ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΡΚΩΝ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗ ΕΙ ΩΝ ΤΗΣ ΑΓΡΙΑΣ ΠΤΗΝΟΠΑΝΙ ΑΣ Μασλαρινού Ο. 1,2, Μπίρτσας Π. 3 και Νικολάου Κ. 1,4 1 Σχολή Θετικών Επιστηµών & Τεχνολογίας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο 26335 Πάτρα 2 /νση Αναδασώσεων Κεντρικής Μακεδονίας, Χάψα 1, 54626 Θεσσαλονίκη, e-mail: maslarinou@hunters.gr 3 Εργαστήριο Άγριας Πανίδας, Τµήµα ασοπονίας και ιαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, Παράρτηµα Καρδίτσας, ΤΕΙ Λάρισας, e-mail: birtsas@teilar.gr 4 Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης, Βασ. Όλγας 105, 54643 Θεσσαλονίκη, e-mail: kinikola@hol.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Θεσσαλονίκη προσελκύει πολλά είδη πτηνών εξαιτίας της γεωγραφικής θέσης της. Η παρουσία πτηνών στις πόλεις καθορίζεται από πολλούς παράγοντες όπως το µέγεθος των πάρκων, η µεταξύ τους σύνδεση, το είδος και η µορφή της βλάστησης, η ανθρωπογενής όχληση κ.α. Μελετώνται τρεις χώροι πρασίνου του δήµου Θεσσαλονίκης ως προς την ποικιλία και αφθονία των ειδών πτηνών που φωλιάζουν εκεί. Οι κήποι του Πασά, το πάρκο της Χ.Α.Ν.Θ. και το πάρκο κυκλοφοριακής αγωγής της νέας παραλίας αξιολογούνται µε κριτήρια, εκείνα τα χαρακτηριστικά τους, που επηρεάζουν την παρουσία της ορνιθοπανίδας. Προτείνονται µέθοδοι που αποδεδειγµένα αυξάνουν την αφθονία της αστικής πτηνοπανίδας. Τέτοιοι είναι η ενίσχυση της ποικιλοµορφίας του ενδιαιτήµατος µε φυτεύσεις ειδών που εξασφαλίζουν διαφορετικά επίπεδα κάλυψης και ποικιλία φυσικής τροφής, καθώς και η αύξηση της διαθεσιµότητας καταφυγίων και πόρων, όπως για παράδειγµα οι τεχνητές φωλιές και οι θέσεις παροχής τροφής το χειµώνα. ENVIROMENTAL PLANNING OF URBAN PARKS FOR ATTRACTING WILD BIRD SPECIES Maslarinou Ο. 1,2, Birtsas P. 3, Νikolaou Κ. 1,4 1 School of Sciences & Technology, Hellenic Open University, 26335 Patra, Greece 2 Reforestation directorate of Central Macedonia, Chapsa 1, 54626 Thessaloniki, Greece e-mail: maslarinou@hunters.gr 3 Laboratory of Wildlife, Department of Forestry and Management of Natural Environment, Technological Education Institute of Larisa, e-mail: birtsas@teilar.gr 4 Organization for the Master Plan and Environmental Protection of Thessaloniki, 105 Vas. Olgas St., 54643 Thessaloniki, Greece, e-mail: kinikola@hol.gr ABSTRACT Thessaloniki attracts a lot of species of birds because of its geographic position. The presence of birds in urban parks is being influenced by many factors such as the size of the park, its connectivity with other green spaces, the kind and distribution of vegetation, etc. The variety and the abundance of breeding bird species has been studied in three green spaces of the municipality of Thessaloniki (Pasha Gardens, Y.M.C.A. Park and the park of traffic education). These parks are being surveyed for their capacity to bear breeding bird populations. Because increasing the size of parks is difficult in cities, enhancement of habitat diversity and resource availability for birds within parks (e.g. nest boxes, winter feeding tables, etc.) appears to be a straightforward way of increasing urban bird diversity.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Θεσσαλονίκη εξαιτίας της θέσης της, στο µυχό του Θερµαϊκού και µεταξύ δύο σηµαντικών συµπλεγµάτων υγροτόπων ( έλτα Αξιού-Λουδία-Αλιάκµονα και των λιµνών Βόλβης Κορώνειας) αποτελεί για περίπου 85 είδη της άγριας πτηνοπανίδας σηµαντικό µεταναστευτικό σταθµό κατά την άνοιξη ή το φθινόπωρο, τόπο ξεχειµωνιάσµατος ή τόπο αναπαραγωγής για επιδηµητικά και µεταναστευτικά είδη που επιλέγουν να φωλιάσουν στην πόλη ή στο περιαστικό δάσος (σε δέντρα, θάµνους, χόρτα, βράχια, κτίρια, τείχη). [1] Η διατήρηση της άγριας ζωής σε αστικά ενδιαιτήµατα αποκτά διαρκώς αυξανόµενη σηµασία εξαιτίας της συνεχιζόµενης αστικοποίησης, αφού περίπου το 80% του πληθυσµού των βιοµηχανοποιηµένων χωρών συγκεντρώνεται σε αστικές περιοχές. [2] Παρόλο που γίνονται κάποιες µακροχρόνιες προσπάθειες να γίνει κατανοητή η δυναµική της άγριας ζωής στις πόλεις [3], πολύ λίγα έχουν γίνει και υπάρχει η ανάγκη να µελετηθεί η αστική βιοποικιλότητα και να περιληφθεί η οικολογική γνώση στον αστικό σχεδιασµό [4],[5]. Σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις η µελέτη της κατανοµής των πτηνών στους ανοιχτούς χώρους έδειξε ότι η ύπαρξη µεγάλων πάρκων ευνοεί την ποικιλότητα των ειδών περισσότερο από ότι η ύπαρξη πολλών µικρών, αφού τα µεγάλης έκτασης πάρκα προσελκύουν εκτός από τα είδη που συναντάµε αποκλειστικά στα µεγάλα και όλα τα είδη που βρίσκουµε στα µικρά [6]. Η ελάχιστη απαιτούµενη έκταση πάρκου, ώστε να µπορεί να φιλοξενήσει διαφορετικά είδη πτηνών σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις κυµαίνεται µεταξύ 100-350 στρεµµάτων (10-35 εκταρίων) [7], [8], [9]. Η συνδετικότητα είναι ένα σηµαντικό ζήτηµα στα αστικά τοπία [10], γιατί τα διάφορα ενδιαιτήµατα εµφανίζουν σαφή και σκληρά όρια µε τα άλλα στοιχεία του αστικού τοπίου και ο ρυµοτοµικός σχεδιασµός ενδέχεται να περιορίζει πολύ τις µετακινήσεις των πτηνών. Ωστόσο υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία ότι οι ζώνες βλάστησης δρουν ως διάδροµοι για µερικά πτηνά [11], [12], [13], [14]. Τα µικρά πάρκα θα µπορούσαν να διαδραµατίσουν σηµαντικό ρόλο στη συνδετικότητα των αστικών τοπίων. Όπως επισηµαίνεται από αρκετούς ερευνητές [15], [16] ο σηµαντικότερος παράγοντας για να αυξηθεί η ποικιλοµορφία των ειδών στα µικρά πάρκα είναι να διευρυνθεί η πολυπλοκότητα των ενδιαιτηµάτων τους (να υπάρχει ποικιλία βλάστησης σε όλα τα επίπεδα). Αυτή η στρατηγική θα µπορούσε να αναδείξει τα µικρά πάρκα ως υψηλής ποιότητας ενδιάµεσους σταθµούς [17], που να µπορούν να χρησιµοποιηθούν προσωρινά από διαφορετικά είδη στο δρόµο τους µέσω αστικών ενδιαιτηµάτων. Γενικά τα αστικά πάρκα έχουν χαµηλότερη συνολική κάλυψη βλάστησης σε σύγκριση µε φυσικές περιοχές ενώ στερούνται εντελώς µερικών στρωµάτων βλάστησης [18]. Αρκετές µελέτες υπογραµµίζουν τη σηµασία της διατήρησης της πολυπλοκότητας του ενδιαιτήµατος για να αυξηθεί η ποικιλία των πτηνών στα αστικά πάρκα [15], [19], [20], [5]. έντρα διαφορετικών ηλικιών, καθώς επίσης και πολλά διαφορετικά επίπεδα βλάστησης είναι τα απλούστερα και άµεσα εργαλεία για να βελτιώσουµε την καταλληλότητα των αστικών πάρκων, αυξάνοντας τη διαθεσιµότητα της τροφής, της κάλυψης και των κατάλληλων θέσεων φωλεοποίησης. [21]. Η διαθεσιµότητα διαφορετικών ειδών τεχνητών φωλιών µπορεί να αυξήσει την αποίκιση των αστικών πάρκων από µεγάλη ποικιλία ειδών που φωλιάζουν σε τρύπες [20]. Επιπλέον, οι µόνιµες πηγές νερού είναι σηµαντικές στο να ενθαρρύνουν την παρουσία περισσότερων ειδών [7] και να προσελκύουν είδη που σπάνια συναντούµε στα αστικά πάρκα. Ένας ακόµα παράγοντας που επηρεάζει τα αστικά είδη πτηνών είναι η ανθρωπογενής όχληση [20]. Στην περίπτωση των αστικών πάρκων, που η ανθρώπινη παρουσία είναι επιθυµητή, ο ρόλος των ανθρώπων γίνεται κύριος, δεδοµένου ότι υπάρχουν είδη πτηνών εξαιρετικά προσαρµοσµένα στην ανθρώπινη παρουσία. Εποµένως οι αστικές βιοκοινότητες χαρακτηρίζονται συνήθως από την κυριαρχία λίγων ειδών πτηνών [22]. Αντικείµενο και σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνηθούν τα χαρακτηριστικά αντιπροσωπευτικών χώρων πρασίνου της Θεσσαλονίκης, που καθορίζουν την παρουσία
άγριων πτηνών και να προταθούν εφικτές λύσεις για τη βελτίωση των υφιστάµενων ή για το σχεδιασµό νέων χώρων που θα τους καθιστούν ελκυστικούς σε περισσότερα είδη πτηνών. 2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Ως περιοχή έρευνας επιλέχθηκαν τρεις χώροι πρασίνου στο κέντρο του πολεοδοµικού συγκροτήµατος της πόλης της Θεσσαλονίκης (περιοχή του ήµου Θεσσαλονίκης) και ειδικότερα οι κήποι του Πασά, το πάρκο της Χ.Α.Ν.Θ. και το πάρκο κυκλοφοριακής αγωγής της νέας παραλίας Τα τρία πάρκα βρίσκονται σε µια νοητή πράσινη ζώνη σύνδεσης, διαµέσου των δενδροστοιχιών και των λοιπών χώρων πρασίνου, της παραλίας µε το περιαστικό δάσος, που διευκολύνει την κίνηση των πτηνών και εξασφαλίζει τη συνέχεια των ενδιαιτηµάτων τους. Κήποι του Πασά Πάρκο Χ.Α.Ν.Θ. Πάρκο κυκλοφοριακής αγωγής Στους τρεις χώρους πρασίνου που έχουν επιλεγεί έγινε καθολική καταγραφή της πτηνοπανίδας κατά την αναπαραγωγική περίοδο (Απρίλιο Μάιο) µε τη µέθοδο των σηµειακών µετρήσεων (point counts). Οι επισκέψεις έγιναν κατά το ξηµέρωµα ηµερών µε καλές καιρικές συνθήκες (χωρίς άνεµο και βροχή) και καταγράφηκαν τα είδη πτηνών και οι αριθµοί τους εντός της περιοχής (πάρκου) και εκτός (σε απόσταση περίπου 50µ. από τα όριά της) µε άµεση παρατήρηση (οπτικά µε κιάλια) ή µε αναγνώριση των φωνών τους (ακουστικά). Στη συνέχεια υπολογίστηκε το ποσοστό εδαφοκάλυψης από τη δενδρώδη και θαµνώδη βλάστηση των πάρκων της περιοχής µελέτης µε τη χρήση δορυφορικών εικόνων και αξιολογήθηκε η δοµή της βλάστησης, η χλωριδική σύνθεση των πάρκων, η ηλικία των φυτών και η δυνατότητά τους να δηµιουργούν τα κατάλληλα ενδιαιτήµατα. Η καταλληλότητα των ενδιαιτηµάτων προσδιορίστηκε µε κριτήρια: α) το είδος των πτηνών που ήταν παρόντα, β) την ποικιλία των ειδών και γ) τον αριθµό των ατόµων κάθε είδους. Τέλος εκτιµήθηκαν: α) η συνδεσιµότητα του κάθε χώρου µε άλλους παρακείµενους χώρους πρασίνου, β) η επισκεψιµότητα, γ) η ένταση και η έκταση των ασκούµενων δραστηριοτήτων και συνεπώς η ένταση της όχλησης που δέχονταν τα πτηνά. Στην παρούσα εργασία χρησιµοποιήθηκε η κατηγοριοποίηση των πτηνών που απαντούν στις αστικές περιοχές σε τρεις µεγάλες οµάδες, βάση της ικανότητάς τους να ζουν στα διαθέσιµα ενδιαιτήµατα [23]. Αναλυτικότερα τα είδη ταξινοµήθηκαν σε: α) αστικά εξειδικευµένα - είδη συνήθως παµφάγα, αλλά και σποροφάγα ή εντοµοφάγα, που είναι τώρα πιο κοινά στα αστικά περιβάλλοντα, από ότι ήταν στα παραδοσιακά φυσικά τους ενδιαιτήµατα, β) φυσικά
εξειδικευµένα - είδη που απαντούν σε µεγάλες περιοχές φυσικής βλάστησης και είναι στενά συνδεδεµένα µε αυτές για την επιβίωσή τους ενώ µόνο περιστασιακά επισκέπτονται αστικοποιηµένα ενδιαιτήµατα και γ) τα αστικά γενικευµένα - είδη που χρησιµοποιούν τόσο αστικά, όσο και αµιγώς φυσικά ενδιαιτήµατα, απρόβλεπτα, όσον αφορά το µέγεθος του πληθυσµού τους στις πόλεις, αλλά σε αυτή την κατηγορία ανήκει ο µεγαλύτερος αριθµός ειδών των αστικών ενδιαιτηµάτων (πάρκα και κήποι), για τα οποία πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες να εξασφαλιστούν οι πληθυσµοί τους. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 3.1.Οι κήποι του Πασά Πίνακας 1: Αριθµός ζευγαριών πτηνών που ήταν παρόντα κατά την αναπαραγωγική περίοδο 2009 (17/5/09 και 24/5/09) στους κήπους του Πασά Α/Α Επιστηµονική ονοµασία Κοινή ονοµασία είδους Ζευγάρ Ζευγάρια είδους ια εντός εκτός 1 Streptopelia decaocto (Ευρασιατική) 2 2 εκαοχτούρα 2 Fringilla coelebs Σπίνος 1 3 Hippolais olivetorum Λιοστριτσίδα 1 4 Upupa epops Τσαλαπετεινός 1 5 Parus major Καλόγερος 1 1 6 Luschinia megarhynchos Αηδόνι 1 7 Turdus merula Κότσυφας 1 8 Corvus corone (Σταχτιά) Κουρούνα 1 9 Sturnus vulgaris Ψαρόνι 10-12 >50 10 Carduelis carduelis Καρδερίνα 1 11 Carduelis chloris Φλώρος 1 12 Hippolais palida (Ανατολική) 1 Ωχροστριτσίδα 13 Passer montanus εντροσπουργίτης >10 Στο πάρκο καταγράφηκαν 12 είδη πτηνών και 4 είδη στην ευρύτερη περιοχή κατά την περίοδο αναπαραγωγής. Ο αριθµός αυτός θεωρείται εξαιρετικά µικρός για ενδιαίτηµα που συγκεντρώνει πλήθος θετικών χαρακτηριστικών όπως είναι η µεγάλη (για τα ελληνικά δεδοµένα) έκταση του πάρκου - 26,4 στρέµµατα (2,64 εκτάρια) ή 56,8 στρέµµατα (5,68 εκτάρια) µε τους γειτονικούς χώρους πρασίνου. Η περιοχή θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως φτωχή σε αριθµό ειδών, ενώ τέσσερα από αυτά (δεκαοχτούρα, κουρούνα, ψαρόνι και δενδροσπουργίτης) ανήκουν στα αστικά εξειδικευµένα και ο πληθυσµός τους ξεπερνάει το 70% του συνολικού αριθµού πτηνών. Ειδικά τα ψαρόνια, που έως πριν από λίγα χρόνια ήταν µόνο χειµερινοί επισκέπτες, φαίνεται να εξελίσσονται σε επιδηµητικά, παραµένοντας σε πολύ µεγάλους πληθυσµούς και κατά την περίοδο φωλεοποίησης. Πιθανόν επειδή απαντούν πλέον σε µεγάλους αριθµούς µέσα στα πάρκα να καταλαµβάνουν θέσεις και να εκτοπίζουν είδη που θα φώλιαζαν εκεί. Τέσσερα είδη είναι αποκλειστικά σποροφάγα ( εκαοχτούρα, Σπίνος, Καρδερίνα, Φλώρος), τρία είδη είναι αποκλειστικά εντοµοφάγα (Τσαλαπετεινός, Λιοστριτσίδα, Ωχροστριτσίδα) και πέντε είδη παµφάγα. Όλα τους φωλιάζουν σε δέντρα και µόνο ο Κότσυφας φωλιάζει και σε θάµνους. Από δορυφορική φωτογραφία του 2008 (πηγή Google Earth) προκύπτει ότι το ποσοστό κάλυψης του εδάφους από δενδρώδη και θαµνώδη βλάστηση είναι 50-60%. Υπάρχουν δύο κυρίαρχα επίπεδα βλάστησης (χλοοτάπητα και ψηλής κόµης πεύκων). Τα είδη δέντρων της ελληνικής χλωρίδας είναι κυρίως πεύκα, κελτίς, δάφνη, µουριά, κράταιγος, πλατάνι, κ.α. ενώ
τα ξενικά είδη είναι κέδρα, σφενδάµι νεγκούντο, καλλωπιστική δαµασκηνιά και µηλιά, ψευδακακία, αϊλανθος κ.α. Το πάρκο έχει µικρή επισκεψιµότητα και χαµηλά επίπεδα όχλησης Συνδέεται στα ανατολικά µε χώρο φυσικής βλάστησης 3.2 Το πάρκο της Χ.Α.Ν.Θ. Πίνακας 2: Αριθµός ζευγαριών πτηνών που ήταν παρόντα κατά την αναπαραγωγική περίοδο 2009 (17/5/09) στο πάρκο της Χ.Α.Ν.Θ. Α/Α Επιστηµονική ονοµασία Κοινή ονοµασία Ζευγάρια Ζευγάρια είδους είδους εντός εκτός 1 Streptopelia decaocto (Ευρασιατική) >4 εκαοχτούρα 2 Fringilla coelebs Σπίνος 1 3 Erithacus rubecula Κοκκινολαίµης 1 4 Psittacula krameri Πράσινος παπαγάλος >6 5 Parus major Καλόγερος 1 6 Corvus corone (Σταχτιά) Κουρούνα 2 7 Sturnus vulgaris Ψαρόνι >10 8 Passer montanus εντροσπουργίτης >10 9 Passer domesticus Σπιτοσπουργίτης 2 10 Hippolais palida (Ανατολική) Ωχροστριτσίδα 1 Σε αυτό τον ανοιχτό χώρο πρασίνου ήταν παρόντα δέκα (10) είδη, ενώ λόγω του θορύβου από την κίνηση των οχηµάτων στις οδικές αρτηρίες που περιβάλλουν το πάρκο δεν ήταν δυνατόν να ακουστούν τα είδη που πιθανόν υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή (όπως κάτω από τη Μεγάλου Αλεξάνδρου και προς την παραλία ή πάνω από τη Βασιλέως Γεωργίου στο αρχαιολογικό µουσείο. Το πάρκο είναι από τα µεγαλύτερα σε έκταση, για το πολεοδοµικό συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης µε 41,7 στρέµµατα (4,17 εκτάρια) ή 89,6 στρέµµατα (8,96 εκτάρια) µαζί µε τους χώρους πρασίνου που το περιβάλλουν, παρόλα αυτά δεν φαίνεται ότι µπορεί να φιλοξενήσει µεγάλο αριθµό ειδών. Πέντε από αυτά (δεκαοχτούρα, κουρούνα, ψαρόνι, σπιτοσπουργίτης και δενδροσπουργίτης) ανήκουν στα αστικά εξειδικευµένα και ο πληθυσµός τους ξεπερνάει το 70% του συνολικού αριθµού πτηνών. Τρία είδη είναι αποκλειστικά σποροφάγα και καρποφάγα ( εκαοχτούρα, Σπίνος, Πράσινος παπαγάλος), ένα µόνο είδος είναι αποκλειστικά εντοµοφάγο (Ωχροστριτσίδα) και έξι είδη είναι παµφάγα. Αξίζει να επισηµανθεί ότι ο πράσινος παπαγάλος είναι εισαγόµενο είδος, που έχει φυσική εξάπλωση στην κεντρική Αφρική και τη νότιο Ασία, ενώ στη Θεσσαλονίκη έχει σχηµατίσει αποικίες σε διάφορα πάρκα µε άτοµα που πιθανών δραπέτευσαν από κλουβιά αλλά βρήκαν κατάλληλο ενδιαίτηµα και φώλιασαν. Ακόµα δεν έχουν εκτιµηθεί οι επιπτώσεις που ενδέχεται να έχει η παρουσία του στην αυτόχθονη ορνιθοπανίδα. Όλα τα είδη του πάρκου φωλιάζουν σε δέντρα ενώ µόνο ο κοκκινολαίµης φωλιάζει και σε θάµνους. Το ποσοστό κάλυψης του εδάφους από δενδρώδη και θαµνώδη βλάστηση εκτιµάται στο 70-80% (Google Earth 2008). Στα θετικά χαρακτηριστικά του συγκαταλέγονται η µεγάλη ποικιλία ειδών δέντρων, τόσο κωνοφόρων όσο και πλατύφυλλων, καθώς και η µεγάλη ηλικία πολλών από αυτά. Επίσης υπάρχουν αρκετοί όροφοι, τουλάχιστον στο επίπεδο της κόµης των δέντρων, που οφείλονται στα διαφορετικά ύψη αυτών. Στα χαµηλά, πέρα από το γρασίδι και τις οµάδες των θάµνων δεν παρατηρείται καµία προσπάθεια δηµιουργίας υπώροφου, γι αυτό το λόγο και τα µόνα είδη εκεί είναι ο κοκκινολαίµης και η ωχροστριτσίδα. Η παρουσία του κοκκινολαίµη είναι ένα ενδιαφέρον στοιχείο, αφού κατά την αναπαραγωγική περίοδο στη
χώρα µας τον συναντούσαµε κυρίως σε ορεινές περιοχές µε δάση κωνοφόρων. Στο γρασίδι αναζητούν τροφή ως συνήθως τα ψαρόνια. Τα είδη δέντρων της ελληνικής χλωρίδας που είναι παρόντα στο πάρκο είναι πλατάνι, πεύκο, κυπαρίσσι, κελτίς, δάφνη, ελιά, µουριά, φλαµουριά, ιτιά, φτελιά, κ.α. ενώ τα ξενικά είναι κέδρα, ιβίσκος, δαφνοκέρασος, κατάλπη, σφενδάµι νεγκούντο, µελιά κ.α. Το πάρκο έχει µεγάλη επισκεψιµότητα και πολλές χρήσεις ειδικά στο βόρειο τµήµα του. Συνδέεται στα νότια και δυτικά µε άλλους χώρους πρασίνου 3.3 Το πάρκο κυκλοφοριακής αγωγής της νέας Παραλίας Πίνακας 3: Αριθµός ζευγαριών πτηνών που ήταν παρόντα κατά την αναπαραγωγική περίοδο του έτους 2009 (17/5/09) στο πάρκο κυκλοφοριακής αγωγής της νέας παραλίας Α/Α Επιστηµονική ονοµασία Κοινή ονοµασία Ζευγάρια Ζευγάρια είδους είδους εντός εκτός 1 Erithacus rubecula Κοκκινολαίµης 1 2 Hippolais palida (Ανατολική) 1 Ωχροστριτσίδα 3 Pica pica Καρακάξα 1 4 Corvus monedula Kάργια 1 5 Corvus corone (Σταχτιά) Koυρούνα 1 6 Sturnus vulgaris Ψαρόνι 2 7 Passer domesticus Σπιτοσπουργίτης >4 Ο συγκεκριµένος χώρος πρασίνου είναι µικρός, µόλις 18,9 στρέµµατα (1,89 εκτάρια). Η ορνιθοπανίδα είναι σχεδόν απούσα, αφού τα πέντε (καρακάξα, κουρούνα, ψαρόνι, κάργια και σπιτοσπουργίτης) από τα επτά είδη που καταγράφηκαν ανήκουν στα αστικά εξειδικευµένα και ο πληθυσµός τους ξεπερνάει το 80% του συνολικού αριθµού πτηνών. Τα είδη αυτά τα συναντούµε σχεδόν παντού στο αστικό δοµηµένο περιβάλλον. Ένα είδος είναι αποκλειστικά εντοµοφάγο (Ωχροστριτσίδα) και όλα τα υπόλοιπα παµφάγα. Όλα τους φωλιάζουν σε δέντρα και µόνο ο κοκκινολαίµης φωλιάζει και σε θάµνους. Το ποσοστό εδαφοκάλυψης από δενδρώδη και θαµνώδη βλάστηση είναι πολύ χαµηλό 20-30%. Υπάρχουν δύο κυρίαρχα επίπεδα βλάστησης (χλοοτάπητα και κόµης δέντρων). Το πάρκο χαρακτηρίζεται από την παρουσία αραιών δέντρων, κυρίως λεύκες. Τα είδη δέντρων της ελληνικής χλωρίδας είναι κυρίως λεύκη, ελιά, πεύκο, κυπαρίσσι, δάφνη, κ.α. ενώ τα ξενικά είναι µελιά, σοφόρα, σφενδάµι νεγκούντο, ταφλάνι, φιλάδελφος, αροκάρια κ.α. Από τα πρέµνα που υπάρχουν στο πάρκο καταλαβαίνουµε ότι προϋπήρχαν και άλλες λεύκες που υλοτοµήθηκαν, πιθανόν γιατί ωρίµασαν και έγιναν επικίνδυνες από ανεµορριψίες. Η παρουσία του σπιτοσπουργίτη και των κορακοειδών δικαιολογείται λόγω της ύπαρξης αναψυκτηρίου στο χώρο γιατί τα συγκεκριµένα είδη αναζητούν τροφή ανάµεσα στον κόσµο και στα απορρίµµατα που παράγει. Τα πάρκο έχει µεγάλη επισκεψιµότητα και υψηλά επίπεδα όχλησης. Η θαµνώδης βλάστηση είναι αραιή και αποκοµµένη, η δενδρώδης επίσης αραιή µε περισσότερα άτοµα λεύκης και στο επίπεδο του εδάφους υπάρχει µόνο γρασίδι, οπότε και δικαιολογείται η περιορισµένη παρουσία ειδών πτηνών στην περιοχή. Παρουσιάζει χαλαρή συνδεσιµότητα µε τους υπόλοιπους χώρους πρασίνου της παραλίας, ενώ σαν σύνολο εµφανίζεται ως ένα πράσινο µέτωπο µπροστά στη θάλασσα, αποκοµµένο όµως και ανεξάρτητο. Υπάρχουν ελάχιστες δενδροστοιχίες, που να ξεκινούν από την παραλία και ως κάθετοι, πράσινοι διάδροµοι να διασχίζουν τις δοµηµένες περιοχές και να οδηγούν σε ανύπαρκτους χώρους πρασίνου.
4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εξετάζοντας τους χώρους πρασίνου και την κατανοµή τους στην περιοχή του δήµου Θεσσαλονίκης, µε κριτήριο την καταλληλότητά τους για τη φιλοξενία ειδών πτηνών διαπιστώνουµε συνοπτικά ότι: α) Μικρός αριθµός ειδών πτηνών φωλιάζουν στα πάρκα της περιοχής έρευνας (λιγότερα στη νέα παραλία). Τα αστικά εξειδικευµένα είδη είναι ιδιαίτερα άφθονα εν φωλιάζουν σαρκοφάγα πτηνά, ενώ υπάρχουν είδη σποροφάγα, εντοµοφάγα και παµφάγα. Σχεδόν το σύνολο των ειδών που καταγράφηκαν φωλιάζουν στα δέντρα (είτε στην κόµη, είτε σε τρύπες του κορµού). β) Οι χώροι πρασίνου της Θεσσαλονίκης έχουν πολύ µικρή έκταση (<10 εκταρίων) και είναι άνισα κατανεµηµένοι στον αστικό ιστό. Παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα όχλησης κατά την περίοδο φωλεοποίησης. Στα πάρκα που µελετήθηκαν υπάρχει µικρό ποσοστό κάλυψης του εδάφους από δέντρα και θάµνους και απουσιάζει η δοµική πολυπλοκότητα ύπαρξη µόνο δύο επιπέδων στη βλάστηση. Ωστόσο οι χώροι πρασίνου εµφανίζουν ποικιλία διαφορετικών ειδών δέντρων, µε την παρουσία των ξενικών ειδών να φτάνει σε ποσοστό από 20-60%. Οι θάµνοι και οι πόες είναι λιγοστοί, µεµονωµένοι και ασύνδετοι. Αναλυτικότερα µπορεί να ειπωθεί ότι τα πάρκα της Θεσσαλονίκης απέχουν πολύ από την άριστη έκταση πάρκου για την ορνιθοπανίδα, που είναι 100-350 στρέµµατα (10-35 εκτάρια). Σε κάθε περίπτωση κανένα πάρκο δεν απορρίπτεται αυτόµατα ως ακατάλληλο λόγω µεγέθους, αφού µε τον κατάλληλο σχεδιασµό όλα µπορούν να διαδραµατίσουν σηµαντικό ρόλο όσον αφορά στη συνδεσιµότητα των ενδιαιτηµάτων. Εξάλλου λόγω της εγγύτητας του περιαστικού δάσους του Σέιχ Σου, δεν είναι λίγα τα είδη που µετακινούνται από εκεί προς τα πάρκα της πόλης και αντίθετα. Οι χώροι πρασίνου είναι ανισοκατανεµηµένοι στην παραλιακή ζώνη, στον κάθετο πράσινο άξονα από το πάρκο ΧΑΝΘ και το 3ο Σ.Στρατού µέχρι τον Κεδρηνό λόφο και το Καυταντζόγλιο. εν καλύπτουν το σύνολο του δοµηµένου χώρου και δεν συνδέονται µεταξύ τους µε τους απαραίτητους πράσινους διαδρόµους (δενδροστοιχίες, πάρκα γειτονιάς, νησίδες, προαύλια κ.λπ.) Το επίµηκες σχήµα αρκετών από αυτούς, όπως τα πάρκα της νέας παραλίας δεν επιτρέπει τη δηµιουργία πυρήνων µη όχλησης και συνεπώς αποτρέπει είδη πιο ντροπαλά να εγκατασταθούν εκεί. Έχουν υψηλά επίπεδα όχλησης και πολλές χρήσεις, που συµπίπτουν χρονικά µε την περίοδο φωλεοποίησης (άνοιξη και καλοκαίρι). Το ποσοστό κάλυψης του εδάφους από δενδρώδη και θαµνώδη βλάστηση είναι µικρό (στις περισσότερες περιπτώσεις 50-60%), µε εξαίρεση το πάρκο της Χ.Α.Ν.Θ. (70-80%). Στις φυτεύσεις των χώρων πρασίνου της πόλης της Θεσσαλονίκης το κριτήριο φαίνεται ότι ήταν κυρίως αισθητικό, υπάρχει σαφής προτίµηση στα ταχυαυξή είδη χωρίς να λαµβάνεται υπόψη η καταλληλότητά τους για την φιλοξενία ειδών. Η δενδρώδης βλάστηση των χώρων πρασίνου αποτελείται από ποικιλία ειδών. Ειδικά τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια να αντικατασταθούν είδη που χρησιµοποιήθηκαν εκτεταµένα (όπως οι λεύκες της παραλίας) µε ειδών κωνοφόρων και πλατυφύλλων. Ωστόσο υπάρχουν ελάχιστα είδη που µπορούν να παράσχουν τροφή, κάλυψη και θέσεις φωλεοποίησης στην άγρια πανίδα. Γενικά οι καινούριες συστάδες πρέπει να αποτελούνται από ποικιλία ειδών δέντρων και θάµνων για να παρέχουν δοµική πολυπλοκότητα. ιαφορετικά είδη δέντρων προσφέρουν στα πτηνά διαφορετικά είδη τροφής και διαφορετικές θέσεις φωλεοποίησης. Ωστόσο εξακολουθεί η φύτευση ξενικών ειδών, που πιθανόν να µην αναγνωρίζονται από τα πτηνά ως στοιχείο του ενδιαιτήµατός τους και να µην παρέχουν την κατάλληλη τροφή (καρπούς, καθώς και είδη εντόµων και λοιπά αρθρόποδα). Επιπλέον διαπιστώνεται εκτεταµένη χρήση ειδών όπως η Ψευδακακία (Robinia pseudοacacia) και η Πικροδάφνη (Nerium oleander) που είναι δηλητηριώδη για τα πτηνά και η κατανάλωση των σπόρων τους µπορεί να προκαλέσει εµετό, διάρροια, αδυναµία και κατάρρευση [24].
Το σηµαντικότερο ίσως κριτήριο, που θα µπορούσε να αναιρέσει τις δυσµενείς επιδράσεις των προηγούµενων, είναι η έλλειψη πολλών διαφορετικών επιπέδων στη βλάστηση. Οι χώροι πρασίνου χαρακτηρίζονται από δύο επίπεδα της κόµης των δέντρων (ανόροφος) και του χορτοτάπητα (υπόροφος) χωρίς την ύπαρξη άλλου ορόφου βλάστησης. Οι θάµνοι και οι πόες, όπου υπάρχουν είναι τόσο µεµονωµένοι και σκόρπιοι, που δεν συνιστούν ενότητα και δεν παρέχουν επαρκή κάλυψη στα πτηνά που σε περίπτωση κινδύνου παραµένουν εκτεθειµένα, χωρίς διάδροµο διαφυγής. Για όλους τους παραπάνω λόγους δεν προτιµώνται ως θέσεις φωλεοποίησης, µε αποτέλεσµα στα πάρκα της πόλης να λείπουν τα είδη που φωλιάζουν σε ψηλά χόρτα στο έδαφος ή σε πυκνούς θάµνους (Κότσυφας, Αηδόνι κ.α.) 5. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ηµιουργία σε κάθε πάρκο ενός ή δύο φυσικών χώρων, σε θέσεις µε τη µικρότερη όχληση, που να προσοµοιάζουν στα είδη και στη δοµή το φυσικό περιβάλλον (χάρτες). - Φύτευση ειδών που προσφέρουν τροφή στα πτηνά - Ενίσχυση της δοµικής πολυπλοκότητας µε φύτευση θάµνων διαφορετικών µεγεθών (χάρτες). - Σταδιακή αντικατάσταση των ξενικών ειδών - ιατήρηση των ώριµων και κουφαλερών δέντρων - Φύτευση αναρριχώµενων φυτών, που προσφέρουν τροφή στα πτηνά, σε τοίχους και περιφράξεις - Τοποθέτηση τεχνητών φωλιών για δηµιουργία κατάλληλων θέσεων φωλεοποίησης (χάρτες) - Κατασκευή τεχνητών λουτρών για τα πτηνά (χάρτες) - ηµιουργία θέσεων τροφοληψίας (ταΐστρες) για το χειµώνα (χάρτες) - Συµπλήρωση των δεντροστοιχιών για την επίτευξη της σύνδεσης των χώρων πρασίνου - ιατήρηση των καταλοίπων φυσικής βλάστησης - Σχεδιασµός και υλοποίηση ερευνητικών προγραµµάτων για την παρακουλούθηση της ανταπόκρισης των πτηνών στα διαχειριστικά µέτρα που λαµβάνονται στους χώρους πρασίνου - Λειτουργία σε κάθε δήµο «τµήµατος διαχείρισης της αστικής άγριας ζωής»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Λατσούδης Π. και Οικονοµίδης Κ. (1997) Η Θεσσαλονίκη των Πουλιών. Θεσσαλονίκη. 32 σελ. 2. World Resources Institute (1996) World Resources A Guide to the Global Environment: The Urban Environment. Oxford University Press, Oxford 3. Grimm NB, Grove JM, Pickett STA and Redman CL (2000) Integrated approaches to longterm studies of urban ecological systems. Bioscience 50: 571 584 4. Niemelä J (1999) Ecology and urban planning. Biodiversity and Conservation 8: 119-131 5. Savard J-PL, Clergeau P and Mennechez G (2000) Biodiversity concepts and urban ecosystems. Landscape and Urban Planning 659: 1 12 6. Patterson BD and Atmar W (2000) Analyzing species composition in fragments. In: Rheinwa LD, G eds. Isolated vertebrate communities in the tropics Pr.4 Int.Symp. Bon. Bonnzoo L monogr. 46 7. Tilghman NG (1987) Characteristics of urban woodlands affecting breeding bird diversity and abundance. Landscape and Urban Planning 14: 481 495 8. Vizyová A (1986) Urban woodlots as islands for land vertebrates: a preliminary attempt on estimating the barrier effects of urban structural units. Ekológia (CSSR) 5: 407 419 9. Luniak M (1983) The avifauna of urban green areas in Poland and possibilities of managing it. Acta Ornithologica (Warszawa) 19: 3 61 10. Adams LW and Dove LE (1989) Wildlife reserves and corridors in the urban environment: a guide to ecological landscape planning and resource conservation. National Institute of Urban Wildlife, Columbia, MD 11. Clergeau P and Burel F (1997) The role of spatial-temporal patch connectivity at the landscape level: an example in a bird distribution. Landscape and Urban Planning 38: 37 43 12. Sodhi NS, Briffett C, Kong L and Yuen B (1999) Bird use linear areas of a tropical city: implications for park connector design and management. Landscape and Urban Planning 45: 123 130 13. Fernández-Juricic E (2000a) Avifaunal use of linear strips in an urban landscape. Conservation Biology14: 513 521 14. Fernández-Juricic E (2001b) Density dependent habitat selection of corridors in a fragmented landscape. Ibis 15. Lancaster RK and Rees WE (1979) Bird communities and the structure of urban habitats. Canadian Journal of Zoology 57: 2358 2368 16. Vizyová A (1986) Urban woodlots as islands for land vertebrates: a preliminary attempt on estimating the barrier effects of urban structural units. Ekológia (CSSR) 5: 407 419 17. Rosenberg DK, Noon BR and Meslow EC (1997) Biological corridors: form, function, and efficacy. Bioscience 47: 677 687 18. Erz W (1966) Ecological principles in the urbanization of birds. Ostrich Supplement 6: 357 364 19. Natuhara Y and Imai C (1996) Spatial structure of avifauna along urban-rural gradients. Ecological Restoration 11: 1 9 20. Jokimäki J (1999) Occurrence of breeding bird species in urban parks: effects of park structure and broadscale variables. Urban Ecosystems 3: 21 34 21. Leedy DL and Adams LW (1984) A guide to urban wildlife management. National Institute for Urban Wildlife, Columbia, MD 22. Huhtalo H and Jarvinen O (1977) Quantitative composition of the urban bird community in Tornio, Northern Finland. Bird Study 24: 179-185 23. Australian Research Centre for Urban Ecology (2004) (http://arcue.botany.unimelb.edu.au) 24. Olsen G, Orosz S (2000) Manual of Avian Medicine. Mosby, Inc. St. Louis, MO pp 248-254