέρος ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΡΟΣ ΒΙΩΣH Όπου καθίσταται σαφές ότι η αλήθεια, για τους αρχαίους φιλοσόφους, ήταν κάτι που έπρεπε και να το βιώσουν και να το γνωρίσουν... 27 1. Όπου βλέπουµε τον Πλάτωνα να επινοεί έναν κόσµο µε δύο ορόφους... 33 2. Όπου µαθαίνουµε πώς ο Αριστοτέλης οργάνωσε την έρευνα και την ταξινόµηση των πραγµατικών γνώσεων... 49 3. Όπου ο Επίκουρος και ο Λουκρήτιος γνωστοποιούν ότι η αλήθεια καθιστά την ευτυχία προσιτή... 65 4. Όπου ο Σενέκας και ο Μάρκος Αυρήλιος επιδίδονται στην πρακτική εφαρµογή των αληθειών του στωικισµού... 81 εύτερο Μέρος ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ Όπου ανακαλύπτουµε ότι η αλήθεια είναι προς αναζήτησιν, επίσης, εντός µας... 95
5. Όπου ακολουθούµε τον Αυγουστίνο, καθώς κυνηγά την αλήθεια µες στους δαιδάλους της συνείδησής του και του µνηµονικού του... 103 6. Όπου ο Μακιαβέλι δικαιολογεί την απόκρυψη της αλήθειας... 117 7. Όπου ο Μονταίν, θέλοντας να συλλάβει την αλήθεια της στιγµής, επινοεί ένα βιβλίο δίχως τέλος... 133 Τρίτο Μέρος ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ, ΘΕ ΚΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ Όπου αναζητείται αυτό που είναι κοινό στο λόγο των ανθρώπων και στο λόγο του Θεού... 147 8. Όπου ένας ήρωας ονόµατι Καρτέσιος ανακαλύπτει µια αλήθεια άφθαρτη ακόµη και από έναν κακό Θεό... 153 9. Όπου ο Πασκάλ καταδεικνύει ότι ο Θεός µιλά στην καρδιά... 167 10. Όπου ο Σπινόζα και ο Θεός σκέπτονται την ίδια αλήθεια... 181 11. Όπου οι υπολογισµοί του Θεού γίνονται για τον Λάιµπνιτς διάφανες αλήθειες... 197 Τέταρτο Μέρος ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ, ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ Όπου διακηρύσσουν ότι η αλήθεια πρέπει να είναι οικουµενική και απελευθερωτική, αλλιώς να µην υπάρχει καν... 211 12. Όπου ο Βολταίρος επινοεί τους αγώνες του διανοούµενου για την αλήθεια... 217 13. Όπου ο Ντιντερό προσπαθεί να καταστήσει την αλήθεια γοητευτική... 229
14. Όπου διαπιστώνουµε ότι ο Ρουσό βρίσκει στη φύση τη φωνή της αλήθειας που απευθύνεται σε όλους... 245 15. Όπου µαθαίνουµε πώς ο Χιουµ, εν πλήρει ηρεµία, χαλάει τις καλύτερα θεµελιωµένες αλήθειες... 261 Πέµπτο Μέρος ΜΟΝΤΕΡΝΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ, ΑΣΤΑΘΕΙΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ Όπου καταλήγουµε, εξερευνώντας τα παρασκήνια, να επαναθέσουµε τα πάντα εν αµφιβόλω... 277 16. Όπου ο Καντ προσπαθεί να προβεί στο διαµοιρασµό των αληθειών για να αποκαταστήσει την ειρήνη... 283 17. Όπου ο Χέγκελ βρίσκει την αλήθεια στην εξέλιξη της ιστορίας... 299 18. Όπου ο Τοκβίλ διερωτάται για την αλήθεια της δηµοκρατίας.... 317 19. Όπου ο Μαρξ πιστεύει ότι ανακαλύπτει τα κρυφά σχέδια των πολιτικών αληθειών... 331 20. Όπου ο Νίτσε βάζει τα δυνατά του για να ξεµπερδεύει µε την αλήθεια... 347 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Όπου αντιλαµβανόµαστε ότι οι περιπέτειες της αλήθειας συνεχίζονται ακόµη... 365
«Καθώς τον ρωτούσαν ποιο όφελος είχε αποκοµίσει από τη φιλοσοφία, απάντησε: Ελλείψει άλλου πράγµατος, τουλάχιστον το ότι είµαι έτοιµος διά παν ενδεχόµενον». ιογένης Λαέρτιος, Βίος και δόγµατα των διαπρεπών φιλοσόφων, Βιβλίο ΣΤ, ιογένης (µετάφραση Marie-Odile Goulet-Gazé, La Pochothèque, Παρίσι, 1999, σ. 733)
Εισαγωγή ΟΠΟΥ ΕΞΗΓΕΙΤΑΙ ΓΙΑΤΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ, ΑΝΤΙΘΕΤΑ ΑΠΟ Ο,ΤΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ ΝΑ ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ, ΙΕΡΧΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΤΗΣ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΕΙ ΟΥΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ Αυτό το βιβλίο απευθύνεται στους αρχάριους, όποια και αν είναι η ηλικία τους. Στοχεύει στη διευκόλυνση πρόσβασης σε τούτους τους ογκόλιθους, ενίοτε εντυπωσιακούς, που αποτελούν τα µεγάλα φιλοσοφικά έργα. Για να καταστεί εφικτή η επίτευξη αυτού του στόχου, δύο ή τρεις κανόνες. Καταρχήν να αποκλείουµε κάθε λεξιλόγιο ασκόπως περίπλοκο, καθώς είναι εφικτό να θέτουµε σύνθετα θέµατα µε απλές λέξεις. Να έχουµε κατά νου ότι οι φιλόσοφοι δεν είναι εξωγήινοι, αλλά άνθρωποι που κατοικούν στον ίδιο πλανήτη µε εµάς, που βιώνουν τις ίδιες συγκινήσεις ή τους ίδιους εφιάλτες µε εµάς. Να µη θεωρού- µε ότι οι ιδέες σχηµατίζουν έναν ξεχωριστό κόσµο, να µη λησµονούµε ότι είναι συνυφασµένες µε τη ζωή ανθρώπινων πλασµάτων, τέκνων της εποχής τους και του τόπου τους, που χρειάστηκε να αντιπαλέψουν την αδιαφορία, τη συκοφαντία, τη βλακεία µέχρι του σηµείου, κάποιες φορές, να αφήσουν επιτόπου τα κοκαλάκια τους.
16 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ Θα αρχίσουµε τότε να θεωρούµε τους φιλοσόφους διαφορετικούς. Όχι, δεν είναι ψυχροί θεωρητικοί, άνθρωποι αυστηροί, αποµακρυσµένοι από την ανθρώπινη πραγµατικότητα. Βεβαίως, από τους ποικίλους τρόπους µε τους οποίους µπορεί κανείς να µελετήσει το έργο τους και να εισέλθει στον κόσµο τους προτιµώ αυτόν που λαµβάνει υπόψη τις σχέσεις τους µε την εποχή τους, µε τα συναισθήµατά τους, µε τη γραφή τους. Να επιµένουµε ανεπιφύλακτα σε ό,τι εκπλήσσει ή επισύρει την αγανάκτηση, ενθουσιάζει ή εξοργίζει. Σε καµία περίπτωση να µην ανεχόµαστε την ανία. Αυτοί είναι µερικοί αρχικοί κανόνες. Τι κάνουν οι φιλόσοφοι; Αποµένει να ορίσουµε επακριβώς αυτό που µπορούµε να αποκαλέσουµε «φιλοσοφία». Αν δεχτούµε ότι οι άνθρωποι που ασχολούνται µ αυτήν είναι όπως όλοι οι άλλοι, τότε τι το ξεχωριστό κάνουν; Προσπαθούν να µάθουν αν αυτό που σκεφτόµαστε είναι αληθές ή όχι. ουλειά τους είναι να αναζητούν αυτό που αποκαλούµε «αλήθεια» και να γνωρίζουν πώς να την ορίζουν. Να κάτι που απαιτεί διασαφήσεις. ιότι όλοι έχουν ιδέες, όλοι σκέπτονται. Το κάθε ανθρώπινο πλάσµα έχει τα πιστεύω του, τις πεποιθήσεις του. Ο καθένας σφυρηλατεί συλλογισµούς, στοχάζεται απάνω στην ίδια του τη µοίρα, αναρωτιέται για την ανθρώπινη κατάσταση. Μπορούµε να συµπεράνουµε εξ αυτού ότι όλοι είναι φιλόσοφοι; Μπορούµε να συµπεράνουµε ότι όλα τα ανθρώ-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 πινα πλάσµατα φιλοσοφούν όπως ο κύριος Ζουρντέν* έκανε πρόζα, χωρίς να το γνωρίζουν; Εν µέσω τούτης της γενικής δραστηριότητας της ανθρώπινης διανόησης τι είναι αυτό που διακρίνει, κατά τρόπο µοναδικό, τους φιλοσόφους; Μήπως σκέπτονται µε διαφορετικό τρόπο; Ναι. ιότι, αν οι πάντες έχουν ιδέες, οι φιλόσοφοι, από την πλευρά τους, διερευνούν τις δικές τους ιδέες. Όλοι σκέπτονται, οι φιλόσοφοι όµως επανέρχονται στο αντικείµενο της σκέψης τους για να το υποβάλουν σε δοκιµασία, να το εξετάσουν, να διαλέξουν το απάνθισµα. Να την λοιπόν η ιδιαιτερότητα των φιλοσόφων: στοχάζονται τις σκέψεις τους. Μπορούµε να αποκαλέσουµε αυτή την κίνηση «αναστοχαστικότητα». Ο όρος σηµαίνει απλούστατα «επαναφορά εις εαυτόν», «έρευνα αυτού το οποίο πιστεύουµε και αυτού το οποίο σκεπτόµαστε». Κάλλιστα θα µπορούσε να είναι το βασικό στοιχείο της φιλοσοφικής συλλογιστικής. Σε τι συνίσταται αυτή η έρευνα; Ο επακριβής ορισµός της θα µας επιτρέψει να δούµε το θέµα πιο καθαρά. Ο Σωκράτης συνέκρινε τη δραστηριότητά του µε εκείνη της µητέρας του, η οποία ήταν µαία. Έλεγε ότι αυτός «µαιευόταν» πνεύµατα, ενώ εκείνη, γυναίκες. Γενικώς έχου- µε συγκρατήσει από αυτό τον παραλληλισµό ότι ο Σωκράτης κάνει τις ιδέες να βγαίνουν από το µυαλό του συνοµιλητή του όπως τραβάει ο γιατρός ή η µαία ένα παιδί, στο πέρας µιας εγκυµοσύνης, από την κοιλιά της µητέρας του. Όµως υπάρχουν και άλλα σε τούτη τη διαβεβαίωση. Όντως * Πρόκειται για τον πρωταγωνιστή-ήρωα στην κωµωδία του Μολιέρου Αρχοντοχωριάτης. (Σ.τ.Ε.)
18 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ ξεχνάµε συχνά να διευκρινίζουµε ότι οι µαίες εκείνης της εποχής υπέβαλλαν σε δοκιµασία το παιδί που µόλις ερχόταν στον κόσµο. Αυτή η υποβολή σε δοκιµασία συνίστατο στην εµβάπτιση του νεογέννητου σε πολύ κρύο νερό δοκιµασία την οποία τα πλέον αδύναµα δεν άντεχαν. Απώτερος σκοπός ήταν η διατήρηση στη ζωή των υγιέστερων µόνο παιδιών. Εµείς πλέον ούτε πράττουµε ούτε βλέπουµε τα πράγµατα κατ αυτό τον τρόπο. Αυτή η λεπτοµέρεια, ωστόσο, πρέπει να χρησιµεύσει στην κατανόηση του γεγονότος ότι το σηµαντικό, κατά τον Σωκράτη, δεν είναι απλώς να «εξαχθούν» οι ιδέες από το µυαλό του άλλου, αλλά να «υποβληθούν σε δοκιµασία» αυτές οι ιδέες µετά την εξαγωγή τους. Το θέµα είναι να αποδειχτεί αν αντέχουν, αν είναι συγκροτηµένες ή αν είναι απλώς αέρας, αυταπάτες γνώσης, σαθρές ιδέες που δεν ανθίστανται στην παραµικρή ένσταση. Υπάρχει µία βασική διαφορά µεταξύ του «έχω ιδέες» και του «υποβάλλω αυτές τις ιδέες σε δοκιµασία». Ίδιον των φιλοσόφων είναι να δοκιµάζουν τις ιδέες, να προσπαθούν να αντιληφθούν αν διαθέτουν συνοχή και σταθερότητα ή αν περικλείουν κάποια παρατυπία, κάποιο σφάλµα που να τις καθιστά ανεφάρµοστες. Ο Καρτέσιος παραλληλίζει το ξεδιάλεγµα των ιδεών µας µε εκείνο ενός καλαθιού µε µήλα. Για να διατηρήσουµε µόνο τα καλά, αποµακρύνοντας εκείνα που είναι χτυπηµένα και αρχίζουν να σαπίζουν, πρέπει να αδειάσουµε όλο το καλάθι, να βάλουµε το σύνολο των φρούτων απάνω στο τραπέζι, να τα εξετάσουµε ένα προς ένα. Να τι κάνει ένας φιλόσοφος, και που εµείς δεν το κάνουµε ποτέ αυθόρµητα: αδειάζει το µυαλό του, θέτει όλες του τις ιδέες απάνω στο
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19 τραπέζι, τις παρατηρεί µία προς µία για να δει ποιες πρέπει να πεταχτούν και ποιες αξίζει να διατηρηθούν. Ας το επαναλάβουµε: στη φιλοσοφία, το θέµα δεν είναι να σκέπτεσαι, αλλά να εξετάζεις πώς σκέπτεσαι^ δεν αρκεί να έχεις ιδέες, αλλά να τις περνάς από κόσκινο και να τις εξετάζεις για να δεις αν είναι στέρεες κάτι το οποίο θεµελιώνει µία διάκριση µεταξύ αυτών που εφαρµόζουν τούτη την άσκηση της αναστοχαστικότητας και αυτών οι οποίοι παραµένουν σε µία σκέψη άµεση, αυθόρµητη, επιπόλαιη. Αυτά τα σύνορα πώς τα διασχίζουµε; Πώς περνάµε από το αυθόρµητο στο ανακλαστικό, από την άµεση σκέψη σε εκείνη που αυτοεξετάζεται; Με άλλα λόγια: πώς εισερχόµαστε στη φιλοσοφία; Ακολουθώντας άραγε προοδευτική πορεία; Μήπως βή- µα βήµα, σταδιακά, εγκαταλείπουµε τα κοινά πράγµατα, τα συνήθη λάθη για να εισέλθουµε στο βασίλειο της διάκρισης, της αλήθειας, της λογικής λάµψης; Μήπως πρόκειται, αντίθετα, για µία ριζική αλλαγή η οποία συντελείται δια- µιάς, µε ολοκληρωµένο τρόπο, µέσω ενός και µόνο µετασχηµατισµού, χωρίς καµία προοδευτικότητα; Μπορούµε να κάνουµε και άλλες υποθέσεις. Για παράδειγµα: ο κόσµος του φιλοσοφικού βλέµµατος και της διάκρισης θα µπορούσε να βρίσκεται εδώ, εντός µας, απολύτως παρών, αποκλειστικά στη διάθεσή µας, αλλά αγνοούσαµε ότι τον κατέχουµε, δεν ήταν δυνατόν να έχουµε πρόσβαση σ αυτόν, δεν ήµαστε σε θέση να ανακαλύψουµε άµεσα αυτό που στην πραγµατικότητα ήδη το κατείχαµε. Αυτά τα θέµατα είναι ήδη παρόντα στην ελληνική και στη ρωµα κή Αρχαιότητα. Η µεταστροφή στη φιλοσοφία δε σηµαίνει ότι αλλάζουµε µάτια, αλλά ότι µεταβάλλουµε την
20 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ κατεύθυνση του βλέµµατός µας. Υποτίθεται ότι έχουµε µέσα στο µυαλό µας, εκ φύσεως, την ικανότητα πρόσβασης στην αλήθεια. Αν χανόµαστε, είναι επειδή δεν ψάχνουµε προς τη σωστή πλευρά^ κοιτάζουµε αλλού. Το θέµα δεν είναι να κάνουµε την αλήθεια να εισέλθει στην ψυχή, αλλά να στρέψουµε την ψυχή προς την αλήθεια. Μία ιδιαίτερη σχέση µε το χρόνο Η είσοδος στη φιλοσοφία είναι ένα αίνιγµα που δεν έπαψε να επανέρχεται κατά τρόπο συνεχή, µόνιµο, πάντα ανανεωµένο. Αυτό είναι εξάλλου το ίδιον των φιλοσοφικών προβληµάτων, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις: διαρκούν, αναδιαµορφώνονται και µεταβάλλονται από εποχή σε εποχή, αντί να καταργούνται µε την αλλαγή οπτικής ή απλούστατα να επιλύονται µε µία οριστική απάντηση. Να κάτι που προ ποθέτει ιδιαίτερη, µοναδική σχέση µε το χρόνο. Αναφέρθηκα πιο πάνω στον Σωκράτη, ο οποίος ζούσε στην Αθήνα πριν από δυόµισι χιλιάδες χρόνια, επανέλαβα ένα παράδειγµα του Καρτέσιου, ο οποίος ζούσε στην Ολλανδία πριν από τετρακόσια πενήντα χρόνια σαν να είχαν µιλήσει οι δυο τους σήµερα το πρωί Υπάρχει ριζική διαφορά, από αυτή την άποψη, µεταξύ επιστηµονικών θεµάτων και φιλοσοφικών θεµάτων. Κανείς πλέον, εκτός από τους ιστορικούς των επιστηµών, δεν ενδιαφέρεται για τα προβλήµατα των φυσικών του 5ου αιώνα πριν από τη δική µας εποχή, των αστρονόµων του Μεσαίωνα και των µαθηµατικών του 18ου αιώνα. Αντίθετα, ερωτήµατα αναφορικά µε την ηθική, τη λογική, τη γνώση,
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 την πολιτική ή την αισθητική, που διατυπώθηκαν πριν από είκοσι πέντε αιώνες, διατηρούν µία µορφή συνάφειας, επικαιρότητας, ακόµη και ζωντάνιας. Η φιλοσοφική προσωρινότητα χαρακτηρίζεται από τούτη τη µορφή παρόντος, µονίµως ανανεωµένου. Οι αιώνες µεταβάλλουν τις προοπτικές, δεν έχουν όµως την ίδια επίδραση στα φιλοσοφικά θέµατα όπως στα άλλα. Ως προς αυτό, οι φιλόσοφοι βρίσκονται πιο κοντά στους συγγραφείς, στους καλλιτέχνες ή στους µουσικούς απ ό,τι στους σοφούς και στους τεχνικούς. Εξακολουθούν να µας συγκλονίζουν ο Ευριπίδης, ο Σοφοκλής, ο Σαίξπηρ ή ο άντης, εξακολουθούµε να αισθανόµαστε, απέναντι στη µουσική των περασµένων αιώνων, συγκίνηση ανάλογη µε εκείνη των συγχρόνων τους. Το ίδιο ισχύει και µε τους φιλοσόφους. Μία φιλοσοφία για όλους Μεταξύ των θεµάτων που δεν έπαψαν να ανανεώνονται και να τίθενται επιµόνως, πρέπει να αναφέρουµε το θέµα της έναρξης της φιλοσοφίας. Η έρις είναι παλιά, ανάµεσα σε µία ελιτίστικη αντίληψη της φιλοσοφίας που τη θεωρεί αποκλειστικότητα µερικών «χρυσών ψυχών» και σε µία ανοιχτή αντίληψη που την εµπιστεύεται στους πολλούς. Στο διάλογο του Πλάτωνα που τιτλοφορείται Μένων, ο Σωκράτης δε διστάζει να ρωτήσει ένα µικρό δούλο, άρα ένα αµόρφωτο παιδί, σχετικά µε ένα πρόβληµα γεωµετρίας. Το παιδί σφάλλει στη λύση που προτείνει, όπως ήταν αναµενόµενο. Όταν όµως διατυπώνεται η ορθή εξήγηση, εκείνο αντιλαµβάνεται γιατί έσφαλε και, κυρίως, αναγνωρίζει ως αλη-
22 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ θή την ορθή εξήγηση. Αν δεν είχε τη ικανότητα να ξεχωρίζει το ορθό από το λάθος δε θα αντιλαµβανόταν καν πού είχε σφάλει, δε θα αναγνώριζε ως σωστή την ορθή απόδειξη. Ο Καρτέσιος, στο Λόγο περί της µεθόδου, τονίζει ότι «η ευθυκρισία ή ο λόγος, δηλαδή η ικανότητα διάκρισης µεταξύ του ορθού και του εσφαλµένου, είναι το καλύτερα δια- µοιρασµένο πράγµα στον κόσµο». Αυτό σηµαίνει: ο καθένας, υπό τον όρο ότι κάνει καλή χρήση αυτής της ικανότητας την οποία ήδη διαθέτει, µπορεί να γίνει φιλόσοφος. «Είµαι φιλόσοφος», δε σηµαίνει κατ ανάγκην ότι είµαι ιδιοφυ α, ότι βρίσκω κάτι καινούργιο, ότι επινοώ ένα πρωτόφαντο σύστηµα! Ας σκεφτούµε τα µαθηµατικά, τη µουσική ή τα αθλήµατα. «Είµαι µουσικός», µπορεί να σηµαίνει ότι είµαι ιδιοφυής συνθέτης ή ένα παιδί που αρχίζει να µαθαίνει τις κλίµακες. «Είµαι αθλητής», µπορεί να σηµαίνει ότι κατακτώ ένα µετάλλιο στους Ολυµπιακούς Αγώνες ή απλώς ότι ασκώ το κορµί µου σε τακτά χρονικά διαστήµατα. «Είµαι µαθηµατικός», σηµαίνει είτε ότι κατακτώ το µετάλλιο Fields, το αντίστοιχο του βραβείου Νόµπελ, είτε ότι λύνω τα στοιχειώδη προβλήµατα στο σχολείο. Κατά τον ίδιο τρόπο, «είµαι φιλόσοφος», σηµαίνει ότι λέγεσαι Αριστοτέλης, Σπινόζα, Καντ, Χέγκελ, Νίτσε ή ότι επιχειρείς µία συγκροτηµένη εξέταση των ίδιων σου των ιδεών. Μα είναι πραγµατικά τόσο απλό; Μήπως δεν πρέπει να λάβουµε υπόψη, επίσης, το γεγονός ότι η φιλοσοφία καθίσταται, στη διάρκεια της ιστορικής διαδροµής της, όλο και πιο περίπλοκη; Πιο τεχνικά, πιο ποικίλα, πιο πυκνά, τα φιλοσοφικά έργα τίθενται εκ των πραγµάτων στο περιθώριο, µέσα στα γκέτο των ειδικών. Τα πονήµατα των περισσότε-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 ρων φιλοσόφων είναι σήµερα ανάλογα µε τις πραγµατείες στα µαθηµατικά, στη φυσική ή στη χηµεία, που ο υψηλός τους βαθµός τεχνικότητας τα καθιστά απαγορευτικά στο πλήθος των αµύητων. Είναι κάτι που ισχύει σε ευρεία κλί- µακα. Παρ όλα αυτά, υφίσταται σηµαντική διαφορά ανά- µεσα στο φιλόσοφο και στον επιστήµονα. Φιλόσοφος και µαθηµατικός, ο Ζαν-Τουσέν Ντεζαντί το είχε αντιληφθεί αυτό πολύ καλά. Στο Le Philosophe et les pouvoirs (Ο Φιλόσοφος και οι εξουσίες) εξηγεί µία ριζική διαφορά µεταξύ φιλοσόφου και φυσικού. Αν δεν καταλαβαίνω τη θεωρητική του εργασία, ο φυσικός θα µπορεί νο- µίµως να µου πει: «Πήγαινε να παρακολουθήσεις µαθή- µατα, πήγαινε να µελετήσεις σε βιβλιοθήκες, µάθε περί τίνος πρόκειται, και τα ξαναλέµε σε δέκα ή σε δεκαπέντε χρόνια». Ο φιλόσοφος, αντίθετα, ακόµη και αν οι εργασίες του είναι εξαιρετικά δύσκολες, δε θα µπορέσει να ξεγλιστρήσει από την ερώτηση του τυχαίου ανθρώπου στο δρόµο. ε θα µπορεί να πει: «Μάθε πρώτα, και ύστερα βλέπουµε». ιότι ο φιλόσοφος δεν µπορεί ούτε να στερήσει την ερώτηση από τον άλλο ούτε να τον απογοητεύσει σιωπώντας. Οφείλει να ξεφύγει από τη συνθηµατική διάλεκτο, και να προσπαθήσει να δώσει εξήγηση. Σ αυτόν ο οποίος είναι παντελώς άσχετος µε το θέµα, ο φιλόσοφος οφείλει να δύναται πάντα να πει: «Ορίστε µε τι ασχολούµαι». Μπορεί να µην είναι εφικτό να λεχθούν όλα σε απλή γλώσσα, ωστόσο το ουσιώδες πρέπει να καταδεικνύεται µε τις λέξεις που χρησιµοποιούν οι πάντες. Στην αντίθετη περίπτωση, θα χανόταν κάτι το ουσιώδες στη φιλοσοφία.
24 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ Οι περιπέτειες της αλήθειας Στα κεφάλαια που ακολουθούν γίνεται ιδιαίτερη ανασκόπηση των περιπετειών της αλήθειας^ τουλάχιστον των κυριοτέρων, στη δυτική σκέψη. Καθώς οι επιλογές είναι αναπόφευκτες, τούτη η σύντοµη ιστορία παραµερίζει κυριολεκτικά ένα σωρό στοιχεία, για να επιχειρήσει να αναδείξει µερικές προοπτικές που περιορίζονται ηθεληµένα στην ευρωπα κή σκέψη. Τα έργα που έχουν εκπονηθεί στον κινεζικό, στον ινδικό, στον θιβετιανό, στον εβρα κό, στον αραβικό, στον περσικό τοµέα, αφέθηκαν προς το παρόν κατά µέρος. Θα ήταν νόµιµο να τα συµπεριλάβουµε, πλην όµως τα προς επίλυση θέµατα θα καθίσταντο δύσβατα και θα ξεπερνούσαν το πλαίσιο αυτού του βιβλίου. Αποφάσισα, συνεπώς, µε βάση το συγκεντρωµένο υλικό για τους είκοσι πρώτους τόµους της σειράς Ο Κόσµος της φιλοσοφίας, να θέσω ως κατευθυντήρια γραµµή αυτής της σύντοµης ιστορίας τις διάφορες προοπτικές που άπτονται του κεντρικού θέµατος της αλήθειας. ιότι, αν οι φιλόσοφοι αναζητούν την αλήθεια, αν φροντίζουν να σκέπτονται αληθινά, αν καταδιώκουν τις λαθεµένες ιδέες και τις πηγές λαθών, πρέπει προφανώς να λάβουµε ως οδηγό αυτή τη βασική προοπτική. Ανακαλύπτοντας πώς εξελίσσονται οι στόχοι και οι µέθοδοι του κυνηγιού της αλήθειας, είναι πιθανό να αντιληφθούµε καλύτερα αυτό που κινητοποιεί τους φιλοσόφους, από την αρχαία Ελλάδα µέχρι τις µέρες µας. Η ενασχόληση µε την αλήθεια αποτελούσε ανέκαθεν µέρος της εργασίας των φιλοσόφων, καθώς προσπαθούν να αντιληφθούν πώς διευθετείται αυτό που σκέπτονται, µε ποιον τρόπο οργανώνονται οι λόγοι τους οποίους διατυπώ-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 νουν. Επίσης, όµως, και όταν διερευνούν προς τα πού τείνει η εξουσία ή τι µπορεί να σηµαίνει η βία. Ή, ακόµη, όταν θέτουν τα ερωτήµατα από πού έρχεται η τροµοκρατία, πώς λειτουργεί ο έρωτας, σε τι συνίσταται η ευτυχία ή η ειρήνη. Να µερικά παραδείγµατα αυτών των περιπετειών της αλήθειας. Αναρωτηθήκαµε αν εδρεύει στον ουρανό ή στη γη. Να αποκαλύπτεται άραγε µε ένα θείο µήνυµα που µεταδίδεται στους ανθρώπους; Ή µήπως, αντίθετα, δεν είναι παρά µία ανθρώπινη πραγµατικότητα, επινοηµένη σταδιακά από το πνεύµα µας; Είναι άραγε αντικειµενική, ανεξάρτητη από εµάς, ή µήπως είναι σχετική µε τα πνευµατικά µας εργαλεία και µε τις διανοητικές µας ικανότητες; Πού βρίσκεται η αλήθεια; Έξω από εµάς; Εντός µας; Στον Θεό; Στα πράγµατα του κόσµου; Στις απλούστερες πρόδηλες πραγµατικότητες ή στις πλέον περίπλοκες θεωρίες; Στο νου ή στην καρδιά; Στην αιωνιότητα ή στην ιστορία; Στο άτοµο ή στην κοινότητα; Γύρω από αυτά τα ερωτήµατα και από µερικά άλλα, οικοδοµήθηκαν και διακλαδώθηκαν ποικίλοι στοχασµοί^ χωρίς να ξεχνάµε και αυτούς που θέτουν εν αµφιβόλω την ίδια την ιδέα της αλήθειας. Μήπως πρόκειται για αυταπάτη; Για ένα παραµύθι που το διηγούνται µεταξύ τους οι άνθρωποι, κάτι σαν φαντασµαγορία; Για έναν ιστό που τον απλώσαµε πάνω στον κόσµο ώστε να πειστούµε ότι τον ελέγχουµε; Η αλήθεια δε θα έπρεπε να καθίσταται ύποπτη, να αµφισβητείται, να δίνει λαβή σε υπόνοιες ότι κρύβει βουλήσεις επικυριαρχίας, µε το πρόσχηµα ότι θέλει απλώς, και αντικειµενικά, να «γνωρίσει»; ιερευνώντας τέτοια ερωτήµατα, οι φιλόσοφοι επιφύλαξαν και άλλες ακόµη περιπέτειες σε τούτη την ιδέα. Είναι καιρός να τους ακολουθήσουµε.
Πρώτο Μέρος ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΡΟΣ ΒΙΩΣΗ ΟΠΟΥ ΚΑΘΙΣΤΑΤΑΙ ΣΑΦΕΣ ΟΤΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ, ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΣ, ΗΤΑΝ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΕΠΡΕΠΕ ΚΑΙ ΝΑ ΤΟ ΒΙΩΣΟΥΝ ΚΑΙ ΝΑ ΤΟ ΓΝΩΡΙΣΟΥΝ
Ηελληνική και ρωµα κή Αρχαιότητα διαρκεί, στην πραγµατικότητα δώδεκα αιώνες! Πράγµατι, οι πρώτοι φιλόσοφοι-φυσικοί που αρχίζουν να επεξηγούν τη φύση µε το λόγο και µόνο, ανεξάρτητα από τους µύθους και τις πεποιθήσεις, όπως ο Θαλής ή ο Αναξίµανδρος, εµφανίζονται στην Ιωνία (τα τωρινά τουρκικά παράλια) γύρω στο 600 πριν από τη δική µας εποχή. Οι τελευταίοι φιλόσοφοι του αρχαίου κόσµου, που καταφεύγουν στην αυλή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη, γράφουν γύρω στο 600 της δικής µας εποχής. ώδεκα αιώνες. Στη διάρκεια αυτής της ιστορίας της τόσο µακράς όσο και εκείνης που διαχωρίζει την εποχή µας από τους Μεροβίγγειους, πώς να µην καταγράψουµε µία πλειάδα σχολών, περιόδων και εξελίξεων; Η πρώτη κίνηση είναι η µεθοδική αναζήτηση της αλήθειας. Η φιλοσοφία δηµιουργείται µε την εγκατάλειψη µιας µορφής αλήθειας που αποκαλύπτεται από τον ποιητικό λόγο, η οποία διαφαίνεται κατά τρόπο αφοριστικό ή διαισθητικό.
30 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ Στους στοχαστές που προηγήθηκαν του Σωκράτη όπως ο Παρµενίδης, ο Ηράκλειτος, ο Εµπεδοκλής, αναµφίβολα βρίσκουµε ονειρεµένους θησαυρούς. Αυτοί οι µύστες της αλήθειας είναι επίσης και µύστες της σοφίας, και η έµπνευσή τους θυµίζει κατά κάποιον τρόπο την πνοή των προφητών. Με τον Σωκράτη, και ύστερα µε τον Πλάτωνα, αλλάζου- µε ύφος. Ο λόγος του µύθου παραχωρεί τη θέση του σε µία αναζήτηση της αλήθειας ρυθµισµένη από αποδείξεις, επιχειρήµατα, σηµασιολογικούς διαχωρισµούς και λογικές διαδικασίες. Παρ όλα αυτά, δεν πρόκειται για µία εξωπραγµατική επιστήµη. ιότι η αλήθεια, τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους Ρωµαίους φιλοσόφους, δεν είναι µόνο προς γνώσιν^ είναι και προς βίωσιν. Αυτός είναι ο κοινός παρονοµαστής τους. Στην αρχαία ελληνική γλώσσα υπάρχει µία µόνο λέξη, σοφός, για τον προσδιορισµό του «σώφρονα» και του «πολυµαθούς». Μεταξύ εκείνου που κατέχει γνώσεις και εκείνου που µεταβάλλει τη ζωή του µε βάση αυτές τις γνώσεις, η διάκριση δεν είναι εφικτή, ακόµη και από γλωσσολογική αποκλειστικά άποψη. Έτσι, ο «τρελός επιστήµονας», συνηθισµένη σ εµάς εικόνα της επιστηµονικής µυθολογίας, αποτελεί κάτι το ανέφικτο στον ορίζοντα της αρχαίας σκέψης. Αυτός που κατέχει γνώσεις οφείλει να αλλάζει ηθικά χάρη σ αυτές τις γνώσεις. Η γνώση δεν είναι ηθικά ουδέτερη. Ποτέ δεν είναι εντελώς αποσπασµένη από έναν υπαρξιακό ορίζοντα.
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 31 Η κάθε γνώση είναι και µία γνώση του ευ ζην. Κάθε µορφή ύπαρξης που µεταβάλλεται από µία φιλοσοφική πρόθεση προ ποθέτει την παρουσία µιας γνώσης και τη συγκρότηση µιας πρακτικής. Αυτό πρέπει να καταλάβουµε πρώτα απ όλα.
ΟΝΟΜΑ: ΠΛΑΤΩΝ Στην πραγµατικότητα είναι ένα παρωνύµιο που σηµαίνει «πλατύς». Το πραγµατικό του όνοµα είναι Αριστοκλής, µόνο που όλοι το έχουν λησµονήσει ΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ζει κυρίως στην Αθήνα, σε ένα αριστοκρατικό περιβάλλον. Η συνάντηση µε τον Σωκράτη µετέβαλε άρδην τη ζωή του. ΠΕΝΤΕ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΕΣ 427 πριν από τη δική µας εποχή: Γεννιέται σε µία ευκατάστατη οικογένεια. 399 πριν από τη δική µας εποχή: Ο δάσκαλός του Σωκράτης καταδικάζεται σε θάνατο και εκτελείται. Ο Πλάτων συγγράφει τους πρώτους του διαλόγους. 387 πριν από τη δική µας εποχή: Ταξίδι στη Σικελία. Μόλις επιστρέφει στην Αθήνα ιδρύει τη σχολή του, την Ακαδηµία. Συγγράφει κυρίως τα: Συµπόσιον, Φαίδρος, Πολιτεία. 367 πριν από τη δική µας εποχή: Νέο ταξίδι στις Συρακούσες. Απόπειρα πολιτικής δράσης. 347 πριν από τη δική µας εποχή: Πεθαίνει ογδόντα ετών, ενώ συγγράφει τους Νόµους. Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ Η αλήθεια για τον Πλάτωνα: είναι προς ανακάλυψη µέσω των δυνατοτήτων του νου µας αποκλειστικά^ υφίσταται αιωνίως, πέρα από το πνεύµα µας^ ενοικεί στον «κόσµο των ιδεών» και δεν αλλάζει ποτέ. ΜΙΑ ΦΡΑΣΗ-ΚΛΕΙ Ι «Κανείς να µην εισέλθει εδώ αν δεν είναι γεωµέτρης». Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Επινοεί τους κανόνες του παιχνιδιού. Ασκεί µεµιάς άµεση επιρροή, µε έντονες ή κενές περιόδους, από την Αρχαιότητα έως τις µέρες µας.
1 ΟΠΟΥ ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΝΑ ΕΠΙΝΟΕΙ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΜΕ ΥΟ ΟΡΟΦΟΥΣ Πλάτων ήταν στην αρχή απλώς το προσωνύµιο ενός νεαρού Αθηναίου αριστοκράτη που ονοµαζόταν Αριστοκλής. Ο όρος, στα αρχαία ελληνικά, σηµαίνει «πλατύς». Είναι πιθανό να του απέδωσαν αυτό το παρατσούκλι εξαιτίας του στέρνου του ή της σωµατικής του διάπλασης, διότι ήταν ρω- µαλέος, ψηλός και γεροδεµένος, ικανότατος στην πάλη. Ωστόσο, ήδη από την Αρχαιότητα, ορισµένοι σχολιαστές προτιµούν µία άλλη εξήγηση. Στην ευρύτητα των απόψεων και των αντιλήψεών του θα πρέπει να οφείλει ο Πλάτων αυτό που κατέληξε να σηµαίνει για τους µεταγενέστερους το µοναδικό του όνοµα. ιαβάζω Πλάτωνα, σηµαίνει ότι έχω αµέσως την αίσθηση πως µπροστά µου βρίσκεται ένα εξαιρετικό κείµενο, ένα λογοτεχνικό όσο και φιλοσοφικό αριστούργηµα, θέατρο και θεωρία. Ο καθένας από τους διαλόγους του φαίνεται να ζωντανεύει από την ίδια την κίνηση της σκέψης ποικίλη, απρόβλεπτη, που εξελίσσεται µε άλµατα, καµιά φορά γυρίζει πίσω, σκοντάφτει σε µια δυσκολία, προσπαθεί να την παρακάµψει, φτάνει σε αδιέξοδο Όταν εισερχόµα-
34 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ στε σ αυτά τα κείµενα πρέπει να αφηνόµαστε χωρίς δισταγ- µό να µας συνεπαίρνουν, να µας παρασύρει το παιχνίδι των ανταπαντήσεων, οι απρόσµενες τροπές της συζήτησης. Η ευφυ α του Πλάτωνα έγκειται επίσης στο γεγονός ότι κάνει να βασιλεύει ο αυτοσχεδιασµός στον ειρµό των σκέψεων, συνδυάζοντας µε µεγαλειώδη τρόπο την κανονική σειρά της σκέψης και τις διακοπές του τόνου. Αντί να διαβάζουµε µια πραγµατεία, βρισκόµαστε σε µία εσπερίδα µεταξύ φίλων υψηλού επιπέδου ή σε ένα δικαστήριο όπου ένας σοφός παίζει τη ζωή του απέναντι σε συκοφάντες που του απευθύνουν κατηγορίες. Έτσι, διαβάζοντας το Συµπόσιον, στην αρχή παρευρισκόµαστε αίφνης σε κάτι σαν γιορτή διανόησης, οινοπνευ- µατωδών και έρωτα ταυτόχρονα. Ανακαλύπτουµε, µε φόντο ανδρική οµοφυλοφιλία και µετάδοση γνώσεων µεταξύ ανδρών, τους δεσµούς που µπορεί να συντηρούν η γνώση και ο έρωτας. Η φιλοσοφία δεν είναι αλλού παρά µέσα σ αυτά τα παιχνίδια του πόθου και της σκέψης^ ιδού το πρώτο µάθηµα, το οποίο διδάσκει επίσης πώς ο έρωτας για το φυσικό κάλλος κατευθύνεται από την ιδέα του Ωραίου και οδηγεί στην ανακάλυψή του. Ωστόσο θα διαπράτταµε σφάλµα αν πιστεύαµε ότι οι διάλογοι του Πλάτωνα σχηµατίζουν ένα παιδαγωγικό θέατρο όπου πρόκειται να µεταδοθεί µία αλήθεια ήδη κεκτη- µένη. Τούτη η αλήθεια είναι πάντα προς αναζήτησιν. Ως επί το πλείστον, εις µάτην. Συµβαίνει πολλές φορές να µην τη βρίσκουµε. Αυτή η σχετική αβεβαιότητα αποτελεί µοναδικό χαρακτηριστικό. Πολλές από αυτές τις αποστολές προς την αλήθεια, κυρίως µεταξύ των πρώτων, παραµένουν πράγ- µατι αναποτελεσµατικές. Μία ερώτηση τίθεται, η αναζήτη-
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 35 ση αρχίζει, αλλά δεν καταλήγει πουθενά, και οι πρωταγωνιστές αποχαιρετιούνται, άπρακτοι, χωρίς να έχουν βρει τη λύση. Όταν έχουν συλλάβει µία, τίποτε δεν µπορεί να εγγυηθεί ότι αυτή είναι απαραίτητα η λύση που προτείνει ο Πλάτων. Στην πραγµατικότητα, είναι ο µόνος φιλόσοφος του οποίου αγνοούµε το ακριβές δόγµα. Ποτέ και πουθενά ο Πλάτων δεν αναφέρει µε τρόπο σαφή, πλήρη, κατηγορη- µατικό και βασισµένο σε επιχειρήµατα σε τι συνίσταται η φιλοσοφία «του». εν έχει συγγράψει ούτε πραγµατεία ούτε εγχειρίδιο. Η κατάστασή του, όλως περίεργη, είναι λοιπόν η κατάσταση ενός φιλοσόφου χωρίς φιλοσοφία. ηµιουργός ενός ανεξάντλητου θεάτρου σκέψεων, ο Πλάτων φαίνεται να παραµένει πάντα αποτραβηγµένος, χωρίς να µπορεί να προσδιοριστεί σε µια συγκεκριµένη θέση, διαφεύγοντας κάθε ακινητοποίησης. Οι οποίες ακινητοποιήσεις, ωστόσο, δεν έλειψαν. εν έπαψαν, στη διάρκεια των αιώνων, να οικοδοµούν τον «πλατωνισµό» και να τον καταπολεµούν. Εντούτοις ο πλατωνισµός δε βρίσκεται στον Πλάτωνα. Είναι ένα µεταγενέστερο κατασκεύασµα, εξωτερικό, ένα δηµιούργη- µα των άλλων, ποτέ δικό του. Θα διαπράτταµε επίσης σφάλµα, παρ όλα αυτά, αν φανταζόµαστε τον Πλάτωνα άπιαστο, ασύλληπτο, διαφεύγοντας κάθε διαβεβαίωσης. Αντίθετα, διαθέτει τις µάχες του, τους αντιπάλους του, τα πολεµικά του µέτωπα, τους τρόπους στρατηγικής του. Ικανότατος στην πάλη, είναι επίσης ικανός, ίσως κατά µείζονα λόγο, στην επιχειρηµατολογία. Τούτη την τέχνη της λαβής, της προσποίησης, της αποφυγής, του χτυπήµατος
36 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ που αποσταθεροποιεί, του τη δίδαξε ο Σωκράτης. Η συνάντηση των δύο ανδρών ήταν καθοριστική. Χωρίς τον Σωκράτη, είναι πιθανόν ο Αριστοκλής να είχε γίνει σαν τον Καλλικλή, αυτόν το χαρακτήρα στον Γοργία που ενσαρκώνει, για τη φιλοσοφική ζωή, τον υπέρτατο κίνδυνο: έξυπνος, αδίστακτος, χωρίς να ενδιαφέρεται για τους άλλους ή για τη δικαιοσύνη, διψασµένος για εξουσία και για απολαύσεις. Επινοώντας αυτό τον τροµερό νέο άνδρα, ο Πλάτων σκιαγράφησε σίγουρα το δικό του πορτρέτο, αλλά σε µία άλλη πιθανή ζωή σ αυτήν όπου θα οδηγείτο αν δεν είχε συναντήσει τον Σωκράτη. Η ύπαρξη του αληθούς ιότι αυτός ο δάσκαλος του δίδαξε άλλους δρόµους. Τον έκανε να διαπιστώσει πόσες από τις γνώµες που τις πιστεύουµε ακλόνητες µπορεί να είναι απλώς «αέρας κοπανιστός», πώς απατώµεθα καταρχήν, σχεδόν πάντα, όταν πιστεύουµε ότι γνωρίζουµε τι είναι η οµορφιά, το θάρρος ή η αρετή. Τον έκανε να διακρίνει ότι ίσως δε γνωρίζουµε τίποτε απολύτως. Μερικά καλά διατυπωµένα ερωτήµατα, και ιδού: οι ψευδείς πεποιθήσεις µας τινάζονται στον αέρα. Οι καταφανείς βεβαιότητές µας αποδεικνύονται αντιφατικές, οι απόψεις µας, αστήρικτες. Χαµένοι, αποστερηµένοι των δικών µας σηµείων αναφοράς, χωρίς αγκυροβόλιο και ορόσηµα, είµαστε σαν να έχουµε πιαστεί στην παγίδα των ίδιων µας των αδιεξόδων. Ωστόσο ο Σωκράτης οδήγησε τον Πλάτωνα σε ένα ακό- µη πιο βασικό µάθηµα. Μες στον κλονισµό των ψεύτικων
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 37 βεβαιοτήτων, του έδειξε την ύπαρξη του αληθούς, την αυστηρότητα των ιδεών, τη δύναµη των αξιών. Ο ατίθασος νεαρός αριστοκράτης αφουγκράστηκε εκείνο το κάλεσµα της αλήθειας. Πίσω από τον αντικατοπτρισµό των προφανών φαινοµένων, πίσω από το εναλλασσόµενο παιχνίδι των αισθήσεων, πίσω από τις άνισες και ασταθείς σχέσεις της εξουσίας και της επικυριαρχίας διέκρινε την ύπαρξη µιας άλλης τάξης σταθερής, ακίνητης, ανεξάρτητης των ορέξεων, των τάσεων και των συσχετισµών δυνάµεων. Κατά συνέπεια, το σηµείο εκκίνησης των περιπετειών της αλήθειας στον Πλάτωνα είναι διπλό. Με τον Σωκράτη πρέπει να αµφισβητηθούν όλες οι παλιές προφανείς πραγ- µατικότητες, όλα όσα θεωρούσαµε αληθή χωρίς να τα έχουµε σκεφτεί πραγµατικά. Υπάρχει µία συνταρακτική διάσταση τούτης της υποβολής σε δοκιµασία αυτού που νο- µίζαµε ότι ήταν αληθές χωρίς να έχουµε αναρωτηθεί γιατί είχαµε αυτή την πεποίθηση. Η απώλεια των σίγουρων πεποιθήσεών µας είναι δυσάρεστη^ ή ακόµη και ανησυχητική, µπορούµε να πούµε σαν να µας αφαιρούν την ίδια µας τη σιγουριά. Ωστόσο αυτή η στιγµή ιλίγγου, ανησυχίας, ενίοτε οργής και πανικού, αφήνει χώρο σε ένα καθησυχαστικό και σταθερό τοπίο. Πίσω από τη σύγχυση των αυθόρµητων απόψεων, των πρωταρχικών λαθών, των φαινοµενικών γνώσεων, διαγράφεται τελικά ένας άλλος κόσµος. Τα πλεονεκτήµατά του είναι αντίστροφα: αυτός ο κόσµος είναι σταθερός και πραγµατικός. Ο Σωκράτης συνέλαβε το γεγονός ότι αυτό τον κόσµο της αλήθειας µπορούµε να τον προσεγγίσουµε µε τη σκέψη. Ο Σωκράτης έδειξε το δρόµο. Ο Πλάτων αντιλήφθηκε το µάθηµα και προβαίνει στην ανάπτυξή
38 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ του: η οδός για την προσέγγιση του αληθούς περνάει από τις έννοιες. Ο όρος «έννοια» έχει καταστεί πλέον τόσο συνηθισµένος, ενίοτε τόσο εκφυλισµένος, ώστε λησµονούµε την αλλαγή στάσης που απαιτεί. Ζητά, στην πραγµατικότητα, µία αυθεντική µεταστροφή του βλέµµατος. Ο Πλάτων δεν παύει επ αυτού να δίνει παραδείγµατα. Έτσι, έχουµε την τάση να σκεπτόµαστε ότι ορισµένα πράγµατα είναι όµορφα επειδή σ αυτά εµπεριέχεται ιδιαίτερη ποιότητα. Ή µιλάµε για ενέργειες ότι είναι θαρραλέες, για αποφάσεις ότι είναι δίκαιες, επειδή εντοπίζονται σ αυτές στοιχεία θάρρους ή δικαιοσύνης. Να κάτι που δεν είναι µόνο αφελές, αλλά και λαθεµένο. ιότι, για να διακρίνουµε απλώς, ανάµεσα στα αντικεί- µενα ή στις πράξεις, αυτά που είναι όµορφα, θαρραλέα ή δίκαια, πρέπει να γνωρίζουµε ήδη σε τι συνίσταται η οµορφιά, το θάρρος ή η δικαιοσύνη. Πρέπει να έχουµε κατά νου το πρότυπο, το σχήµα την έννοια αυτών των ιδιοτήτων, και να βρούµε στα συγκεκριµένα αντικείµενα ή στις πραγµατικές πράξεις αυτό που τους αντιστοιχεί. Για να κάνουµε µία συλλογή µε παραδείγµατα όµορφα ή δίκαια πρέπει να έχουµε ήδη απαντήσει στην ερώτηση «ποιο ;» (το όµορφο, το θαρραλέο, το δίκαιο, κ.τ.λ.), να είµαστε σε θέση να φανταστούµε, ορθά ή εσφαλµένα, «σε τι συνίστανται» αυτά τα δεδοµένα. Με άλλα λόγια, η έννοια περιέχει µία απάντηση στην ερώτηση: τι το κοινό έχουν αυτές οι διαφορετικές περιπτώσεις ώστε να τις συγκεντρώνουµε; Για παράδειγµα: τι κοινό έχουν όλες οι αρετές, που µας κάνει να µιλάµε για «αρετή» και να αναφερόµαστε, µιλώντας έτσι, σε κάτι το συγκεκρι- µένο και το καθορισµένο;
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 39 Στη γεωµετρία, όταν µιλάµε για έναν κύκλο, για ένα τρίγωνο ή για ένα τετράγωνο, ο καθένας έχει το ίδιο πράγµα κατά νου, και ο ορισµός του κάθε σχήµατος είναι σαφής. Παρόµοια σαφήνεια πρέπει να πετύχουµε µε το θάρρος ή µε τη δικαιοσύνη. Αυτή είναι, ως επί το πλείστον, η συµβολή του Σωκράτη, όσο µπορούµε να τη διακρίνουµε. ιότι ο Πλάτων έφερε στο προσκήνιο το δάσκαλό του µε δύο κύριους τρόπους. Στους πρώτους διαλόγους, που παρουσιάζονται πρώτα απ όλα ως µαρτυρίες, ο Πλάτων προσπαθεί να ανασκευάσει, περισσότερο και από τα ακριβή του λόγια, το πραγµατικό ύφος των παρεµβάσεων του Σωκράτη. Τον δείχνει εκτεθειµένο στις κατεργαριές των σοφιστών ή στην έπαρση των στρατιωτικών, τον περιγράφει να παριστάνει την αλογό- µυγα που τσιµπάει το λαό των Αθηνών, που του αξίζει το προσωνύµιο «τορπίλη» πρόκειται για το ψάρι που αντιδρά µε ηλεκτρική εκκένωση προς όποιον αποπειράται να το αρπάξει. Αυτοί οι διάλογοι αναφέρονται κυρίως σε ηθικά θέµατα και εµµένουν στο γεγονός ότι η αρετή είναι αρκετή για την ευτυχία. Ο κόσµος των ιδεών Στη συνέχεια του έργου, «Σωκράτης» γίνεται το όνοµα ενός εκπροσώπου του Πλάτωνα, που αποµακρύνεται όλο και περισσότερο από τον πραγµατικό δάσκαλο. Ο φιλόσοφος µεταβάλλει τις πρώτες σχετικές µε την έννοια απόψεις, διαβεβαιώνει για την ύπαρξη ενός «κόσµου των ιδεών», πρό-
40 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ τυπο του πραγµατικού κόσµου. Για τον Πλάτωνα, αυτός ο κόσµος είναι πιο πραγµατικός από αυτόν που αποκαλού- µε συνήθως «πραγµατικότητα». Μάλιστα, ο κόσµος των ιδεών είναι, αν µπορούµε να το πούµε έτσι, ο µόνος πραγ- µατικός κόσµος. Για να αντιληφθούµε αυτή την προοπτική, εντελώς αντίθετη προς τις αυθόρµητες αντιλήψεις µας, το πιο απλό είναι να αρχίσουµε από τη γεωµετρία. Είναι εξαιρετικά σηµαντική στα µάτια του Πλάτωνα, ο οποίος της προσδίδει ένα βασικό πλαίσιο αναφοράς. «Κανείς να µην εισέλθει εδώ αν δεν είναι γεωµέτρης»,* είχε βάλει να γράψουν στο αέτωµα της Ακαδηµίας, σχολής την οποία είχε ιδρύσει ο ίδιος. Τι σηµαίνει «είµαι γεωµέτρης»; Το ορίζω επακριβώς, σηµαίνει ότι διαφωτίζω τα κύρια χαρακτηριστικά της συλλογιστικής του Πλάτωνα. Ας φανταστούµε ένα τετράγωνο. Αν κάνουµε γεωµετρία, δε θα µας απασχολήσει να γνωρίζουµε αν αυτό το τετράγωνο είναι υφασµάτινο ή ξύλινο, µεταλλικό ή δερµάτινο, γαλάζιο ή κόκκινο, αν είναι σχεδιασµένο στην άµµο ή σε κερί, αν είναι καλοφτιαγµένο ή όχι. Το µόνο που µετράει, επιµένει ο Πλάτων, είναι η ιδέα του τετραγώνου, σχηµατισµένη στο νου και όχι διακριτή, προ όν σκέψης και όχι αισθητά αντιληπτή. Αυτή την ιδέα του τετραγώνου, απολύτως σαφή και καθορισµένη (τέσσερις πλευρές, ίσες µεταξύ τους, τέσσερις ορθές γωνίες κ.τ.λ.), δεν τη βλέπουµε µε τα µάτια µας. Αν αντιλαµβανόµαστε τετράγωνα πράγµατα, αυτό γίνεται κρίνοντας ότι η µορφή τους αντιστοιχεί σ αυτό το «σχήµα» το οποίο γνωρίζουµε (στα αρχαία ελληνικά, το * «Μηδείς αγεωµέτρητος εισίτω». (Σ.τ.Μ.)
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 41 «σχήµα» λέγεται είδος^ είναι η λέξη από την οποία προήλθε ο όρος µας «ιδέα»). Τούτη η ιδέα-σχήµα του τετραγώνου δεν έχει τίποτε το προσωπικό ή το εξελικτικό. Ξεφεύγει, για να χρησιµοποιήσουµε τη σύγχρονη ορολογία µας, από τις υποκειµενικές διακυµάνσεις. Το τετράγωνο του Πέτρου δε διαφέρει σε τίποτε από το τετράγωνο του Παύλου ή του Ιάκωβου. Μοναδική και αντικειµενική, αυτή η ιδέα-σχήµα είναι η ίδια για όλους. Απέναντι σε εκατοµµύρια τετράγωνα πράγµατα υφιστάµενα, εξαφανισµένα ή µελλούµενα υπάρχει µία µόνο ιδέα-σχήµα του τετραγώνου και µόνο µία. εν εξαφανίζεται ποτέ και δε µεταβάλλεται. Ενώ τα συγκεκριµένα πράγµατα φθείρονται, οξειδώνονται, σπάνε, καταστρέφονται, µεταβάλλονται, οι ιδέες-σχήµατα είναι αµετάβλητες, ακίνητες, αιώνιες, αιωνίως ταυτόσηµες µε τον εαυτό τους. Ο Πλάτων είναι γοητευµένος από το αµετάβλητο. Εκείνο που δεν αλλάζει ποτέ, που δεν εξελίσσεται, που ξεφεύγει από κάθε φθορά ή τροποποίηση, εκείνο ακριβώς του φαίνεται τέλειο. Από τούτη την άποψη, οι αλήθειες της γεωµετρίας είναι αιώνιες. Το άθροισµα των γωνιών του τετραγώνου δε δη- µιουργείται από το νου των ανθρώπων. Υπάρχει από µόνο του, κυριαρχικά, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι το υπολογίζουµε, το ανακαλύπτουµε, το µελετάµε. Ποτέ ο Πλάτων δε θα δεχόταν ότι αυτές οι ιδέες-σχήµατα µπορούν να είναι σχετικές µε το πνεύµα µας. Το αντίθετο: είναι αυθυπόστατες, από κτίσεως κόσµου, και η ψυχή µας µπορεί, σε ορισµένες περιστάσεις, να καταφέρει να τις παρατηρήσει µε προσήλωση. Στα αρχαία ελληνικά, η παρατήρηση λέγεται θεωρία. Η
42 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ «θεωρία», για τον Πλάτωνα, δεν είναι σε καµία περίπτωση παραγωγή ιδεών, αλλά η θέαση, µε «τα µάτια της ψυχής», αυτού που είναι. Στην καθηµερινή ζωή, το βλέµµα µας δεν είναι στραµµένο προς τη σωστή πλευρά: βλέπουµε µόνο αντανακλάσεις, σκιές (τετράγωνα πράγµατα, για παράδειγµα), και όχι την ιδέα-σχήµα από την οποία προέρχονται όλες («το» τετράγωνο). Το σχήµα του τετραγώνου γίνεται κατά κάποιον τρόπο η µήτρα όλων των τετράγωνων πραγµάτων, τα οποία δε θα υπήρχαν καν χωρίς αυτήν. Για να γνωρίσουµε αυτό το σχήµα-πηγή, για να περάσουµε από τα αντίγραφα (τα τετράγωνα) στο πρωτότυπο (στην ιδέα του τετραγώνου), πρέπει να στρέψουµε το βλέµµα µας όχι προς τα πράγµατα αλλά προς τις ιδέες. Τούτη η µεταστροφή αναπαριστάται, στο βιβλίο Ζ της Πολιτείας, µε την περίφηµη αλληγορία του Σπηλαίου. Αναδηµιουργία της κοινωνίας Αυτή η αλληγορία καταδεικνύει το ουσιώδες της ειδικής συλλογιστικής του Πλάτωνα τόσο στον τοµέα της γνώσης όσο και στον τοµέα της δράσης. Ο Σωκράτης περιγράφει «παράξενους φυλακισµένους» οι οποίοι «είναι ίδιοι µε εµάς». Από την παιδική τους ηλικία είναι αλυσοδεµένοι µέσα σε µία σκοτεινή σπηλιά και κοιτάζουν κατευθείαν µπροστά χωρίς να µπορούν να στρέψουν το κεφάλι. Αυτό που παρατηρούν, στο τοίχωµα του σπηλαίου που βρίσκεται απέναντί τους, είναι µία προβολή. Αυτό θυµίζει επακριβώς σε εµάς το µηχανισµό του κινηµατογράφου. Οι φυλακισµένοι είναι οι θεατές ενός έργου που το εκλαµβάνουν ως πραγ-
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 43 µατικό. Αγνοούν την ύπαρξη του θαλάµου προβολής και, κυρίως, την ύπαρξη του εξωτερικού κόσµου όπου βρίσκονται τα αληθινά πράγµατα. Αν λύσουµε έναν από αυτούς τους φυλακισµένους-θεατές, υποφέρει. Πρέπει να τον αναγκάσουµε να κατευθυνθεί προς την έξοδο. Εκεί έξω θα- µπώνεται, δε βλέπει τίποτε. Όταν τα µάτια του συνηθίζουν στο φως, παρατηρεί τις πραγµατικότητες των οποίων µόνο τις σκιές γνώριζε, και ανακαλύπτει τον ήλιο που τις καθιστά όλες ορατές. Ο Πλάτων υπονοεί, λοιπόν, ότι αυτός ο κόσµος όπου βρισκόµαστε είναι η αντανάκλαση ενός άλλου, πιο αληθινού. Ο φιλόσοφος, φυλακισµένος που απαλλάχτηκε από τα δεσµά του, εισέρχεται σ αυτό τον κατανοητό κόσµο. Ανακαλύπτει εκεί, αντίστοιχη µε τον ήλιο στον κόσµο των πραγµάτων, την ιδέα του Καλού («το Ένα-Καλό-Ωραίο») που φωτίζει τα άλλα. Ωστόσο απαγορεύεται στο φιλόσοφο να καταφύγει στον κόσµο των ιδεών. Ο Πλάτων αρνείται να αποκοπεί από τον κόσµο των ανθρώπων. Αντίθετα, ο φιλόσοφος οφείλει να κατεβεί ξανά στο σπήλαιο, να προσπαθήσει να λύσει τους παλαιούς συντρόφους του στην άγνοια, κινδυνεύοντας να θεωρηθεί από αυτούς τρελός και να υποβληθεί σε βασανισµούς. Αυτό ακριβώς συνέβη στον Σωκράτη. Αναγκάστηκε να υπερασπιστεί τον εαυτό του απέναντι στις κατηγορίες ασέβειας και διαφθοράς της νεολαίας που του απηύθυναν. Το 399 πριν από τη δική µας εποχή, στην πόλη των Αθηνών µιλάει ένας γέροντας, χωρίς περιστροφές και χωρίς τεχνάσµατα, στο δικαστήριο που συνέπηξαν οι πολίτες. Εκθέτει την υπεράσπισή του απέναντι σε ψευδείς κατηγορίες. Τελι-
44 ΡΟΖΕ-ΠΟΛ ΝΤΡΟΥΑ κά θα καταδικαστεί σε θάνατο. Και ο Πλάτων δε θα πάψει να τιµά τη µνήµη του, κατόπιν να αναζητεί τρόπους για να αποτρέψει, στο µέλλον, την τέλεση παρόµοιου φόνου. Υπεράσπιση της φιλοσοφίας, η Απολογία του Σωκράτη, αγόρευση απλή και τόσο περήφανη, έµπλεη περηφάνιας, αποτελεί το πιο συγκινητικό ίσως κείµενο που παρήγαγε η δυτική σκέψη. ιότι η καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη από τον τυφλό λαό παρέµεινε για τον Πλάτωνα το υπέρτατο σκάνδαλο. Το θάνατο του ανθρώπου του πιο σώφρονα, του άριστου, του πλέον ηθικού, αυτού που σεβόταν περισσότερο τους νόµους, τον εξέλαβε ως το σηµάδι ότι όλα πρέπει να ανοικοδοµηθούν. Πρέπει λοιπόν να επινοήσει τη σωστή Πολιτεία, αυτήν όπου δε θα υπήρχε περίπτωση να καταδικαστεί ο Σωκράτης. Με την Πολιτεία και, στο τέλος της ζωής του, µε τους Νόµους, ο Πλάτων επινόησε την ουτοπία, την πολιτική φιλοσοφία και ένα µεγάλο αριθµό δικονοµικών και διοικητικών τεχνικών. Για να οικοδοµηθεί η τέλεια Πολιτεία, όλες οι λεπτοµέρειες της πρακτικής ζωής πρέπει πράγµατι να εξεταστούν µε κάθε λεπτοµέρεια, από τη διανοµή της γης µέχρι την ηλικία γάµου και την κλίµακα των περιουσιακών στοιχείων, περνώντας από τη γυµναστική, από τις γιορτές ή από τη συλλογή φρούτων το φθινόπωρο. Κάτω από την πληθώρα των λεπτοµερειών, µία παραµένει πάντα η πρόθεση: να συνταιριάξει η κοινωνία µε την τάξη του κόσµου των ιδεών, µε τρόπο ώστε η αλήθεια και το Καλό να ορίζουν την πολιτική, να καταστούν «οι βασιλείς φιλόσοφοι ή οι φιλόσοφοι βασιλείς». Η γοητεία που ασκεί επί µακρόν η εξουσία στους φιλο-
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ 45 σόφους, οι αµφιλεγόµενες σχέσεις των φιλοσόφων µε τους πρίγκιπες που κυβερνούν, έχουν προφανώς τις ρίζες τους στον Πλάτωνα. Πρώτα απ όλα, στο έργο του έχει εκφραστεί αυτή η πεποίθηση που παρέµεινε στη δυτική κοινωνία έως τις µέρες µας: µία επιστήµη είναι απαραίτητη για την οργάνωση της κοινωνίας, η γνώση της αλήθειας επιτρέπει τη δράση επί της ανθρώπινης ιστορίας κατά τρόπο αποφασιστικό. Όταν ο Λένιν δήλωνε: «Η θεωρία του Μαρξ είναι παντοδύναµη επειδή είναι αληθινή», αυτό σηµαίνει ότι ήταν ακόµη ένας επίγονος του Πλάτωνα. Ο Πλάτων είναι, λοιπόν, θεµελιωτής της φιλοσοφίας για πολλούς λόγους. Επινόησε τα περισσότερα θέµατα, τους περισσότερους κανόνες του παιχνιδιού, τα περισσότερα εργαλεία της επιχειρηµατολογίας, υπήρξε επίσης ο πρώτος που έθεσε την ύπαρξη ενός κόσµου των ιδεών. Καθώς ονειρευόταν την κοινωνία υποταγµένη στην αλήθεια, ήταν επίσης, κατά µία έννοια, ο πρωτεργάτης του ολοκληρωτισµού. Ωστόσο, το σηµαντικότερο σίγουρα δεν είναι το δόγµα του, αλλά η αδιάκοπη αναζήτηση την οποία εγκαινιάζει. Με τον Πλάτωνα, οι απαντήσεις δεν παύουν ποτέ να τίθενται εν αµφιβόλω στο χώρο του λόγου και του στοχασµού που διανοίγουν οι διάλογοι. Έκτοτε η φιλοσοφία ενοικεί σ αυτό το άνοιγµα που είναι αδύνατον να κλείσει. Παραµένει εκεί µε χίλιους διαφορετικούς τρόπους, µερικοί από τους οποίους είναι φανερά εχθρικοί απέναντι στον Πλάτωνα. ε χρειάζεται όµως να είναι κανείς ειδήµων για να αντιληφθεί ότι ακόµη και οι εχθροί του ζουν τελικά υπό τη σκέπη του.
Από τον Πλάτωνα, τι να διαβάσουµε πρώτα; Μπορούµε να αρχίσουµε µε την Απολογία του Σωκράτους ή µε τους διαλόγους της νεότητας όπως ο Λάχης, για το θάρρος, ή ο Ιππίας ο µείζων, για την οµορφιά. Θα συνεχίσουµε µε το Συµπόσιον ή µε τον Γοργία, και µε την Πολιτεία, αφήνοντας για το τέλος τα πιο δύσκολα κείµενα, όπως τα Παρµενίδης ή Σοφιστής. Σε τελική ανάλυση, όλα τα έργα του Πλάτωνα µπορούν να διερευνηθούν. Στη Γαλλία, µεταφράστηκαν εκ νέου στη συλλογή GF-Flammarion, σε είκοσι οκτώ τόµους που κυκλοφόρησαν από το 1984 έως το 2006. Για τον Πλάτωνα, τι να διαβάσουµε για να επεκταθούµε επί του θέµατος; Μανόλης Ανδρόνικος, Ο Πλάτων και η τέχνη, εκδ. Νεφέλη, 1986 Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, Πλάτων, εκδ. Κάκτος, 2006 Gottfried Martin, Πλάτων, εκδ. Πλέθρον, 1991
Η αλήθεια, για τον Πλάτωνα, δε βρίσκεται στις αισθήσεις, που πάντα αλλάζουν και συχνά διαφέρουν από το ένα άτοµο στο άλλο. Εδρεύει, αιώνια και αµετάβλητη, στον κόσµο των ιδεών, όπου οι φιλόσοφοι δύνανται να παρατηρούν τα αληθινά σχήµατα. Οπότε το έργο των φιλοσόφων είναι να αλλάζουν την κοινωνία για να ταιριάζει µ αυτό το ιδανικό πρότυπο. Ο Αριστοτέλης, µαθητής του Πλάτωνα, θα εναντιωθεί στο δάσκαλό του επί όλων σχεδόν των όψεων της αντίληψής του για την αλήθεια. Αρνούµενος την ύπαρξη του κόσµου των ιδεών. Αναζητώντας τις αληθινές γνώσεις στην παρατήρηση των πραγµατικοτήτων που βρίσκονται ενώπιόν µας. Ενσωµατώνοντας τα µαθήµατα της εµπειρίας. Επινοώντας τις επιστήµες της φύσης. Μεταξύ άλλων