ΔΟΛΑΠΤΣΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΕΜ.: 4851

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Ε. ΙΑΚΩΒΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΕΠΕΝΔΥΣΗΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑ ΔΟΛΑΠΤΣΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΕΜ.: 4851 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΒΛΑΧΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η γεωργία παραδοσιακά απασχολούσε ένα σημαντικό μέρος της ελληνικής κοινωνίας και διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην ελληνική οικονομία. Η σημασία της φαίνεται από τη στροφή που υπάρχει το τελευταίο διάστημα από τους Έλληνες προς την ύπαιθρο, με σκοπό να αντιμετωπίσουν τη δύσκολη οικονομικά κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Η εργασία αυτή έχει ως αντικείμενο μελέτης τα θερμοκήπια, τον τομέα της γεωργίας δηλαδή, με τις μεγαλύτερες προοπτικές ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, αρχικά γίνεται σύντομη αναφορά με γενικές πληροφορίες που αφορούν την ελληνική οικονομία και γεωργία. Στη συνέχεια, αναλύονται τα οφέλη για τον αγρότη από την αξιοποίηση θερμοκηπίων, τις προοπτικές ανάπτυξης που έχουν στη χώρα μας, τα προβλήματα που υπάρχουν ως προς την αξιοποίηση τους, καθώς επίσης και τρόπους για να επιλυθούν τα προβλήματα αυτά. Στο τελευταίο κομμάτι της εργασίας παρουσιάζεται ένα επιχειρηματικό σχέδιο επιχείρησης κατασκευής θερμοκηπίων στην Αριδαία Πέλλας. Περιγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση της εταιρίας, αναλύεται το marketing plan που αφορά τα θερμοκήπια, πραγματοποιούνται οι απαραίτητες προβλέψεις πωλήσεων και στο τέλος γίνεται σύγκριση ανάμεσα στα κέρδη που προκύπτουν από την υφιστάμενη κατάσταση και στα κέρδη που προκύπτουν από την επένδυση. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της διπλωματικής μου εργασίας κ. Βλάχο Δημήτριο για τη βοήθεια του καθώς και για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τις κατασκευαστικές εταιρίες θερμοκηπίων από τις οποίες άντλησα σημαντικές πληροφορίες και ιδιαίτερα την εταιρία ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΑΒΕ που εδρεύει στην Ιεράπετρα Λασιθίου. Επιπλέον θα ήθελα να ευχαριστήσω τους αγρότες που με βοήθησαν με χρήσιμες πληροφορίες.

i ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή... 1 2. Η γεωργία στην Ελλάδα... 3 2.1 Σύντομη επισκόπηση..... 3 2.1.1 Δημογραφική κατάσταση... 3 2.1.2 Ο ρόλος του αγροτικού τομέα στην ελληνική οικονομία... 3 2.1.3 Οι νέοι αγρότες... 5 2.2 Κοινή αγροτική πολιτική... 6 2.2.1 Ο ρόλος της κοινής αγροτικής πολιτικής... 6 2.2.2 Δαπάνες ΚΑΠ για την Ελλάδα... 7 3. Τα θερμοκήπια στην Ελλάδα... 11 3.1 Ιστορική αναδρομή... 12 3.2 Τύποι θερμοκηπίων... 13 3.3 Γεωγραφική κατανομή θερμοκηπίων... 16 3.4 Καλλιεργούμενα λαχανικά... 19 4. Προοπτικές ανάπτυξης θερμοκηπίων στην Ελλάδα... 21 4.1 Οφέλη για τον αγρότη από την καλλιέργεια σε θερμοκήπια... 21 4.2 Υπάρχουσα κατάσταση... 25 4.2.1 Προβλήματα... 26 4.2.2 Επιδοτήσεις για την κατασκευή και εκσυγχρονισμό των θερμοκηπίων... 29 4.3 Δεινατότητες εκσυγχρονισμού και μείωσης του κόστους λειτουργείας... 30 4.3.1 Μείωση του κόστους λειτουργείας με χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας... 30 4.3.1.1 Η περίπτωση της γεωθερμίας... 31 4.3.1.2 Η περίπτωση της βιομάζας... 34 4.3.2 Αύξηση παραγωγής με υδροπονικά συστήματα... 35

ιι 4.3.3 Παραδείγματα υπερσύγχρονων ελληνικών θερμοκηπιακών εγκαταστάσεων... 37 4.4 Η σημασία της εκπαίδευσης-κατάρτισης... 39 4.5 Συμπεράσματα... 39 5. Επιχειρηματικό σχέδιο επιχείρησης κατασκευής θερμοκηπίων... 41 5.1 Περιγραφή υφιστάμενης κατάστασης της εταιρίας... 41 5.1.1 Ιστορικό της επιχείρησης... 41 5.1.2 Εγκαταστάσεις-εξοπλισμός... 41 5.1.3 Προσωπικό της επιχείρησης... 41 5.1.4 Προμηθευτές... 42 5.1.5 Πελάτες... 42 5.1.6 Προϊόντα... 42 5.2 Περιγραφή παραγόμενων θερμοκηπίων... 42 5.3 Επιλογή και υλοποίηση στρατηγικής για τα θερμοκήπια... 44 5.3.1 Στρατηγική προϊόντων... 44 5.3.2 Marketing plan. 45 5.3.2.1 Ανάλυση ανταγωνισμού... 45 5.3.2.2 Τιμολογιακή πολιτική... 46 5.3.2.3 Διανομή... 47 5.3.2.4 Διαφήμιση... 47 5.3.3 SWOT analysis.. 49 5.4 Προβλέψεις πωλήσεων... 52 5.5 Οικονομική ανάλυση της επένδυσης... 57 6. Συμπεράσματα... 65 Βιβλιογραφία... 67 Παραρτήματα... 73

- 1-1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας τη δεκαετία του 1980 ήταν μικρή σε σχέση με αυτήν των υπόλοιπων χωρών της Ευρωπαϊκής ένωσης. Πιο συγκεκριμένα, η ελληνική οικονομία αναπτυσσόταν με μέσο ρυθμό 0.7% έναντι 2.4% του μέσου ρυθμού ανάπτυξης των 15, με αποτέλεσμα να υπάρχει απόκλιση του κατά κεφαλήν εισοδήματος από το μέσο εισόδημα των χωρών αυτών. Τη δεκαετία του 1990 όμως και μέχρι το 2004, ο ρυθμός ανάπτυξης επιταχύνεται και γίνεται μεγαλύτερος από το μέσο όρο των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης(3% έναντι 2%). Σε αυτό συνετέλεσαν διάφοροι παράγοντες όπως, οι εισροές κοινοτικών κονδυλίων, η δημοσιονομική επέκταση λόγω της προετοιμασίας για τους Ολυμπιακούς αγώνες και η ανάπτυξη του τουρισμού. Ο ρυθμός ανάπτυξης συνέχισε να αυξάνεται μέχρι το 2009.(Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2012) Η διεθνής κρίση όμως, που ξεκίνησε από το 2009 είχε αρνητικές συνέπειες και για την ελληνική οικονομία. Η ανάγκη για εξυγίανση οδήγησε τη χώρα στην ένταξη της σε τριμερή μηχανισμό οικονομικής στήριξης αποτελούμενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η δραστική μείωση των δημόσιων δαπανών σε συνδυασμό με την πολύ αυστηρή εισοδηματική πολιτική οδήγησαν στη μείωση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόν(ΑΕΠ) κατά 4.9% το 2010,κατά 7.1% το 2011,κατά 6.4% το 2012 και κατά 4% το 2013. Η ανεργία την περίοδο αυτή σημείωσε κατακόρυφη άνοδο φτάνοντας το Νοέμβριο του 2013 σε ποσοστό ρεκόρ της τάξης του 28%. Στον πίνακα 1.1 παρουσιάζεται το ΑΕΠ της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια. ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1.: Χρονική διακύμανση του ΑΕΠ της Ελλάδας(σε δις ευρώ). έτος 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ΑΕΠ 170.9 179.9 196.3 228.6 255.5 240.5 218.8 216.6 186.6 181.4 Πηγή: www.tradingeconomics.com Από τα λίγα ενθαρρυντικά στοιχεία την περίοδο αυτή είναι η θετική εξέλιξη στις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων, με ρυθμό ανόδου της τάξης του 10.5% κατά το 2012.(ΠΑ.Σ.Ε.ΓΕ.Σ, 2013)

- 2 -

- 3-2. Η ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1 Σύντομη επισκόπηση Η Ελλάδα ήταν η πρώτη χώρα από τις Μεσογειακές που εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η οικονομία της χώρας ήταν σε πολύ χειρότερη κατάσταση σε σχέση με αυτές των υπόλοιπων εννιά μελών. Ο γεωργικός τομέας είχε υψηλή συμμετοχή στην οικονομία της χώρας αλλά διατηρούσε αδύναμες δομές. Οι διαφορές μεταξύ Ελλάδας και Κοινότητας μειώθηκαν μετά την ένταξη της Ισπανίας και της Πορτογαλίας που έχουν παρόμοιο κλίμα αλλά και πολλές ιδιαιτερότητες, με αποτέλεσμα οι διαφορές αυτές να συνεχίζουν να υφίστανται και να επηρεάζουν την ελληνική προσέγγιση ως προς τη συνεχή διαμόρφωση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. 2.1.1 Δημογραφική κατάσταση Ο προσδιορισμός των αγροτικών περιοχών διαφέρει από χώρα σε χώρα. Η ΕΕ και η Ελλάδα δέχονται τον ορισμό του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης(Ο.Ο.Σ.Α) που χρησιμοποιεί ως κριτήριο προσδιορισμού του αγροτικού χαρακτήρα την πληθυσμιακή πυκνότητα. Ο ορισμός αναφέρει ότι «κυρίως αγροτικές περιοχές θεωρούνται αυτές στις οποίες πάνω από 50% του πληθυσμού ζει στις αγροτικές κοινότητες(με λιγότερο από 150 κατοίκους/km 2, ενδιάμεσες αγροτικές αυτές που 15% μέχρι 50% του πληθυσμού ζει στις αγροτικές κοινότητες και κυρίως αστικές περιοχές που λιγότερο από 15%του πληθυσμού ζει στις αγροτικές κοινότητες». Σύμφωνα με το κριτήριο του Ο.Ο.Σ.Α η Ελλάδα καλύπτεται από συνολική έκταση 13196887 Ηa από τα οποία από την οποία το 73.9% είναι κυρίως αγροτικές περιοχές, το 23.2%ενδιάμεσες αγροτικές και μόλις το 2.1 κυρίως αστικές περιοχές. Από την πλευρά της η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία(ΕΣΥΕ) ορίζει ως αγροτικές περιοχές όσες αποτελούνται από κοινότητες με πληθυσμό μικρότερο από 2000 άτομα. Η απασχόληση στον πρωτογενή τομέα είναι υψηλή στις περισσότερες περιφέρειες με ποσοστό πάνω από 20%. Εξαίρεση αποτελούν οι περιφέρειες Αττικής, Νοτίου Αιγαίου και Κεντρικής Μακεδονίας.(Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2012) 2.1.2 Ο ρόλος του αγροτικού τομέα στην ελληνική οικονομία Ο αγροτικός τομέας είναι ο βασικός τροφοδότης μιας σειράς προϊόντων και υπηρεσιών ιδιαίτερα σημαντικών για τη βιομηχανία τροφών και ποτών που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του τομέα της μεταποίησης. Στην Ελλάδα ακριβώς πριν αρχίσει η κρίση, ο αγροτικός

- 4 - τομέας παρουσίαζε μεγάλη κάμψη, με μείωση του αγροτικού εισοδήματος που το 2008 έφτασε το -11% και με πτώση της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας. Η οικονομική κρίση είχε κάποιες αρνητικές συνέπειες για την ελληνική γεωργία που εκφράζονται κυρίως με την κάμψη του εμπορίου και την ελαχιστοποίηση των πόρων ώστε να στηριχθεί και να καταφέρει να αναπτυχθεί. Από την πλευρά τους οι ευρωπαϊκοί φορείς των αγροτών τονίζουν την ανάγκη ενδυνάμωσης της θέσης των αγροτών στην εφοδιαστική αλυσίδα διότι τη δεδομένη στιγμή το μεγαλύτερο μέρος της προστιθέμενης αξίας το καρπούνται τα δίκτυα διανομής και τα καταστήματα λιανικής.(πα.σ.ε.γε.σ, 2011) Είναι δεδομένο πάντως, ότι η ύφεση επηρέασε τον αγροτικό τομέα λιγότερο από τους άλλους τομείς. Πιο συγκεκριμένα, όσο αφορά την ανεργία, η μείωση της απασχόλησης στη γεωργία το 2012 σημείωσε μικρή πτώση(- 3.4%),έναντι της πολύ μεγαλύτερης στις κατασκευές(-17.4%),στη μεταποίηση(-13.4%) και στο εμπόριο (-10.9%) απασχολώντας μετά το εμπόριο τα περισσότερα άτομα με ποσοστό 13% και αριθμό ατόμων 490000.Είναι χαρακτηριστικό ότι παρά τη μείωση του αριθμού απασχολούμενων το ποσοστό ενασχόλησης στη γεωργία σε σχέση με το συνολικό απασχόλησης κατά τη διάρκεια της κρίσης αυξήθηκε.(σταυροπούλου, 2013) Επίσης, την περίοδο αυτή, σημαντική είναι η συμβολή των αγροτικών προϊόντων στο ποσοστό των εξαγόμενων αγαθών, διότι μαζί με τα τρόφιμα και τα ποτά το ποσοστό φτάνει για το 2012 στο 26.8%,μεγαλύτερο από εκείνο του προηγούμενου έτους(25.4%). Αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι η παραγωγή του γεωργικού κλάδου την περίοδο της ύφεσης, με όρους ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας, δε μειώθηκε αλλά αντίθετα αυξήθηκε τόσο κατά το 2009(από 6.188 σε 6.865 δις ευρώ)όσο και κατά το 2010(από 6.865 σε 7.793 δις).έτσι δεν είναι υπερβολή να θεωρηθεί ότι ο αγροτικός τομέας και ο πρωτογενής γενικότερα ήταν ίσως ο μοναδικός τομέας όπου παρουσιάστηκε αύξηση οικονομικής δραστηριότητας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα που ακολουθεί, η χρησιμοποιούμενη γεωργική γη για το έτος 2011 ανέρχεται σε 34.8 εκατομμύρια στρέμματα που αποτελείται από 717.000 αγροτικές εκμεταλλεύσεις με μικρό μέσο μέγεθος(49στρ), σε σχέση με το μέσο όρο των αγροτικών εκμεταλλεύσεων των χωρών της ΕΕ(146στρ). Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του για την περίοδο αυτή βρίσκεται στο επίπεδο των 5 δις ευρώ, μέγεθος που αναλογεί στο 4% του συνόλου της οικονομίας. Η αξία των εισαγόμενων αγροτικών προϊόντων είναι σε υψηλό σημείο καλύπτοντας το 13,6% της συνολικής αξίας των εισαγωγών, με αποτέλεσμα να δημιουργείται αρνητικό ισοζύγιο στο εμπόριο αγροτικών προϊόντων, με τιμή που για το 2011 κοντεύει τα 2 δις ευρώ.

- 5 - ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.: Βασικά μεγέθη αγροτικού τομέα ΜΕΓΕΘΗ ΕΕ-27 Ελλάδα ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΓΗ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΑΙ (ΣΕ 1000 ΕΚΤΑΡΙΑ ΤΟ 171603 3478 20011) ΠΛΗΘΟΣ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ(ΣΕ 1000 ΤΟ 2011) 11755 717 ΕΚΤΑΣΗ ΑΝΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ(ΣΕ ΕΚΤΑΡΙΑ ΤΟ 2011) 14.6 4.9 ΣΥΝΟΛΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ(ΣΕ 24889 1133 1000 ΤΟ 2012) ΠΛΗΘΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ(ΣΕ 1000 ΤΟ 10761 507 2011) ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ(%ΤΟ 5 12.4 2011) ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΗ ΑΞΙΑ,ΣΕ ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ(ΔΙΣ 159.4 5.1 ΤΟ 2012) ΠΟΣΟΣΤΟ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΣΤΟ ΑΕΠ(%ΤΟ 2011) 1.2 2.5 ΜΕΡΙΔΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΌΝΤΩΝ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ 5.8 13.6 (%ΤΟ 2011) ΜΕΡΙΔΙΟ ΕΞΑΓΩΓΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΌΝΤΩΝ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ 6.8 17.5 (%ΤΟ 2011) ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ (ΣΕ ΔΙΣ ΤΟ 2011) 6579.6-1.9 Πηγή: (ΠΑ.Σ.Ε.ΓΕ.Σ, 2013) 2.1.3 Οι νέοι αγρότες Η οικονομική κρίση έπληξε περισσότερο τα αστικά κέντρα με αποτέλεσμα οι νέοι των περιοχών αυτών να αναζητούν οικονομική διέξοδο με τη στροφή τους στην ύπαιθρο και τη γεωργία. Αφορμή για τη στροφή τους αποτελεί κάποιο πατρικό τους σπίτι ή κάποια διαθέσιμη αγροτική έκταση τα οποία στο παρελθόν δε θεωρούνταν τόσο ελκυστικά όσο η ζωή στη μεγάλη πόλη. Αποτέλεσμα της τάσης επιστροφής προς την περιφέρεια είναι η αύξηση στον αριθμό των αγροτών το 2013 μετά από πολλά χρόνια συνεχούς μείωσης. Πλέον, το προφίλ του νέου αγρότη είναι διαφοροποιημένο σε σχέση με το παρελθόν. Προέρχεται από τα αστικά κέντρα και περισσότερο από την Αττική με ποσοστό 45%,ακολουθεί η Κεντρική Μακεδονία με 9% και η Θεσσαλία με 7%.Επίσης, οι νέοι αγρότες είναι πολύ πιο μορφωμένοι σε σχέση με παλιότερα διότι ένας στους τρεις έχει πτυχίο από ΑΕΙ ή ΤΕΙ, ένας στους δέκα έχει πάρει μεταπτυχιακό δίπλωμα και το 47%είναι απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Όσο αφορά την ηλικιακή διάρθρωση, οι νεοεισερχόμενοι

- 6 - έχουν μέσο όρο ηλικίας 41.7 χρόνια έναντι των 47.3 των παλαιότερων αγροτών.(γιαννακοπούλου, 2014) 2.2 Κοινή Αγροτική Πολιτική 2.2.1 Ο ρόλος της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής Η ΚΑΠ είναι η ενοποιημένη αγροτική πολιτική των μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πιο συγκεκριμένα όλα τα κράτη μέλη έρχονται σε συνεννόηση ώστε να θεσπιστούν νόμοι οι οποίοι αφορούν τη γεωργία και τη διακίνηση των προϊόντων με σκοπό να επιτευχθεί σταθερότητα των τιμών, υψηλή ποιότητα προϊόντων και γενικότερα προστασία των γεωργών από διάφορους κινδύνους.(wikipedia.org) Ξεκίνησε να ισχύει από το 1962, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας(ΕΟΚ) με στόχους(σκληράκη, 2010) τη βελτιστοποίηση της παραγωγικότητας σε συνδυασμό με την καλύτερη αξιοποίηση των συντελεστών παραγωγής την εξασφάλιση ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης στο γεωργικό πληθυσμό τη σταθεροποίηση των αγορών των γεωργικών προϊόντων. την εξασφάλιση λογικών τιμών για τον καταναλωτή τη δημιουργία μίας ενιαίας αγοράς στα όρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης με κοινές τιμές και όρους ανταγωνισμού την κοινοτική προτίμηση, την προτίμηση δηλαδή των χωρών να εισάγουν προϊόντα από χώρες της Κοινότητας παρά από τρίτες χώρες τη χρηματοδοτική αλληλεγγύη, δηλαδή το ποσό που πρόκειται να δοθεί σε κάποια χώρα δε θα προέρχεται από την ίδια τη χώρα αλλά από τους κοινούς πόρους της Κοινότητας. 2.2.2 Δαπάνες της ΚΑΠ για την Ελλάδα Στον παρακάτω πίνακα απεικονίζονται οι δαπάνες της ΚΑΠ για την Ελλάδα το έτος 2012. Σύμφωνα με τον πίνακα το μεγαλύτερο μέρος των ενισχύσεων αφορούν τη Κεντρική Μακεδονία(438 εκατ. ευρώ.) καλύπτοντας περίπου το 20.7% του συνόλου της χώρας, ακολουθεί η Θεσσαλία με 317 εκατ. ευρώ και με ποσοστό 14.9%.

- 7 - ΠΙΝΑΚΑΣ 2.2.: Κατανομή ενιαίας ενίσχυσης περιφέρειες Αξία(εκατ. Ευρώ) ποσοστό Κεντρική Μακεδονία 438 20.7 Θεσσαλία 317 15 Κρήτη 301 14.2 Ανατ. Μακεδονία και 222 10.4 Θράκη Δυτική Ελλάδα 210 9.9 Πελοπόννησος 202 9.5 Στερεά Ελλάδα 177 8.4 Δυτική Μακεδονία 85 4 Ήπειρος 57 2.7 Ιόνια Νησιά 39 1.86 Βόρειο Αιγαίο 39 1.85 Νότιο Αιγαίο 22 1.05 Αττική 9 0.44 Σύνολο 2120 100 Πηγή: (ΠΑ.Σ.Ε.ΓΕ.Σ, 2014) 2.2.3 ΚΑΠ 2014-2020 Η ΚΑΠ για τη νέα προγραμματιστική περίοδο από το 2014 μέχρι το 2020 έχει θέσει ως στόχο κυρίως τη στήριξη του αγροτικού εισοδήματος και την επιβίωση των αγροτικών νοικοκυριών που διακυβεύεται από την οικονομική κρίση. Πρόκειται για ένα πολύ κρίσιμο ζήτημα το οποίο απαιτεί πάνω από όλα επάρκεια πόρων. Το μεγαλύτερο μέρος των πόρων που θα διατεθούν αποτελούν τις άμεσες ενισχύσεις με ποσό 265.13 δις ευρώ ενώ οι δαπάνες που αφορούν την αγροτική ανάπτυξη είναι σαφώς λιγότερες και κυμαίνονται στα 84.9 δις ευρώ. Όπως επισημαίνεται σε έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου οι πόροι που προβλέπονται για την ευρωπαϊκή γεωργία περιορίζονται το 2020 το 36.1% του συνολικού προϋπολογισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε σχέση με το 44.3% του 2007. Η πτώση είναι σίγουρα σημαντική και πλησιάζει τις 8 ποσοστιαίες μονάδες. Συγκριτικά στοιχεία για την μείωση των δαπανών της ΚΑΠ(σε εκατ. ευρώ) παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα.

- 8 - ΠΙΝΑΚΑΣ 2.3.: Δαπάνες ΚΑΠ για τα επόμενα χρόνια. Δαπάνες ΚΑΠ 2013 2014 2017 2020 Διαφορά 2013-2020 Άμεσες ενισχύσεις 39998 39681 38013 35883-12.2 Αγροτ. Ανάπτυξη 13890 12865 12124 11426-17.7 Μέτρα αγοράς 3182 1904 1824 1722-45.9 Σύνολο 57070 54450 51961 49031-14.1 Πηγή: (ΠΑ.Σ.Ε.ΓΕ.Σ, 2014) Όπως φαίνεται από τον πίνακα οι δαπάνες της ΚΑΠ μειώνονται αρκετά και στις τρεις συνιστώσες τους, στις άμεσες ενισχύσεις κατά 12.2%,στην αγροτική ανάπτυξη κατά 17.7% και στα μέτρα αγοράς κατά 45.9% οδηγώντας σε μία συνολική μείωση της τάξης του 14,1%. Όσο αφορά την Ελλάδα, κατά τη νέα προγραμματιστική περίοδο προβλέπεται μείωση των άμεσων ενισχύσεων από την ΚΑΠ από 14.703 δις σε 13.866 δις, δηλαδή κατά 5.7%. Παρόμοια και μεγαλύτερη μείωση θα υποστούν και άλλες χώρες όπως η Μάλτα(8.8%),η Ολλανδία(7.4%),το Βέλγιο(7.1%),η Ιταλία(6.5%),η Δανία(6%) και η Κύπρος(5.7%).Αντίθετα οι περισσότερες από τις νέες χώρες στην Ένωση θα λάβουν σημαντική αύξηση των άμεσων ενισχύσεων, για παράδειγμα η Λετονία θα έχει αύξηση κατά 50,6%,η Εσθονία κατά 31,3% και η Λιθουανία κατά 16.3%. Όσο αφορά τις εισροές προς την Ελλάδα για την αγροτική ανάπτυξη αυτές μειώνονται από 3.96 δις που ήταν την προηγούμενη προγραμματιστική περίοδο σε 3.72 αυτή του 2014-2020,μέγεθος που αντιστοιχεί σε πτώση 5.9%.(ΠΑ.Σ.Ε.ΓΕ.Σ, 2014) Η νέα ΚΑΠ έχει θέσει ως στόχο να προσφέρει βοήθεια στους μικρούς παραγωγούς και κυρίως στους νέους αγρότες. Για το λόγο αυτό στην Ελλάδα για την περίοδο 2014-2020 προβλέπεται επιδότηση μέχρι 50000 ευρώ για τους νέους αγρότες, διπλάσια σε σχέση με αυτήν της προηγούμενης περιόδου 2007-2013. Έτσι θα δίνεται η δυνατότητα στους νέους αγρότες να επενδύσουν περισσότερα κεφάλαια. Επίσης, άλλη μία ενέργεια της ΚΑΠ είναι η καθιέρωση του όρου «ενεργός γεωργός». Στόχος είναι με τη δημιουργία καταλόγων και κριτηρίων να αποκλείονται από το δικαίωμα επιδότησης άτομα που η κύρια δραστηριότητα τους δεν ήταν αγροτική. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει ως πλαφόν το 5% του εισοδήματος να προέρχεται από ενασχόληση με τη γεωργία, αλλά δίνεται η δυνατότητα για αύξηση του ποσοστού από κάθε κράτος-μέλος. Τέλος, η ΚΑΠ στα πλαίσια της «πράσινης» πολιτικής που ακολουθεί, προσφέρει κίνητρα στους αγρότες και τις εταιρίες που ασκούν πολιτική φιλική

- 9 - προς το περιβάλλον παραπάνω από την υποχρεωτική, προσφέροντας τους το 30% του εθνικού δημοσιονομικού φακέλου.(πα.σ.ε.γε.σ, 2011, www.ethnos.gr) Κλείνοντας, δεν είναι λίγοι αυτοί που κατακρίνουν την ΚΑΠ, καταλογίζοντας της ότι εξυπηρετεί κυρίως τα συμφέροντα των ισχυρών μελών της ΕΕ. Η Ελλάδα, στη δύσκολη οικονομική κατάσταση που βρίσκεται σήμερα, και με τις προοπτικές ανάπτυξης της γεωργίας που υπάρχουν θα έπρεπε να στηρίζεται περισσότερο από την ΚΑΠ και όχι να υφίσταται συνεχή μείωση των κονδυλίων. Ευθύνη σε αυτό φυσικά έχει και το ελληνικό κράτος, λόγω της αδυναμίας του να ασκήσει την απαραίτητη επιρροή.

- 10 -

- 11-3. ΤΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 3.1 Ιστορική αναδρομή Η καλλιέργεια σε θερμοκήπιο δεν είναι κάτι που επινοήθηκε τους τελευταίους αιώνες. Ήδη από την εποχή του Πλάτωνα υπάρχουν αναφορές ότι σε ειδικές λατρευτικές περιπτώσεις, που ονομάζονται «Κήποι του Άδωνη» αναπτύσσονταν φυτά με ταχύ ρυθμό σε ειδικούς κλειστούς χώρους. Στην αρχαία Κίνα όπως αναφέρεται, στη νότια πλευρά του τοίχου που κατασκευαζόταν από τούβλο (θερμαινόταν κατά τη διάρκεια της ημέρας από την ηλιακή ακτινοβολία), τοποθετούσαν υπό γωνία 35 μοιρών καλάμια επικαλυμμένα με λαδόχαρτο. Έτσι στο χώρο μεταξύ του τοίχου και του λαδόχαρτου αναπτυσσόταν το φυτό, το οποίο κατά τη διάρκεια της νύχτας επωφελείτο από την αποθηκευμένη θερμότητα του τοίχου. Επίσης, στην Πομπηία βρέθηκαν κατασκευές μεγάλων εκτάσεων, που φαίνεται να καλύπτονταν από ένα είδος πρωτόγονου γυαλιού.(μαυρογιαννόπουός, 2005) Τα θερμοκήπια έκαναν ξανά την εμφάνιση τους το 17 ο αιώνα μ.χ. Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα δεν υπάρχουν αναφορές για χρήση του θερμοκηπίου. Το 18 ο αιώνα μ.χ είχαν αναγνωριστεί πλήρως τα οφέλη από τον καλό φωτισμό στην υγιή ανάπτυξη του φυτού. Στα θερμοκήπια εκείνης της εποχής που αποτελούνταν από ξύλινο σκελετό και υαλοπίνακες άρχισε να λαμβάνεται υπόψη ο υπολογισμός της γωνίας κλίσης των υαλοπινάκων, προκειμένου να επιτευχθεί ο μέγιστος φωτισμός στο χώρο του θερμοκηπίου. Το 19 ο αιώνα το θερμοκήπιο εξελίχθηκε αρκετά με αποτέλεσμα μερικοί νεωτερισμοί του όπως τα πολλαπλά θερμοκήπια να χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα. Τον 20 ο αιώνα υπήρξε συνεχής εξέλιξη στα υλικά κατασκευής του θερμοκηπίου και στην ενεργειακή του υποστήριξη. Κατασκευάζονται θερμοκήπια από ξύλο, γαλβανισμένο χάλυβα και αλουμίνιο. Η αλλαγή όμως η οποία οδήγησε στην εξάπλωση τους είναι η δυνατότητα αντικατάστασης του γυαλιού με άλλα πιο οικονομικά υλικά κάλυψης όπως τα σκληρά και μαλακά πλαστικά. (Μαυρογιαννόπουός, 2005) Η ενεργειακή κρίση τη δεκαετία του 1970 είναι η πιο σημαντική αιτία για την ανάπτυξη της Μεσογειακής κηπουρικής. Λόγω της αύξησης της τιμής της ενέργειας σε συνδυασμό με τις μεγάλες ενεργειακές απαιτήσεις, η έκταση των θερμοκηπίων έμεινε σταθερή ή και μειώθηκε σε χώρες με χαμηλή θερμοκρασία το χειμώνα ενώ αντίθετα σε χώρες που οι ενεργειακές απαιτήσεις ήταν μικρές η έκταση των θερμοκηπίων αυξήθηκε. Το ενεργειακό σενάριο οδήγησε στη δημιουργία δύο παραγωγικών μοντέλων(fao, 2013) οι Βόρειες Χώρες δημιούργησαν θερμοκήπια υψηλής τεχνολογίας, με αυξημένη μετάδοση και αποθήκευση ενέργειας και βελτιστοποίηση όλων των παραγωγικών

- 12 - μεθόδων ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη δυνατή απόδοση. Το υλικό επικάλυψης που χρησιμοποιήθηκε ήταν το γυαλί. οι χώρες της Μεσογείου προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες δεν προχώρησαν σε μεγάλες επενδύσεις στα θερμοκήπια. Ο έλεγχος του κλίματος στο εσωτερικό του θερμοκηπίου ήταν μικρός ενώ το υλικό επικάλυψης που χρησιμοποιήθηκε ήταν το πλαστικό. Τα πρώτα θερμοκήπια στην Ελλάδα τη σύγχρονη εποχή, εμφανίστηκαν το 1956. Ωστόσο η ραγδαία ανάπτυξη των κηπευτικών υπό στέγαση πραγματοποιήθηκε μετά το 1961.Τη σημερινή εποχή οι καλλιέργειες σε θερμοκήπια αποτελούν ένα από το πιο σημαντικό συντελεστή της ελληνικής γεωργίας. Χαρακτηριστικό της ραγδαίας τους εξάπλωσης αποτελεί το γεγονός ότι από το 1967 μέχρι το 1994 η έκταση τους στην Ελλάδα αυξήθηκε από 2690 σε 42000 στρέμματα. Τη σημερινή εποχή η έκταση που καταλαμβάνουν τα θερμοκήπια στην Ελλάδα είναι 50000 στρέμματα. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία καλλιεργούνται λαχανικά(92%) ενώ στα υπόλοιπα καλλιεργούνται άνθη. Το υλικό κατασκευής τους είναι το ξύλο, το μέταλλο ή το αλουμίνιο ενώ σαν υλικό κάλυψης χρησιμοποιείται το γυαλί ή το πλαστικό φιλμ.(elsner, Briassoulis, Waaijenberg, Mistriotis, Von Zabelitz, Gratraud, Russo, Suay-Cortes, 2000) 3.2 Τύποι θερμοκηπίων Παρακάτω παρουσιάζονται οι γενικοί τύποι θερμοκηπίων στις Μεσογειακές χώρες(fao, 2013) 1. Local-type greenhouses(κήπου) Τα θερμοκήπια αυτού του είδους έχουν πολύ μικρές διαστάσεις και χρησιμοποιούνται για οικιακή χρήση. Το υλικό του σκελετού είναι μέταλλο, ξύλο ή και αλουμίνιο ενώ το υλικό κάλυψης είναι πλαστικό φιλμ ή τζάμι. Ο μοναδικός τρόπος ελέγχου του κλίματος στο εσωτερικό του θερμοκηπίου είναι με φυσικό αερισμό. Τα θερμοκήπια κήπου με ξύλινο σκελετό και υλικό κάλυψης από nylon κατασκευάζονται πολλές φορές από τους ίδιους τους καταναλωτές. Εικόνα 3.1: Θερμοκήπιο κήπου Πηγή(geotherm.gr)

- 13-2. Plastic-covered industrial-type greenhouses(βιομηχανικού τύπου) Σε αυτήν την κατηγορία μπορεί να συμπεριληφθεί ένα μεγάλο πλήθος θερμοκηπίων(οροφή με κλίση και πολλαπλά ανοίγματα, ασυμμετρικά πολλαπλά ανοίγματα, καμπύλη οροφή με πολλαπλά ανοίγματα). Η δομή που είναι πιο συνηθισμένη είναι αυτή σε σχήμα τόξου με πολλαπλά ανοίγματα επικαλυμμένη με άκαμπτο ή ημιάκαμπτο υλικό(συνήθως πολυκαρβονικό). Το υλικό κατασκευής είναι συνήθως ο γαλβανισμένος χάλυβας. Τα βιομηχανικού τύπου θερμοκήπια εξοπλίζονται εύκολα από συστήματα θέρμανσης και κλιματισμού. Οι αεραγωγοί στην οροφή του θερμοκηπίου είναι μεγάλοι ενώ επίσης υπάρχει η δυνατότητα να υπάρχουν αεραγωγοί και από τα πλάγια. Τα θερμοκήπια σε σχήμα τόξου έχουν διάφορα πλεονεκτήματα όπως το χαμηλό βάρος του σκελετού αλλά και η γρήγορη και με χαμηλό κόστος κατασκευή τους. Μειονέκτημα αυτών των θερμοκηπίων είναι η δύσκολη δημιουργία συστήματος εξαερισμού στην οροφή αλλά και το γεγονός ότι όταν έξω από το θερμοκήπιο η θερμοκρασία είναι χαμηλή δημιουργείται συμπύκνωση στην οροφή του θερμοκηπίου με αποτέλεσμα να στάζει νερό. Αυτό το πρόβλημα πλέον αντιμετωπίζεται με τη δημιουργία πιο αιχμηρών τόξων σε σχέση με τις κυκλικές που ήταν παλιότερα. Αυτού του είδους τα θερμοκήπια είναι που χρησιμοποιούν πλέον σε μεγαλύτερο βαθμό οι αγρότες. Εικόνα 3.2: Θερμοκήπιο βιομηχανικού τύπου Πηγή(geotherm.gr) 3. Glasshouses(γυάλινα) Αυτός ο τύπος θερμοκηπίων συναντάται στις κρύες περιοχές του βόρειου ημισφαίριου. Το γυαλί έχει την δυνατότητα να μην επιτρέπει καθόλου στον κρύο αέρα να εισέρχεται στο εσωτερικό του θερμοκηπίου και στον θερμό να εξέρχεται από αυτό. Επίσης, το γυαλί έχει το

- 14 - χαρακτηριστικό να διατηρεί τις ιδιότητες του με το πέρασμα του χρόνου με αποτέλεσμα η ηλιακή ακτινοβολία που το διαπερνά να παραμένει σταθερή για πολλά χρόνια. Αυτά τα θερμοκήπια είναι υπερσύγχρονα, με ενεργειακή υποστήριξη, θερμομονωτικές κουρτίνες και συστήματα δυναμικού εξαερισμού. Κατασκευάζονται συνήθως σε πολύ μεγάλες εκτάσεις ώστε να μειωθεί το κόστος ανά μονάδα, να βελτιωθεί ο βαθμός απόδοσης και να μειωθεί η απώλεια ενέργειας από το εσωτερικό προς το εξωτερικό της κατασκευής. Στην Ολλανδία η μέση έκταση αυτών των θερμοκηπίων είναι 1500 τετραγωνικά μέτρα. Αυτά τα θερμοκήπια έχουν θύρες για εξαερισμό μόνο στην οροφή και οι θύρες αυτές μπορεί να είναι είτε συνεχείς είτε ασυνεχείς. Η κατασκευή Glasshouses στη νότια Ευρώπη αποφεύγεται καθώς το κόστος επένδυσης είναι πολύ υψηλό. Η εγκατάσταση τέτοιων θερμοκηπίων σε ζεστές περιοχές προϋποθέτει τη βελτίωση του εξαερισμού με τη δημιουργία αεραγωγών και στις πλάγιες πλευρές του θερμοκηπίου. Εικόνα 3.3: Glasshouse Πηγή(artinos.gr) Εκτός από τον γενικό διαχωρισμό, υπάρχουν και ειδικότεροι ανάλογα με το σχήμα της κατασκευαστικής τους μονάδας, τις διαστάσεις τους και το σύστημα αερισμού τους. Πιο συγκεκριμένα, ανάλογα με το σχήμα της κατασκευαστικής μονάδας χωρίζονται σε(υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 1992) Αμφίρρικτα απλά ή πολλαπλά.

- 15 - Εικόνα 3.4: Αμφίρρικτα θερμοκήπια Πηγή(Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων) Είναι ακριβότερα από τα τοξωτά αλλά προτιμούνται λόγω της ευρυχωρίας που προσφέρουν, της εύκολης τυποποίησης, της δυνατότητας κατασκευής καλού παθητικού συστήματος αερισμού και της δυνατότητας κάλυψης τους με υαλοπίνακες. Τοξωτά Εικόνα 3.5: Τοξωτό θερμοκήπιο Πηγή(Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων) Τροποποιημένα τοξωτά απλά ή πολλαπλά Εικόνα 3.6: Τροποποιημένα θερμοκήπια Τροφίμων) Πηγή(Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Το πλεονέκτημα τους είναι ότι κατασκευάζονται εύκολα και με χαμηλό κόστος. Αντίθετα μειονεκτούν σε σχέση με τα αμφίρρικτα στο γεγονός ότι δεν προσφέρουν ευκολίες στην

- 16 - κατασκευή του παθητικού εξαερισμού και στο ότι στις δύο άκρες του τόξου οι εργασίες πραγματοποιούνται με δυσκολία λόγω του χαμηλού τους ύψους. Ανάλογα με τις διαστάσεις των θερμοκηπίων χωρίζονται σε(υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 1992) Θερμοκήπια χαμηλά. Είναι αυτά στα οποία η χαμηλή τους πλευρά είναι από 1.8 έως 2.6 μέτρα. Το πλεονέκτημα αυτών των θερμοκηπίων είναι οι μηδαμινές απώλειες ενέργειας. Το μειονέκτημα τους είναι ότι οι εργασίες στο εσωτερικό τους γίνονται με δυσκολία λόγω του χαμηλού τους ύψος και η αδυναμία των κηπευτικών να αναπτυχθούν σωστά λόγω του ελλιπούς εξαερισμού. Θερμοκήπια υψηλά. Η χαμηλή τους πλευρά έχει ύψος τουλάχιστον 2.6 μέτρα. Τα πλεονεκτήματα τους είναι η υψηλή φωτεινότητα στο εσωτερικό τους, ο καλός εξαερισμός και η ευκολία με την οποία πραγματοποιούνται οι εργασίες. Θερμοκήπια μεγάλου πλάτους. Το πλάτος τους είναι μεγαλύτερο από 5 μέτρα. Στα θερμοκήπια αυτά οι καλλιεργητικές εργασίες πραγματοποιούνται πιο εύκολα και υπάρχει μεγαλύτερη φωτεινότητα. Θερμοκήπια μικρού πλάτους. Το πλάτος τους είναι μέχρι 5 μέτρα. Τα πλεονεκτήματα τους σε σχέση με αυτά του μεγάλου πλάτους είναι το χαμηλότερο κόστος κατασκευής και ο καλύτερος αερισμός. Ανάλογα με το σύστημα εξαερισμού διακρίνονται σε θερμοκήπια με φυσικό εξαερισμό, είτε με πλευρικά ανοίγματα είτε και με πλευρικά και με συνεχόμενα οροφής και σε θερμοκήπια δυναμικού εξαερισμού με εξαεριστήρες. Το σύστημα φυσικού αερισμού πλεονεκτεί στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει διαθέσιμη ηλεκτρική ενέργεια και δεν υπάρχει το απαραίτητο κεφάλαιο για την αγορά και λειτουργία των εξαεριστήρων. Τα βασικά πλεονεκτήματα του συστήματος δυναμικού εξαερισμού είναι η δυνατότητα εξαερισμού σε περίπτωση άπνοιας και η δυνατότητα δροσισμού του περιβάλλοντος του θερμοκηπίου με κάποιες μικρές προσθήκες.(μαυρογιαννόπουλος, 2005) 3.3 Γεωγραφική κατανομή θερμοκηπίων Σύμφωνα με στοιχεία του 2011 την πρώτη θέση σε εκτάσεις θερμοκηπίων παγκοσμίως κατέχει η Κίνα (2.760.000 εκτάρια) με μεγάλη διαφορά από τη δεύτερη Κορέα (57.444 εκτάρια).

- 17 - ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1.: Κατανομή θερμοκηπίων ανά τον κόσμο ΧΩΡΑ ΕΚΤΑΣΗ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΩΝ(ΣΕ ΕΚΤΑΡΙΑ) Κίνα 2760000 Κορέα 57444 Ισπανία 52170 Ιαπωνία 49049 Τουρκία 33515 Ιταλία 26500 Μεξικό 11759 Ολλανδία 10370 Γαλλία 9620 Πηγή: (The Univesity of Arizona Agricultural and Biosystems Engineering). Στην Ευρώπη την πρώτη θέση κατέχει η Ισπανία με 52.170 εκτάρια και τη δεύτερη η Τουρκία με 33.515 εκτάρια. Η Ελλάδα παρά τις ευνοϊκές συνθήκες που έχει, βρίσκεται μόλις στην έβδομη θέση με έκταση 5.342 εκτάρια. ΠΙΝΑΚΑΣ 3.2.: Κατανομή θερμοκηπίων στην Ευρώπη ΧΩΡΑ ΕΚΤΑΣΗ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΩΝ(ΣΕ ΕΚΤΑΡΙΑ) Ισπανία 52170 Τουρκία 33515 Ιταλία 26500 Ολλανδία 10370 Γαλλία 9620 Πολωνία 7560 Ελλάδα 5342 Γερμανία 3430. Πηγή: (The Univesity of Arizona Agricultural and Biosystems Engineering). Στην Ελλάδα, η κλιματική διαφοροποίηση στα διάφορα τμήματα της χώρας είναι ο παράγοντας που καθορίζει τη γεωγραφική κατανομή των θερμοκηπίων. Στον πίνακα 3.3 παρουσιάζονται οι εκτάσεις θερμοκηπίων στις διάφορες περιοχές τις χώρας. Στην Κρήτη συναντάται σχεδόν το μισό των εκτάσεων θερμοκηπίων(37.4%) και ειδικότερα στην Ιεράπετρα Λασιθίου οι εκτάσεις είναι 15.000 στρέμματα.(δασκαλάκης, 2014) Στην

- 18 - Πελοπόννησο και Δυτική Ελλάδα (Καλαμάτα, Αμαλιάδα, Λευκάδα, Ναύπακτο, Πρέβεζα) συναντάται το 25.2%. Άλλες περιοχές με σημαντική έκταση θερμοκηπίων είναι η Δυτική και η Κεντρική Μακεδονία. Δεν είναι τυχαία η συγκέντρωση τόσο υψηλού αριθμού εκτάσεων στην Κρήτη. Οι μέσες θερμοκρασίες Ιανουαρίου στην Κρήτη κυμαίνονται από 10-13 0 C και οι μέσες ελάχιστες 6.4-9.5 0 C. Η μέση θερμοκρασία αυξάνεται στους 16 0 C τον Απρίλιο. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα στα θερμοκήπια της Κρήτης χωρίς καθόλου θέρμανση να παράγουν το χειμώνα κηπευτικά τα οποία σε φυσιολογικές συνθήκες παράγονται μόνο το καλοκαίρι με αποτέλεσμα η παραγωγική περίοδος να διαρκεί για όλο το χρόνο, σε αντίθεση με τα θερμοκήπια της Βόρειας Ελλάδας όπου η παραγωγική περίοδος για κηπευτικά που παράγονται το καλοκαίρι ξεκινά τον Απρίλιο και τελειώνει το Σεπτέμβριο. ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3.: Κατανομή θερμοκηπίων στην Ελλάδα Γεωγραφικό διαμέρισμα Στρέμματα % Ανατ. Μακεδονία και Θράκη 898.8 1.6 Ήπειρος 2429.2 4.5 Θεσσαλία 1841.1 3.4 Πελοπόννησος κ Δυτική Στερεά Ελλάδα 13473.2 25.2 Αττική και νήσοι 4827.6 9 Κρήτη 20001.4 37.4 Δυτική και Κεντρική Μακεδονία 9948.3 18.6 ΣΥΝΟΛΟ 53420 100 Πηγή: (Ολύμπιος, 2001) Παρακάτω απεικονίζονται στα αριστερά τα θερμοκήπια Ιεράπετρας (με έκταση 15000 στρέμματα) και στα δεξιά τα θερμοκήπια στην Αλμερία της Ισπανίας (με έκταση 250000 στρέμματα). Οι δύο αυτές περιοχές έχουν παρόμοιο κλίμα, με ηλιοφάνεια σχεδόν 3000 ώρες το χρόνο, λίγες βροχοπτώσεις, απουσία χιονόπτωσης και παγετού και με συνεχείς ανατολικούς και δυτικούς ανέμους αποτελούν ιδανικές τοποθεσίες για εγκατάσταση θερμοκηπίων.

- 19 - Εικόνα 3.7: θερμοκήπια Ιεράπετρας και Αλμερίας Πηγή(galaxy.hua.gr,gardenforu.gr) 3.4 Καλλιεργούμενα λαχανικά Ένα πλήθος λαχανικών θερμής εποχής καλλιεργείται το χειμώνα στα θερμοκήπια με σκοπό την παραγωγή προϊόντων εκτός εποχής. Τέτοια λαχανικά είναι η τομάτα, το αγγούρι, η μελιτζάνα, η πιπεριά, το φασολάκι, το κολοκύθι και άλλα. Τα πιο σημαντικά στην Ελλάδα από άποψη έκτασης καλλιεργήσιμης γης και ποσότητας παραγωγής είναι η τομάτα, το αγγούρι και η μελιτζάνα. Παρακάτω παρουσιάζονται οι εκτάσεις των στρεμμάτων τους και η παραγωγή τους σε τόνους για το έτος 2010. ΠΙΝΑΚΑΣ 3.4.: Κύριες θερμοκηπιακές καλλιέργεις στην Ελλάδα. ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΔΙΝΕΣ ΟΡΕΙΝΕΣ ΗΜΙΟΡΕΙΝΕΣ τομάτα 34000 στρέμ. 20000 στρέμ. 9000 στρέμ. 5000 στρέμ. αγγούρι 14000 στρέμ. 8000 στρέμ. 3000 στρέμ. 3000 στρέμ. μελιτζάνες 4000 στρέμ. 2000 στρέμ. 1000 στρέμ. 1000 στρέμ. ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΔΙΝΕΣ ΟΡΕΙΝΕΣ ΗΜΙΟΡΕΙΝΕΣ τομάτα 259000 τόν. 132000 τόν. 79000 τόν. 48000 τόν. αγγούρι 14400 τόν. 82000 τόν. 24000 τόν. 38000 τόν. μελιτζάνες 16000 τόν. 6000 τόν. 5000 τόν. 5000τόν. Πηγή: (Ολύμπιος, 2001)

- 20 - Η μεγάλη παραγωγή τομάτας δεν είναι τυχαία, καθώς η θρεπτική της αξία και η γεύση της την καταστούν πρώτη μεταξύ των λαχανικών στις εξαγωγές με κύριους προορισμούς τη Φινλανδία, την Αγγλία και την Πολωνία.(www.ethnos.gr) Για το 2011 οι εξαγωγές τομάτας ανήλθαν στους 14470 τόνους με συνολικά έσοδα 6.2 εκατ. ευρώ(0.43 ευρώ/kg. Χαρακτηριστικό της κατάστασης όμως που επικρατεί στην ελληνική γεωργία αποτελεί το γεγονός ότι κατά το ίδιο έτος οι εισαγωγές τομάτας ήταν 15553 τόνοι με συνολικά έξοδα 11.7 εκατ. ευρώ(0.75 ευρώ/kg).( greekinfographics.gr) Αντί δηλαδή η Ελλάδα με τις ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες που έχει, να παράγει υψηλής ποιότητας τομάτα η οποία θα καλύπτει τις ανάγκες της χώρας και θα εξάγει σε υψηλή τιμή, εισάγει μεγάλες ποσότητες από χώρες της Κεντρικής Ευρώπης οι οποίες εκμεταλλευόμενες την υψηλή τεχνολογία των θερμοκηπίων τους εξάγουν μεγάλες ποσότητες. Η Ολλανδία συγκεκριμένα το 2009 κατέλαβε τη δεύτερη θέση παγκοσμίως στις εξαγωγές τομάτας πουλώντας 965000 τόνους και εισπράττοντας 1.1 δις ευρώ.(www.kathimerini.gr) Δηλαδή μία χώρα που τα θερμοκήπια της προκειμένου να παράγουν τομάτα χρειάζονται σχεδόν όλο το χρόνο(εκτός από τους καλοκαιρινούς μήνες) μεγάλη ποσότητα θερμότητας, έχει διπλάσια έκταση στρεμμάτων και εξάγει 66 φορές μεγαλύτερη ποσότητα από αυτήν που εξάγουν τα ελληνικά θερμοκήπια!

- 21-4. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 4.1 Οφέλη για τον αγρότη από την καλλιέργεια σε θερμοκήπια Ο λόγος για τον οποίο χρησιμοποιούνται τα θερμοκήπια στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων είναι η ρύθμιση πολλών από τους παράγοντες του περιβάλλοντος που επηρεάζουν την ανάπτυξη των κηπευτικών, με στόχο τη μεγιστοποίηση της ποσότητας και ποιότητας των παραγόμενων αγαθών, ώστε να επιτευχθεί το μέγιστο δυνατό κέρδος για τον αγρότη. Με το θερμοκήπιο γενικά Αποφεύγονται ζημίες που προκαλούνται στα φυτά από τον αέρα, τη βροχή,το χιόνι και το κρύο αλλά προστατεύεται επίσης και ο αγρότης κατά τη διάρκεια της εργασίας του από αυτά τα φαινόμενα. Ανάλογα με τον εξοπλισμό, δίνεται η δυνατότητα ρύθμισης του περιβάλλοντος της ρίζας του φυτού, όπως του οξυγόνου, της θερμότητας, της υγρασίας, του ph και των ανόργανων θρεπτικών στοιχείων, που με χρήση ειδικών εδαφικών υποστρωμάτων μπορούν να φθάσουν με αρκετή ακρίβεια τις απαιτήσεις των φυτών. Επιτυγχάνεται αποτελεσματικότερη προστασία των φυτών από έντομα και ασθένειες λόγω περιορισμένου χώρου και εξειδικευμένου προσωπικού. Ειδικότερα σε θερμοκήπια που γίνεται μία απλή τροποποίηση του περιβάλλοντος μόνο με την κατασκευή, χωρίς να έχει συστήματα θέρμανσης-ψύξης, μπορεί να επιτευχθεί πρώιμη ή όψιμη παραγωγή κηπευτικών και προστασία από εξωτερικούς παράγοντες. Στα σύγχρονα θερμοκήπια τα οποία αποτελούνται από εξειδικευμένο εξοπλισμό επιτυγχάνεται χρονικός προγραμματισμός της παραγωγής, ώστε ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στον έξω χώρο, να σταλούν στην αγορά σε ορισμένη χρονική στιγμή. Επίσης, όπως είναι λογικό, η παραγωγή κηπευτικών στα σύγχρονα θερμοκήπια είναι μεγαλύτερη και ποιοτικότερη από ότι στα απλά θερμοκήπια και τα κηπευτικά ανοικτού αγρού με αποτέλεσμα ο αγρότης να έχει μεγαλύτερα έσοδα σε αυτήν την περίπτωση. Απαραίτητη όμως προϋπόθεση για να είναι κερδοφόρα μία επένδυση στα θερμοκήπια δεν είναι μόνο να παράγεται προϊόν σε μεγάλη ποσότητα και ποιότητα. Πρέπει αφενός το προϊόν αυτό να διατίθεται κάπου και στην κατάλληλη τιμή και αφετέρου το λειτουργικό κόστος του θερμοκηπίου να είναι σχετικά περιορισμένο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η φετινή παύση εισαγωγών γεωργικών προϊόντων από τη Ρωσία, η οποία είχε ως αποτέλεσμα πολλά λαχανικά από τα ελληνικά θερμοκήπια να διατεθούν σε χαμηλή τιμή και άλλα να μην πωληθούν καθόλου. Η σημασία της παραγωγής κηπευτικών σε θερμοκήπια φαίνεται από το γεγονός ότι το 2003 η αξία τους αντιπροσώπευε το 21.9% της συνολικής αξίας των κηπευτικών, ενώ η καλλιεργούμενη έκταση αποτελούσε μόλις το 3.4% της καλλιεργούμενης έκτασης με κηπευτικά.(μαυρογιαννόπουλος, 2005)

- 22 - Προκειμένου να καταστεί σαφής η χρησιμότητα του θερμοκηπίου για τον αγρότη θα εξεταστούν δύο τυπικές περιπτώσεις. Στην πρώτη περίπτωση θα πραγματοποιηθεί έλεγχος σχετικά με το οικονομικό όφελος που θα έχει ένας αγρότης που παράγει κηπευτικά σε ανοικτό αγρό αν εγκαταστήσει ένα απλό θερμοκήπιο και στη δεύτερη περίπτωση αν εγκαταστήσει ένα σύγχρονο θερμοκήπιο. Τα κόστη σχετικά με την εγκατάσταση και λειτουργία των θερμοκηπίων προέκυψαν από επεξεργασία πληροφοριών της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, αριθμός φύλου 1964, σελίδες 29924-29925, σε συνδυασμό με πληροφορίες από την εταιρία ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΑΒΕ. 1 η περίπτωση Ένας αγρότης της Μακεδονίας που έχει χωράφι ενός στρέμματος και παράγει υπαίθρια τομάτα το καλοκαίρι και μαρούλι το χειμώνα θα έχει μέση ετήσια παραγωγή 5 τόνους/στρέμμα για τη τομάτα και 1.5 τόνους/στρέμμα για το μαρούλι. Η παραγωγή της τομάτας γίνεται από αρχές Ιουνίου μέχρι τέλος Σεπτεμβρίου ενώ του μαρουλιού από αρχές Νοεμβρίου μέχρι μέσα Μαρτίου. Σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα που αποτελείται από στοιχεία της Κεντρική Λαχαναγοράς Θεσσαλονίκης η μέση επικρατούσα τιμή πώλησης της τομάτας και του μαρουλιού από το Σεπτέμβριο του 2013 μέχρι και τον Αύγουστο του 2014 ήταν 0.67 ευρώ/kg και 0.59 ευρώ/kg αντίστοιχα. ΠΙΝΑΚΑΣ 4.1.: Μέση τιμή τομάτας το τελευταίο έτος. Τιμή πώλησης(ευρώ/kg) τομάτα μαρούλι Σεπτέμβριος 2014 0.6 0.8 Αύγουστος 2014 0.7 0.55 Ιούλιος 2014 0.85 0.55 Ιούνιος 2014 0.8 0.5 Μάιος 2014 0.55 0.5 Απρίλιος 2014 1 0.55 Μάρτιος 2014 0.85 0.5 Φεβρουάριος 2014 0.5 0.7 Ιανουάριος 2014 0.5 0.6 Δεκέμβριος 2013 0.5 0.45 Νοέμβριος 2013 0.55 0.6 Οκτώβριος 2013 0.6 0.7 Μέσος όρος 0.67 0.59 Πηγή: (www.kath.gr)

- 23 - Οπότε η τιμή παραγωγού ήταν περίπου 0.4 ευρώ/kg για την τομάτα και 0.37 ευρώ/kg για το μαρούλι. Τα ετήσια έσοδα του παραγωγού υπολογίζονται σε 0.4*1000*5=2000 ευρώ για την τομάτα και 0.37*1000*1.5=555 ευρώ για το μαρούλι, δηλαδή συνολικά 2555 ευρώ από τα οποία αν αφαιρεθούν τα κόστη φυτών, άρδευσης, λίπανσης κ.ά. αφήνουν καθαρό κέρδος περίπου 1350 ευρώ/στρέμμα. Στην περίπτωση που ο αγρότης επιλέξει να παράγει τομάτα και μαρούλι μέσα σε θερμοκήπιο θα πληρώσει αρχικό κόστος επένδυσης για ένα απλό θερμοκήπιο έκτασης ενός στρέμματος το ποσό των 14000 ευρώ. Το θερμοκήπιο αυτό θα έχει μεταλλικό σκελετό, υλικό κάλυψης εύκαμπτο πλαστικό φύλλο(πολυαιθυλένιο), άρδευση με σταγονίδια και παθητικό σύστημα εξαερισμού με ανοίγματα. Το κόστος του σκελετού θα μπορούσε να ήταν μικρότερο αν επιλεγόταν ημιμεταλλικός σκελετός(μισός μεταλλικός, μισός ξύλινος) αλλά σε αυτήν την περίπτωση θα ήταν δύσκολο να υπολογιστεί το κόστος συντήρησης διότι το ξύλο έχει μικρότερη αντοχή από το χάλυβα σε ακραίες καιρικές συνθήκες. Η παραγωγική διαδικασία για την τομάτα θα διαρκεί από τον Απρίλιο μέχρι τον Οκτώβριο ενώ για το μαρούλι θα διαρκεί από τον Οκτώβριο μέχρι το Μάρτιο. Με τη μέση ετήσια παραγωγή τομάτας θερμοκηπίου στους 9 τόνους/στρέμμα και την τιμή παραγωγού τομάτας θερμοκηπίου τον τελευταίο χρόνο στα 0.45 ευρώ/kg, τα ετήσια έσοδα από την πώληση τομάτας θα είναι 0.45*1000*9=4050 ευρώ. Αντίστοιχα για το μαρούλι με μέση τιμή παραγωγού 0.4 ευρώ/kg και ετήσια παραγωγή 2 τόνους/στρέμμα τα έσοδα θα είναι 800 ευρώ και συνολικά και από τις δύο παραγωγές 4850 ευρώ. Από αυτό το ποσό αν αφαιρεθούν τα λειτουργικά έξοδα(αντικατάσταση του πλαστικού κάθε πέντε χρόνια με κόστος 1.000 ευρώ, λιπάσματα, άρδευση κ.ά.) προκύπτει καθαρό κέρδος περίπου 2400 ευρώ. Επομένως, ένας αγρότης που έχει ένα χωράφι ενός στρέμματος με υπαίθρια τομάτα και μαρούλι και θέλει να το αντικαταστήσει με ένα θερμοκήπιο για την παραγωγή αυτών των κηπευτικών, θα έχει ετήσιο κέρδος 2400-1350=1050 ευρώ. Άρα ο αγρότης θα έχει όφελος από την θερμοκηπιακή καλλιέργεια σε σχέση με την καλλιέργεια σε ανοικτό αγρό σε 14000/1050=13.3 χρόνια και η επένδυση θεωρείται σκόπιμη. Τα προβλήματα αρχίζουν να εμφανίζονται λόγω της θέλησης των αγροτών να πραγματοποιήσουν πολύ γρήγορα απόσβεση της επένδυσης. Έτσι πολλοί από αυτούς καταφεύγουν στην κατασκευή «οικονομικών θερμοκηπίων» με χαμηλό αρχικό κεφάλαιο. Αυτό το επιτυγχάνουν είτε χρησιμοποιώντας φθηνά υλικά σκελετού όπως το ξύλο, είτε χρησιμοποιώντας μεταχειρισμένα υλικά. Όλα αυτά βέβαια, έχουν σαν αποτέλεσμα να μειωθεί η αντοχή της κατασκευής και να κινδυνεύει να χαθεί η παραγωγή. 2 η περίπτωση Στη δεύτερη περίπτωση επιλέχθηκε να εξεταστεί η δυνατότητα επένδυσης σε ένα σύγχρονο θερμοκήπιο με αρκετά καλό έλεγχο του εσωτερικού του περιβάλλοντος. Το θερμοκήπιο αυτό

- 24 - έχει έκταση ένα στρέμμα, βρίσκεται στη Μακεδονία και έχει τη δυνατότητα να παράγει δέκα μήνες το χρόνο τομάτα. Το αρχικό κόστος της επένδυσης είναι Για μεταλλικό σκελετό, υλικό κάλυψης πολυκαρβονικές πλάκες στα πλάγια και διπλό φουσκωτό φιλμ πολυαιθυλενίου στην οροφή, το ποσό των 25000 ευρώ. Για σύστημα δυναμικού αερισμού με εξαεριστήρες, το ποσό των 2000 ευρώ. Για εγκατάσταση των συστημάτων αυτοματισμού, ηλεκτρισμού και άρδευσης το ποσό των 7000 ευρώ Για τη θερμοκουρτίνα το ποσό των 10000 ευρώ. Για σύστημα θέρμανσης-ψύξης τα ποσά των 14500 ευρώ και 4500 ευρώ αντίστοιχα. Άρα, το κόστος εγκατάστασης του θερμοκηπίου είναι 63000 ευρώ από το οποίο αν αφαιρεθεί η επιδότηση που αφορά τον εκσυγχρονισμό των γεωργικών μηχανημάτων και εγκαταστάσεων που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι 30% προκύπτει ένα αρχικό κόστος ίσο με 44100 ευρώ. Με τη μέση μέγιστη τιμή παραγωγού για την τομάτα να διαμορφώνεται το τελευταίο έτος στα 0.90 ευρώ/kg, η τιμή παραγωγού για τη τομάτα του συγκεκριμένου θερμοκηπίου είναι περίπου 0.70 ευρώ/kg. Άρα, συνυπολογίζοντας ότι ο ρυθμός παραγωγής για ενεργειακό θερμοκήπιο τέτοιας τεχνολογίας στη Μακεδονία είναι περίπου 21 τόνοι/στρέμμα προκύπτουν ετήσια έσοδα 14700 ευρώ/στρέμμα. Στην περίπτωση που θέλαμε να πετύχουμε μεγαλύτερη τιμή παραγωγού και μεγαλύτερο όγκο παραγωγής για την τομάτα θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί ακριβότερος εξοπλισμός αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση το αρχικό κόστος επένδυσης θα ξέφευγε από τις οικονομικές δυνατότητες του Έλληνα μέσου γεωργού. Το μεγαλύτερο ποσοστό των λειτουργικών εξόδων αποτελείται από τα καύσιμα που απαιτούνται για τη θέρμανση του εσωτερικού χώρου του θερμοκηπίου. Προκειμένου να επιτευχθεί παραγωγή τομάτας 10 μήνες το χρόνο απαιτείται η θερμοκρασία περιβάλλοντος να είναι τουλάχιστον 17 0 C. Αυτό πρακτικά είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί χρησιμοποιώντας ως καύσιμο το πετρέλαιο διότι το κόστος θα έφτανε κοντά στις 15000 ευρώ. Έτσι, μία οικονομική λύση θα ήταν η χρήση βιομάζας και συγκεκριμένα η χρήση pellet. Το pellet επιλέχθηκε από τα υπόλοιπα είδη βιομάζας(ξύλο, πυρηνόξυλο, κουκούτσια) διότι αν και έχει διπλάσιο κόστος σαν καύσιμη ύλη ο λέβητας του φθείρεται με πολύ μικρότερο ρυθμό και δε χρειάζεται συχνή αντικατάσταση. Το συνολικό ετήσιο λειτουργικό κόστος του θερμοκηπίου θα είναι Για ηλεκτρική ενέργεια 3000 ευρώ Για καύσιμη ύλη 4500 ευρώ Για κόστος σπόρων, λιπάσματα και νερό 3000 ευρώ

- 25 - Άρα τα καθαρά ετήσια κέρδη θα είναι 14700-10500=4200 ευρώ και η επένδυση θα επιφέρει ετήσια καθαρά κέρδη παραπάνω από αυτά της παραγωγής σε ανοικτό αγρό ίσα με 4200-1350=2850 ευρώ. Επομένως η επένδυση θα καταστεί συμφέρουσα σε 44100/2850=15.4 έτη. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η σωστή αξιοποίηση ενός ενεργειακού θερμοκηπίου μπορεί να επιφέρει καθαρά κέρδη υπερτριπλάσια σε σχέση με τα κέρδη από την καλλιέργεια σε ανοικτό αγρό. Από την επαφή μας με τους αγρότες καταλάβαμε ότι οι λόγοι για τους οποίους δεν επιλέγουν την εγκατάσταση τέτοιου είδους θερμοκηπίων εκτός από το δεδομένο υψηλό αρχικό κόστος επένδυσης, είναι η μεγάλη αβεβαιότητα που υπάρχει σχετικά με τη ζήτηση των αγροτικών προϊόντων και της μεγάλης διακύμανσης της τιμής τους, αλλά και το γεγονός της αδυναμίας διαχείρισης θερμοκηπίων με σχετικά υψηλή τεχνολογία. Πάντως, είναι δεδομένο ότι προκειμένου να υπάρξει ανάπτυξη στον τομέα των θερμοκηπίων και να επιτευχθεί αύξηση της παραγωγής με ταυτόχρονη αύξηση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων απαιτείται από τον αγρότη να σκέφτεται επιχειρηματικά και να πάρει τα απαραίτητα ρίσκα, όντας φυσικά κατάλληλα προετοιμασμένος να διαχειριστεί τις νέες τεχνολογίες. Τα θερμοκήπια είτε είναι ενεργειακά είτε όχι, με σωστή διαχείριση μπορούν να υπάρξουν κερδοφόρες επενδύσεις για τους γεωργούς και να τους βοηθήσουν στην ενδυνάμωση της οικονομικής τους ισχύος. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι επιχειρηματίες που δεν προέρχονται από τον κλάδο της γεωργίας στρέφονται στην αξιοποίηση σύγχρονων θερμοκηπιακών εγκαταστάσεων. 4.2 Υπάρχουσα κατάσταση Οι καλλιέργειες σε θερμοκήπια αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της πρωτογενούς παραγωγής. Ειδικά τη σημερινή εποχή που η ελληνική γεωργία αντιμετωπίζει σοβαρά οικονομικά προβλήματα οι θερμοκηπιακές καλλιέργειες μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό παράγοντα για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας ακόμα και για αγρότες που ασχολούνταν μόνο με μεγάλες καλλιέργειες. Στην Ελλάδα σήμερα υπάρχουν περίπου 50000 στρέμματα με καλλιέργειες σε θερμοκήπια. Το εντυπωσιακό είναι ότι πριν 20 χρόνια ο αριθμός αυτός ήταν 40000 στρέμματα, δηλαδή η έκταση των θερμοκηπίων τα τελευταία 20 χρόνια αυξήθηκε μόνο 10000 στρέμματα. Εντυπωσιακό είναι το μέγεθος της έκτασης των θερμοκηπίων σε δύο άλλες χώρες της Μεσογείου με παρόμοιο κλίμα με το ελληνικό, την Ισπανία και την Τουρκία. Η Ισπανία έχει συνολική έκταση 520000 στρέμματα ενώ η Τουρκία 335000 στρέμματα. Μάλιστα σημαντικό μέρος της παραγωγής των τούρκικων θερμοκηπίων κατευθύνεται στην Ελλάδα.(Γεωργία- Κτηνοτροφία, 2011) Η διαφορά της Ελλάδας με αυτές τις χώρες δεν αφορά τόσο την

- 26 - τεχνολογία του εξοπλισμού των θερμοκηπίων όσο τη τεράστια διαφορά που υπάρχει σε θέματα οργάνωσης. Οι ελληνικοί συνεταιρισμοί είτε υπολειτουργούν με αποτέλεσμα οι αγρότες να παράγουν κηπευτικά χωρίς να γνωρίζουν που θα τα πουλήσουν και σε τι τιμή, είτε σε πολλές περιοχές δε λειτουργούν καθόλου αναγκάζοντας τους παραγωγούς να αναζητήσουν από μόνοι τους τρόπους για να διαθέσουν το προϊόν τους. Αντίθετα οι συνεταιρισμοί της Αλμερίας αποτελούν ισχυρό μοχλό ανάπτυξης και στήριξης του παραγωγού προσφέροντας του διάφορες υπηρεσίες εκτός από την εμπορία των προϊόντων, όπως τον προγραμματισμό της παραγωγής για το νέο έτος,τεχνική λογιστική και νομική υποστήριξη καθώς επίσης και διάφορες υπηρεσίες για τις οικογένειες των αγροτών.(www.kpeponakis.gr) Οι χώρες της Μεσογείου κατέχουν το 36.5% της παγκόσμιας καλυμμένης έκτασης σε θερμοκήπια με έκταση περίπου 1100000 στρέμματα. Η Ελλάδα από την πλευρά της καλύπτει το 1.4%της παγκόσμιας έκτασης και μόλις το 3.8% των μεσογειακών εκτάσεων σε θερμοκήπια. (Γεωργία- Κτηνοτροφία, 2011) 4.2.1 Προβλήματα Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, παρά την πρόοδο που σημειώθηκε στον τομέα των καλλιεργειών υπό κάλυψη, η Ελλάδα δεν έχει φτάσει στο υψηλότερο σημείο ανάπτυξης, παρά τις σημαντικές προοπτικές που έχει ο κλάδος. Η επέκταση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών τόσο στην Ελλάδα όσο και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τον ανταγωνισμό τις άλλες υπαίθριες καλλιέργειες και από την ποσότητα εισαγωγής προϊόντων από το εξωτερικό. Οι καλές κλιματικές συνθήκες που επικρατούν από την Άνοιξη ως το Φθινόπωρο στις χώρες της Μεσογείου ευνοούν την παραγωγή κηπευτικών στην ύπαιθρο, τα οποία ανταγωνίζονται τα αντίστοιχα των θερμοκηπίων την ίδια περίοδο. Επίσης τα πιο πολλά μεσογειακά θερμοκήπια έχουν υποτυπώδη εξοπλισμό, με ελάχιστη ή καθόλου ενεργειακή υποστήριξη και με αερισμό που πραγματοποιείται με χειροκίνητα ανοίγματα. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα μόλις το 19% των θερμοκηπίων έχει σύστημα θέρμανσης και το ποσοστό που το αξιοποιούν είναι πολύ μικρότερο.(ολύμπιος, 2001) Χαρακτηριστικό επίσης της χαμηλής τεχνολογίας των ελληνικών θερμοκηπίων αποτελεί το γεγονός ότι το 35% περίπου είναι κατασκευασμένα από τους ίδιους τους αγρότες.(μαυρογιαννόπουλος, 2005) Όλα αυτά έχουν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μη ευνοϊκών συνθηκών στο εσωτερικό του θερμοκηπίου με αποτέλεσμα τα ελληνικά θερμοκηπιακά κηπευτικά προκειμένου να αναπτυχθούν, να δέχονται μεγάλες ποσότητες χημικών για προστασία.

- 27 - Η Ελλάδα έχει όλες τις προοπτικές ώστε να γίνει ο λαχανόκηπος της Ευρώπης. Ενδεικτικά αναφέρονται κάποια σημαντικά της χαρακτηριστικά Πολύ καλές κλιματικές συνθήκες με ζεστό καλοκαίρι και ήπιο χειμώνα. Εύκολη πρόσβαση σε πολλές αγορές λόγω της γεωγραφικής της θέσης. Μεγάλες ποσότητες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας(βιομάζα, γεωθερμία) που μπορούν να αντικαταστήσουν τα συμβατικά καύσιμα. Υψηλή τεχνογνωσία από εξειδικευμένα εργαστήρια. Παρόλα αυτά όμως οι θερμοκηπιακές μονάδες στην Ελλάδα όχι μόνο είναι λίγες αλλά εμφανίζουν και χαμηλή απόδοση. Για παράδειγμα, ενώ το δυναμικό για την παραγωγή τομάτας τους καλοκαιρινούς μήνες είναι στην Ελλάδα 50% υψηλότερο σε σχέση με την Ολλανδία τα ελληνικά θερμοκήπια δεν είναι δυνατόν να παράγουν ίδια ποσότητα και ποιότητα παραγωγής σε σχέση με της Ολλανδίας. Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται η απόδοση και το κόστος παραγωγής τομάτας στην Ολλανδία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Στην Ελλάδα μόλις τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκαν κάποιες υπερσύγχρονες μονάδες που με την αξιοποίηση κυρίως της γεωθερμίας και την ανάπτυξη υδροπονικών συστημάτων κατάφεραν να πετύχουν παρόμοιες αποδόσεις με αυτές της Ολλανδίας. ΠΙΝΑΚΑΣ 4.2.: Απόδοση και κόστος παραγωγής καλλιέργειας τομάτας στην Ολλανδία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Χώρα Απόδοση(kg/m 2 ) Κόστος(ευρώ/kg) Ολλανδία 58-60 0.55 Ισπανία 18-25 0.30 Ελλάδα 15-20 0.25 Παρακάτω παρουσιάζεται το ποσοστό συμμετοχής των διάφορων δαπανών στη διαμόρφωση του συνολικού κόστους παραγωγής μίας καλλιέργειας τομάτας σε θερμοκήπιο στην περιοχή Αλμερία της Ισπανίας και του Βελγίου(πίνακας 4.3) και στην Ελλάδα και την Τουρκία(πίνακας 4.4).

- 28 - ΠΙΝΑΚΑΣ 4.3.: Ποσοστό συμμετοχής επιμέρους δαπανών στα θερμοκήπια της Ισπανίας και του Βελγίου. Ισπανία Βέλγιο Θέρμανση & εμπλουτισμός σε CO2-35.0% Εργατικά 46.0% 43.4% Φυτικό υλικό 8.5% 8.0% Λιπάσματα-Φυτοφάρμακα 32.5% 5.4% Νερό 6.5% - Άλλα 6.5% 8.2% Πηγή: (Γεωργία-Κτηνοτροφία, 2011) ΠΙΝΑΚΑΣ 4.4.: Ποσοστό συμμετοχής επιμέρους δαπανών στα θερμοκήπια της Ελλάδας και της Τουρκίας. Ελλάδα Τουρκία Υπόστρωμα, φυτικό υλ. & άλλα 3.0% 18.2% Καύσιμα 52.0% 32.2% Φυτοφάρμακα 3.1% 7.8% Λιπάσματα 15.0% 22.7% Νερό 1.0% 0.4% Ηλεκτρική ενέργεια 14.2% 12.4% Εργατικά 12.0% 5.9% Πηγή: (Γεωργία-Κτηνοτροφία, 2011) Από τους πίνακες φαίνεται τόσο η σημαντική διαφορά ανάμεσα στην ποσότητα παραγωγής των μεσογειακών σε σχέση με τα θερμοκήπια της Βόρειας Ευρώπης τα οποία είναι πλήρως εκσυγχρονισμένα και αυτοματοποιημένα όσο και οι διαφορές στο ποσοστό συμμετοχής των επιμέρους δαπανών στη διαμόρφωση του συνολικού κόστους παραγωγής. Από τον πίνακα