«Η αναπαράσταση του Άλλου σε εικονογραφημένα κείμενα παιδικής λογοτεχνίας»

Διατµηµατικό Διαπανεπιστηµιακό Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τµήµα Επιστηµών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία του Δηµοκρίτειου Πανεπιστήµιου Θράκης Τοµέας Ψυχολογίας Τµήµατος Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής - Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών Τµήµα Επιστηµών της Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασµού του Πανεπιστηµίου Αιγαίου «Κοινωνικο-πολιτισµική εκπαίδευση και κατάρτιση εµψυχωτών» Κατεύθυνση Β - Ενισχυτική προσχολική εκπαίδευση Διπλωματική εργασία της: Τσεσμετζόγλου Ελένης, M-7 «Η αναπαράσταση του Άλλου σε εικονογραφημένα κείμενα παιδικής λογοτεχνίας» Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Οικονομίδου Αναστασία Τριµελής εξεταστική επιτροπή: 1. Κουφάκη Παρασκευή 2. Οικονομίδου Αναστασία 3. Ρεκαλίδου Γαλήνη Αλεξανδρούπολη 2007

Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα της εργασίας Επίκουρο Καθηγήτρια κ. Οικονομίδου Αναστασία που δέχτηκε να επιβλέψει την εργασία αυτή, καθώς και για την πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε, χωρίς την οποία η εργασία αυτή δεν θα μπορούσε να εκπληρωθεί. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω, επίσης, στους γονείς μου, Πέτρο και Θεοπούλα, και τους φίλους μου Άλκη, Χρήστο, Κική, Βίκυ και Αλεξάνδρα που με στήριξαν ηθικά σε αυτή μου την προσπάθεια και αποτελέσαν πηγή έμπνευσης για την ολοκλήρωση της εργασίας μου. i

«Τι σόι πουλί είσαι εσύ που δεν ξέρεις να τραγουδάς;» τιτίβισε το πουλί. «Τι σόι πουλί είσαι εσύ που δεν ξέρεις να κολυμπάς;» του απάντησε η πάπια. Σεργκέι Προκόφιεβ, Ο Πέτρος κι ο Λύκος ii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ A... 3 1.1. ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ... 3 1.2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΟΥ... 5 1.3. ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ «ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ-ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ»... 9 1.4. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ... 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ B... 15 2.1. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ... 15 2.2. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΕΣ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ... 18 2.3. ΒΑΣΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΜΙΚΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ.. 19 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ... 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ... 22 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 22 I. ΕΠΙΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ ΣΕ ΜΙΑ ΗΡΩΙΚΗ ΠΡΑΞΗ... 24 II. Ο ΑΛΛΟΣ ΩΣ ΦΟΡΕΑΣ ΕΝΟΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΧΑΡΙΣΜΑΤΟΣ... 27 III. ΑΦΟΜΟΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ... 30 Α) Ο άλλος επιδιώκει την αφομοίωση, αλλά στο τέλος συνειδητοποιεί την αξία της προσωπικής του ταυτότητας... 31 Β) Ο άλλος επιδιώκει την αφομοίωση χωρίς να αναιρεί την άρνηση της ταυτότητάς του33 IV. Η ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ ΩΣ ΧΑΡΙΣΜΑ... 35 V. ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ ΣΤΗΝ ΑΦΟΜΟΙΩΣΗ... 39 VΙ. ΙΣΟΔΥΝΑΜΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ... 41 VIΙ. ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ... 43 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 50 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 52 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... 53 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α... 53 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β... 55 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 74 SUMMARY... 74 ΒIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 75 iii

iv

ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Το θέμα της πολιτιστικής ταυτότητας υπό το πρίσμα μιας παγκόσμιας κοινότητας, η οποία μάλιστα οραματίζεται να συνδέσει τους διαφορετικούς πολιτισμούς, η έμφαση στην πολιτισμική διαφορετικότητα, όπως αναφύεται μέσα από την πολιτισμική συνύπαρξη των κρατών, γίνεται το ζητούμενο από διεθνείς-διακρατικούς οργανισμούς» 1. Τα τελευταία χρόνια οι εκδηλώσεις εθνοκεντρισμού, εθνικισμού, ρατσισμού και ξενοφοβίας έχουν πάρει διαστάσεις τις οποίες η εκπαίδευση δεν μπορεί να αγνοήσει. Η ετερογένεια των σημερινών κοινωνιών είναι κάτι παραπάνω από υπαρκτή και απαιτεί συστηματική επανεξέταση των ιδεολογικών μας προσεγγίσεων και των μεθόδων διδασκαλίας 2. H έννοια της διαφορετικότητας συναντάται σε ποικίλες μορφές: διαφορετικός ως προς την κοινωνική τάξη, την πολιτισμική προέλευση, το θρήσκευμα, τη γλώσσα, το φύλο, το χρώμα του δέρματος, τη σχολική επίδοση, τις σωματικές ικανότητες, τις σεξουαλικές επιλογές 3. Η αδυναμία του ανθρώπινου νου να διαχειριστεί τον πλούτο και τη διαφορετικότητα του κοινωνικού περιβάλλοντος οδηγεί στη δημιουργία στερεοτύπων και προκαταλήψεων, τα οποία δεν αφορούν μόνο τους ενήλικες αλλά και τα παιδιά. Ειδικότερα, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις φαίνεται ότι μαθαίνονται και αναπτύσσονται σε πολύ μικρή ηλικία, πριν ακόμη το παιδί αποκτήσει ιδέα για την ομάδα στην οποία αναφέρονται. Ήδη από 3 ετών τα παιδιά σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες έχουν συνείδηση της κοινωνικής δομής της κοινότητάς τους και αντιλαμβάνονται τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ πλειονότητας και μειονότητας 4. Αν, όμως, το εκπαιδευτικό σύστημα διαχειριστεί από νωρίς στην παιδική ηλικία την έννοια του διαφορετικού, κατά συνέπεια και των προκαταλήψεων, θα μπορέσει να συμβάλει στη δημιουργία ενός λιγότερου διχαστικού κόσμου. Επομένως, το σχολείο καλείται να αναπτύξει εκπαιδευτικά προγράμματα με στόχο την προσαρμογή του ατόμου στις κοινωνίες του πολιτισμικού πλουραλισμού και τη δυνατότητα επικοινωνίας με τον πολιτισμικά διαφορετικό. Η λογοτεχνία καταγράφοντας τα κοινωνικά φαινόμενα αποτελεί έναν από τους κυριότερους τόπους εγγραφής της ετερότητας και ένα από τα κυριότερα μέσα κοινωνικής ευαισθητοποίησης σε θέματα ρατσισμού και κοινωνικού αποκλεισμού. 1 Κανατσούλη Μ., Αμφίσημα της Παιδικής Λογοτεχνίας. (Ανάμεσα στην ελληνικότητα και την πολυπολιτισμικότητα), εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα, 2002, σ. 24. 2 Χοντολίδου Ε., "Ξένος: ο άλλος μου εαυτός", στο Αποστολίδου, Β, Καπλάνη Β, Χοντολίδου Ε (επιμ.), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο: μια νέα πρόταση διδασκαλίας, Αθήνα, 2000,Τυπωθήτω, Δάρδανος, σ. 111. 3 Derman-Sparks L., Καταπολεμώντας τις προκαταλήψεις-παιδαγωγικά εργαλεία, Κέντρο Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής επιμόρφωσης Σχεδία, 2005, Αθήνα, σ.7. 4 Δραγώνα Θ., Στερεότυπα και προκαταλήψεις, στο Κλειδιά και Αντικλείδια, Αθήνα, 2004, ΥΠΕΠΘ- Πανεπιστήμιο Αθηνών,σ.27. 1

Η παιδική λογοτεχνία, η λογοτεχνία γενικότερα, μπορεί να δράσει καταλυτικά στην εδραίωση του σεβασμού, της εμπιστοσύνης και της αποδοχής του διαφορετικού. Πέρα από την ψυχαγωγία και τη γλωσσική καλλιέργεια που προσφέρουν τα κείμενα της παιδικής λογοτεχνίας, χαρακτηρίζονται και από ένα ιδεολογικό περιεχόμενο που αντανακλά τα κοινωνικά φαινόμενα και τις κοινωνικές συγκρούσεις κάθε εποχής. Εγγράφοντας ιδεολογίες και συνδέοντας τις ιδέες με τις εμπειρίες, η λογοτεχνία δημιουργεί ένα κατάλληλο (ιδιαίτερα για την παιδική ηλικία) πλαίσιο, για συζήτηση, ανάλυση και προβληματισμό, που μπορεί να εμποτίσει τους νεαρούς αναγνώστες με καινούριες αντιλήψεις, απαλείφοντας σταδιακά τυχόν προκαταλήψεις και στερεότυπα. Επομένως, η παιδική λογοτεχνία μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση των παιδιών- αναγνωστών γύρω από το ζήτημα του διαφορετικού και στην εξοικείωσή τους με αυτό ώστε να δημιουργηθεί στα παιδιά η κουλτούρα της ανοχής, του σεβασμού και της συνύπαρξης. Ταυτόχρονα, η λογοτεχνία βοηθά και τους εκπαιδευτικούς να σταθούν αντιμέτωποι με τους εαυτούς τους και να αναθεωρήσουν τις προκαταλήψεις που ενδεχομένως έχουν, αλλάζοντας τη στάση τους απέναντι στον διαφορετικό, με οποιαδήποτε μορφή κι αν αυτός συναντάται. Στην παρούσα εργασία, λοιπόν, θα εξετάσουμε έναν από τους παράγοντες συγκρότησης της ταυτότητας του ατόμου που είναι η λογοτεχνία και πιο συγκεκριμένα εν προκειμένω η λογοτεχνία για παιδιά- ώστε να αντιληφθούμε με ποιον τρόπο οι σημερινοί συγγραφείς για παιδιά προσεγγίζουν το θέμα της ετερότητας, πώς το παρουσιάζουν στη νέα γενιά και κατά πόσον συντάσσονται και αυτοί με τη σειρά τους στην προσπάθεια που λαμβάνει χώρα σήμερα να συμβιώσουν οι άνθρωποι, ξεπερνώντας τις επιμέρους διαφορές τους. Ειδικότερα, σκοπός της εργασίας αυτής είναι η δημιουργία ενός σχολιασμένου σώματος κειμένων παιδικής λογοτεχνίας που πραγματεύονται την αναπαράσταση του Άλλου καθώς και η ανάδειξη της παιδικής λογοτεχνίας σε σημαντικό εργαλείο για την καταπολέμηση των προκαταλήψεων και την ευαισθητοποίηση παιδιών και εκπαιδευτικών στο ζήτημα της διαφορετικότητας. Πιο συγκεκριμένα, η εργασία αποτελείται από δύο μέρη: Στο πρώτο μέρος επιχειρείται η διασάφηση ορισμένων θεωρητικών εννοιών πάνω στις οποίες στηρίζεται η ανάλυση του σώματος κειμένων που ακολουθεί και οι οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες τόσο με τη λογοτεχνία γενικά, όσο και με την έννοια της διαφορετικότητας ειδικότερα. Δίνεται έμφαση αφενός στην έννοια της ιδεολογίας και του στερεότυπου και στον τρόπο που εγγράφονται σε ένα λογοτεχνικό έργο. Η ιδεολογία αποτελεί κλειδί για το «ξεκλείδωμα» των λογοτεχνικών κειμένων που μελετήσαμε, ενώ η θεώρηση των στερεοτύπων υπό το πρίσμα διαφορετικών γνωστικών αντικειμένων (λογοτεχνίας, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας) μας επιτρέπει να συλλάβουμε και να κατανοήσουμε τη δημιουργία αρνητικών στάσεων απέναντι στο διαφορετικό. Διερευνάται, επίσης, ο ρόλος της εικονογράφησης στο μέτρο που δε διακοσμεί απλά αλλά σχολιάζει το κείμενο και ενισχύει τις ιδεολογικές του προεκτάσεις. Οι θεωρητικές έννοιες του πρώτου μέρους αποτελούν τη βάση στην οποία στηρίζεται ο σχεδιασμός των λογοτεχνικών κειμένων στο δεύτερο μέρος που έχει χαρακτήρα εφαρμοσμένο. 2

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ A 1.1. ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ιδεολογία και παιδική λογοτεχνία είναι δύο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Καταρχήν, όμως, πρέπει να διασαφηνίσουμε τον όρο «ιδεολογία». Πολλοί ορισμοί έχουν δοθεί για το συγκεκριμένο όρο. Σύμφωνα με το Oxford English Dictionary, ιδεολογία είναι ένα συστηματικό σχήμα ιδεών που έχει σχέση με την πολιτική ή την κοινωνία ή με τη συμπεριφορά μιας τάξης ή κοινωνικής ομάδας, με απώτερο σκοπό να δικαιολογήσει ενέργειες, ιδιαίτερα αυτές που είναι ευρύτερα αποδεκτές και υιοθετούνται από την πλειοψηφία και παραμένουν αναλλοίωτες ανεξάρτητα από τις εξελίξεις των γεγονότων 5. Επομένως, η ιδεολογία αποτελείται από το σύνολο κάποιων σταθερών αντιλήψεων που διατηρούνται ανέπαφες στο πέρασμα του χρόνου. Ο ορισμός αυτός τονίζει τη σημασία της κυρίαρχης ιδεολογίας. Σε αντίθεση με τον παραπάνω ορισμό ο Καλλέργης 6 ορίζει την ιδεολογία ως ένα σύστημα ιδεών που εκφράζει μια αντίληψη για τον κόσμο και την ιστορία μέσα από την οπτική μιας ομάδας, μιας τάξης ή μιας πολιτικής παράταξης η οποία, αν και στηρίζεται σε κάποιες εσωτερικές αρχές, διακρίνεται και για την έντονη τάση μεταβολής της κοινωνικής πραγματικότητας. Σε αντίθεση με τον ορισμό του Hollindale που αναφέρθηκε παραπάνω η ιδεολογία σε αυτή την περίπτωση εμπεριέχει και την έννοια της αλλαγής, καθώς σκοπό έχει όχι μόνο να ερμηνεύσει τον κόσμο, αλλά και να τον αλλάξει. Η ιδεολογία των κειμένων, φανερή ή όχι, με ενσυνείδητη πρόθεση ή όχι, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της συζήτησης για την παιδική λογοτεχνία. Η παιδική λογοτεχνία πέρα από τη γλωσσική και την αισθητική καλλιέργεια του παιδιού συμβάλλει στη γενικότερη αγωγή του καθώς είναι φορέας αξιών, κοινωνικών και πολιτισμικών. Mε άλλα λόγια, η παιδική λογοτεχνία συνιστά μία αξιακή και γλωσσική μορφή διαμεσολάβησης ανάμεσα στο παιδί και τον ιστορικοκοινωνικό χώρο στον οποίο αυτό αναπτύσσεται. Ειδικότερα, η σχέση λογοτεχνίας και ιδεολογίας, τέχνης και ιδεολογίας γενικότερα, είναι μια σχέση αμφίδρομη και αλληλοεξαρτώμενη. Η τέχνη, ως κοινωνικό φαινόμενο, υφίσταται αναγκαία τον αντίκτυπο των ιδεολογικών ζυμώσεων της εποχής 5 Hollindale P., Ideology and the Children s Book, Thimble Press, 2000, σ.3. 6 Καλλέργης Η., Προσεγγίσεις στην παιδική λογοτεχνία, Καστανιώτης, Αθήνα, 1995, σ.138. 3

της και με τη σειρά της τις επηρεάζει 7. Επομένως και η παιδική λογοτεχνία δεν αποτελεί απλά ένα παράγωγο των εκάστοτε ιστορικοκοινωνικών και πολιτικών συνθηκών, αλλά με τη σειρά της επηρεάζει τις συνειδήσεις και την ιεραρχική δομή των αξιών κάθε ατόμου. Σε αυτό το σημείο δεν θα πρέπει να παραλείψουμε την αναφορά μας στη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ λογοτεχνικού κειμένου και αναγνώστη. Η σχέση αυτή είναι αμφίδρομη και διαλεκτική. «Η ιδεολογία των λογοτεχνικών κειμένων δεν είναι κάτι που μεταφέρεται στα παιδιά σαν αυτά να ήταν «κενά δοχεία υποδοχής. Είναι κάτι που ήδη κατέχουν, κάτι που έχουν αντλήσει από μια πληθώρα εμπειριών που είναι πολύ πιο ισχυρή από τη λογοτεχνία.» 8. Το κάθε παιδί- αναγνώστης ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, τις εμπειρίες του από τον κόσμο που το περιβάλλει και την αναγνωστική του εμπειρία, ειδικότερα, εκλαμβάνει διαφορετικά το κάθε λογοτεχνικό κείμενο. Έτσι, υπάρχουν δύο περιπτώσεις: Είτε να αφομοιώσει τις ιδεολογικές τοποθετήσεις του συγγραφέα είτε να σταθεί κριτικά απέναντι τους και να προσδώσει ένα άλλο νόημα στο κείμενο. Kατά τον Hollindale 9 ιδεολογία εγγράφεται σε κείμενα παιδικής λογοτεχνίας με τρεις τρόπους: Στην πρώτη περίπτωση είναι εντελώς ξεκάθαρες οι κοινωνικές, πολιτικές και ηθικές πεποιθήσεις του συγγραφέα και επιθυμεί έκδηλα να τις προωθήσει στα παιδιά αναγνώστες. Αυτή είναι η πιο φανερή και η πιο ευδιάκριτη όψη της ιδεολογίας των παιδικών βιβλίων. Η παρουσία της είναι συνειδητή και σκόπιμη και μέχρις ενός σημείου κατευθυνόμενη, ακόμη και όταν το μήνυμα που ο συγγραφέας θέλει να μεταδώσει είναι οικείο και συνηθισμένο. Αυτή η «επιφανειακή» κατά τον Hollindale ιδεολογία έχει ως αποτέλεσμα τα λογοτεχνικά κείμενα να χαρακτηρίζονται από έναν απροκάλυπτο διδακτισμό που δείχνει πολλές φορές να υποτιμά την κρίση και τη νοημοσύνη του αναγνωστικού κοινού. Παράλληλα, για να πετύχει το σκοπό του ο συγγραφέας, ελλοχεύει ο κίνδυνος να ξεφεύγει από τα όρια της πραγματικότητας παρουσιάζοντας γεγονότα φανταστικά και «κραυγαλέα» που ο αναγνώστης αδυνατεί να πιστέψει. Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο η ιδεολογία εμφανίζεται στην παιδική λογοτεχνία είναι η λεγόμενη «παθητική ιδεολογία». Είναι ευρέως αποδεκτό ότι στους συγγραφείς για παιδιά (όπως και στους συγγραφείς για ενήλικες) υπάρχουν κάποιες αξίες οι οποίες ακόμη κι αν υποβόσκουν παθητικά και δεν αποτελούν μέρος μιας συνειδητής προσπάθειας προσηλυτισμού, αποκαλύπτονται και μεταδίδονται στους αναγνώστες έμμεσα και μη συνειδητά. Η λειτουργία της ιδεολογίας σε αυτό το σημείο δεν είναι συμπτωματική ούτε ασήμαντη. Μπορεί να φαίνεται ότι αυτού του είδους η ιδεολογία μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο από ενήλικες με κριτικές ικανότητες ωστόσο εξαιτίας του γεγονότος ότι παρουσιάζεται ως κάτι δεδομένο, αυτονόητο και κοινά αποδεκτό υπάρχει η πιθανότητα τόσο οι ενήλικες όσο και τα ίδια τα παιδιά με τη σειρά τους να τις 7 Καλλέργης Η., όπ, σ.139. 8 Hollindale P., Ideology and the Children s Book, Thimble Press, 2000, σ.17. 9 Ό.π., σ.10-16. 4

εκλάβουν ως δεδομένες αξίες. Επομένως, δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε τη δύναμη αυτής της ασυνείδητης και εφησυχαστικής ιδεολογίας. O τρίτος τρόπος με τον οποίο η ιδεολογία εμφανίζεται σε ένα κείμενο διαφαίνεται από την ίδια τη γλώσσα του κειμένου και πιο συγκεκριμένα, από τις λέξεις, τα συστήματα κανόνων και τους κώδικες που συνιστούν ένα κείμενο. Όπως είναι γνωστό, ο βασικός σημαίνων κώδικάς μέσα από τον οποίο οργανώνεται μια κοινωνία είναι η γλώσσα, εφόσον αυτή είναι ο πιο κοινός τρόπος επικοινωνίας 10. Η Οικονομίδου 11 μεταφέροντας τα λόγια του Stephens αναφέρει χαρακτηριστικά: «Μία συγκεκριμένη χρήση της γλώσσας που στοχεύει στην κατάδειξη και διδασκαλία των τρεχουσών αξιών και αντιλήψεων είναι η σύλληψη και η αφήγηση ιστοριών. Ένα αφήγημα χωρίς ιδεολογία είναι κάτι το ασύλληπτο, διότι η ιδεολογία σχηματίζεται μέσα σε και από γλώσσα, τα νοήματα μέσα στη γλώσσα κατασκευάζονται κοινωνικά και τα αφηγήματα κατασκευάζονται από γλώσσα». Με άλλα λόγια, η γλώσσα με την οποία δομείται ένα κείμενο αποτελεί έναν ιδεολογικό μηχανισμό, καθώς έχει τη δύναμη να εκφράζει ιδέες, τις ιδέες, τις αξίες και τα πιστεύω της εκάστοτε κοινωνίας στην οποία ζει ο συγγραφέας. Έτσι, λοιπόν, ένα μεγάλο μέρος ενός βιβλίου δεν γράφεται από τον συγγραφέα, αλλά από τον κόσμο στον οποίο ζει ο συγγραφέας, καθώς αυτός είναι φορέας όχι μόνο του εαυτού του, αλλά του κόσμου που ανήκει.. 1.2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΟΥ Τα στερεότυπα είναι γενικά εύκολοι τρόποι κωδικοποίησης των γνώσεων και των εμπειριών των ατόμων για γεγονότα, θεσμούς, έθνη, ανθρώπους κ.τ.λ. Τα στερεότυπα για τους ανθρώπους είναι ένας τρόπος κατηγοριοποίησης και ένταξης των μελών μιας κοινωνίας σε διάφορες υποομάδες με βάση κάποιο ιδιαίτερο και κοινό χαρακτηριστικό τους π.χ. φυλή, φύλο, θρήσκευμα, εθνικότητα, κοινωνική τάξη κ.τ.λ. Καλούνται δε στερεότυπα, επειδή μ αυτά έχουμε την τάση να αποδίδουμε με τρόπο γενικό και υπεραπλουστευτικό συμπεριφορές, ικανότητες, στάσεις, ενδιαφέροντα κ.τ.λ. σε όλα γενικά τα μέλη της κάθε υποομάδας, αγνοώντας ή παραβλέποντας τις ατομικές τους διαφορές και ιδιαιτερότητες 12. Με άλλα λόγια, τα στερεότυπα αποτελούν γνωστικές αναπαραστάσεις που αφορούν μια οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα και τα μέλη της. Η Αμπατζοπούλου 13 αναφέρει ότι κατά τον Walter Lippmann, πρόκειται για εικόνες που είναι σχηματισμένες ήδη στα κεφάλια μας (pictures in our heads), εικόνες από δεύτερο χέρι, σταθερές και πανομοιότυπες, που διαμεσολαβούν στη σχέση μας με το πραγματικό. Στην πραγματικότητα, δηλαδή, αντιλαμβανόμαστε αυτό που ο πολιτισμός στον οποίο ανήκουμε έχει προσδιορίσει από πριν για μας. Αυτό σημαίνει, επομένως, ότι η άποψή 10 Stephens J., Langage and Ideology in Children s Fiction, Longman, 1992, σ.8. 11 Οικονομίδου Σ., Χίλιες και Μία Ανατροπές, Η νεοτερικότητα στη λογοτεχνία για μικρές ηλικίες, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000, σ.47-48. 12 Μαραγκουδάκη Ε., Εκπαίδευση και διάκριση των φύλων, Οδυσσέας, 1995,σ.20. 13 Αμπατζοπούλου Φ., Ο Άλλος εν διωγμώ, Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία, Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας, Θεμέλιο, Αθήνα, 1998, σ.158. 5

μας για τη ζωή και τον κόσμο μάς δίδεται στην ουσία έτοιμη μέσα από τους κώδικες επικοινωνίας μας, τις τέχνες, και τις πάσης φύσεως δραστηριότητές μας. Για την επιστήμη της Ψυχολογίας το στερεότυπο είναι μια ιδέα που υπάρχει εκ των προτέρων, που δεν έχει αποκτηθεί δηλαδή με την εμπειρία και που επιβάλλεται στα μέλη μιας ομάδας. Κύριο γνώρισμά του είναι ότι αναπαράγεται, δε μεταβάλλεται και στηρίζεται συνήθως σε μία γενίκευση. Ειδικότερα,, «κατασκευάζεται κοινωνικά μέσα από το λόγο, την καθημερινή επικοινωνία και, μόλις αποκτήσει αντικειμενική αξία, αυτονομείται ως άποψη και ενδύεται μια δική τους πραγματικότητα» 14. Αποτελεί στην ουσία τη λεκτική συγκεκριμενοποίηση της προκατάληψης. Χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες κάθε ατόμου μιας ομάδας αποδίδονται στην τελευταία κάποια γενικά, πάγια και επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να διασαφηνίσουμε τη διαφορά μεταξύ προκατάληψης και στερεότυπου. Η Δραγώνα αναφέρει χαρακτηριστικά τα εξής: «Τα στερεότυπα δεν είναι υποχρεωτικά αρνητικές γενικεύσεις, μπορεί να είναι και θετικές (π.χ. Όλοι οι Έλληνες είναι φιλόξενοι και γλεντζέδες). Αντίθετα, οι προκαταλήψεις είναι αρνητικά και υποτιμητικά στερεότυπα. Η διαφορά μεταξύ των δύο εννοιών έγκειται στο γεγονός ότι τα στερεότυπα είναι αποτέλεσμα ασυνείδητων διεργασιών, ενώ οι προκαταλήψεις βρίσκονται κάτω από το συνειδητό, γνωστικό έλεγχο 15. Ειδικότερα, o Brown ορίζει την προκατάληψη ως «υιοθέτηση υποτιμητικών και μειωτικών κοινωνικών στάσεων ή γνωστικών πεποιθήσεων, έκφραση αρνητικού συναισθήματος ή εκδήλωση εχθρικής ή μεροληπτικής συμπεριφοράς προς τα μέλη μιας ομάδας, επειδή ανήκουν στη συγκεκριμένη ομάδα 16». Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι θεωρούν γενικά ότι η προκατάληψη οδηγεί σε συμπεριφορές διακρίσεων και αυτές με τη σειρά τους ενδέχεται να καταλήξουν σε διομαδική σύγκρουση. Η Αμπατζοπούλου 17 από την πλευρά της χαρακτηρίζει τα στερεότυπα «μια ακατέργαστη ομάδα νοητικών απεικονίσεων του κόσμου [ ] που διαιωνίζουν μια απαραίτητη αίσθηση της διαφοράς ανάμεσα στον εαυτό και το αντικείμενο, που γίνεται ο Άλλος». Διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δύο αυτών εννοιών είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί. Γι αυτό το λόγο, ο «εαυτός» για να διατηρεί συνεχώς την ψευδαίσθηση της διαφοράς από τον «Άλλο» και να έχει την απόλυτη κυριαρχία απέναντί του, μπορεί να προσαρμόζει και να μεταμορφώνει κάθε φορά τον «Άλλο» και ο άλλοτε ξένος να γίνει φίλος κ.ο.κ. Σε αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν οι λόγοι διαμόρφωσης των στερεοτύπων και οι λειτουργίες τα οποίες επιτελούν. Καταρχάς, τα στερεότυπα διαμορφώνονται προκειμένου να γίνει κατανοητό το κοινωνικό περιβάλλον. Παράλληλα, 14 Δραγώνα Θ., Σκούρτου Ε., Φραγκουδάκη Α., Εκπαίδευση: Πολιτισμικές διαφορές και κοινωνικές ανισότητες- Κοινωνικές ταυτότητες/ετερότητες- Κοινωνικλες Ανισότητες, Διγλωσσία και Σχολείο, Τ.Α, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα,2001,σ. 63. 15 Δραγώνα Θ., Στερεότυπα και Προκαταλήψεις, ΥΠΕΠΘ, Κλειδιά & Αντικλείδια, 2004, σ.21-22. 16 Χρυσοχόου Ξ., Πολυπολιτισμική πραγματικότητα, Οι κοινονιοψυχολογικοί προσδιορισμοί της πολιτισμικής πολλαπλότητας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005, σ.119. 17 Αμπατζοπούλου Φ., Ο Άλλος εν διωγμώ, Η εικόνα του Εβραίου στη Λογοτεχνία, Ζητήματα ιστορίας και μυθοπλασίας, Θεμέλιο, Αθήνα, 1998, σ.161. 6

ακολουθώντας την αρχή της διάκρισης, αποτελούν προϊόν της ανάγκης μας να κατηγοριοποιήσουμε και να απλοποιήσουμε έναν σύνθετο κοινωνικό κόσμο. Τέλος, με το διαχωρισμό των κοινωνικών ομάδων τα άτομα, υπακούοντας στα κίνητρα της ταυτότητας, «προσπαθούν να αποκτήσουν ένα αίσθημα αυτοεκτίμησης, διαφοροποιώντας εν μέρει την ομάδα τους από άλλες ομάδες βάσει κατηγοριών που κατά τη σύγκρισή τους τα ευνοούν» 18. Ένα καίριο ερώτημα που θα πρέπει να απαντηθεί σε αυτή την ενότητα είναι πώς μπορεί να μειωθεί η προκατάληψη. Ο Allport 19 προσδιόρισε τέσσερις προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται προκειμένου η διομαδική επαφή να αποτελέσει παράγοντα μείωσης της προκατάληψης: α) Οι ομάδες που βρίσκονται σε επαφή πρέπει να διαθέτουν ισοτιμη κοινωνική θέση, διαφορετικά τα αρνητικά στερεότυπα μπορεί να ενισχυθούν και να διατηρηθούν β) Η επαφή, προκειμένου να είναι ωφέλιμη, θα πρέπει να διακατέχει την κρατική/ πολιτειακή και θεσμική υποστήριξη γ) Η διομαδική σχέση χρειάζεται να είναι σχέση αλληλεξάρτησης και συνεργασίας, χωρίς την εμφάνιση κρουσμάτων ανταγωνισμού και τέλος, δ) Η επαφή θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από μία δυναμική εξοικείωσης, να έχει, με άλλα λόγια, επαρκή διάρκεια, συχνότητα και εγγύτητα, ώστε να ενισχύεται η ανάπτυξη σχέσεων. Σε ένα λογοτεχνικό έργο οι εικόνες που διαμορφώνει ο συγγραφέας, μπορεί να στηρίζονται μεν σε στερεότυπα, τα οποία, όμως, τροποποιούν και αναδημιουργούν με τη βοήθεια της φαντασίας. Όπως σημειώνει η Αμπατζοπούλου 20 «τα λογοτεχνικά στερεότυπα αναπαράγουν γενικευτικές γνώμες και κρίσεις για τα άτομα μιας ομάδας που στιγματίζεται και περιθωριοποιείται [..] και συνιστούν μονόπλευρες και συνήθως προκατειλημμένες εικόνες που αντλούνται από το κοινωνικό φαντασιακό και συνδέονται με τα φαινόμενα του ρατσισμού και του φανατισμού». Μία εικόνα μπορεί απλώς να αναπαράγει πιστά ένα στερεότυπο, οπότε να χαρακτηρίζεται ως στερεοτυπική, αλλά είναι πιθανόν να μην ταυτίζεται πλήρως με αυτό. Για το λόγο αυτό η εικόνα εξετάζεται πάντα ως συστατικό του κειμένου σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα κειμενικά στοιχεία. Επομένως, η εξέταση των στερεοτυπικών εικόνων σε ένα κείμενο θα πρέπει να επικεντρώνεται πέρα από το αν και κατά πόσο μέσα από αυτές αναπαράγεται η ιδεολογία της κυρίαρχης ομάδας και στο κατά «πόσο οι συγγράφείς όταν χρησιμοποιούν εικόνες του Άλλου κρίνουν και υπονομεύουν την κυρίαρχη ιδεολογία, πόσο επινοητικοί αποδεικνύονται στη χρήση αυτών των εικόνων και ποιες τεχνικές επινοούν για το σκοπό αυτό» 21. Οι αναπαραστάσεις της εικόνας του Άλλου στη λογοτεχνία είτε προβάλλονται στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες, είτε ενυπάρχουν στην πλοκή οπότε και διαρθρώνονται από τη συγκεκριμένη αφηγηματική δομή, τη χρονική σειρά των γεγονότων, το χώρο που πραγματοποιούνται τα γεγονότα κ.ά. Αναφορικά με τους λογοτεχνικούς ήρωες, εξετάζεται ο τρόπος που ο συγγραφέας συνθέτει τα πρόσωπα, τα θετικά ή τα αρνητικά 18 Smith P.-Bond M., Διαπολιτισμική Κοινωνική Ψυχολογία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005, σ.309. 19 Χρυσοχόου Ξ., Πολυπολιτισμική πραγματικότητα, Οι κοινονιοψυχολογικοί προσδιορισμοί της πολιτισμικής πολλαπλότητας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005, σ.177. 20 Αμπατζοπούλου Φ., Η πολιτισμική εικονολογία και οι στόχοι της, περ. Διαβάζω, τ. 417, σ.7. 21 Όπ., σ.8. 7

χαρακτηριστικά τα οποία τους προσδίδει, το ιδεολογικό πλαίσιο, καθώς και στοιχεία όπως την εξέλιξη ή στασιμότητά τους εντός του κειμένου, την τυπικότητα ή την πολυπλοκότητά τους, την ταύτιση ή την ανοικείωση που προκαλούν κ.τ.λ. Οι παράγοντες που επηρεάζουν το σχηματισμό των στερεοτύπων είτε προέρχονται από εμπειρίες από την περιοχή του πρωτογενούς πλαισίου κοινωνικοποίησης του ατόμου και καθορίζουν τη συμπεριφορά του με μίμηση και υιοθέτηση μορφών συμπεριφοράς της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκει το άτομο, είτε πηγάζουν από τα μέσα επικοινωνίας, π.χ. βιβλία, τηλεόραση, ραδιόφωνο, θέατρο, λογοτεχνία, εμπειρία τρίτων κ.λ.π. και επομένως θεωρούνται δευτερογενείς. Ένα ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι ποια κριτήρια καθορίζουν τόσο την κατασκευή αυτών των λογοτεχνικών απεικονίσεων του Άλλου όσο και την πρόσληψή τους από τον αναγνώστη. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε τον παράγοντα συγγραφέας και τις ιδεολογικές του θεωρήσεις. Οι εικόνες που προβάλλονται καθορίζονται εν μέρει από τις κοινωνικές, ηθικές κ.λ.π. πεποιθήσεις του ως αποτέλεσμα της επίδρασης του κοινωνικο πολιτισμικού πλαισίου εντός του οποίου δρα και κινείται. Το άλλο άκρο σε αυτό το δίπολο της λογοτεχνικής απεικόνισης μίας κατάστασης δεν αφορά μόνο τον τρόπο που κατασκευάζεται και προβάλλεται από τον γράφοντα, αλλά και από τις ιστορικές, πολιτισμικές και κοινωνικές καταβολές του αναγνώστη, σύμφωνα με τις θεωρίες της πρόσληψης. Επομένως, η τελική εικόνα που διαμορφώνει ο εκάστοτε αναγνώστης για τον Άλλο συναρτάται τόσο από τα εσωκειμενικά στοιχεία όσο και από εξωκειμενικές πληροφορίες, ατομικές απόψεις και κρίσεις, γενικεύσεις και στερεοτυπικές ιδέες. Αυτό σημαίνει, με άλλα λόγια, ότι «το πώς προσλαμβάνει ο αναγνώστης τις εικόνες αυτές εξαρτάται αφενός από την κειμενική κατασκευή του Άλλου, αλλά και από τις εξωκειμενικές κατασκευές που φέρει εντός του ο αναγνώστης και κινητοποιούνται κατά την αναγνωστική διαδικασία. Άλλωστε η συνειδητή ιδεολογία που πρεσβεύει ο συγγραφέας μπορεί να είναι σε διάσταση με αυτή του αναγνώστη. Στο σημείο αυτό αποδεικνύεται για άλλη μια φορά καταλυτικός ο ρόλος του αναγνώστη. Μιλώντας τώρα για την παιδική λογοτεχνία, τα πράγματα περιπλέκονται, μιας και το πεδίο είναι πρόσφορο για τη δημιουργία ισχυρών ταυτίσεων με τους λογοτεχνικούς ήρωες να κινούνται πάνω στο δίπολο καλός κακός, φίλος εχθρός. Οι διπολικές αυτές κατηγοριοποιήσεις των ηρώων, όπως σημειώνει η Αμπατζοπούλου 22 βοηθούν στη διερεύνηση της λειτουργίας των στερεοτυπικών εικόνων μέσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο. Καθώς το άτομο αρχίζει να ενστερνίζεται στερεότυπα για την κοινωνία στην οποία ζει ήδη από την παιδική του ηλικία, η παιδική λογοτεχνία μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην καταπολέμησή τους από αυτό ακόμη το στάδιο ανάπτυξης του ατόμου. Επιπλέον, η ανάπτυξη της κοινωνικής ταυτότητας και της αίσθησης του ανήκειν σε μία ομάδα είναι μία διαδικασία που τοποθετείται από τους ερευνητές στην παιδική ηλικία, ήδη στα προσχολικά έτη. Όπως άλλωστε έχουν αποδείξει και διάφορες έρευνες, τα παιδιά συνηθίζουν να παρατηρούν και να υπερτονίζουν ένα επουσιώδες χαρακτηριστικό και να παραβλέπουν τη συνολική εκτίμηση, αφού δεν είναι σε θέση να 22 Όπ., σ.7. 8

ατενίσουν συνολικά κάτι, αλλά εμμένουν σε μία λεπτομέρεια. Αυτή η επικέντρωση αποτελεί βασική γενεσιουργό αιτία των στερεοτύπων. Όσο πιο νωρίς και πιο συχνά επαναλαμβάνονται αυτά τα στερεότυπα τόσο πιο πολύ ισχυροποιούνται και συνεπώς λιγοστεύουν οι πιθανότητες να επαναξιολογηθούν από τη μετέπειτα πείρα. Τα τελευταία χρόνια στα πλαίσια της πολυπολιτισμικής πραγματικότητας παρατηρείται μια προσπάθεια συγγραφής παιδικών βιβλίων που να παρέχουν εναλλακτικούς τρόπους απεικόνισης της πραγματικότητας, θίγοντας καίρια θέματα, όπως αυτά του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, της αποδοχής του διαφορετικού, των διαφυλικών σχέσεων κ.τ.λ. Με κάποια από αυτά θα ασχοληθούμε και στην παρούσα εργασία. 1.3. ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ «ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ- ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ» Η μελέτη της ιστορίας των ανθρώπινων κοινωνιών επικεντρώνεται στους τρόπους προσδιορισμού της σχέσης των ατόμων με τους άλλους. Οι άλλοι είναι είτε μη άνθρωποι, δηλαδή θεότητες, πνεύματα, ζώα, μηχανές είτε διαφορετικοί άνθρωποι, δηλαδή αλλόφυλοι, αλλόθρησκοι, περιθωριακοί (δηλ. μειονότητες κάθε είδους), καθώς και γυναίκες όταν πρόκειται για ανδροκρατούμενες κοινωνίες. «Ο τρόπος κατανόησης του άλλου προσδιορίζει την επικοινωνιακή δομή μιας κοινωνίας» 23, αφού η έννοια της ταυτότητας, παρόλο που, σύμφωνα με ορισμένους ισχυρισμούς πρόκειται για ένα φαντασιακό αντικείμενο, βρίσκεται στο επίκεντρο της διαλεκτικής σχέσης του ενός και του πολλαπλού. Οι έννοιες του εαυτού και του άλλου είναι κατά βάση συμπληρωματικές, δομικά συστατικά του αισθήματος της προσωπικής ταυτότητας. Από την άλλη πλευρά, η έννοια της ετερότητας αποτελεί «βασικό στοιχείο για κάθε κοινωνιογνωστικό σύστημα κατηγοριοποιήσεων και αναπαραστάσεων του περιβάλλοντος και παράλληλα την αναγκαία, συστατική, αλλά ταυτόχρονα και την πιο προβληματική συνιστώσα της ταυτότητας» 24. Η Κωνσταντοπούλου 25 αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ετερότητα είναι φύσει «ανατρεπτική» καθώς το δικαίωμα ύπαρξης του άλλου δηλώνει ως ένα σημείο την αμφισβήτηση του εγώ. Το άτομο εκτελεί διαρκώς μια διττή αλλά αντιφατική διαδικασία ενσωμάτωσης / διαφοροποίησης, που του επιτρέπει να ζει αρμονικά στην κοινωνία: από τη μια πλευρά επιδιώκει να βρίσκει κοινά χαρακτηριστικά με άλλα άτομα και να ενσωματώνεται σε πάσης φύσεως συλλογικές οντότητες και από την άλλη να διαφοροποιείται από άλλους και να συγκροτεί μια ξεχωριστή μονάδα. Γίνεται, επομένως, αντιληπτό ότι η αυτογνωσία και η συνειδητοποίηση της ταυτότητάς μας περνάει μέσα από την αποδοχή της ταυτότητας του άλλου. 23 Κωνσταντοπούλου Χρ., Εισαγωγή: Αναφορά στην Έννοια και στις Όψεις των Σύγχρονων αποκλεισμών, στο Κωνσταντοπούλου Χρ.- Μαράτου.- Αλιμπράντη Λ Γερμανός Δ.- Οικονόμου Θ. (επιμ.), «εμείς και οι άλλοι»-αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, τυπωθήτω, Αθήνα, 2000, σ.11. 24 Όπ., σ.12. 25 Όπ., σ.12. 9

Η ταυτότητα εμπερικλείει πάντοτε τη διαφορετικότητα και την έννοια του Άλλου ενώ συγκροτείται μέσα σε ένα πλέγμα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Από την πλευρά του σε μία μελέτη του ο E. Hobsbawm7 26 αναγνωρίζει τέσσερα κριτήρια που διαδραματίζουν πρωταρχικό ρόλο για τη συγκρότηση της ταυτότητας του ατόμου: ι) την ιδεολογία, ιι) την ιστοριογραφία που σχετίζεται με την εθνική αναφορά, ιιι) τη λογοτεχνία, που επεξεργάζεται, αναπλάθει, δραματοποιεί και αφηγείται την καθημερινή ζωή και ιv) τη γλώσσα, που αποτελεί το βασικότερο εργαλείο κοινωνικοποίησης. Γενικότερα, η ταυτότητα δεν είναι κάτι φυσικό και αμετάκλητο, αλλά μια «νοητική κατασκευή που διαμορφώνεται μέσα από μακρόχρονες και πολύπλοκες ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές διαδικασίες» 27 και βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο των διαφόρων θεωρητικών αναζητήσεων θέτοντας ερωτήματα αναφορικά με τη φύση, τη μορφή και τις διαδικασίες διαμόρφωσής της. Η ταυτότητα συναντάται σε δύο μορφές: Όταν αναφερόμαστε σε ένα άτομο τότε μιλάμε για ατομική ταυτότητα, ενώ όταν το προς παρατήρηση σύστημα αποτελείται από μία ομάδα ανθρώπων τότε η ταυτότητα χαρακτηρίζεται συλλογική. Η συγκρότηση μιας θετικής συλλογικής ταυτότητας παίζει σημαντικό ρόλο στην ψυχική υγεία των μελών μιας κοινωνίας και στην ανάπτυξη μιας αισιόδοξης, δυναμικής και δημιουργικής στάσης ζωής. Στην περίπτωση, όμως, που η συλλογική ταυτότητα δυσλειτουργεί απορρίπτοντας το διαφορετικό και μετατρέπεται σε αντίδραση μίσους για τους άλλους ή σε καταπίεση της ελευθερίας τους, τότε υπάρχει ο κίνδυνος εμφάνισης φαινομένων ξενοφοβίας και ρατσισμού. Για να αποφευχθούν τέτοιου είδους φαινόμενα κρίνεται αναγκαία η «ανεύρεση της άριστης ισορροπίας μεταξύ της συλλογικής αυτοεκτίμησης και της επίδειξης σεβασμού στην αυτοεκτίμηση των άλλων» 28. 1.4. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Στο σύγχρονο κόσμο όλες οι κοινωνίες είναι ετερογενείς με τον τρόπο τους, ενώ μπορεί κανείς να διακρίνει σ αυτές ένα νέο ρατσισμό, μια νέα ξενοφοβία, μια νέα μισαλλοδοξία. Όλα αυτά φέρουν το προσωπείο της πολιτιστικής διαφοράς, η οποία προβάλλεται για να δημιουργηθεί η ετερότητα και να δικαιολογηθεί ο αποκλεισμός. Οι εικόνες του άλλου, όπως δημιουργήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων που προηγήθηκαν της γένεσης του σύγχρονου κόσμου, προκαλούσαν αισθήματα φόβου και απόρριψης, λόγω της πολιτισμικής πραγματικότητας που επικρατούσε τότε. 26 Όπ., σ.111. 27 Όπ., σ.110. 28 Ιντζεσίογλου Η., Περί της κατασκευής συλλογικών ταυτοτήτων, το παράδειγμα της εθνικής ταυτότητας, στο Κωνσταντοπούλου Χρ.- Μαράτου.- Αλιμπράντη Λ Γερμανός Δ.- Οικονόμου Θ. (επιμ.), «εμείς και οι άλλοι»-αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, τυπωθήτω, Αθήνα, 2000, σ.186. 10

Ο ξένος ιδωμένος ως τέρας ή ζώο ανήκει σε ένα στερεότυπο που αντέχει στο χρόνο και έχει εγγραφεί στο υποσυνείδητό μας. Πρόκειται εν γένει για ένα ον που δεν ακολουθεί τους δικούς μας κανόνες, δεν είναι ανθρώπινο ον 29. Στην αρχαιότητα θα μπορούσε κανείς να επισημάνει το παράδειγμα των Λαιστρυγόνων και των Κυκλώπων της Οδύσσειας, στην Ευρώπη του Μεσαίωνα ο ξένος εικονίζεται στις Μυθολογικές Ζωολογίες, αυτές τις πραγματείες ζωολογίας που περιέχουν όλα τα «ζώα», στο φαντασιακό του 20ου αιώνα τη θέση αυτή κατέχει ο γιέτι, ο τρομερός χιονάνθρωπος των Ιμαλαΐων, ενώ τα ανθρωποειδή - εξωγήινοι, οι φανταστικοί κάτοικοι άλλων πλανητών αποτελούν μία νέα μεταμόρφωση του διαφορετικού που δημιουργήθηκε στις μέρες μας. «Αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι σαν κι εμάς». Στη φαινομενικά αθώα αυτή φράση διακρίνει κανείς ένα απέραντο στρώμα προκαταλήψεων στο συλλογικό φαντασιακό. Χαρακτηριστικά, ο αρχαίος ιστορικός μας, Ηρόδοτος, κοροϊδεύει τους Αιγυπτίους, διότι απλούστατα λειτουργούν διαφορετικά από τους συντοπίτες του και σημειώνει ότι: «καθιέρωσαν ήθη και έθιμα αντίθετα από τους άλλους ανθρώπους, αφού εις τον τόπον τους αι γυναίκες συχνάζουν εις την αγοράν και κάνουν το λιανικό εμπόριο, ενώ οι άντρες μένουν στο σπίτι και υφαίνουν» 30. Ο ρατσισμός, ως ιδεολογική κατασκευή, εμφανίζεται, όμως, για πρώτη φορά στην Ευρώπη ήδη από τα τέλη του 16ου αιώνα, με την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου και την εγκατάσταση εκεί των πρώτων Ευρωπαίων αποίκων. Σήμερα, η έννοια του ρατσισμού διαφοροποιείται, παίρνοντας τη μορφή του πολιτισμικού ρατσισμού μιας και δε χαρακτηρίζει τις διαφορές μεταξύ ανώτερων και κατώτερων φυλών, αλλά συσχετίζεται με την πολιτισμική ταυτότητα, τις πολιτισμικές διαφορές, το δικαίωμα στη διαφορά καθώς και το πρόβλημα της μετανάστευσης. Ο όρος φυλή έχει υποκατασταθεί από τον όρο πολιτισμός, αντιστοίχως η φυλετική καθαρότητα από την πολιτισμική ταυτότητα, ενώ η έννοια της ανισότητας από αυτήν της διαφοράς 31. Αυτό που αποτελεί κυρίαρχο γνώρισμα της ρατσιστικής ιδεολογίας είναι η άποψη ότι κάθε ένας είναι καταδικασμένος να παραμείνει εφ όρους ζωής στη θέση στην οποία βρέθηκε κατά τη γέννησή του. Η ετερότητα σήμερα μπορεί να σημαίνει είτε την εθνική διαφορετικότητα, την πολιτισμική ιδιαιτερότητα, είτε την κοινωνική έκφραση ή παρουσία που ξεφεύγει από αυτό που κάθε ομάδα θεωρεί φυσιολογικό. Στις σύγχρονες μεταμοντέρνες κοινωνίες εμφανίζεται και μια τρίτη εκδοχή της διαφορετικότητας που αναφέρεται και χαρακτηρίζει όσους σκέφτονται διαφορετικά, όσους δηλαδή αμφισβητούν την τεχνολογική πρόοδο ως τη μία και μοναδική αλήθεια 32. 29 Πολλά κι ενδιαφέροντα στοιχεία αναφορικά με τις «Μυθολογίες του ξένου» αναφέρονται στη μελέτη της Στενού Κ., Εικόνες του Άλλου. Η ετερότητα: από τον μύθο στην προκατάληψη, μτφρ. Σάρα Μπενβενίστε - Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Εξάντας-Unesco, Αθήνα 1998, στο ομώνυμο κεφάλαιο, στις σσ. 14-69. 30 Ο.π. σ.11. 31 Βλ. σχετικά Κωνσταντοπούλου, Εισαγωγή: Αναφορά στην Έννοια και στις Όψεις των Σύγχρονων αποκλεισμών, στο Κωνσταντοπούλου Χρ.- Μαράτου Αλιμπράντη Λ.- Γερμανός Δ.- Οικονόμου Θ.(επιμ.), «εμείς και οι άλλοι»-αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, τυπωθήτω, Αθήνα, 2000, σ. 22. 32 Όπ., σ.24-26. 11

Η διαδικασία αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι «οι άλλοι είμαστε εμείς», αφού η συνάντηση με την ετερότητα είναι στην πραγματικότητα συνάντηση με τον εαυτό μας. Ελπίδα δίνει το γεγονός ότι την ίδια εποχή που σφυρηλατήθηκαν τα στερεότυπα που διαπνέουν ακόμη και σήμερα τους μηχανισμούς του αποκλεισμού, σκιαγραφούνται δειλά κάποιοι θεμελιακοί μύθοι της ανοχής. Το ερώτημα που τίθεται σήμερα είναι εάν, στα πλαίσια μιας οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης σε παγκόσμιο επίπεδο, θα κατορθώσουν οι άνθρωποι να ζήσουν μαζί με τους άλλους, να είναι άλλοι χωρίς αποκλεισμούς και χωρίς ισοπέδωση. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται στον πρόλογο του βιβλίου του Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση, Εκπαίδευση με σκοπό την Ενδυνάμωση σε μια Κοινωνία της Ετερότητας ο Jim Cummins, παραθέτοντας τα λόγια του Σκωτσέζου ψυχολόγου R.D. Laing: «Κανένας δεν ενεργεί ή δε βιώνει μέσα σε κενό.. κάθε ταυτότητα απαιτεί έναν άλλο» 33. Στη σημερινή εποχή εισήλθαν στην Ελλάδα πολλοί ξένοι, οικονομικοί ή πολιτικοί μετανάστες κυρίως από γειτονικές βαλκανικές χώρες, καθώς και από ορισμένες αραβικές. Το τεράστιο αυτό ρεύμα μετακίνησης πληθυσμών είχε ως αποτέλεσμα το άνοιγμα και την ετερογένεια των σύγχρονων κοινωνιών, την αποδυνάμωση των παραδοσιακών θεσμών και παράλληλα την εμφάνιση φαινομένων ξενοφοβίας, ρατσισμού και πολλών μορφών αποκλεισμού του Άλλου. Αυτή η νέα διαμόρφωση της ελληνικής αλλά και παγκόσμιας κοινωνίας έφερε στο προσκήνιο τις έννοιες της ταυτότητας και της ετερότητας, οι οποίες έγιναν αντικείμενο έντονου προβληματισμού και αντιπαραθέσεων που καταγράφονται σε συζητήσεις στα Μ.Μ.Ε., σε επιστημονικά άρθρα, καθώς και στη Λογοτεχνία. Πράγματι η Λογοτεχνία και ειδικότερα η Λογοτεχνία για παιδιά εστιάζεται σε μεγάλο βαθμό σε θέματα που αφορούν την ατομική ή συλλογική ταυτότητα, τη συνύπαρξη, την επικοινωνία και εν τέλει την αποδοχή των διαφορετικών ανθρώπων. Στόχος των συγγραφέων είναι να προσεγγίσουν θέματα που απασχολούν σήμερα τις κοινωνίες και να ευαισθητοποιήσουν το σύγχρονο άνθρωπο, και εν προκειμένω το μικρό παιδί, για την ύπαρξη προκαταλήψεων, πολιτισμικών, κοινωνικών ή άλλων διαφορών. Η λογοτεχνία ευαισθητοποιεί και συγκινεί τους αναγνώστες κάθε ηλικίας, αλλά συνάμα πληροφορεί, προβληματίζει και διαμορφώνει αξίες και στάσεις ζωής, ιδεολογία εν γένει. Η σύγχρονη λογοτεχνία, λοιπόν, υπακούοντας στις απαιτήσεις της σημερινής εποχής, θίγει το θέμα της ετερότητας και μέσω της διαδικασίας της ταύτισης του παιδιού αναγνώστη με κάποιον εκ των ηρώων συμβάλλει στην αποδοχή του Άλλου. Έτσι, η τέχνη σε συνδυασμό με τη φαντασία αποσπά το Εγώ από το φυσικό εαυτό του και την ιδιοτέλεια της ταυτότητάς του και το μεταφέρει στη θέση του Άλλου. Είναι αναμφίβολα ιδιαιτέρως θετικό το γεγονός ότι στις μέρες μας τα παιδιά που ανήκουν σε μία «μειονοτική» ομάδα μπορούν ανάμεσα στα διάφορα βιβλία να διαβάσουν ιστορίες για τις ρίζες τους, την ιστορία τους, τη φυλή τους, καθώς και να 33 Cummins J., Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση. Εκπαίδευση με σκοπό την Ενδυνάμωση σε μια Κοινωνία της Ετερότητας, Gutenberg, Αθήνα, 2003, σ. 12. 12

ταυτιστούν με ήρωες που αντιμετωπίζουν αντίστοιχες καταστάσεις ή ενδεχόμενες σωματικές ή άλλες αναπηρίες με τις δικές τους. Επιπλέον, στα παιδιά της κυρίαρχης ομάδας δίνεται η δυνατότητα να έλθουν σε επαφή με άλλες χώρες και πολιτισμούς και να αναπτύξουν σεβασμό για κάθε μορφής διαφορετικότητα. Η παγκοσμιοποίηση, είτε το θέλουμε είτε όχι, αποτελεί μια πραγματικότητα που διαμορφώνει τις κοινωνικές συνθήκες σε παγκόσμιο επίπεδο. Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν «θα μπούμε όλοι σε ένα παγκόσμιο χωνευτήρι που θα ανακατέψει και θα ισοπεδώσει τις πολιτισμικές διαφορετικότητες ή μήπως η πολιτισμική διαφορετικότητα, η πολιτιστική ταυτότητα πρέπει και εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να γίνει αλλιώς- να διατηρηθεί; Η πολιτισμική διαφορετικότητα μήπως είναι αυτή που, σε έναν παγκόσμιο χάρτη που θα ήθελε να προβάλλει την ομοιομορφία, αντιτείνει επίμονα την πρωτοτυπία, το ξεχωριστό, το μοναδικό;» 34. Πολύ συχνά θα διαπιστώσει κανείς ότι η δική μας ετερότητα μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα την ετερότητα των άλλων. Η γνωριμία δηλαδή με το διαφορετικό αποτελεί το καλύτερο μέσο σύγκλισης ανάμεσα σε ποικίλες ετερότητες. Τα παραπάνω στοιχεία προβάλλουν επιτακτική την ανάγκη ανάπτυξης κυρίως στη νέα γενιά- αισθήματος σεβασμού για καθετί διαφορετικό. Είναι γεγονός ότι τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία συνειδητοποιούν ότι το χρώμα του δέρματος, η γλώσσα, το φύλο, η πολιτισμική προέλευση, η κοινωνική τάξη, οι σωματικές ικανότητες συνδέονται με προνόμια και δύναμη. Τα παιδιά μαθαίνουν παρατηρώντας τις διαφορές και τις ομοιότητες ανάμεσα στους ανθρώπους, προσλαμβάνοντας τόσο τα φανερά όσο και τα κρυφά μηνύματα σχετικά με αυτές τις διαφορές. Ειδικότερα, σύμφωνα με την Derman-Sparks 35 τα παιδιά κατασκευάζουν την ταυτότητα τους και διαμορφώνουν τη στάση τους μέσα από την αλληλεπίδραση τριών παραγόντων: α) τον τρόπο με τον οποίο βιώνουν το σώμα τους, β) την εμπειρία που αποκτούν ζώντας σε ένα δεδομένο κοινωνικό πλαίσιο και γ) το γνωστικό στάδιο ανάπτυξης στο οποίο βρίσκονται. Ήδη από την προσχολική ηλικία τα παιδιά έχουν εσωτερικεύσει σε μεγάλο βαθμό τους στερεοτυπικούς ρόλους των φύλων, τις φυλετικές προκαταλήψεις και το φόβο για τα άτομα με διαφορετικές σωματικές ικανότητες.. Γι αυτό το λόγο δυσκολεύονται να κατανοήσουν το γύρω τους κόσμο, αισθάνονται άβολα με όλο το φάσμα της ανθρώπινης διαφορετικότητας που τα περιβάλλει και καταβάλλονται από ένα λανθασμένο αίσθημα ανωτερότητας βασισμένο στο γεγονός ότι δεν «μειονεκτούν». Από όλα τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι αποτελεί επιτακτική ανάγκη να εκπαιδευτούν τα μικρά παιδιά για την καταπολέμηση των προκαταλήψεων. Ο στόχος αυτός θα επιτευχθεί αν γίνει προσπάθεια να κατασκευάζουν την ταυτότητά τους με γνώση και αυτοπεποίθηση, αν αναπτύξουν άνεση, ενσυναίσθηση και δίκαιη συμπεριφορά απέναντι στη διαφορετικότητα και αν καλλιεργήσουν την κριτική τους σκέψη καθώς και τις απαραίτητες δεξιότητες για να υπερασπίζονται τον εαυτό τους και 34 Κανατσούλη Μ., Αμφίσημα της Παιδικής Λογοτεχνίας, (Ανάμεσα στην ελληνικότητα και την πολυπολιτισμικότητα), εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα 2002, σσ. 17-18. 35 Derman-Sparks L., Kαταπολεμώντας τις προκαταλήψεις, Κέντρο Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης Σχεδία, Αθήνα,σ.21. 13

τους άλλους όταν θα έρθουν αντιμέτωπα με την αδικία 36. Καταλυτικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια εκτός από το οικογενειακό περιβάλλον παίζει και το σχολείο, με τις παιδαγωγικές μεθόδους που εφαρμόζει προς αυτό σκοπό. Η ενεργός παρέμβαση των εκπαιδευτικών κρίνεται απαραίτητη ώστε να μπορέσουν τα παιδιά να αποδεχτούν και να αναπτύξουν μια θετική στάση απέναντι στους ανθρώπους που θεωρούνται «διαφορετικοί». 36 Ο.π., σ.16. 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ B 2.1. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Στην εποχή μας ο ρόλος της εικονογράφησης έχει αναδειχθεί εξαιρετικά σημαντικός σε σύγκριση με παλαιότερα, καθώς η «εικόνα ολοένα και λιγότερο υπάρχει τώρα με τη μορφή εικονικού σχολίου του κειμένου ή διακοσμητικού στοιχείου» 37. Η εικονογράφηση έπαψε να διαδραματίζει ένα διδακτικό ρόλο και θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της αφήγησης. Βέβαια, οι καλοί εικονογράφοι επινοούν και αναπτύσσουν πρόσθετα στοιχεία στον αφηγηματικό λόγο, με αποτέλεσμα ο ρόλος της εικόνας να καθίσταται ισοδύναμος και εξίσου δυναμικός με το λεκτικό λόγο. Ειδικότερα, η εικονογράφηση των παιδικών βιβλίων διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη λογοτεχνία για παιδιά, στοιχείο το οποίο έχει τονισθεί ιδιαιτέρως από ψυχολόγους, παιδαγωγούς και εικονογράφους. Είναι γεγονός ότι για τα μικρά παιδιά το εικονογραφημένο βιβλίο είναι μια μύηση στην ίδια τη ζωή. Σύμφωνα με τον Ασωνίτη 38 πέραν της αισθητικής τους αξίας, οι εικόνες ως μέσο ερμηνείας της ορατής πραγματικότητας: α) διεγείρουν την παιδική φαντασία και αισθητική, β) οξύνουν την παρατηρητικότητά των παιδιών, γ) καλλιεργούν την αφαιρετική ικανότητα και την κριτική σκέψη ενώ, παράλληλα, διευρύνουν τις γνώσεις τους. Οι εικόνες ακόμη, από λειτουργικής πλευράς: α) ενισχύουν την ιστορία και την καθιστούν περισσότερο κατανοητή, β) επεκτείνουν τις πληροφορίες που εμπεριέχει το κείμενο, γ) διακοσμούν το βιβλίο και προσδίδουν ελκυστικότητα σε αυτό, δ) ψυχογραφούν τους ήρωες και ε) προσδιορίζουν τον τόπο και το χρόνο της ιστορίας. Το παιδί γνωρίζει τον κόσμο μέσα από την εικόνα η οποία συνοδεύει τη λεκτική περιγραφή του. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που διακρίνει τα εικονογραφημένα βιβλία από τα άλλα βιβλία παιδικής λογοτεχνίας είναι η διττή τους υπόσταση, το γεγονός δηλαδή ότι συνδυάζει δύο αφηγηματικούς κώδικες: τις λέξεις και τις εικόνες. Όπως αναφέρεται στο άρθρο της Οικονομίδου 39 ο Νodelman παρατηρεί ότι ένα εικονογραφημένο βιβλίο παρουσιάζει στον αναγνώστη τρεις ιστορίες, α) των λέξεων, β) των εικόνων και γ)αυτή που πηγάζει από το συνδυασμό των λέξεων και των εικόνων. Σύμφωνα με την Ψαράκη 40 η εικόνα δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό το γνωστικό ρόλο, ούτε και από το κείμενο που τη συνοδεύει. Συγκεκριμένα, μπορεί να εμπνέεται από αυτό, αλλά πρέπει να λειτουργεί αυτόνομα, να λέει περισσότερα ή λιγότερα από όσα λέει ο λόγος και να ερεθίζει τον αναγνώστη να σκεφτεί κι άλλα. Με άλλα λόγια, κατά τη 37 Κανατσούλη Μ., Εικονογράφηση στο παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο: μια διαφορετική προσέγγιση των στοιχείων της αφήγησης σε μια λογοτεχνική ιστορία, στο Αποστολίδου Β.-Χοντολίδου Ε. (επιμ.), Λογοτεχνία και εκπαίδευση, τυπωθήτω, Αθήνα, 1999, σ. 241. 38 Ασωνίτης Π., Η εικονογράφηση στο βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα, 2001,σ.60-61. 39 Οικονομίδου Σ., Εικονογραφημένα παιδικά βιβλία: Αφηγηματικοί πειραματισμοί, στο Τζαφεροπούλου (επιμ.), Η συγγραφή και η εικονογράφηση, Τ.Α, Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σ.285. 40 Ψαράκη Β., Σκέψεις για την εικονογράφηση στο παιδικό βιβλίο, Διαδρομές, τ.53, σ.17. 15

διαδικασία της ανάγνωσης ενός εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου, οι λέξεις του κειμένου επηρεάζουν τον τρόπο που ερμηνεύουμε τις εικόνες και αντίστροφα οι εικόνες δημιουργούν εντυπώσεις οι οποίες αλλάζουν το νόημα των λέξεων. Επομένως, οι λέξεις και οι εικόνες συνδιαλέγονται μεταξύ τους άλλοτε συμφωνώντας και άλλοτε διαφωνώντας και αντιφάσκοντας οι μεν τις δε. Η εικονογραφική αυτή αντίληψη απαιτεί από το μικρό αναγνώστη να λειτουργήσει ως ενεργητικός και όχι ως παθητικός δέκτης των όσων λέγονται και καταδεικνύονται στο βιβλίο. Ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει ο αναγνώστης το εικονογραφημένο κείμενο παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάγνωση ενός εικονογραφημένου βιβλίου. Οι διάφορες οπτικές που συνθέτουν την αφήγηση αναγνωρίζονται σε διαφορετικό βαθμό από κάθε αναγνώστη. Η αναγνωσιμότητα των εικόνων διαφέρει από παιδί σε παιδί και προϋποθέτει την κριτική του ικανότητα, η οποία αποκτιέται βαθμιαία καθώς το παιδί αρχίζει να αποστασιοποιείται από το κείμενο και να συνδυάζει το λόγο με την εικόνα. Ο βασικός προβληματισμός που εντοπίζεται στη σχέση εικόνας και λόγου είναι ο κίνδυνος παραγνώρισης του ιδιαίτερου ρόλου που μπορούν να διαδραματίσουν οι εικόνες στις διάφορες κατηγορίες βιβλίων για παιδιά. Με βασικό κριτήριο το είδος της επικοινωνίας που επιλέγεται για την εκφορά της αφήγησης η έννοια του βιβλίου με εικόνες (illustrated book) αντιπαρατίθεται σε αυτήν του εικονογραφημένου βιβλίου (picture-book). Ο Ασωνίτης 41 αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Μπενέκο με τον όρο «εικονογραφημένο βιβλίο» εννοούμε το βιβλίο που το περιεχόμενό του εκφέρεται αποκλειστικά μέσω των εικόνων ή σε εναρμονισμένη αναλογία με το λόγο. Αναλυτικότερα σημειώνει: «Σήμερα, όταν μιλάμε για παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο, εννοούμε αυτό που θα αποκαλούσα σε ελληνική απόδοση του ξένου όρου εικονοβιβλίο. Δηλαδή βιβλίο που το περιεχόμενό του εκφέρεται ενσυνείδητα, είτε αποκλειστικά μέσω των εικόνων του είτε με τη συνδρομή του λόγου σε ισορροπημένη και λειτουργικά εναρμονισμένη αναλογία-οργανική σύνδεση γλωσσικού-εικαστικού κώδικα» 42. Αντίθετα, στο «βιβλίο με εικόνες» οι εικόνες απλώς συνοδεύουν το κείμενο και αποτελούν ένα στοιχείο δευτερεύουσας σημασίας που απλώς παρεμβάλλεται ή παρατίθεται με σκοπό να ξεκουράσει το μάτι και να κάνει το βιβλίο ελκυστικό. Από όλα τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η εικονογράφηση σε ένα παιδικό βιβλίο έχει ιδιαίτερη αξία. Οφείλει ωστόσο σύμφωνα με τη Γιαννακοπούλου 43 να πληροί ορισμένα κριτήρια. Πιο συγκεκριμένα α) Οι εικόνες θα πρέπει να έχουν μια αισθητική και καλλιτεχνική ποιότητα. Η καθαρότητα της σύλληψης, η ζυγισμένη σύνθεση, το καλό σχέδιο και η υποβλητικότητα του χρώματος συντείνουν στη δημιουργία ενός άρτιου αποτελέσματος. β) Το ύφος της εικονογράφησης πρέπει να συνάδει με το πνεύμα του κειμένου, χωρίς, όμως, να αποδίδει πιστά καθετί που λέει το κείμενο. Στόχος, επομένως, 41 Ασωνίτης Π., Η εικονογράφηση στο βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα, 2001,σ.46. 42 Μπενέκος Α., Παιδευτικές Λειτουργίες του Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου: Αναζητήσεις, Διακρίσεις, Αξιολογήσεις, Διαβάζω, τ. 248, 1990, σ. 33. 43 Γιαννικοπούλου Α., Κριτήρια επιτυχημένης εικονογράφησης παιδικών βιβλίων, Διαδρομές, τ.39,1995, σ. 210-211. 16

του εικονογράφου είναι να συλλαμβάνει και να δημιουργεί με το δικό του τρόπο την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα της ιστορίας. γ) Η ισορροπία κειμένου και εικόνας αποτελεί μία ακόμη βασική αρχή της σωστής εικονογράφησης. Σε καμία περίπτωση οι εικόνες δεν πρέπει να επικαλύπτουν το κείμενο αλλά αντίθετα οφείλουν να προάγουν την υπόθεση, να την εμπλουτίζουν με νέα στοιχεία και να προσθέτουν τη δική τους αισθητική οπτική. δ) η επιλογή των σκηνών και η θέση της εικόνας στη σελίδα κρίνονται επίσης δύο ακόμη σημαντικοί παράγοντες για μια επιτυχημένη εικονογράφηση. Καλό θα είναι να επιλέγονται να εικονογραφούνται οι σημαντικότερες για την εξέλιξη της ιστορίας σκηνές ή σημεία δυσκολονόητα που μέσα από την απεικόνιση τους βοηθούν τους μικρούς αναγνώστες στην καλύτερη κατανόηση του κειμένου. Παράλληλα, η εικόνα οφείλει να είναι κοντά η ακόμη και να συνυπάρχει με το αντίστοιχο κείμενο στο ίδιο άνοιγμα της σελίδας καθώς και να αποφεύγεται η τοποθέτηση του κειμένου μέσα στην εικόνα. ε) οι χαρακτήρες της ιστορίας πρέπει να είναι χαρακτηριστικοί και αναγνωρίσιμοι, να μη συγχέονται με πρόσωπα άλλων ιστοριών αλλά ούτε και μεταξύ τους. Σε αυτό το σκοπό βοηθά η παρουσία ορισμένων χαρακτηριστικών στοιχείων όπως ένα κόκκινο καρό παντελόνι, τα κόκκινα μαλλιά κ.τ.λ. στ) Η αποφυγή στερεοτύπων και ζωγραφικών κλισέ αποτελεί ακόμη ένα βασικό κριτήριο μιας επιτυχημένης εικονογράφησης. Εκτός από το συγγραφέα που είναι σε θέση να καταθέσει είτε άμεσα είτε έμμεσα τις ιδεολογικές του πεποιθήσεις στο κείμενο και ο εικονογράφος μπορεί να κάνει το ίδιο μέσα από την τέχνη του. Για παράδειγμα, ζωγραφίζοντας περισσότερα αγόρια πρωταγωνιστές σε ενεργητικούς ρόλους υπογραμμίζει κοινωνικά στερεότυπα που σε μία σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία πρέπει να αποφεύγονται. Τέλος, ο εικονογράφος καλό είναι να λαμβάνει σοβαρά υπόψη του τις δυνατότητες των παιδιών ανάλογα με την ηλικία και τις γνωστικές τους ικανότητες. Έτσι, θα πρέπει να προσέχει πόσα στοιχεία και λεπτομέρειες συμπεριλαμβάνει στα σχέδιά του ούτως ώστε να μπορούν τα παιδιά να αντιλαμβάνονται και να χαίρονται τις εικόνες που δημιουργεί. Μετά από τη θεωρητική αναφορά που προηγήθηκε γύρω από εικονογραφημένα παιδικά βιβλία, κρίνεται σκόπιμο να θέσουμε το θέμα και σε μία εντελώς πρακτική βάση θέτοντας το ερώτημα: Τι ζητά το παιδί από ένα εικονογραφημένο βιβλίο; Αρχικά, «να του διηγείται μια ιστορία ανεξάρτητα από οποιαδήποτε τεχνοτροπία» 44. Ταυτόχρονα, να ενεργεί ως μέσο πληροφόρησης που θα αποκαλύπτει κάθε φορά διαφορετικές πτυχές του κόσμου. Για να πραγματοποιηθεί όμως αυτός ο σκοπός, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η ξεκάθαρη παρουσίαση των γεγονότων τόσο από το συγγραφέα όσο και από τον εικονογράφο, χωρίς να θέτουν εμπόδια επικοινωνίας και κατανόησης στον αναγνώστη. Ένα ακόμη αίτημα της παιδικής φύσης είναι η εξασφάλιση του δραματικού στοιχείου η οποία επιτυγχάνεται με τον αφηγηματικό δυναμισμό των εικόνων όταν αυτές δεν είναι στατικές, αλλά παρουσιάζουν μία πράξη σε εξέλιξη και η μία αποτελεί συνέχεια της άλλης. 44 Μπενέκος Α., Το εικονογραφημένο Παιδικό βιβλίο, Αιτήματα και προβλήματα, Διαβάζω, τ.94, 1984,σ.40. 17