ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ ΟΞΗ ΝΑΟ ΟΜΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ ΟΞΗ ΝΑΟ ΟΜΙΑ ΓΚΟΥΜΑΣ ΑΝ ΡΕΑΣ α.ε.µ.1046 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΕΣΤΗΣ ΚΕΣΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

Περιεχόµενα Εισαγωγή 1 1. Θεολογία του ναού 1.1 Αντιλήψεις και θεολογία των χριστιανών για τον ναό 4 1.1.1 Ναός το σώµα Κυρίου 6 1.1.2 Το µυστικό σώµα [η εκκλησία ναός του Θεού] 9 1.1.3 Ο κάθε πιστός ναός του θεού [θεία µετάληψη] 12 1.1.4 Η Θεοτόκος ναός του Σωτήρος 16 2. Ο λειτουργικός τόπος 2.1 Ιστορικοθεολογικές προϋποθέσεις 2.1.1 Το ιερό των Ιεροσολύµων 19 2.1.2 Το υπερώο της Ιερουσαλήµ 20 2.1.3 Κατ οίκον εκκλησία 22 2.1.4 Μέχρι την εµφάνιση των πρώτων ναών 25 2.1.5 Οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί 26 2.1.6 Παλαιοχριστιανική περίοδος (3ος-6ος αι.) 29 2.1.7 Πρωτοβυζαντινή περίοδος (7ος-9ος αι.) 33 2.1.8 Μεσοβυζαντινή περίοδος (9ος 13ος αι.) 35 2.1.9 Υστεροβυζαντινή περίοδος (13ος-15ος αι.) 37 2.1.10 Η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα κατά το διάστηµα της ξένης κυριαρχίας 39 3. Λειτουργική διάσταση 3.1 Η λειτουργική τέχνη 44 3.2 Θεία λειτουργία 45 3.3 Οι δυο κινήσεις στη Θεία Λειτουργία 50 3.4 Η συµβολή του χώρου κατά τη Θεία Ευχαριστία 52 3.5 Η καθιέρωση του ναού (εγκαίνια) 3.5.1 Τα εγκαίνια στη Παλαιά ιαθήκη 53 3.5.2 Η λειτουργική θεολογία για το ναό 54 3.6 Μια κατηχητική ανάγνωση του ναού 58 4. Αισθητική θεώρηση της ορθόδοξης ναοδοµίας 4.1 Αισθητική θεώρηση 65 4.2 Η έκφραση της αισθητικής στον ορθόδοξο ναό. Βασικά σηµεία 4.2.1 Η εσωτερικότητα 69 4.2.2 Η κλίµακα 72 4.2.3 Το γραφικό τη µορφής 74 σελ.

5. Το φως στον ορθόδοξο ναό 5.1 Το φως 78 5.2 Το φως στους αρχαίους ελληνικούς ναούς 81 5.3 Το φως στο βυζαντινό ναό 82 6. Ο συµβολισµός 6.1 Η γλώσσα και τα σύµβολα 86 6.2 Σύµβολο 87 6.3 Σύµβολο και αρχιτεκτονική 88 6.4 Συµβολική σκέψη στον χριστιανικό κόσµο 90 6.5 Θεµελιώδη σύµβολα του ανθρώπου 92 6.6 Ο ναός ως σύµβολο 93 6.7 Ο ναός σύµβολο της άνω Ιερουσαλήµ, του ουρανού και του παραδείσου 95 6.8 Τα σύµβολα του βυζαντινού εγγεγραµµένου µε τρούλο ναού 6.8.1 Ο σταυρός, το τετράγωνο και ο κύβος 96 6.8.2 Ο συµβολισµός του κύκλου και του τρούλου 98 6.9 Τα επιµέρους τµήµατα του ναού και ο συµβολισµός τους 100 Επιλεγόµενα 108 Σχέδια Πίνακες 110 Πηγές Σχεδίων Πινάκων 134 Βιβλιογραφία 138

Εισαγωγή Ο άνθρωπος θρησκεύεται από την πρώτη στιγµή της εµφάνισής του στη γη. εν έχτισε ναούς όµως εξαρχής. Όπως και σε άλλες θρησκείες έτσι και στον χριστιανισµό άργησαν να αποκρυσταλλωθούν όλα τα στοιχεία που συνθέτουν την πρακτική της δηµιουργίας τόπων οπού εξάγεται η θρησκευτική λειτουργία των πιστών. Ο χριστιανικός ναός είναι ο χώρος εκείνος µέσα στον οποίο λαµβάνει χώρα το σπουδαιότερο µέρος της χριστιανικής λατρείας. Από της εµφάνισης του έχει περάσει πολλά σταδία και είναι σαφώς γέννηµα των ανά εποχής χριστιανών. Η ορθόδοξη παράδοση έχει αποδείξει ότι πίσω από κάθε της κίνηση κρύβεται βαθιά θεολογική σηµατοδότη. Το ίδιο συµβαίνει και µε αυτή την ορθόδοξη πρακτική σε κάθε στίγµα «ναοδοµικής» δραστηριότητας είναι δυνατόν να εντοπιστούν θεµελιώδεις αρχές, οι οποίες συµπορεύονται της εξέλιξης της θεολογικής σκέψης και χριστιανικής παράδοσης. Αφορµή για τη µελέτη αυτή ήταν η διαπίστωση πως στον ελληνορθόδοξο χώρο, η ορθόδοξη ναοδοµία δεν πέρασε εύκολα σε νέες αρχιτεκτονικές µορφές, όπως αυτό συνέβη στα λοιπά χριστιανικά δόγµατα της δύσης. Αντ αυτού αρκέστηκε στην αντιγραφή και επανάληψη παραδοσιακών τύπων συνήθως µε τρόπο ανεπιτυχή. Και ενώ οι χριστιανοί των παρελθόντων περιόδων κατάφερναν ακόµη και όταν χρησιµοποιούσαν δεδοµένους τύπους να το κάνουν µε ιδιαίτερη δηµιουργικότητα και πρωτοτυπία σήµερα παρατηρείται µια δυσκολία. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την περιέργεια για τη διαπίστωση των στοιχείων εκείνων που συνθέτουν τον ναό, σε θεολογικό περισσότερο επίπεδο. Ένας ναός δεν είναι ένα τυπικό κτίσµα. Η αποστολή του και µόνο τον καθιστά άκρως ιδιαίτερο και αυτό γιατί γίνεται φορέας περιεχοµένου. Η εξέλιξή του διέπεται από αρχές της ορθόδοξης θεολογίας, και της λατρείας. Οι 1

προϋποθέσεις αυτές είναι που µετουσιώνονται σε αρχιτεκτονική κάθε φορά που κτίζεται ένας ναός. Αυτές οι προϋποθέσεις γίνεται µια προσπάθεια να ανιχνεύουν σε πολλαπλά επίπεδα. Από τις πρώτες αίθουσες και τους ιδιωτικούς οίκους µέχρι τον χριστιανικό ναό και από τις αντιλήψεις των χριστιανών για αυτόν και τη λειτουργική θεολογία του ναού αλλά και την αισθητική θεώρηση και τον συµβολισµό παρατηρούµε τα ισότοπα εκείνα που καθίστανται αρχές της αρχιτεκτονικής των ορθόδοξων χριστιανών. 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ 3

1.1 Αντιλήψεις και θεολογία των χριστιανών για τον ναό Στα πρώτα βήµατα της η χριστιανική εκκλησία απέφυγε την ίδρυση ναών όπως αυτούς των εθνικών και των ιουδαίων, λόγω κυρίως των ιδιαίτερων περιστάσεων τις οποίες βίωνε. Από την άλλη οι εθνικοί έβρισκαν αδιανόητη την ύπαρξη οποιασδήποτε θρησκείας χωρίς την παράλληλη λειτουργία στα πλαίσιά της ενός οργανωµένου λειτουργικού τόπου και για τον λόγο αυτό βάρυναν τους χριστιανούς µε κατηγορίες αθεΐας. 1 Στον διάλογο όµως του Χριστού µε τη Σαµαρείτιδα βλέπουµε να διευκρινίζεται η σαφής αντίθεση µε τις απόψεις των εθνικών και των ιουδαίων 2. Η φύση της λατρείας των χριστιανών είναι πνευµατική εφόσον ο Θεός είναι «Πνεύµα». Παράλληλα ο απόστολος Παύλος διδάσκει ότι ο Θεός δεν κατοικεί σε χειροποίητους ναούς και δεν έχει σχέση µε χρυσά, ασηµένια, ξύλινα ή µαρµάρινα ανθρώπινα κατασκευάσµατα 3. Η διακήρυξη των χριστιανών «Ὁ θεός τῶν χριστιανῶν τόπω οὐ περιγράφεται» 4 συµφωνεί µε την πρακτική τους να µην κατασκευάζουν νεκρούς και αψύχους ναούς σε Αυτόν που είναι ο χορηγός της ζωής 5. Στη Παλαιά ιαθήκη συναντάµε τρεις βασικούς τύπους κατανόησης της παρουσίας του Θεού σε σχέση µε το ναό. 6 α) Ο Θεός κατοικεί στο ναό Το ότι ο θεός θεωρείται πως κατοικεί στο ναό και δεν εµφανίζεται περιστασιακά εκεί, εκτός του ότι ο ναός αρχιτεκτονικά έχει σχεδιαστεί σαν 1 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 20 2 Ιω 4,24 3 Πραξ 17,24 4 Ιουστίνου, Έργα, εκδ Ienae, τοµ. Β, σ. 266 πρβλ. Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 20 5 Ωριγένους, Κατά Κέλσου, PG 11, 1545 πρβλ. Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 20 6 Κ. ΚΑΡΑΪΣΑΡΙ Η, Ο χριστιανικός ναός, σ. 69 4

κατοικία, γίνεται φανερό και στην αφιέρωση του Σολοµώντα στα εγκαίνια του ναού: «Τότε ἑλλαλησεν Σολωμόν ὑπέρ τοῦ οἴκου, ὡς σενετέλεσε τοῦ οἰκοδομήσαι αὐτόν; Ἥλιον ἐγνώρισεν ἐν οὐρανῳ Κύριος, εἶπε τοῦ κατοικείν ἐν γνόφῳ οἰκοδόμησον οἶκον μου, οἶκον εὐπρεπῆ σεαυτώ τοῦ κατοικείν ἐπί καινότητος Οὐκ ἰδού αὐτή γέγραπται ἐν βιβλίῳ τῆς ὠδῆς» 7. Ο θεός µε την είσοδο και την εγκατάσταση της Κιβωτού στο ναό, εγκαθίσταται εκεί παίρνοντας τη µορφή νεφέλης. Η νεφέλη αυτή αποτελούσε σηµάδι της παρουσίας του Γιαχβέ στη Σκηνή του Μαρτυρίου. Ο θεός που άλλοτε είναι παρόν στο ναό και άλλοτε βρίσκεται στον ουρανό εκφράζει µια θρησκευτική πραγµατικότητα για τη σχέση µε τους πιστούς του. Ο ναός εκφράζει τη δύναµη και το απρόσιτο του θεού αλλά ταυτόχρονα είναι και ο τόπος της παρουσίας του. 8 β) Το όνοµα του Θεού κατοικεί στο ναό «Ὅτι εἰ ἀληθῶς κατοικήσει ὁ Θεός μετά τῶν ἀνθρώπων ἐπί τῆς γῆς; εἰ καί ὁ οὐρανός καί ὁ οὐρανός τοῦ οὐρανοῦ οὐ ἀρκέσουσι σοί, πλήν ὁ οἶκος οὗτος, ὄν ὠκοδόμησα τῷ ὀνόματί σου; τοῦ εἶναι τούς ὀφθαλμούς σου ἠνεωγμένους εἰς τόν οἶκον τοῦτον ἡμέρας καί νυκτός, εἰς τόν τόπον, ὄν εἰπας ἐσταί τό ὄνομά μου ἐκεῖ, τοῦ εἰσακούειν τῆς προσευχῆς» 9. Στη δευτερονοµιακή παράδοση ο ναός σχετίζεται µε τον τόπο οπού κατοικεί το όνοµα του Θεού. Η παράσταση του ναού ως τόπου κατοικίας του θεού ελλόχευε τον κίνδυνο του περιορισµού της δύναµης του θεού σε ένα τόπο. Για τον λόγο αυτό ο ευτερονοµιστής δεν χρησιµοποιεί ποτέ την έννοια της κατοίκησης του θεού στο ναό. Χαρακτηρίζει το ναό ως το τόπο για τον οποίο ο ίδιος ο Γιαχβέ είπε, «το όνοµα µου θα είναι εκεί» ή ως τον οίκο τον οποίο ο Σολόµωντας έκτισε για 7 Γ Βασ 8,53α 8. Β. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Ο ναός του Σολοµώντα, σ. 87 9 Γ Βασ 8,27-29 5

το όνοµα του Γιαχβέ. Ο ναός γίνεται δηλαδή ο τόπος στον οποίο κάποιος µπορεί να επικαλεστεί το θεό και να εισακουστεί. 10 γ) Ο ναός είναι ο τόπος εµφάνισης της δόξας του Θεού Η δόξα σύµφωνα µε την ιερατική παράδοση του ναού εµφανίζεται κατά καιρούς και προστατεύει τον πιστό ώστε να µην τυφλωθεί από τη παρουσία του Θεού. Συνίσταται δε από πύρινο φαινόµενο τυλιγµένο σε νεφέλη. Σύµφωνα µε το συγγραφέα του Ιερατικού Κώδικα ο ναός δεν είναι ούτε ο τόπος κατοικίας του θεού ούτε του ονόµατός του. Για αυτόν ο ναός είναι το επίγειο σηµείο συνάντησης της δόξας του Γιαχβέ µε το λαό του 11. Έχουµε όµως µια στροφή στη θεολογία του ναού. Ο Χριστός τη σχετίζει µε πρόσωπό Του και αποκαλύπτει πως ο ίδιος είναι ο ναός του Θεού. Υπάρχει µια ταύτιση του κατεστραµµένου και ανοικοδοµηµένου ναού µε το σώµα του Χριστού. Η δόξα του Θεού αποσπασµένη από το ναό αποκαλύπτεται πλέον στο σαρκωµένο Λόγο. 1.1.1 Ναός το σώµα Κυρίου Ναός του θεού για τους χριστιανούς είναι το ανθρώπινο πρόσληµα του Κυρίου, και κατά συνέπεια ολόκληρη η εκκλησία, το µυστικό, δηλαδή σώµα του Χριστού, και εποµένως κάθε χριστιανός και βεβαίως η Παναγία που µέσα σε αυτήν κατοίκησε ο Θεός. Η ανωτέρω ακολουθία έχει τις βάσεις της στην καθαρά πνευµατική αυτή διδασκαλία και αντίληψη για το ναό του Θεού 12. 10. Β. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Ο ναός του Σολοµώντα, σ. 88-89 11. Β. ΚΑΪΜΑΚΗΣ, Ο ναός του Σολοµώντα, σ. 90 12 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 20 6

Ο ίδιος ο Χριστός κάνει γνωστό ότι το σώµα Του αποτελεί ναό του Θεού, στην απάντηση Του προς τους ιουδαίους «Λύσατε τόν ναόν τοῦτον καί ἐν τρισιν ἡμεραις ἐγερώ αὐτόν» 13. Εξηγεί ο ευαγγελιστής βέβαια ότι «Ἐκεῖνος δέ ἔλεγε περί τοῦ ναοῦ τοῦ σώματος αὐτοῦ» 14. Κατά κυριολεξία δηλαδή ναός του Χριστού είναι η Εκκλησία ως σώµα Του. Η ενανθρώπιση του Λόγου νοµιµοποιεί την ίδρυση ναών ως άλλης σάρκας του θεανθρώπου Χριστού 15. «Ἐπιδημήσαντος ὑμιν τοῦ Λόγου κατά σάρκα, ὁ τῆς βροντῆς μέν γόνος φησί καθυπογράφων ἐθεασάμεθα φαιδρώς τήν δόξαν, ἤν εἰχεν ὁ Υἱός παρά Πατρός ἐν ἀληθείας χάριτι ὅσοι δέ πίστει τοῦτον ἐλάβομεν, ἐδίωκεν τοίς πάσιν ἐξουσίαν, τοῦ γενέσθαι τέκνα θεοῦ οἱ οὐκ ἐξ αἱμάτων, οὐδέ ἐκ θελήματος σαρκός ἀναγεννηθέντες, ἀλλ ἐκ Πνεύματος Ἅγίου ἐπαυξηθέντες, Οἶκον προσευχῆς ἐπήξαμεν, καί βοώμεν Τοῦτον τόν Οἶκον στερέωσον, Κύριε» 16 Ο µοναδικός τόπος οπού ο θεός εθεωρείτο παρόν σύµφωνα µε τους ιουδαίους είναι το ιερό των Ιεροσολύµων. Ο χριστός όµως µε την ευκαιρία ανασκευάζει την αντίληψη αυτή και την αντικατάστασή της ξεπερασµένης σηµασίας του ιερού από το ίδιο Του το σώµα στο οποίο «Κατοικεί πᾶν τό πλήρωμα τῆς θεότητος 17» όπως βεβαιώνει ο απόστολος Παύλος. Από την στιγµή εκείνη που ο Θεός µπήκε στην ιστορία σαν ορατός άνθρωπος, δεν κατοικεί πια στη Σιών αλλά στον Υιό Του και έγινε η ορατή ανθρώπινη φύση Του ο τόπος συνάντησης θεού και ανθρώπου. 18 13 Ιω 2,19 14 Ιω 2,21 15 Γ.. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Η θεολογική µαρτυρία της εκκλησιαστικής λατρείας,σ. 106 16 Ιω 1,10 17 Κολ 2,9 18 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 21 7

Στο κατά Ιωάννη ευαγγέλιο µπορούµε να εντοπίσουµε τα όσα λέχθηκαν παραπάνω για το σώµα του Κύριου ως ναό. Με τη καταδίκη της Ιερουσαλήµ να έχει συντελεστεί σταµατούν και οι προφητείες για τη καταστροφή της. Έργο του ευαγγελιστή είναι να αναδείξει για ποιους λογούς επιτελέστηκε η καταστροφή και πώς τελικά µέσα από αυτή τη κατάσταση το θέληµα του Θεού θα πραγµατοποιηθεί. Οι κοινότητες που λάτρευαν το Γιαχβέ προσπάθησαν να αναζητήσουν το θεολογικό νόηµα όλων όσων συνέβησαν ώστε να συνεχίσουν το έργο τους. Ο νόµος, η µελέτη και η τήρηση του ήταν η λύση που βρήκαν οι ραβίνοι του Ισραήλ. Οι χριστιανοί άρχισαν τώρα να µην γίνονται δεκτοί στις συναγωγές προσπαθώντας παράλληλα να διατηρήσουν τη πλούσια λατρευτική τους παράδοση και τη πίστη στο Χριστό. Για να καταφέρει να επιβιώσει αναδιηγείται την ιστορία του Χριστού δίδοντας την πρέπουσα αξία στην ιστορική και λατρευτική παράδοση του Ισραήλ µε το Χριστό ως εκπλήρωση και αντικατάσταση του ιουδαϊκού και θρησκευτικού συµβολισµού που σχετίζεται µε τους θρησκευτικούς θεσµούς και τις θρησκευτικές γιορτές, ενώ παράλληλα η έννοια του Ναού µεταφέρεται από το Χριστό στην πρώτη κοινότητα, δείχνοντας της τη ταυτότητα και το ρόλο της. 19 Στο ευαγγέλιο ο Χριστός φαίνεται να διδάσκει µόνο εντός του ναού και της συναγωγής, ενώ στους συνοπτικούς ο Χριστός εµφανίζεται να διδάσκει σχεδόν παντού. Για τον Ιωάννη ο ναός είναι το κέντρο. Όµως ο ναός είναι και ο τόπος που ο Χριστός πρέπει να απορριφτεί από τους οµόφυλούς Του. Ο Χριστός εξοργίζει τους ιουδαίους θέτοντας τον εαυτό του στη θέση του Θεού. Η πνευµατικοποίηση της λατρείας του ναού αποτελεί βασική ιδέα του ευαγγελίου. Για τον ευαγγελιστή ο Χριστός παίρνει τη θέση του ναού. Η θεϊκή όξα που ήταν ορατή µόνο στο ναό τώρα συνδέεται µόνο µε τον σαρκωµένο 19 Κ. ΚΑΡΑΪΣΑΡΙ Η, Ο χριστιανικός ναός, σ. 76-77 8

Λόγο του Θεού. Ο Χριστός στέκεται πλέον στη θέση όσων έχει χάσει ο Ισραήλ. 20 Το χαρακτηρισµό της σάρκας του Κυρίου ως «ναού» και «σκηνής» χρησιµοποιούν και αρκετοί Πατέρες της εκκλησίας και εκκλησιαστικοί συγγραφείς. Ο Ωριγένης αναφερόµενος στη διδασκαλία της Καινής ιαθήκης ότι κάθε πιστός καθίσταται «Ναός θεοῦ», διακρίνει εξ όλων των «ναών» αυτών ως «Κρείττονα καί διαφέροντα 21» το ιερό και καθαρό σώµα του Σωτήρα. 22 Ο Ευστάθιος Αντιοχείας υπογραµµίζει τη καθαρότητα και ωραιότητα του σώµατος του χριστού ως ναού του Θεού, χαρακτηρίζοντας αυτόν «Ναόν καθαρόν καί ἄχραντον 23» και «Ναοῦ χρῆμα περικαλλές, ἀφιερωμένον, ἀσύλληπτον 24». 25 1.1.2 Το µυστικό σώµα [η εκκλησία ναός του Θεού] Το σύνολο των πιστών αποτελεί το µυστικό σώµα του χριστού. Μέλη είναι όλοι οι πιστοί, την δε κεφαλή αποτελεί ο ίδιος ο Κύριος 26. Όταν οι χριστιανοί σαράντα µέρες µετά την ανάσταση στερήθηκαν το σώµα του Χριστού το οποίο είχε αναληφθεί στους ουρανούς και έχασαν το ζωντανό ναό του Θεού αναπλήρωσαν την απουσία αυτή και ακόµη µέχρι συντέλειας αναπληρώνουν το σώµα του Χριστού µε το µυστικό αυτό σώµα. 20 Κ. ΚΑΡΑΪΣΑΡΙ Η, Ο χριστιανικός ναός, σ. 78-79 21 Ωριγένους, Κατά Κέλσου, PG 11, 1545 22 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 11 23 Ευσταθίου Αντιοχείας PG 18, 677 24 Ευσταθίου Αντιοχείας PG 18, 633 25 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 11 26 Α Κορ 6,15-12,27 9

Για τον απόστολο Παύλο και Πέτρο οι πιστοί αποτελούν «Ναό τοῦ ζῶντος θεοῦ» και «Οἰκοδόμον θεοῦ» 27 αντίληψη που εντοπίζεται αρκετά στον λόγο τους µε κάθε αφορµή. Όσον αφορά την παρουσία του θεού στην Εκκλησία σαν σε ναό, µας βεβαιώνει ο ίδιος ο Κύριος, ο όποιος λίγο πριν την ανάληψή Του στους ουρανούς υποσχέθηκε στους µαθητές του, ότι θα είναι πάντοτε παρών όπου θα υπάρχουν έστω και δύο τρεις άνθρωποι συνταγµένοι στο όνοµά του 28. Η εκκλησία για τους πατέρες καθίσταται πνευµατικός οίκος και ναός του Θεού οικοδοµηµένος µε ζωντανούς λίθους 29, ως ναού εµψύχου και ζωντανού 30. Όταν οι πιστοί συναθροίζονται στο όνοµα του Χριστού για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας ο τόπος εκείνος γίνεται ο πνευµατικός οίκος του οποίου οι πιστοί αποτελούν τους ζωντανούς λίθους 31. Η θεολογία του Παύλου συγκεκριµένα αφορµάται από τη λογική που είναι επίµονη στην εκκλησιολογία του, καθώς παίρνει τη λειτουργική γλώσσα έξω από το πλαίσιο και τη συνάφειά της και τη χρησιµοποιεί στις σχέσεις συνηθισµένων ανθρώπων και στις καθηµερινές τους υποχρεώσεις. Έχοντας ο ίδιος µαθητεύσει στη φαρισαϊκή παράδοση, η απόπειρα να βγει η αγιότητα εκτός του ναού δεν ήταν κάτι ξένο. Γεγονός που έχει να κάνει µε τη τήρηση των κανόνων καθαρότητας εντός και εκτός ναού. 32 Ο Παύλος εξηγεί πως στήθηκε το οικοδόµηµα της εκκλησίας, µε θεµέλιο τους αποστόλους και τους προφήτες, ακρογωνιαίο λίθο το Χριστό και συνοικοδόµο το Άγιο Πνεύµα. Η εκκλησία είναι το κατοικητηριο του Θεού, τα µέλη είναι οι οικείοι Του και συµπολίτες των αγίων. Ναός επίσης είναι κάθε χριστιανός ως 27 Εφ 2,21 - Α Κορ 3,16 - Β Κορ 6,16 Α Πε 2,5 κ.α. 28 Μτ 18,20 29 Κλήµεντος Αλεξανδρέως, Στρωµατείς, Ζ 5, PG 9,437, Ωριγένους, Αποµν. εις Ιω., PG 14,381 και Χρυσοστόµου, Εις Εφεσίους, PG 48,852 και 62,41 πρβλ. Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 13 30 Ευσεβίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, PG 20,857, του ιδίου Κωνσταντίνου του Βασιλέως λόγος, PG 20,1236 και Μ. Βασιλείου Οµιλία εις τον κη Ψαλµ., PG 29,288. Πρβλ. Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 14 31 Α Κορ 3,16 Β Κορ 6,16-17 - Εφ 2,19-22 32 Κ. ΚΑΡΑΪΣΑΡΙ Η, Ο χριστιανικός ναός, σ. 80 10

µέλος του σώµατος του Χριστού που είναι ναός του Αγίου Πνεύµατος. Αφού το αναστηµένο σώµα του σαρκωµένου Χριστού είναι κατεξοχήν ναός του Θεού και οι χριστιανοί ως µέλη του σώµατος αυτού αποτελούν τον πνευµατικό ναό. 33 Το ότι ο όρος «ναός» έλαβε πνευµατικό περιεχόµενο ευθύς αµέσως από ιδρύσεως του χριστιανισµού και δήλωνε την όλη χριστιανική κοινότητα, την εκκλησία γίνεται εµφανές και από τα παρακάτω χωρία: α) «Σύ εἰ Πέτρος καί ἐπί ταύτη τή πέτρα οἰκοδομήσω μου τήν Ἐκκλησίαν 34» εδώ στη πέτρα της οµολογίας οικοδοµεί ο Κύριος όχι βέβαια κάποιο κτίριο αλλά την εκκλησία Του. β) «Ἴνα εἰδῆς πώς δεῖ ἐν οἰκῷ Θεοῦ ἀναστρέφεσθαι, ἠτις ἐστιν ἐκκλησία Θεοῦ ζῶντος, στύλος καί ἑδραίωμα ἀληθείας 35» εδώ ο απόστολος ερµηνεύει τον όρο «οίκος Θεού» εννοώντας την εκκλησία του ζώντος Θεού η οποία αποτελεί στύλο και εδραίωµα της αληθείας και όχι κάποιο κτίριο, πολύ περισσότερο διότι και την εποχή εκείνη ναοί µε τη σηµερινή έννοια δεν υπήρχαν. γ) «Χριστός δέ ὡς υἱός ἐπί τόν οἶκον αὐτοῦ, οὐ οἶκος ἐσμέν ἠμείς, ἐάν τήν παρρησίαν καί τό καύχημα τῆς ἐλπίδος μέχρι τέλους βεβαίαν κατάσχωμεν 36» εδώ δηλώνεται ότι ηµείς οι πιστοί είµαστε ο οίκος του Θεού. 37 Μπορούµε να εντοπίσουµε σε διάφορους πατέρες την αντίληψη για το οίκο του Θεού ως εκκλησία πιστών. Ο Ωριγένης χαρακτηρίζει την εκκλησία «Πνευματικόν οἶκον καί ναόν Θεοῦ 38» που οικοδοµήθηκε «Ἐκ λίθων ζώντων 39». Η αντίληψη περί εκκλησίας ως κατοικίας του Θεού, είναι σηµαντική στην εξέλιξη της σηµασίας σε «οίκο θεού». Ο Κλήµης ο 33 Κ. ΚΑΡΑΪΣΑΡΙ Η, Ο χριστιανικός ναός, σ. 80 34 Μτ 16,18 35 Α Τιµ 3,15 36 Εβρ 3,6 37 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 13 38 Ωριγένους, Αποµν. εις Ιω, PG 14, 381 39 Ωριγένους, Αποµν. εις Ιω, PG 14, 388 11

Αλεξανδρεύς κάνει διάκριση της διπλής σηµασίας του όρου «εκκλησία» ως του αθροίσµατος των πιστών και του τόπου όπου αυτό ελάµβανε χώρα 40. Ορίζει ότι το άθροισµα αποτελεί ναό που οικοδοµείται µε τη βούληση του Θεού και προς τιµήν Αυτού και έχει αξία ανώτερη από κάθε ναό κτισµένο. Θέλοντας να τονίσει την υπεροχή της πρώτης τη χαρακτηρίζει αληθινό θυσιαστήριο του θεού. Ο Μέγας Βασίλειος ερµηνεύει τη φράση «οίκος θεού» ως εκκλησία του ζώντος θεού 41. Ο Ιερός Αυγουστίνος εξακολουθώντας τη διάκριση του «οίκου του θεού» ως πνευµατικό καθίδρυµα και αρχιτεκτονικό κτίσµα, ονοµάζει το δεύτερο «οίκο προσευχής» εντός του οποίου η ζώσα κοινότητα εννοείται ως «οίκος θεού». Ο Ιερός Χρυσόστοµος λέει 42 ότι κάθε ένας πιστός αλλά και όλοι µαζί αποτελούµε ναό πνευµατικό του Θεού. 43 Ο Χριστός παρόλα αυτά δεν ήρθε να καταλύσει το Νόµο και τους προφήτες αλλά να τους επαληθεύσει 44. Οι απόστολοι και οι πατέρες τονίζουν πάντα το παραδοσιακό δεσµό µε τη παλαιά θρησκεία. Και ενώ ο χριστιανισµός έφερε κάτι νέο που άλλαξε ριζικά την έννοια του ναού, συγχρόνως πάντοτε αισθανόταν διάδοχος της Παλαιάς ιαθήκης. Αυτό το νέο είναι ότι τώρα ο ίδιος ο άνθρωπος καθίσταται ναός του Θεού. Αυτός ο πνευµατικός οίκος είναι ο µόνος και αληθής οίκος για τη Καινή ιαθήκη. 45 1.1.3 Ο κάθε πιστός ναός του θεού [θεία µετάληψη] Κάθε χριστιανός αποτελεί χωριστά ναό του Θεού, σύµφωνα µε τις µαρτυρίες της Καινής ιαθήκης, κατά τις οποίες το σώµα µας αποτελεί ναό του Αγίου 40 Κλήµεντος Αλεξανδρέως, Στρωµατείς Ζ 5, PG 9, 437 41 Μ. Βασιλείου, Οµιλία εις κη ψαλµό, PG 29, 288 42 Χρυσοστόµου, Εις Εφεσίους, PG 62, 41 43 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 13-14 44 Μτ 5,17 45 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 15 12

Πνεύµατος ή του Θεού 46. ηλαδή εκτός από την εκκλησία που σαν σύνολο των πιστών αποτελεί το µυστικό όπως αναφέρθηκε σώµα του Χριστού και ο κάθε πιστός ατοµικά είναι ναός του Θεού µέσα στον οποίο κατασκηνώνει Αυτός µε το µυστήριο της θείας µεταλήψεως και ο πιστός ταυτίζεται µε τον Χριστό, ο όποιος έρχεται και µένει στον καθένα µαζί µε τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύµα 47. Ο απόστολος Παύλος τονίζει ότι το σώµα είναι ναός του Αγίου Πνεύµατος 48 ή του Θεού 49 και εύχεται να έρθει ο Χριστός και να κατοικήσει και να γεµίσει αυτό το ναό 50. Αυτή η πνευµατική «κατασκήνωσις» του Χριστού συµβαίνει πνευµατικά µε τη µετάληψη των αχράντων µυστηρίων, όπου σύµφωνα µε τον ίδιο το Χριστό σε κάθε ένα χριστιανό ο Χριστός ταυτίζεται µε αυτόν και µένει µετά του Πατρός και του Αγίου Πνεύµατος εν αυτώ 51. Για τη συµµέτοχη στο µυστήριο της Θειας Μεταλήψεως ο ηθικός καθαρµός είναι απαραίτητος και η προετοιµασία ιδιαίτερη, µιας και γίνεται κάθε δυνατή προσπάθεια να διατηρηθεί η σάρκα αγνή ώστε να αποτελεί κατοικία που θα αρµόζει στο Θεό. 52 Όλοι οι πατέρες από τους αποστολικούς µέχρι και τον Συµεών Θεσσαλονίκης εφιστούν τη προσοχή ως προς τον ηθικό καταρτισµό της σάρκας για να καταστεί αυτή ένδοξος ναός που θα κατοικήσει ο Θεός 53. «Ὁ Θεός καί Πατήρ τοῦ Κύριου ἠμών Ἰησοῦ Χριστοῦ [ ] ὁ διά τοῦ καταπετάσματος τῆς σαρκός αὐτοῦ ἐγκαινίσας ἠμιν τῆς τῶν προπατόρων ἐκκλησίας τῶν ἐν οὐρανοίς ἀπογεγραμμένων τήν εἴσοδον αὐτός, 46 Α Κορ 6,19 Β Κορ 6,16 47 Ιω 6,56-14,23 48 Α Κορ 6,19 49 Β Κορ 6,16 50 Εφ 3,16-19 51 Ιω 6,56 52 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ,Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 21 53 Βαρνάβα, Επιστολή Β Γρηγορίω, PG 32, 229 13

φιλάνθρωπε Δέσποτα, ἐπιβλεψον ἔφ ἠμάς τούς ἁμαρτωλούς καί ἀναξίους δούλους σου, τούς τόν ἐγκαινισμόν ἐπιτελοῦντας τοῦ σεβάσμιου ναοῦ, εἰς σύμβολον τῆς ἁγιοτάτης σού Ἐκκλησίας, τουτέστιν αὐτοῦ τοῦ σκήνους ἠμών, ὅπερ καί ναόν σου καί μέλη Χριστοῦ σου, διά τοῦ πανευφήμου Ἀποστόλου Παύλου ὀνομάσαι κατηξιώσας Καί ἀξιώσας ἠμάς ἐν αὐτῳ αἰνέσεις καί δοξολογίας ἀκατάγνωστους προσάγειν τή δοξή σου, καί τῷ μονογενεί σού Υἱω, καί τῷ ἁγιῳ Πνεύματι, ἐν ἐπιγνώσι καί πάση αἰσθήσει 54» και αντίστοιχα το σώµα του χριστού ως ναός λειτουργεί σαν αντίδοτο της ανθρώπινης ακαθαρσίας και της εκ φύσεως ανικανότητας του ανθρώπου. Μέσω αυτού του ναού ο πιστός καθίσταται ικανός να υµνεί και να δοξολογεί το θεό. 55 Σε αντίθεση εποµένως µε τους ειδωλολάτρες οι χριστιανοί ενδιαφέρονται να ιδρύσουν όχι αψύχους βωµούς και αγάλµατα τα οποία αποτελούν κατοικίες δαιµονίων, αλλά αγάλµατα αρετής καθιστώντας τα σώµατα τους εικόνα του δηµιουργού στα οποία ως συµορφών θα έρθει να κατοικήσει ο Θεός 56. Εκτός όµως του σώµατος ή ολόκληρου του ανθρώπου, οι πατέρες συχνά περιορίζουν την έννοια του πνευµατικού ναού στη καρδιά ή στη ψύχη αναφέροντας τα γενικώς ως κατοικίες Θεού, και άλλοτε προϋποθέτουν τη καθαρότητά τους. 57 Στη Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου ο λειτουργός εύχεται καθώς υποδεχόµαστε το σώµα και το αίµα του Χριστού µε καθαρή συνείδηση «Ἄνω σχῶμεν τὰς καρδίας 58». Και ο ποιητής της ακολουθίας της Θειας Μεταλήψεως διατυπώνει την ιδία παράκληση ζητώντας από το Θεό να παραβλέψει τις ανοµίες µας και να καθαρίσει τη καρδιά µας µεταβάλλοντάς την σε ναό του αχράντου σώµατος και αίµατος Του, «Τᾶς ἀνομίας μου 54 Α Κορ 12 55 Γ.. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Η θεολογική µαρτυρία της εκκλησιαστικής λατρείας, σ. 107 56 Ωριγένους, Κατά Κέλσου, PG 11, 1545 57 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 17 58 Θεία λειτουργία, Η αγία αναφορά 14

παρίδε, Κύριε, ὁ ἐκ Παρθένου τεχθείς καί τήν καρδίαν μου καθάρισον, ναόν αὐτήν ποιῶν τοῦ ἄχραντού σου σώματος καί αἵματος 59». Η επιστολή Βαρνάβα χαρακτηρίζει τη καρδιά «Ναόν ἅγιον τῷ Κυρίῳ 60». Ο Μεθόδιος Ολύµπου γραφεί ότι µόνο όταν διατηρήσουµε τη καρδιά αµόλυντη τότε αναπαύεται σε αυτήν το Άγιο Πνεύµα ως σε ναό 61. Όσον αφορά στη ψυχή ως ναό του θεού, ο Κλήµης τον Αλεξανδρέας βλέπει στο «κάλλος της ψυχής 62» ναό του Αγίου Πνεύµατος. Ο Χρυσόστοµος τονίζει ότι εκκλησία δεν είναι τίποτε άλλο παρά δια των ψύχων µας οικοδοµηµένη οικία 63. Στο Μάξιµο τον οµολογητή βρίσκουµε την άποψη ότι η ψυχή αντιστοιχεί προς την αγία του Θεού εκκλησία. «Σαφῶς ἀμρόζεται, κατά τήν θεωρίαν εἰκαζομένη, τή ψυχή ἡ ἅγια του Θεοῦ ἐκκλησία 64». επεξηγεί δε ότι όσοι µέσω των τελουµένων στην εκκλησία µυηθήκαν κατέστησαν εκκλησία Θεού τη ψυχή τους εντός της οποίας εγκαθίσταται ο Θεός Λόγος. 65 Όµως έχουµε και χαρακτηρισµούς της ψυχής που αποδίδονται και στους χριστιανικούς ναούς. Ο Ευσέβιος θεώρει όχι άστοχο το χαρακτηρισµό της ψυχής ως «Σιών» και «Ιερουσαλήµ» εφόσον αυτή πέτυχε να αρθεί εις τους ουρανούς από αυτή κιόλας τη ζωή 66. Για τον Γρηγόριο Νύσσης η ψυχή που δια της αρετής της κατάφερε ως ναός να χωρέσει τον Θεό 67, η ψυχή αυτή γίνεται ουράνια Ιερουσαλήµ. 68 59 Τροπάριο της ακολουθίας της Θείας Μεταλήψεως 60 Βαρνάβα, Επιστολή, PG 2, 741 61 Μεθοδίου, Συµπόσιον, PG 18, 217 62 Κλήµεντος Αλεξ. Στρωµατείς, PG 9,489 63 Χρυσοστόµου, Εις προς την Εφεσίους,PG 62,78 64 Μαξίµου Οµολογητού, Μυσταγωγία, PG 91, 672-681 65 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 18 66 Ευσεβίου, Ευαγγελική απόδειξις, PG 22, 481 67 Γρηγορίου Νύσσης, Οµιλ. 15 η εις το άσµα ασµάτων, PG 44, 1097 68 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 18-19 15

1.1.4 Η Θεοτόκος ναός του Σωτήρος Από τα µέσα του 5 ου αιώνα και µετά τη καταδίκη της αιρέσεως του Νεστορίου από την Γ Οικουµενική Σύνοδο, εµφανίστηκε και η αντίληψη ότι η Θεοτόκος αποτελεί καθαρότατο ναό του Θεού 69. Η Θεοτόκος είναι η πρώτη και η µόνη από όλους τους ανθρώπους που χωρίς να είναι βαπτισµένη µέσω της αγιότητας του βίου της και της πίστης της στο Θεό, κατόρθωσε όχι µόνο να αποβεί η ίδια ναός του Θεού αλλά και το τέµενος οπού επετεύχθη πραγµατικά η συνάντηση Θεού και ανθρώπου. Γι αυτό συνδέεται περισσότερο µε το ναό της Καινής ιαθήκης και όχι µε αυτόν της Ιερουσαλήµ, καθώς στον δεύτερο έχουµε µόνο τη παρουσία του Θεού ενώ στον πρώτο το τόπο της ένωσης Θεού και ανθρώπων 70. Ο εξέχων ρόλος της Παναγίας στο µυστήριο της Θείας Οικονοµίας και η πανηγυρική αναγνώρισή της ως µητέρα του Θεανθρώπου από την Γ Οικουµενική Σύνοδο, ήταν αιτίες ώστε να καταλάβει αρµόζουσα θέση στη λατρευτική ζωή της εκκλησίας. Έκτοτε εντάσσονται στις ακολουθίες τα θεοτόκια, συντάσσονται οι παρακλητικοί κανόνες και η ακολουθία του Ακάθιστου ύµνου, καθιερώνονται οι εορτές που αφορούν το βίο της και παριστάνεται στο τετρατοσφαίριο του ιερού (πλατυτέρα). Επίσης πολλοί εγκωµιαστικοί και πανηγυρικοί λόγοι γράφονται από τους Πατέρες της εκκλησίας. Μέσα σε όλα αυτά βρίσκουµε πάντα τη προσπάθεια να τονιστεί και να περιγράφει ως «ναός του Θεού». 71 Χαρακτηρίζεται «ναός» και «οίκος» ή «οίκηµα» του Θεού Λόγου, ηγιασµένος, έµψυχος, πανάριστος, καθαρότατος, άχραντος και ακατάλυτος. «Σκηνή» επουράνιος και ηγιασµένη, «κιβωτός» έµψυχος, άψαυστος, ξένη, 69 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 22,23 70 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 19 71 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 20-21 16

κεχρυσωµένη έσωθεν και έξωθεν και ηγιασµένη, «νέα Σιών» και «θεία Ιερουσαλήµ», «όρος» άγιον και άτοµον, «θρόνος χερουβικός» ηλιοστάλακτος και πυρίµορφος, «παράδεισος» ευθαλής και αύθαρτος, λογικός και µυστικός, «οίκος δόξης» και θείων χαρίτων. 72 Της αποδίδονται επίσης χαρακτηρισµοί παρµένοι εκ του εξωχριστιανικού περιβάλλοντος, ενώ παράλληλα της αποδίδονται και συµβολικοί χαρακτηρισµοί που δίδονται στο χριστιανικό ναό. Θέλοντας ο Θεός να επιλέξει τον άνθρωπο όπου θα κατοικούσε, επέλεξε τη Παρθένο Μαρία η οποία µε την υπερβάλλουσα καθαρότητά της, αξιώθηκε να αποβεί ο καθαρότατος ναός του Σωτήρος µε τρόπο ιδιότυπο και άρρητο 73. 72 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 21 73 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 22-23 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΤΟΠΟΣ 18

2.1 Ιστορικοθεολογικές προϋποθέσεις 2.1.1 Το ιερό των Ιεροσολύµων Ο χώρος που έχει καθιερωθεί ως τόπος 74 λατρευτικής συνάξεως καταλαµβάνει στην θρησκεία ιδιαίτερη σηµασία. Αποκτά µια δύναµη θεϊκή καθώς αποτµάται από τον υπόλοιπο χώρο και γίνεται σηµείο που συγκεντρώνει τη προσοχή του ανθρώπου και συνδέεται άµεσα µε την παρουσία του Θεού εκεί 75. Αρχικά ο χριστιανισµός δεν είχε τη δυνατότητα ως εκκλησία να καθιερώσει ειδικούς χώρους ως λειτουργικό τόπο. Παράλληλα το έντονα ιουδαϊκό περιβάλλον µέσα στο οποίο εµφανίζεται ο χριστιανισµός αλλά και η «εξ ιουδαίων» προέλευση των πρώτων πιστών δικαιολογεί την απρόσκοπτη συνέχιση της επαφής µε το Ιερό των Ιεροσολύµων και τη συναγωγή, ενώ ταυτόχρονα έχουµε και την τέλεση του «Κυριακού δείπνου» κατ ιδίαν σε έναν ή περισσότερους ιδιωτικούς οίκους 76 µετά την ανάσταση του Κυρίου. 77 Στον Ναό του Σολοµώντα έχουµε 78 α) έναν τόπο αγιότατο όπου κατοικούσε ο Θεός, παρόν αρχικά µε το νόµο στις πλάκες του Μωυσή. Την παρουσία του Θεού στο ιερό των Ιεροσολύµων µας βεβαιώνουν πολλοί ψαλµικοί στίχοι 79 στους οποίου ο ναός χαρακτηρίζεται «οίκος θεού». Η απόδειξη ότι οι ιουδαίοι πίστευαν ισχυρά στην αντίληψη αυτή ότι ο θεός κατοικεί στο ναό, βλέπουµε στην εκδίωξη των έµπορων από το ναό µε τη δικαιολογία «μὴ ποιεῖτε τὸν 74 Ιω 4,21 75 Γεν 28,17 76 Πραξ 2,46 «Καθ ἡμέραν τέ προσκαρτερούντες ὁμοθυμαδόν ἐν τῷ ἱερῳ κλωντες τέ κατ οἶκον ἄρτον» 77 Γ.. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Η θεολογική µαρτυρία της εκκλησιαστικής λατρείας, σ. 97 78 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 18 79 Ψλ 25,8-92,5-131,13-134,21 κ.α. 19

οἶκον τοῦ πατρός μου οἶκον ἐμπορίου 80». β) Έναν τόπο άγιο προσιτό µόνο στους ιερείς. Στην ευαγγελική γλώσσα χρησιµοποιείται περίπου πενήντα φόρες η λέξη ιερό για τον ναό του Σολοµώντα η οποία έχει ευρύτερο περιεχόµενο από τη λέξη ναός (εκ του ναίω-κατοικώ) που αναφέρεται στο κεντρικό του όλου τµήµα όπου η θεότητα έχει τη κατοικία και την έδρα της, ενώ ως ιερό θεωρείται η όλη περιοχή του κτιρίου. 81 Η δε σηµασία του Ναού για τον χριστιανό είναι διπλή: σε αυτόν ο Θεάνθρωπος λάτρεψε τον οµοούσιο Πατέρα Του και µέσα στη πορεία των χρονών όχι λίγα στοιχεία υιοθέτησε ο χριστιανικός ναός από αυτόν. 82 2.1.2 Το υπερώο της Ιερουσαλήµ Οι πρώτοι χριστιανοί δεν αισθάνθηκαν την ανάγκη για αρκετά χρόνια να αποκτήσουν ορισµένους τόπους συνάθροισης. Λίγοι καθώς ήταν και κυρίως προερχόµενοι από τους ιουδαίους συνήθιζαν για αρκετό καιρό όπως αναφέρθηκε να συχνάζουν στο ιερό των Ιεροσολύµων όπου άκουγαν το κήρυγµα των αποστόλων. Ενώ για τη κλάση το άρτου και τις λοιπές χριστιανικές εκδηλώσεις συναθροίζονταν στο υπερώο της οικίας που είχε τελεστεί ο µυστικός δείπνος. 83 Στο υπερώο έχουµε συνεχείς εµφανίσεις του αναστηµένου Ιησού µπροστά στους µαθητές του 84. Εκεί µαζεύονταν οι µαθητές, η µητέρα του Κύριου και 80 Ιω 2,16 81 Κ. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ, Ο χριστιανικός ναός και τα τελούµενα εν αυτώ, σ. 11 82 Κ. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ, Ο χριστιανικός ναός και τα τελούµενα εν αυτώ, σ. 11 83 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 23 84 Ιω 20,19-20,26 20

άλλες άγιες γυναίκες. 85 Εκεί εξέλεξαν το Ματθία και ήταν πιθανόν ο τόπος όπου κατά την ηµέρα της Πεντηκοστής έλαβαν τη κάθοδο του Αγίου Πνεύµατος. Η οικία που βρισκόταν το υπερώο ήταν πάνω στο λόφο της Ιερουσαλήµ, είχε ένα ισόγειο και έναν όροφο. Το αρχιτεκτονικό αυτό σχήµα διατήρησε και µετά τη µετατροπή της η οικία σε χριστιανικό ναό. 86 Ο Κύριλλος Ιεροσολύµων θεώρει το υπερώο «το πρώτο ολοσχερώς χριστιανικό ευκτήριο» και «ανωτάτη των αποστόλων εκκλησία». Ο αµασκηνός αποκαλεί αυτό «µητέρα των ανά πάσα τη οικούµενη εκκλησιών» και «ακρόπολη εκκλησιών». Ο οίκος αυτός στο Σινά 21 τυγχάνει ο πρώτος εκκλησιαστικός ναός στην αποστολική εποχή, αλλά δεν είναι ο µόνος. 87 Έξω από τα Ιεροσόλυµα οι απόστολοι κάθε φορά που επισκέπτονταν έναν τόπο δίδασκαν πρώτα στη συναγωγή την νέα θρησκεία στους ιουδαίους. Όταν αυτοί δεν τους δέχονταν πια εκεί στρέφονταν στους εθνικούς. Βλέπουµε εποµένως ότι αρχικά οι τοπικές εκκλησίες διατηρούσαν κάποιο δεσµό µε τη συναγωγή, αργά ή γρήγορα όµως έπρεπε να µπορούν να βρίσκονται σε ιδιωτικό χώρο. Ιδιαίτερα όταν διεκόπησαν οι σχέσεις µε το Ναό και τις συναγωγές οι συναθροίσεις των χριστιανών διενεργούνταν αποκλειστικά σε ιδιωτικές οικίες που διέθεταν εύποροι χριστιανοί στη κοινότητα. Και ενώ τη προσευχή και την ακρόαση του κηρύγµατος των αποστόλων µπορούσαν να τα τελούν δηµόσια, για το µυστήριο της κλάσης το άρτου που όπως είδαµε εξ αρχή τελεσθέν στο υπερώων της Σιών ο ιδιωτικός χώρος ήταν απαραίτητος. 88 Γίνεται λόγος στις επιστολές του Παύλου για κατ οίκον εκκλησίες σε όλα τα µέρη οπού εσπάρη ο λόγος του ευαγγελίου. Και θα µπορούσαµε να υποθέσουµε και ίσως όχι εσφαλµένα ότι ακολουθούν το αρχιτεκτονικό σχήµα 85 Πραξ 1,13-14 86 Κ. ΚΑΡΑΙΣΑΡΙ ΗΣ, Ο χριστιανικός ναός, σ. 101-2 87 Κ. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ, Ο χριστιανικός ναός και τα τελούµενα εν αυτώ, σ. 17,18 88 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 24

του υπερώου στην Σιών καθώς η διάταξη των σπιτιών εξυπηρετούσε τις λειτουργικές ανάγκες της νέας θρησκείας. 89 2.1.3 Κατ οίκον εκκλησία Τα χωρία στα οποία συναντάµε τον όρο «κατ οίκον Εκκλησία» είναι: «ἀσπάσασθε καί τήν κατ οἶκον αὐτῶν ἐκκλησίαν 90». «ἀσπάζονται ὑμας αἵ ἐκκλησίαι τῆς Ἀσίας ἀσπάζεται ὑμας ἐν Κυρίῳ πολλά Ἀκύλας καί Πρισκίλλα σύν τή κατ οἶκον αὐτῶν ἐκκλησίαν 91». «ἀσπάσασθε τούς ἐν Λαοδικείᾳ ἀδελφούς καί Νυμφάν καί τήν κατ οἶκον αὐτῆς ἐκκλησίαν 92». Ο απόστολος Παύλος χρησιµοποιεί τον όρο χωρίς να τον επεξηγεί, αυτό από µόνο του µας καταδεικνύει ότι υπήρχε οικειότητα από µέρους των ακροατών του ως προς τον όρο. Η σηµασία του ορού «οίκος» βρίσκεται κυρίως στη σχέση του µε τον όρο «εκκλησία». 93 Ο αρχικός τόπος συνάξεως είναι για την χριστιανική συνείδηση «Domus ecclesiae», ο χώρος δηλαδή οπού πραγµατοποιείτο η «σύναξη» του εκκλησιαστικού σώµατος. Ο όρος εκκλησία ελληνικός στη προέλευσή του, για ανάλογη χρήση, δηλώνει αυτή τη σύναξη, η οποία επικεντρώνει το ενδιαφέρον των πιστών, ως γεγονός στη ζωή της εκκλησίας. Μετά τη Πεντηκοστή είναι ήδη διαµορφωµένη η αντίληψη ότι ο «ναός» είναι η ιδία η εκκλησία, η σύναξη δηλαδή των πιστών. 94 Η όρος εκκλησία εκφράζει το κυριότερο γνώρισµα του λατρευτικού χώρου που είναι η επί το αυτό συνέλευση, προς το σκοπό της προσευχής και της 89 Κ. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ, Ο χριστιανικός ναός και τα τελούµενα εν αυτώ, σ. 18 90 Ρωµ 16,5 91 Α Κορ 16,19 92 Κολ 4,15 93 Κ. ΚΑΡΑΙΣΑΡΙ ΗΣ, Ο χριστιανικός ναός, σ. 104 94 Γ.. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Η θεολογική µαρτυρία της εκκλησιαστικής λατρείας, σ. 98-99 22

συµµετοχής στη Θεία Ευχαριστία. Αυτή η συγκέντρωση είναι µε ρητή διαβεβαίωση του Χριστού ο θεολογικός τόπος της πραγµατικής παρουσίας Του. Με τη παρουσία δε αυτή του Κύριου, µεταβάλλεται η εκκλησία «οικονοµικώς» σε ναό, καθώς και µε τη µυστηριακή παρουσία Του κατά το καθαγιασµό των Τιµίων ώρων. 95 Όσον αφορά τον ορό κατ οίκον εκκλησία υπάρχει προβληµατισµός των ειδικών αν συνιστά για την αρχαία εκκλησία ένα τρίτο είδος εκκλησίας, δίπλα στη τοπική και την οικουµενική. Ο Ι. Ζηζιούλας 96 θεωρεί ότι ο όρος «κατ οίκον εκκλησία» δεν ταυτίζεται µε τη χριστιανική οικογένεια. Ενώ στη πράξη η «οικία» και η «εκκλησία» συνδέονται δια µέσω της ευχαριστίας στη συνείδηση-πίστη της αρχαίας εκκλησίας, συνιστούν διαφορετικές πραγµατικότητες. Πως όµως οι δύο όροι ενώνονται και συναποτελούν ένα ταυτόσηµο όρο. Ο οίκος εκφράζει µια κοσµική πραγµατικότητα την κατοικία κάποιου, ενώ ο όρος «εκκλησία» προσδιορίζει µια καθαρά εκκλησιαστική πραγµατικότητα. Τη στιγµή που σε ένα σπίτι τελείται η Θεια Ευχαριστία, τότε η «εκκλησία του Θεού» συνδέεται αυτόµατα µε αυτόν τον οίκο. Ακόµη είναι σηµαντικό ότι η «κατ οίκον εκκλησία» δεν συνιστά ένα είδος ηµιεπίσηµης σύναξης ανάµεσα σε άλλες παρόµοιες στα πλαίσια µιας τοπικής εκκλησίας. Όπου υπάρχει µια «κατ οίκον εκκλησία» αυτή αποτελεί «όλη» την εκκλησία του Θεού για όλη τη πόλη. 97 Ιστορικό-θεολογικώς η έναρξη της χρήσης ιδιαίτερου τόπου για τις λατρευτικές συναθροίσεις των αρχαίων χριστιανών οφείλεται στη τέλεση του µυστικού δείπνου. Εάν οι χριστιανοί δεν είχαν αυτόν τον ιδιαίτερο λόγο της κατ οίκον συνελεύσεως θα συνδέονταν ίσως περισσότερο µε το ιερό των Ιεροσολύµων 95 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 28 96 Ι. ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, Ἡ ἑνότης τῆς Ἐκκλησίας ἐν τῇ Θείᾳ Εὐχαριστίᾳ καί τῷ Ἐπισκόπῳ κατά τούς τρεῖς πρώτους αἰώνας, σ. 43 97 Κ. ΚΑΡΑΙΣΑΡΙ ΗΣ, Ο χριστιανικός ναός, σ. 105-106 23

και τις κατά τόπους εβραϊκές συναγωγές. Εκτελούντες όµως οι χριστιανοί την εντολή του Χριστού «τοῦτο ποιεῖτε εἰς τήν ἐμήν ἀνάμνησιν 98», την επιθυµία τους να συνέρχονται συχνότερα αλλά και την παραίνεση του επισκόπου Αντιοχείας Ιγνατίου του Θεοφόρου 99 να τελούν τη Θεία Ευχαριστία, να διδάσκονται τα της νέας θρησκείας αλλά και να είναι αρωγοί ο ένας στις στερήσεις και τις δυσκολίες του άλλου, αισθάνθηκαν ευθύς αµέσως ότι δεν γινόταν να αρκούνται µόνο στις εν των «ναώ» συνάξεις αλλά παράλληλα άρχισαν να συναντιούνται και σε ιδιωτικούς χώρους. 100 Τις αίθουσες αυτές διέθεταν εύποροι χριστιανοί για την κάλυψη των λίγων τότε λατρευτικών αναγκών. Οι αίθουσες µπορούσαν δε να εναλλάσσονται και για άλλους λόγους αλλά κυρίως για να µην επισηµαίνονται από τους διώκτες της νέας θρησκείας. Οι µεγάλες ορθογώνιες αίθουσες (υπερώα) στον επάνω όροφο των διώροφων σπιτιών, ή όπως συνέβαινε στην Ελλάδα και δυτικότερα, τα ισόγεια σπίτια ή το αίθριο (η εσωτερική δηλαδή αυλή που περιβάλλεται από κίονες), όλα γίνονταν τόποι συνάντησης των χριστιανών. Μπορούµε να παρατηρήσουµε επίσης ότι τα στοιχεία των πρώτων αυτών τόπων συγκέντρωσης των χριστιανών, όπως: µεγάλη ορθογώνια αίθουσα και οι κιονοστοιχίες µας προδιαθέτουν για το βασικό ρυθµό των πρώτων χριστιανικών εκκλησιών που θα ανεγερθούν αργότερα στο ρυθµό της βασιλικής. 101 Η συνήθεια αυτή των πρώτων χριστιανών συνεχίστηκε µέχρι τις αρχές του β αιώνα όπου ο αυξανόµενος αριθµός των πιστών και ο κίνδυνος διασπάσεως επέβαλε τους πρώτους µόνιµους τόπους λατρείας σύµφωνα µε τον τύπο των ιδιωτικών αιθουσών. Ο πατέρας της δυτικής εκκλησίας Minicius Felix, παραδίδει τη µαρτυρία ότι στην εποχή του (περίπου 200µ.Χ.) ήταν 98 Λκ 22,19 99 Ιγνατίου, Επιστολή προς Πολύκαρπον, PG 5, και Εφ 5,13 100 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 25 101 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 24 24

διαδεδοµένοι οι αυτοτελείς τόποι της χριστιανικής λατρείας. Οπότε µπορούµε να υποθέσουµε ότι πολύ πιο πριν το 200 µ.χ. είχαν αρχίσει να εµφανίζονται οι µόνιµοι τόποι λατρείας στους οποίους δόθηκαν οι χαρακτηρισµοί: «Domus Dei», «Κυριακόν», «Dominicum», «Ευκτήρια». 102 Μέχρι τις αρχές του γ αιώνα οπότε και εµφανίζονται οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί και στο διάστηµα των τριών αιώνων που µεσολαβεί οι λατρευτικοί χώροι της αρτιγεννήτου θρησκείας διέρχονται, όπως µπορεί και από τη παραπάνω περιγραφή να φανεί, τρία σταδία εξέλιξης: α) αρχικά όπως ειπώθηκε οι αίθουσες όπου συναντιούνται οι χριστιανοί, ανήκουν σε εύπορους ιδιώτες οι οποίοι τους παραχωρούν στην τοπική εκκλησία για να καλυφτούν οι στοιχειώδεις λατρευτικές ανάγκες. Αυτό ήταν φυσικό αφού λόγω του µικρού αριθµού των πιστών, των διωγµών που ακολούθησαν αλλά και της ενθουσιώδους τους πίστης, δεν είχαν δηµιουργηθεί οι κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δηµιουργία µόνιµων τόπων λατρείας υπό τη κατοχή της εκκλησίας β) κάτι που συνέβη όταν αυξήθηκε σηµαντικά ο αριθµός των χριστιανών, οι λατρευτικές ανάγκες µεγάλωσαν και η επιβράδυνση ελεύσεως της παρουσίας του κύριου το επέτρεψαν. γ) όταν ο χριστιανισµός ενισχύθηκε σηµαντικά αλλά µεσολάβησε και χρόνος από τους διωγµούς, δόθηκε η ευκαιρία στους χριστιανούς να αποκτήσουν τους πρώτους αυτοτελής ναούς των οποίων το µέγεθος και σχήµα δεν γνωρίζουµε αφού δεν σώθηκε κανένας. 103 2.1.4 Μέχρι την εµφάνιση των πρώτων ναών Την ιεραποστολική εποχή (1-2 ο περίπου αιώνα µ.χ.) τα πράγµατα παραµένουν όπως την προηγούµενη περίοδο. εν υπάρχουν αναφορές για 102 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 24,25 πρβλ Minucius Felix, Oct. 9 «Per universum orbem sacraria ista teterrima impiae coitionis adolescunt», Corpum Ecclesiasticorum Latinorum, τοµ. 2,14. 103 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 26 25

αυτοτελή κτίσµατα και η χρήση του υπερώου και των ιδιωτικών οίκων είναι η γενική πρακτική. Από τα τέλη όµως του β αιώνα παρατηρείται εντός των ιδιωτικών οίκων ένας συγκεκριµένος χώρος που δεν χρησιµοποιούνταν για τίποτε άλλο παρά µόνο για λατρευτικούς λόγους. Σύµφωνα µε τον Ωριγένη ο χώρος αυτός είναι το «τό σταθερόν της ἐπί τό αὐτώ τῶν πιστευόντων συνελεύσεως 104». Η αποκλειστικότητα στη χρήση αυτού του χώρου µπορεί να σηµαίνει είτε ότι ο χώρος αυτός διετίθετο από τον ιδιώτη επί του συγκριµένου και µόνο σκοπού, είτε ανήκε στη κοινότητα που τον είχε αγοράσει και διαµορφώσει κατάλληλα. Από το 200 µ.χ. ο χώρος ο προορισµένος για τη κοινή λατρεία ονοµάζεται εκκλησία και φέρει τη διττή σηµασία της συνέλευσης αλλά και του χώρου. 105 Στοιχεία προδροµικά του ναού µπορούν να θεωρηθούν και οι κατακόµβες. Αίθουσες µε ή χωρίς θόλο χρησιµοποιούνταν για τη θεία ευχαριστία και τις λοιπές λατρευτικές ανάγκες των πιστών. Η χρήση τους ήταν περιστασιακή κατά τους τρεις πρώτους αιώνες που διήρκησαν οι διωγµοί των χριστιανών. Βεβαία είναι κτίσµατα ταφικά και όχι ναοί µε την µεταγενέστερη έννοια καθώς η εκ περιτροπής χρήση τους ως τόπους λειτουργικούς έγινε για λογούς ανάγκης εξαιτίας των δύσκολων περιστάσεων. 106 2.1.5 Οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί Χώρους ειδικά και αποκλειστικά αφιερωµένους στη λατρεία και τους οποίους µπορούµε να καλούµε ναούς ή εκκλησίες έχουµε από τον 3 ο αιώνα και µετά. Η α) αύξηση των χριστιανών, β) η διάδοση της χριστιανικής πίστης στην τότε γνωστή οικουµένη αλλά και γ) τα µεσοδιαστήµατα ειρήνης ανάµεσα από τους µεγάλους διωγµούς κατά των χριστιανών της περιόδου, είναι οι 104 Ωριγένους, Περι ευχής, 31,6. PG 11, 552-553 105 Κ. ΚΑΡΑΙΣΑΡΙ ΗΣ, Ο χριστιανικός ναός, σ. 111 106 Κ. ΚΑΡΑΙΣΑΡΙ ΗΣ, Ο χριστιανικός ναός, σ. 112-113 26

σηµαντικότεροι λόγοι για τους οποίους άρχισαν να αναγείρονται οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί. 107 Οι οπαδοί της νέας θρησκείας έχοντας, όπως αναφέρθηκε, λατρέψει το θεό, στις ιδιωτικές αίθουσες των οικιών, και σε αυτοτελείς ευκτήριους οίκους, ήταν πλέον ελεύθεροι να αναγείρουν µεγαλοπρεπείς ναούς για να δοξάσουν το θεό. 108 Πάνω σε αυτή την επιθυµία και τον ενθουσιασµό είχαν σύµµαχο και βοηθό τον Μέγα Κωνσταντίνο και τη µητέρα του αγία Ελένη έτσι ώστε να αναγείρουν ναούς πολύ πιο µεγαλοπρεπείς από εκείνους που είχε γκρεµίσει ο ιοκλητιανός, και µοναδικούς σε κοµψότητα και διακόσµηση από τα άλλα κτίσµατα της πόλεως. Η σπουδή και φιλοτιµία του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ώστε οι ναοί να γίνουν τα πιο µεγαλοπρεπή οικοδοµήµατα των πόλεων είναι συγκινητική και εκφράζει την ενθουσιαστική ατµόσφαιρα της εποχής. 109 Όπως ο Ευσέβιος µας παραδίδει σε ευχή του ίδιου του ισαποστόλου βασιλέα Μ. Κωνσταντίνου «Ἐπείγομαι γοῦν, λέει, καί τούς ὠμούς αὐτός ὑποσχών τούς ἐμοῦς, τόν ἁγιώτατόν σοί οἶκον ἀνανεώσασθαι 110». Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική γεννήθηκε µέσα σε αυτό το ενθουσιαστικό κλίµα, το οποίο εξηγεί και τους λόγους για τους οποίους χρησιµοποιήθηκαν, κατά τη πρώτη αυτή φάση, υπάρχοντα σχέδια και σχήµατα κτιρίων και δεν επιδιώχθηκε η δηµιουργία ενός αρχιτεκτονικού ρυθµού ώστε να διαφέρουν εξωτερικά οι χριστιανικοί ναοί από τους ναούς των εθνικών. Θα απαιτούσε η διαµόρφωση ενός αρχιτεκτονικού ρυθµού πιο ψυχρή λογική και αρκετό χρόνο. 107 Κ. ΚΑΡΑΙΣΑΡΙ ΗΣ, Ο χριστιανικός ναός, σ. 113 108 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ο χριστιανικός ναός εξ απόψεως ορθοδόξου, σ. 30 109 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 31 110 Ευσεβίου, Βίος Κωνσταντίνου, PG 20, 1029 27

Μέσα στο επείγον της εποχής οι χριστιανοί µε υπέρµετρο ενθουσιασµό αυτό που ήθελαν ήταν άπλα να οικοδοµήσουν ναούς. 111 Κάθε εκκλησία που κτίζεται είναι αφορµή για δοξολογία προς το θεό, όπως καταδεικνύει και ο ψαλµικός στοίχος που ψάλετε κατά τα εγκαίνια «τίς θεός μέγας, ὡς ὁ θεός ἠμών 112». Μέσα στα χρόνια που οι διώκτες των χριστιανών τους κατηγορούσαν ως άθεους γιατί στερούνταν ναών και βωµών, είχε έρθει η ευκαιρία να αποδείξουν τη νίκη της πίστης τους έναντι των ειδωλολατρών. Καθίσταται φανερός ο λόγος για τον οποίο και ο Μ. Κωνσταντίνος ρίχνει όλο το βάρος στην εντύπωση που πρέπει να προκαλεί ο ναός και όχι στον αρχιτεκτονικό ρυθµό που θα είναι κτισµένος νά ἔχει ἄπειρο ὕψος, φαιδρότητα, νά εἶναι πολύ κρείττον τήν ἀγλαίαν, καί τῶν ἁπανταχοῦ βέλτιον καί πάντα τά καλλιστευματα πόλεως ὑπό τοῦ κτίσματος τούτου νικάσθαι. Η έκφραση και η εντύπωση που θα προκαλέσει ο ναός καθίσταται κυρίαρχο σηµείο στην ανέγερση των νέων ναών και όχι η δηµιουργία και ένταξη τους σε ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό στυλ. 113 Η εκκλησία µόλις συνερχόταν από την σκληρή δοκιµασία που πέρασε τους πρώτους αιώνες δεν ήτανε σε θέση να διαµορφώσει έναν ρυθµό αρχιτεκτονικό αλλά ούτε αισθανόταν την ανάγκη για κάτι τέτοιο. Οι εκκλησίες ήταν τα µεγαλοπρεπή µνηµεία που ανεγέρθηκαν προς τιµή του βασιλέα Χριστού που έβγαλε την εκκλησία Του θριαµβεύουσα µέσα από τη δοκιµασία των διωγµών. Με το ίδιο πνεύµα παρατηρούµε και την ανάπτυξη και των άλλων εκκλησιαστικών τεχνών και αφού η θεολογική διδασκαλία ακόµη δεν 111 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 31 112 Ψλ 76,14 113 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 32 28

είχε καθοριστεί σε δόγµατα χρησιµοποιήθηκαν, µέτρα και τεχνοτροπίες παρµένα από το εθνικό περιβάλλον. 114 Οι αρχιτεκτονικοί τύποι που η εκκλησία δανείστηκε από τον ελληνορωµαϊκό περίγυρο στην πρώτη αυτή φάση της ναοδοµίας της ήταν α) η Βασιλική για λατρευτικούς κυρίως χώρους και β) ο Περίκεντρος για βαπτιστήρια και µαρτυρία και κατόπιν για εκκλησίες. 115 Ένας τύπος άξιος λόγου είναι η Βασιλική µε τρούλο. Ο τύπος αυτός πρόεκυψε µεταγενέστερα από τη µίξη της βασιλικής και του περίκεντρου τύπου και είναι καθοριστικός για την δηµιουργία ενός νέου ρυθµού της ορθόδοξης ναοδοµίας που ήταν άγνωστος µέχρι τότε του Βυζαντινού. Είναι ένας πρώιµος συνδυασµός των δυο βασικότερων στοιχείων της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του Σταυρού και του Τρούλου. 116 Τα χαρακτηριστικά της πρώτης αυτής περιόδου της ορθόδοξης ναοδοµίας είναι α) η χωρίς φόβο χρησιµοποίηση κοσµικών ρυθµών και τύπων της αρχιτεκτονικής, β) η προσαρµογή στις εκάστοτε λατρευτικές ανάγκες και γ) η πρόθεση για εντύπωση µεγαλοπρέπειας. 117 2.1.6. Παλαιοχριστιανική περίοδος (3 ος -6 ος αι.) Οι πρώτοι χριστιανοί δανείζονται στοιχεία από την τέχνη της εποχής τους, τα οποία επενδύουν µε νέους συµβολισµούς δηµιουργώντας έτσι τη δική τους εικαστική γλώσσα 118. Τουλάχιστον µέχρι το 200, δεν έχουµε σαφή αρχαιολογικά ευρήµατα για την τέχνη των δύο πρώτων αιώνων του 114 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 33 115 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 45 116 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 45,46 117 Π. Σ. ΠΑΠΑΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Παράδοση και εκσυγχρονισµός στην αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σ. 49 118 Χ. Θ. ΜΠΟΥΡΑΣ, Μαθήµατα ιστορίας της αρχιτεκτονικής, σ. 13-15 29

χριστιανισµού, γεγονός που µας κάνει να συµπεράνουµε ή ότι οι χριστιανοί δεν ενδιαφέρονταν να δηµιουργήσουν ένα είδος τέχνης ή ότι υπήρχε τέχνη, ήδη από τα πρώτα βήµατα της χριστιανικής κοινότητας, χωρίς όµως να µπορεί να διαφοροποιηθεί από την παγανιστική 119. Κατά τους τρεις πρώτους αιώνες η χριστιανική λατρεία είχε σχέση, αφ ενός µεν µε το µυστήριο της Θείας λατρείας, αφ ετέρου δε µε την τιµή προς τους µάρτυρες της πίστεως. Ακολουθώντας λοιπόν, τις παλιές αποστολικές συνήθειες το λατρευτικό τυπικό περιοριζόταν στις αγάπες, τα οµαδικά δηλαδή γεύµατα της χριστιανικής κοινότητας, τα οποία είχαν σαν επίκεντρο την ευλογία του άρτου και του οίνου που συµβόλιζαν το αίµα και το σώµα του Χριστού. Σε ότι αφορά στην αρχιτεκτονική, τουλάχιστον µέχρι τον 4ο αι., δεν µπορεί να γίνει λόγος για µνηµειακή αρχιτεκτονική. Η µαρτυρία του Ευσέβιου Καισαρείας, ότι οι χριστιανοί «μηδαμῶς ἔτι τοῖς πάλαι οἰκοδομήμασιν ἀρκούμενοι, εὐρείας εἰς πλάτος ἀνὰ πάσας τὰς πόλεις ἐκ θεμελίων ἀνίστων ἐκκλησίας» είναι χαρακτηριστική 120. Αυτή είναι η εποχή που θα αρχίσουν να εµφανίζονται οι πρώτοι ναοί. Μέχρι τότε ο όρος εκκλησία δεν σήµαινε κάποιο λατρευτικό οικοδόµηµα, αλλά το σώµα των πιστών που συγκεντρωνόταν «επί το αυτό» για να λατρέψει το Θεό, αντίληψη ήδη διαδεδοµένη µετά την Πεντηκοστή 121. Από τις πράξεις των Αποστόλων πληροφορούµαστε ότι οι συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών γίνονταν στις λεγόµενες «κατ οίκον εκκλησίες» ή «οίκους εκκλησίας» ή «domus ecclesiae». Τον όρο αυτό θα χρησιµοποιήσει και ο απόστολος Παύλος, χωρίς να τον επεξηγεί, καταδεικνύοντας ότι υπήρχε 119 Γ. Γ. ΓΟΥΝΑΡΗΣ, Εισαγωγή στην παλαιοχριστιανική αρχαιολογία, σ. 53 120 Ευσέβειος, Εκκλησιαστική ιστορία VIII 1,5 και VIII 2,1 (Για τα µεγάλα κτίσµατα πριν από τους διωγµούς του ιοκλητιανού του 303 µ.χ) 121 Γ.. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, Η θεολογική µαρτυρία της εκκλησιαστικής λατρείας, σ. 98-99 30

οικειότητα από µέρους των ακροατών του ως προς τον όρο, καθώς η σηµασία του ορού «οίκος» βρίσκεται κυρίως στη σχέση του µε τον όρο «εκκλησία» 122. Παραδείγµατα «domus ecclesiae» βρέθηκαν τόσο στην Ανατολή όσο και στη ύση. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα κατ οίκον εκκλησίας βρέθηκε στη ούρα Ευρωπό, πολύ κοντά στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. O οίκος συγκεντρώσεων της ούρας (σχ. 1) κατασκευάστηκε το 231/2 ως µία κοινή αστική κατοικία περίστυλου τύπου, µετατράπηκε σε χώρο λατρείας µετά το 240 και καταστράφηκε το 257, λίγο πριν την κατάληψη της πόλης από τους Πέρσες. Αρχικά ενοποιήθηκαν δύο δωµάτια για να χωρούν ένα µεγάλο αριθµό πιστών και δηµιουργήθηκε µια εξέδρα στον ανατολικό τοίχο για τον επίσκοπο. Το βορινό δωµάτιο διαµορφώθηκε σε βαπτιστήριο µε την προσθήκη κτιστής δεξαµενής και διακοσµήθηκε µε τοιχογραφίες µε χριστιανικά θέµατα, όπως η παράσταση των Mυροφόρων στον τάφο του Xριστού 123. Στη Ρώµη, κάτω από µεταγενέστερες βασιλικές, έχουν ανασκαφεί χώροι οι οποίοι θεωρούνται ότι ανήκαν σε χριστιανούς και λειτούργησαν στην παλαιοχριστιανική εποχή ως domus ecclesiae. Αυτοί οι χώροι, γνωστοί ως tituli (τίτλοι ιδιοκτησίας), εντοπίστηκαν κάτω από 25 ναούς της Ρώµης και είναι γνωστοί από το όνοµα του ιδιοκτήτη ή κάποιου αγίου που συσχετίστηκε µε τον χώρο, όπως το titulus Clementis κάτω από την βασιλική του αγίου Κλήµη (τέλη του 4 ου αι.) και titulus San Giovanni et Paolo (5 ος αι.) 124 (σχ. 2) Αργότερα, µε την επικράτηση του Χριστιανισµού, οι οικίες - εκκλησίες δεν ήταν ικανές να δεχτούν τον µεγάλο αριθµό των πιστών. Τότε ουσιαστικά θα αρχίσει η αναζήτηση µεγαλύτερων κτιρίων που θα στέγαζαν τις λατρευτικές ανάγκες του Χριστιανισµού, κτιρίων που, σε αντίθεση µε τους 122 Κ. ΚΑΡΑΙΣΑΡΙ ΗΣ, Ο χριστιανικός ναός, σ. 104 123 J. LOWDEN, Early Christian & Byzantine Art, σ.18-24, Γ. Γ. ΓΟΥΝΑΡΗΣ, Εισαγωγή στην παλαιοχριστιανική αρχαιολογία, σ. 57 και Α. ΠΑΛΙΟΥΡΑΣ, Εισαγωγή στη βυζαντινή αρχαιολογία, σ. 18-24 124 Γ. Γ. ΓΟΥΝΑΡΗΣ, Εισαγωγή στην παλαιοχριστιανική αρχαιολογία, σ. 56-57 31