ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΗ ΓΙΟΡΤΗ 2011 ΑΠΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ - ΣΤΟ ΡΟΛΟ ΣΤΗΝ ΕΝΔΡΑΜΑΤΙΣΗ

ΜΟΝΑΔΕΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΔΟΜΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑΣ «Το ταξίδι του Ήρωα» ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ - ΣΤΟ ΡΟΛΟ ΣΤΗΝ ΕΝΔΡΑΜΑΤΙΣΗ

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ - ΣΤΟ ΡΟΛΟ ΣΤΗΝ ΕΝΔΡΑΜΑΤΙΣΗ Συγγραφείς Συλλογή - Επιμέλεια κειμένων: Αγγελική Φωτεινού, Αγγελική Τσιαξίρη, Έφη Γέρου, Όλγα Μουζακίτου, Τασία Σκαρλούτου, Γιώργος Τερζακόπουλος, Παναγιώτης Σωτηρόπουλος, Θοδωρής Μπουσιούλης, Άννα Τούλου, Ερασμία Σακελλαροπούλου, Άννα Πζύσιβεκ, Μαρία Ζαμπέλη, Νικολέτα Τουρλεντέ, Γιούλη Παπαντώνη, Ανδρέας Ευαγόρου, Μπόικα Μίντοβα, Δήμητρα Γυφτοπούλου, Σπύρος Παπαγιανόπουλος. Αυτό το βιβλίο είναι αφιερωμένο σε όλους όσους αγάπησαν την ομορφιά του απροσδόκητου της τέχνης που δεν έχει όρια και μας έχει χαρίσει την δύναμη, ο νους να γίνεται ένα με την ψυχή των πραγμάτων για ένα καλό κατευόδιο στο άπειρο των συναισθημάτων που οδηγούν την Ψυχή στο ταξίδι της προς τον θεϊκό Έρωτα Ευχαριστήσουμε το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Μελισσίων, την κα Αθηνά Φραγκούλη, τον κο Χρύσοστομο Γιάκρα, την κα Καίτη Μυλωνοπούλου, την κα Ευτυχία Αρτέμη, την κα Ελεάννα Ταρνάρη, τον κο Βασίλη Μάτσια, την κα Κατερίνα Κόλλια, την κα Δέσποινα Κατσούδα, τους σπουδαστές και εθελοντές της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ, τις υπευθύνους του καλλιτεχνικού βεστιαρίου ΠΑΝΓΡΑΜ», κες Γραμμάτικα Παναγιώτα και Ελισάβετ, τις πίτσες Χάτ, για την αμέριστη συμπαράσταση και την βοήθεια που μας προσέφεραν διάφορους τρόπους για την υλοποίηση της Αποκριάτικης Γιορτής. Επιμέλεια του συνολικού υλικού των κειμένων: Νίκη Δαρμογιάννη Επιμέλεια της καλλιτεχνικής παρουσίασης του βιβλίου: Στέφανος Παντελής Ακόμα θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους όσοι μας περιέβαλλαν με εμπιστοσύνη και στήριξαν τις προσπάθειές μας προκειμένου να προχωρήσουμε στην συγγραφή αυτού του βιβλίου το οποίο αποτελεί μια νέα μορφή θεραπευτικής έκφρασης, καθώς περιέχει το θεωρητικό υπόβαθρο όλων όσα αποτέλεσαν μέρος της γιορτής από κοινού με τα καλλιτεχνικά έργα που παράχθηκαν και αποτελέσαν το ιδιαίτερο έργο που παράγεται από την αξιοποίηση της τέχνης και του πολιτισμού στο βωμό του εξανθρωπισμού της άγριας σκέψης και του πρωτογόνου νου. ΕΙΣΑΓΩΓΗ α. Παρουσίαση των εφαρμοσμένων Προγραμμάτων Τέχνης και Θεραπείας στις Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης δομής Αττικής (Ε.ΚΨ& Ψ.Υ) β. Λίγα λόγια για την Αποκριάτικη Γιορτή 2011, με θέμα τις Μεταμορφώσεις και την γένεση του παρόντος βιβλίου. Α. ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΑΠΟΚΡΙΕΣ α. Πώς γεννήθηκαν και πώς γιορτάζονται οι Απόκριες και το Καρναβάλι. β. Άλλα έθιμα του Τόπου μας. γ. Ο Εορτασμός της Αποκριάς σε διάφορα μέρη της Ελλάδας Β. ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΕΝΔΥΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ α. Η ένδυση και ο Πολιτισμός β. Ενδυμασία και μόδα γ. Πώς τα ρούχα λένε το ποιοί είμαστε δ. Η τυραννία της ενδυμασίας Γ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ - ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ Δ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ - «ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ» α. Από το υλικό - στο κουστούμι - στο ρόλο στην ενδραμάτιση β. Μια αδρή περιγραφή των διαδικασιών που αξιοποιηθήκαν κατά την διάρκεια της δημιουργίας των αποκριάτικων κουστουμιών γ. Παρουσίαση του ενδοψυχικού υλικού που αναδύθηκε από τα άτομα που έλαβαν μέρος κατά την διάρκεια της δημιουργίας των κουστουμιών και την λειτουργία της Αποκριάτικης Γιορτής ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ ΣΤΟ ΡΟΛΟ ΣΤΗΝ ΕΝΔΡΑΜΑΤΙΣΗ Φωτογραφικό υλικό σελ. 4 σελ. 6 σελ. 8 σελ. 11 σελ. 11 σελ. 16 σελ. 17 σελ. 19 σελ. 20 σελ. 22 σελ. 30 σελ. 32 σελ. 34 σελ. 38 σελ. 40 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ α. Παρουσίαση των εφαρμοσμένων Προγραμμάτων Τέχνης και Θεραπείας στις Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης δομής Αττικής ( Ε.ΚΨ&Ψ.Υ) β. Λίγα λόγια για την Αποκριάτικη Γιορτή 2011, με θέμα τις Μεταμορφώσεις και την γένεση του παρόντος βιβλίου. Συγγραφέας Αγγελική Φωτεινού Δραματοθεραπεύτρια, Εργοθεραπεύτρια, Κοινωνική Λειτουργός, υπεύθυνη των Προγραμμάτων Ψυχαγωγίας «Το Ταξίδι του Ήρωα» α. Παρουσίαση των εφαρμοσμένων Προγραμμάτων Τέχνης και Θεραπείας στις Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης δομής Αττικής ( Ε.ΚΨ&Ψ.Υ) Τ α Προγράμματα Ψυχαγωγίας «Το Ταξίδι του Ήρωα» υπάγονται στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των προγραμμάτων του «Ψυχαργώς» και τέθηκαν σε λειτουργία αρχικά ως πιλοτικά προγράμματα, το φθινόπωρο 2007, στα οικοτροφεία και τα διαμερίσματα του Ν. Αττικής της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ. Τα Προγράμματα Ψυχαγωγίας «Το Ταξίδι του Ήρωα» αποτελούν ένα πρότυπο μοντέλο θεραπευτικής παρέμβασης που υποστηρίζεται από τις θεωρίες, τόσο της ψυχαναλυτικής αντίληψης όσο και από αυτές που θέτουν την τέχνη ως κυρίαρχο θεραπευτικό μέσο, καθώς αυτή έχει την δύναμη να επιφέρει και να ωθήσει σε αλλαγές άτομα και ομάδες. Οι στόχοι τους επικεντρώνονται στο να προσφέρουν μέσω της Δραματοθεραπείας, της τέχνης και του πολιτισμού, τα μέσα για την ψυχοκοινωνική ένταξη και αποκατάσταση των ψυχιατρικά ασθενών. Η φιλοσοφία των προγραμμάτων εστιάζεται στην ιδέα ότι κάθε άνθρωπος είναι ένας Ήρωας που καλείται στο ταξίδι της ζωής του να αντιμετωπίσει και να αναμετρηθεί με διάφορες δυσκολίες και εμπόδια. Μέσω της τέχνης του συμβολισμού και της μεταφοράς, θεωρούμε πως η ετερότητα του Ήρωα μπορεί να γίνει πηγή έμπνευσης, κατανόησης και γνώσης, στο ατομικό και συλλογικό ταξίδι της ψυχής καθώς «το έτερο» γίνεται έργο που περιβάλλεται από την λειτουργία της τέχνης. Οι ψυχολογικές αναπαραστάσεις και οι συγκινησιακές διεργασίες που αναδύονται λειτουργούν πολύπλευρα και ωθούν σε μεταστροφή τους ψυχολογικούς μηχανισμούς του αποκλεισμού και επιτρέπουν στην ψυχολογική φόρτιση να μετουσιωθεί σε πηγή ζωής, νέας κατανόησης και αντίληψης του κόσμου που μας περιβάλει. Τα προγράμματα κατά την λειτουργία τους στηρίζονται στη αξιολόγηση και ανάλυση των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς και οι εργαζόμενοι στα θέματα που σχετίζονται με την ψυχαγωγία, την επικοινωνία, την έκφραση, τη συναλλαγή με τον Εαυτό και τους Άλλους, στη διερεύνηση, ανάδυση, καλλιέργεια και αξιοποίηση των καλλιτεχνικών και δημιουργικών δεξιοτήτων τους. Στα πλαίσια της προώθησης των στόχων κεντρικό σημείο καταλαμβάνει η σύνδεση των μελών και των εργαζομένων με το έργο που σχεδιάζεται από κοινού, προκειμένου να προωθούνται οι θεραπευτικές διεργασίες στη καθημερινή ζωή, την υλοποίηση γιορτών, ή άλλων καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Συγκεκριμένα, οι γιορτές ως θεραπευτικό μέσο διευκολύνουν την προώθηση, σύνδεση και αξιοποίηση των δεξιοτήτων, με τα θέματα της ψυχαγωγίας και της κοινωνικοποίησης κατά την συναλλαγή των μελών, με τον εαυτό, τα πρόσωπα του καθημερινού περιβάλλοντος, ή άλλα πρόσωπα που θα ήθελαν να συνεργαστούν ή να μετέχουν στις γιορτές, αποδεχόμενα τη δεοντολογία, τους στόχους, τους κανόνες και τα όρια των Προγραμμάτων Ψυχαγωγίας «Το Ταξίδι του Ήρωα». Από το Φθινόπωρο του 2010 τα Προγράμματα Ψυχαγωγίας «Το Ταξίδι του Ήρωα» εντάχθηκαν και υπάγονται στο σχεδιασμό και την υλοποίηση τoυ Προγράμματος Δια Βίου Μάθησης Leonardo da Vinci Through Theatre to Talent, της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ. Το Πρόγραμμα της Δια Βίου Μάθησης, αφορά στην αναβάθμιση των δεξιοτήτων των επαγγελματιών που εργάζονται σε υπηρεσίες αποκατάστασης και χρησιμοποιούν τις θεατρικές δραστηριότητες ως μέσο για την κοινωνική ενσωμάτωση των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας. Στόχος του Προγράμματος «της Δια Βίου Μάθησης», είναι επίσης η δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Δικτύου Οργανισμών που δραστηριοποιούνται στον τομέα των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων για άτομα με ψυχικές διαταραχές, δημιουργώντας μια γέφυρα που θα συνδέει την προαγωγή της τέχνης με την προαγωγή της υγείας. Στα χρόνια που πέρασαν έγινε εμφανές ότι μέσα από τα Προγράμματα Ψυχαγωγίας «Το Ταξίδι του Ήρωα» δόθηκαν οι ευκαιρίες να βρει νέα διέξοδο, το ψυχικό δυναμικό, η δημιουργικότητα, η φαντασία και το καλλιτεχνικό ταπεραμέντο όλων όσοι πήραν μέρος σε αυτά. Γενικότερα, μελετώντας την πορεία και το έργο που έχει παραχθεί με αφορμή τις νέες ευκαιρίες που δόθηκαν θα λέγαμε, ότι οι Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης Αττικής μέσα από το έμψυχο υλικό τους, κατάφεραν παρά τις δυσκολίες να παράγουν ένα αξιόλογο εγγενές, αυθεντικό, μοναδικό και παράλληλα σύνθετο και εποικοδομητικό έργο που προβάλλει και καθρεπτίζει την συνδιαλλαγή και το διάλογο ανάμεσα στο υγειές με το τραυματισμένο και αποκομμένο μέρος της ύπαρξης, των ατόμων και των ομάδων που μετέχουν στο δύσκολο έργο της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, έχοντας στο πλευρό τους, ως ένα από τα μεταβατικά αντικείμενα στο μεταβατικό χώρο που δημιουργήθηκε, τα Προγράμματα Ψυχαγωγίας «Το Ταξίδι του Ήρωα» και προάγει τις θεραπευτικές διεργασίες προκειμένου το φανταστικό να γίνει πραγματικό. Μέσα από το σύνολο των διεργασιών που επιτελέστηκαν, οι Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης δομής Αττικής κατάφεραν να ανακαλύψουν και να συγκεντρώσουν με κόπο, μια αλλού είδους γνώση που έχει αποθηκευτεί στα έργα και στις συλλογικές μνήμες, αποκτώντας παράλληλα και μια νέα θαυμαστή εμπειρία που επιτρέπει μια αυθεντικότητα στην τέχνη της κοντινότητας με το παράδοξο και το ανείπωτο, του χάους και της τάξης, που προέρχεται από την αισθητική της τέχνης που γίνεται πηγή ζωής. Έτσι μέσα από το σύνολο των θεραπευτικών πράξεων που έχουν παραχθεί η βιωματική εμπειρία σταδιακά έχει μετουσιωθεί σε ζωογόνα πηγή γνώσης που αποτελεί το κοινό κτήμα όλων όσοι ήταν έτοιμοι να μετέχουν από καρδιάς στα προγράμματα. Αυτή η εμπειρία ανάμεσα στα άλλα αποδεικνύει αφ εαυτού και χωρίς περιττά λόγια, την αξιοθαύμαστη δύναμη που ενέχει η σύνδεση της τέχνης και των έργων με την δημιουργικότητα και την θεραπεία. Και αυτό γιατί κάθε έργο τέχνης δημιουργεί ένα φαινόμενο που επηρεάζει αμφίδρομα το δημιουργό με το δημιούργημα του, καταξιώνοντας έτσι την λειτουργία της επικοινωνίας και κοινωνικοποίησης με το περιβάλλον. Στα χρόνια που πέρασαν λοιπόν εκτιμούμε ότι τα Προγράμματα έχουν αρχίσει να αποδίδουν τα αναμενόμενα θεραπευτικά αποτελέσματα. Από την πλευρά των μελών επεν- 4 5

δύθηκαν και ενσταλάχτηκαν στην κατηγορία των καλών εσωτερικών αντικειμένων, επιφέροντας θετικές αλλαγές στη θεραπευτική πορεία και την ευημερία τους. Η ενασχόληση με την τέχνη και τον πολιτισμό τους έχει ωθήσει σε νέες δυναμικές θέσεις κατανόησης, αντίληψης και σεβασμού του εαυτού και της επιθυμίας για αλλαγές. Έτσι διαπιστώνουμε ότι ολοένα και περισσότερο είναι εν δυνάμει ικανά ως άτομα και μέλη μια ευρύτερης ομάδας να αποκτούν κίνητρα και να θέτουν ατομικούς και ομαδικούς στόχους. Από την πλευρά των εργαζομένων μέσα από το «χώρο που δημιουργήθηκε» άρχισαν να προβάλλονται οι ατομικές και ομαδικές παραστάσεις από την επαφή με την ψυχική νόσο και να αξιοποιούνται οι δυνατότητες που προσφέρονται β. Λίγα λόγια για την Αποκριάτικη Γιορτή 2011, με θέμα τις Μεταμορφώσεις και την γένεση του παρόντος βιβλίου. μέσω της τέχνης κατά τη συναλλαγή και επικοινωνία με τις δυσκολίες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην καθημερινή εργασία τους. Οι μεγάλες γιορτές που δημιουργήσαμε έδωσαν την δυνατότητα να αποκτήσουμε νέους φίλους, συμμάχους, βοηθούς και οδηγούς για την διερεύνηση, ανάδυση και παραπέρα καλλιέργεια και αξιοποίηση των καλλιτεχνικών και δημιουργικών δεξιοτήτων μας. Μέσα από τις νέες αυτές και ευχάριστες εξελίξεις, ένα νέος δρόμος πιστεύουμε ότι ξετυλίγεται που μπορεί να δώσει σάρκα και οστά στο όραμα της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ. για την προάσπιση της υγείας και ευημερίας των ψυχικά πασχόντων. ότι ήταν μια εκφρασμένη δήλωση όλων όσοι μετέχουν στα προγράμματα, δημιουργήθηκε αυτό το βιβλίο -πόνημα ως μια προσπάθεια καταγραφής όλων όσα έγιναν στα πλαίσια της Αποκριάτικής Γιορτής με θέμα τις Μεταμορφώσεις. Για αυτήν την ιδιαίτερη προσπάθεια που καταβλήθηκε πρωταρχικό ρόλο πήραν για την συγγραφή, την συλλογή, και την επιμέλεια των κειμένων, εκτός από μένα, η κα Αγγελική Τσιαξίρη, η κα Έφη Γέρου, η κα Ερασμία Σακελλαροπούλου, η κα Όλγα Μουζακίτου, η κα Τασία Σκαρλούτου, ο κος Γιώργος Τερζακόπουλος, ο κος Παναγιώτης Σωτηρόπουλος, ο κος Θοδωρής Μπουσιούλης, η κα Άννα Τούλου, η κα Άννα Πζυσιβέκ η κα Μαρία Ζαμπέλη, η κα Νικολέτα Τουρλεντέ, η κα Γιούλη Παπαντώνη, η κα Αργυρώ Γκλώτσου, ο κος Νίκος Ταμπαρλάκης, ο κος Κώστας Γαλάτης, η κα Ελένη Τσαγγανού, η κα Ελένη Μπάρλα, η κα Διαμάντω Βουρλιώτου, ο κος Ανδρέας Ευαγόρου, η κα Μπόικα Μίντοβα, η κα Δήμητρα Γυφτοπούλου, ο κος Σπύρος Παπαγιανόπουλος, καθώς και η κα Νίκη Δαρμογιάννη που από καρδιάς ανέλαβε το δύσκολο έργο του συνόλου της επιμέλειας των κειμένων όπως επίσης και ο κος Στέφανος Παντελής που με τόση μαεστρία φρόντισε να φέρει σε πέρας τις αναγκαίες καλλιτεχνικές εργασίες για την παρουσίαση αυτού του βιβλίου. Ιδιαίτερα όμως θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Μελισσίων, την κα Αθηνά Φραγκούλη, τον κο Χρυσόστομο Γιάκρα, την κα Καίτη Μυλωνοπούλου, την κα Ευτυχία Αρτέμη την κα Τάρναρη Ελεάνα, τον κο Βασίλη Μάτσια, την κα Κατερίνα Κόλλια, τους σπουδαστές και εθελοντές της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ, τις υπευθύνους του καλλιτεχνικού βεστιαρίου ΠΑΝΓΡΑΜ», κες Γραμμάτικα Παναγίωτα και Ελισάβετ, τις πίτσες Χάτ, για την αμέριστη συμπαράσταση και την βοήθεια που μας προσέφεραν μέσα από διάφορους τρόπους για την υλοποίηση της Αποκριάτικης Γιορτής. Ακόμα θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους όσοι μας περιέβαλλαν με εμπιστοσύνη και στήριξαν τις προσπάθειές μας προκειμένου να προχωρήσουμε στην συγγραφή αυτού του βιβλίου το οποίο αποτελεί μια νέα μορφή θεραπευτικής έκφρασης, καθώς περιέχει το θεωρητικό υπόβαθρο όλων όσα αποτέλεσαν μέρος της γιορτής από κοινού με τα καλλιτεχνικά έργα που παράχθηκαν και αποτελέσαν το ιδιαίτερο έργο που παράγεται από την αξιοποίηση της τέχνης και του πολιτισμού στο βωμό του εξανθρωπισμού της άγριας σκέψης και του πρωτογόνου νου. Φ έτος στα πλαίσια του εορτασμού της παραδοσιακής γιορτής των Απόκρεω και με αφορμή τις δυνατότητες που προσφέρει η μεγάλη αυτή γιορτή για μεταμορφώσεις αποφασίσαμε να εστιαστούμε κατά την προετοιμασία, στην διεύρυνση των ρόλων που διακινούσαν συναισθηματικά τα μέλη και τους εργαζόμενους με στόχο να προσφέρουμε τις ευκαιρίες να συνδεθούν και να αξιοποιηθούν οι μνήμες με την γιορτή καθώς και να υπάρξει ο χώρος για να προβληθούν οι εσωτερικές επιθυμίες και τάσεις των στοιχείων που θα μπορούσαν να ενσωματωθούν σε ένα ρόλο και στη συνέχεια να ραφτούν και να γίνουν το κουστούμι του ρόλου. Μέσα από αυτό τον τρόπο η κατασκευή του κουστουμιού του ρόλου θα μπορούσε στα πλαίσια του πνεύματος των Απόκρεω να προσφέρει τις ευκαιρίες και τα μέσα να αποκτήσουν το δικό τους και ξεχωριστό χώρο, η ενδραμάτιση των ψυχολογικών παραστάσεων και εσωτερικών επιθυμιών και τάσεων μέσα από τις «ιερές μεταμορφώσεις» που συνδέουν το παρελθόν και προοιωνίζουν το μέλλον των ατόμων που εργάστηκαν δημιουργώντας από το υλικό, το κουστούμι, το ρόλο για την Αποκριάτική Γιορτή. Κατά την διάρκεια αυτών των εργασιών κυριάρχησαν πολύπλευρες τάσεις, ανάμεσα σε αυτές και η πάλη της αμφιθυμίας με τη δημιουργικότητα, νέες ιδέες μας έθεσαν εμπρός σε νέα διλλήματα που είχαν αίσιο τέλος μιας και νέες δεξιότητες αναδείχτηκαν και μέσα από τη συλλογική δράση κατορθώσαμε να δημιουργήσουμε μια ξεχωριστή γιορτή όπου ο καθένας είχε την θέση και το δικό του μοναδικό και ιδιαίτερο ρόλο που είχε επιλέξει, είχε κατασκευάσει και εγκαλείτο μέσα από την λειτουργία της ενδραμάτισης να τον ζωντανέψει στα πλαίσια της γιορτής μέσα από το χορό, τη μουσική και τις υπερβάσεις του αποκριάτικου ξεφαντώματος που έγινε αντάμα με τους γνωστούς και τους φίλους μας. Καθώς βρισκόμασταν στην αρχή των προπαρασκευαστικών τάσεων για την μορφή και το είδος της γιορτής που θα δημιουργούσαμε, ένα μέλος από την καλλιτεχνική ομάδα των εργαζομένων η κα Αγγελική Τσιαξίρη, εξέφρασε την άποψη ότι είχε φθάσει πια ο καιρός να αρχίσουμε να δημιουργούμε υπό μορφή γραπτού λόγου τα έργα και τις ημέρες των Προγραμμάτων Ψυχαγωγίας, σαν ένα έργο παράλληλο των έργων της τέχνης και του πολιτισμού που παράγουν οι Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης της δομής Αττικής. Μέσα από αυτήν την επιθυμία και έμπνευση που θεωρώ 6 7

Α. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟΚΡΙΕΣ α. Πώς γεννήθηκαν και πώς γιορτάζονται οι Απόκριες και το Καρναβάλι. β. Άλλα έθιμα του Τόπου μας. γ. Ο Εορτασμός της Αποκριάς σε διάφορα μέρη της Ελλάδας Συλλογή Επιμέλεια υλικού Φωτεινού Αγγελική, Τσιαξίρη Αγγελική α. Πώς γεννήθηκαν και πώς γιορτάζονται οι Απόκριες και το Καρναβάλι. Ο ι απαρχές του καρναβαλιού και της αποκριάς μας οδηγούν στην αρχαία Ελλάδα και στην λατρεία του Διονύσου, θεού των ιερών χυμών, του θεάτρου, της ιερής μανίας και της κάθαρσης που επέρχεται μέσα από τις τελετουργίες, τις γιορτές και τις καθαρτήριες πράξεις που τις περιβάλουν. Αρχικά οι Αποκριές σαν στόχο είχαν την μαγική υποβοήθηση της γης για να βλαστήσει με τον εξευμενισμό των βλαπτικών πνευμάτων μέσω των χορών, των πηδημάτων, των ποικίλων λαϊκών δρωμένων και μεταμφιέσεων. Οι Απόκριες από τα αρχαία χρόνια γιορτάζονται εν μέσω του χειμώνα, μια εποχή που η φύση αναπαύεται και στα σπλάχνα της κυοφορούνται οι σπόροι που την άνοιξη θα αναγεννηθούν και θα δώσουν τα νέα γεννήματα, τις νέες σοδειές και τα νέα ζωντανά στα κοπάδια. Μέσα από τις μαγικοθρησκευτικές πράξεις που περιβάλλουν τα ήθη και τα έθιμα των Απόκρεω κεντρικό σημείο των εορταστικών εκδηλώσεων καταλαμβάνουν οι ιερές μεταμορφώσεις, η κρεατοφαγία, η οινοποσία, το ενθουσιαστικό πνεύμα, η ευωχία, «το ιερό γέλιο» και οι αστεϊσμοί με την σκωπτική διάθεση που σκοπό έχουν να επιτρέψουν στους εορταζόμενους να έρθουν σε επαφή με τα χθόνια και ιερά μυστήρια της ζωής και του θανάτου. Κατά την περίοδο των Απόκρεω οι μασκαράδες, οι φέροντες το προσωπείο που είναι δηλωτικό του ρόλου που υποδύονται, θα έρθουν σε επαφή με το ιερό και χθόνιο μέρος της ύπαρξης υποβοηθούμενοι από τις τελετουργίες, τις υπερβάσεις, την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης, προκειμένου να συνδεθούν με το πρωτογενές χάος και τις δυνάμεις της δημιουργίας, τις αναγεννητικές δυνάμεις και να διασφαλίζουν την γονιμότητα την αναγέννηση των νέων πραγμάτων και των νέων μορφών σημαντικών για την συνέχιση της ζωής. Μέσα από την μελέτη των ιστορικών στοιχείων γίνεται επίσης γνωστό πως οι Ρωμαίοι παρέλαβαν από τους 'Έλληνες τις γιορτές των Απόκρεω γιορτάζοντας στα Σατουρνάλια, τον Κρόνο που ήταν γι' αυτούς ο θεός - προστάτης της σποράς, και τα Λουπερκάλια που ήταν γιορτές αφιερωμένες στο θεό Βάκχο. Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους οι Αποκριές γιορτάζονταν μέσα από τις καλένδες με γιορτές και μεταμφιέσεις, χωρίς να λαμβάνονταν υπόψη οι συμβατικοί, κοινωνικοί περιορισμοί, οι οποίοι ίσχυαν σε όλες τις υπόλοιπες μέρες του χρόνου και μπορούσαν να φτάνουν μέχρι και τον γυναικισμό των στρατιωτών Κατά την παρούσα ιστορική περίοδο θα λέγαμε ότι οι Αποκριές ή τα Καρναβάλια είναι η μια σειρά εορταστικών εκδηλώσεων που διατηρούν από την αρχαιότητα ένα ενθουσιαστικό χαρακτήρα ο οποίος συνοδεύεται από μια λαϊκή κινητοποίηση της ευθυμίας και του μεγάλου κεφιού μεταμφιεσμένων ανθρώπων που φορώντας ή όχι μάσκες διασκεδάζουν στους δρόμους χορεύοντας, πίνοντας, λέγοντας αστεία και τραγουδώντας. Βασικό γνώρισμα των μασκαράδων είναι η μάσκα, που θεωρείται απόγονος των αρχαίων κωμικών και σατυρικών προσωπείων που φορούσαν οι ηθοποιοί όταν έπαιζαν κωμωδίες και σατυρικά δράματα. Ήταν πήλινες και όμοιες μεταξύ τους. Στην συνέχεια οι Ρωμαίοι έφτιαξαν μάσκες που διέφεραν η μια από την άλλη και παρίσταναν διάφορους τύπους της κωμωδίας. Στη Βενετία η χρήση της μάσκας άρχιζε από τη Δευτέρα των Χριστουγέννων και διαρκούσε μέχρι την Πέμπτη, της τελευταίας εβδομάδας της Αποκριάς. Σε αυτό το διάστημα άνδρες, γυναίκες, παιδιά ήταν σε καθημερινή βάση μεταμφιεσμένοι. Πολλούς αιώνες αργότερα, στην Βόρεια Ιταλία, αναπτύχθηκε το θεατρικό είδος της Κομέντια ντελ άρτε, που εισήγαγε τύπους, όπως ο αρλεκίνος και η κολομπίνα με τις ανάλογες μάσκες και ενδυμασίες, αλλά και μάσκες χρυσές που έχουν την μορφή πουλιών. Η μαύρη βελούδινη μάσκα των μεταμφιεσμένων στο καρναβάλι της Βενετίας, λεγόταν λούπι, κανένας δεν είχε το δικαίωμα να βγάλει τη μάσκα ενός προσωπιδοφόρου κι αυτό το έθιμο το σέβονταν ακόμα και οι μεγαλύτεροι άρχοντες και αφέντες της χώρας. Οι μασκαράδες φορώντας την μάσκα δεν αναγνωρίζονταν γι' αυτό ένιωθαν απελευθερωμένοι από τον καθωσπρεπισμό και τη σοβαροφάνεια, με αποτέλεσμα να λένε και να κάνουν πράγματα, που δεν θα τολμούσαν να σκεφθούν χωρίς την μάσκα. Μέσα από την χρήση της μάσκας και την ανωνυμία που προσέφερε, ο ευγενής πατρίκιος κατέβαινε στο επίπεδο του αστού, ο λαϊκός ανέβαινε σε εκείνο του πατρικίου, ο πλούσιος γινόταν ισότιμος του επαίτη ζητιάνου και ο ευπατρίδης αριστοκράτης του λαϊκού ανθρώπου. Κατά το μεσαίωνα στη Γαλλία οι γελωτοποιοί με μάσκες στα πρόσωπα έπαιρναν μέρος σε διάφορες εκδηλώσεις τις οποίες επιχορηγούσαν ακόμη και οι εκκλησιαστικές αρχές. Λέγεται μάλιστα ότι κάποιος αρχιεπίσκοπος το 1308 "δάνεισε" τα ιερατικά του άμφια σε γελωτοποιό, ο οποίος υποδύθηκε το ρόλο του Αρχιεπισκόπου. Επίσης αναφέρεται ότι μερικοί Αρχιεπίσκοποι και άλλοι Ιερωμένοι αφαιρούσαν τα άμφια τους και φορούσαν τη στολή του γελωτοποιού. Σήμερα το Καρναβάλι γιορτάζεται σε όλα τα μέρη του κόσμου με την ίδια διάθεση και ενδιαφέρον από όλους τους ανθρώπους. Πιο γνωστά σε όλους μας είναι τα Καρναβάλια του Ρίο Ντε Τζανέιρο, της Βενετίας, της Νίκαιας, της Πάτρας. Σχετικά με το φημισμένο καρναβάλι του Ρίο Ντε Τζανέιρο, που κατέχει στις μέρες μας τα σκήπτρα στις μέρες του Καρναβαλιού, η ατμόσφαιρα που δημιουργείται είναι φαντασμαγορική και δικαιολογημένα αλησμόνητη. Ο κόσμος εκεί ζει αναπνέει και εργάζεται όλο το χρόνο κάνοντας αμέτρητες θυσίες για να φτιάξει τα άρματα, τα λαμπρά κουστούμια, να διδαχτεί το χορό και την μουσική χωρίς να φείδεται κόπων, μόχθων και εξόδων μέχρι να έρθει η μεγάλη στιγμή του Καρναβαλιού. Τότε οι καρναβαλιστές ξεχύνονται κατά χιλιάδες στους δρόμους για να γλεντήσουν, να χαρούν τη σάμπα και να εκπροσωπήσουν τη γειτονιά και τον τόπο που γεννήθηκαν. Στην Ελλάδα η Αποκριές, γιορτάζονται από όλες τις τάξεις του λαού μας, ανεξάρτητα από κοινωνική ή άλλη υπόσταση με ενθουσιασμό καθώς προσφέρεται η ευκαιρία στον καθένα να έρθει σε επαφή και να συνδεθεί με το ασυνείδητο μέρος της ύπαρξης έχοντας έτσι την ευκαιρία να μεταμορφωθεί, όπως ο ίδιος θέλει, ανεξάρτητα από ηλικία και φύλο του, να 8 9

σπάσει τους περιορισμούς και τα συμβατικά όρια του καθωσπρεπισμού, να αφεθεί ξέγνοιαστος στους πόθους και τις επιθυμίες του. Μέρος της καθαρτικής λειτουργίας των Απόκρεω αποτελεί και ο εξαερισμός των καταπιεσμένων, απωθημένων συναισθημάτων, επιθυμιών και τάσεων καθώς οι άνθρωποι μεταμφιεζόμενοι επιτρέπεται να εκφράζονται και να συμπεριφέρονται «προκλητικά» μέσα από τολμηρές φράσεις και πράξεις, ενώ κρύβουν την καθημερινή τους ταυτότητα πίσω από τις μάσκες. Οι Απόκριες καθώς προσφέρουν μέσα από τα ήθη και τα έθιμα τις διαδικασίες για την ιερή μανία, την υπέρβαση και την κάθαρση, προετοιμάζουν και υποβοηθούν την ψυχολογική εισαγωγή στην περίοδο της νηστείας που αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και αποτελεί μέρος της προετοιμασίας για τη μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης που είναι το Πάσχα και η Ανάσταση. Τόσο για τις πόλεις όσο και για την ύπαιθρο οι απόκριες είναι περίοδος χαράς και διασκέδασης, μια χαρούμενη παρένθεση, ανάμεσα στη λατρεία του Δωδεκάμερου, που είναι το χρονικό διάστημα μεταξύ Χριστουγέννων και Θεοφανείων και στη νηστεία της Σαρακοστής. Ο εορτασμός της αποκριάς στις πόλεις, γνωστός περισσότερο με την ονομασία καρναβάλι, προγραμματισμένος και τυποποιημένος, διαμορφώθηκε από την αρχή με καθαρά ψυχαγωγικούς σκοπούς, όπως το σύγχρονο Πατρινό καρναβάλι. Αντίθετα, ο παραδοσιακός εορτασμός στην ύπαιθρο διατηρεί μέρος ακόμη απ' τον παλιό μαγικοθρησκευτικό χαρακτήρα του. Με τις συνεστιάσεις και τις διασκεδάσεις που ακολουθούν τονώνει τους συγγενικούς και φιλικούς δεσμούς των κατοίκων κάθε χωριού. Το κύριο γνώρισμα της αποκριάς αποτελούν οι μεταμφιέσεις, ανάλογα με την έμπνευση της στιγμής, τις δυνατότητες μεταμφίεσης και την παράδοση του τόπου. Πολλές φορές οι μεταμφιεσμένοι σχηματίζουν ομίλους και δίνουν υπαίθριες, κωμικού περιεχομένου, παραστάσεις με ποικίλα θέματα. Η εξωτερίκευση του κάθε θέματος και του κάθε χαρακτήρα έχει ιδιαίτερη μορφή και περιεχόμενο στενά δεμένο με την τοπική πραγματικότητα. Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά αποκριάτικα ήθη και έθιμα από άκρη σε άκρη σε πολλές πόλεις και χωριά της χώρας µας. Ετυμολογικά η λέξη «αποκριά» σηµαίνει την «διακοπή της βρώσης του κρέατος». Η λέξη καρναβάλι προέρχεται από το λατινικό «carnem levare» ή «carnis levamen», που σηµαίνει ακριβώς το ίδιο. Οι Απόκριες ονομάζονται και Τριώδιο διαρκούν τρεις εβδομάδες και ξεκινούν 60 ημέρες πριν από το Πάσχα. Η λέξη Τριώδιο προέρχεται από τις «τρεις ωδές ή ύμνους» που ψάλλονται τις Κυριακές στην εκκλησία. Η πρώτη εβδομάδα λέγεται Προφωνέσιμη, γιατί παλιότερα προφωνούσαν, δηλαδή διαλαλούσαν, στα χωριά κυρίως, την αρχή της αποκριάς. Αυτή έκλεινε με την Κυριακή του «Τελώνη και Φαρισαίου. Η δεύτερη εβδομάδα είναι η κρεατική ή κρεοφάγος, επειδή τρώμε κρέας και κλείνει με την Κυριακή του «Ασώτου Υιού». Η τρίτη εβδομάδα ονομάζεται τυρινή ή τυροφάγος, ή άσπρη εβδομάδα», επειδή συνηθίζεται να τρώμε γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά και κλείνει με την τελευταία Κυριακή της αποκριάς «την Απόκρεω» και επακολουθεί η πρώτη μέρα της Σαρακοστής, που ονομάζεται Καθαρή Δευτέρα. Η Κυριακή της Τυροφάγου είναι συνδεδεμένη με διάφορες προλήψεις όπως: ότι δεν πρέπει κανείς να λούζει τα μαλλιά του, γιατί θα ασπρίσουν ή ότι δεν πρέπει κανείς να παντρεύεται γιατί το ζευγάρι δεν θα περάσει καλά. Την ημέρα αυτή επίσης συνηθίζεται να βγάζουν όργανα στην πλατεία του χωριού και ο κόσμος μασκαρεμένος να χορεύει και να διασκεδάζει. Στα παλιά χρόνια πολλοί μασκαρεμένοι γύριζαν από σπίτι σε σπίτι και οι νοικοκυρές τους έδιναν κάποιο συμβολικό ποσό. Τις στολές τους τις έραβαν αξιοποιώντας την φαντασία και κομμάτια από τα παλιά τους ρούχα. Το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής σε πολλά μέρη γίνονταν και το έθιμο της συγχώρεσης. Οι κάτοικοι των χωριών επισκέπτονταν τους γονείς τους, τα πεθερικά τους, τους παππούδες, τους κουμπάρους τους και αφού τους φιλούσαν το χέρι, ζητούσαν συγχώρεση. Στα παιδιά που πήγαιναν επίσκεψη οι συγγενείς έδιναν λεφτά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το έθιμο του βρασμένου αυγού, που γίνονταν την ημέρα αυτή σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Η γιαγιά κάθε οικογένειας μάζευε γύρω της τα εγγόνια, ξεφλούδιζε έπειτα ένα βρασμένο αυγό και το έδενε με μια κλωστή στην άκρη ενός πλάστη. Στη συνέχεια το ακουμπούσε διαδοχικά στα στόματα των εγγονιών, τα οποία είχαν τα χέρια τους πίσω στην πλάτη. Όποιο εγγόνι κατόρθωνε να πιάσει με το στόμα του το αυγό, εκείνο το έτρωγε. Σκοπός του εθίμου αυτού ήταν να κλείσουν τα στόματα για τη Σαρακοστή τα οποία ξανάνοιγαν τη Λαμπρή. Στο ίδιο παιδί η γιαγιά έδινε χαλβά ή λεφτά για να αγοράσει καραμέλες. Έτσι άρχιζε η Σαρακοστή. β. Άλλα έθιμα του Τόπου μας Η Τσικνοπέμπτη, είναι ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του βαθιά μέσα στους αιώνες. Είναι μια μέρα διασκέδασης και ετοιμασίας για την νηστεία της Σαρακοστής πριν από το Πάσχα. Την μέρα αυτή επιβάλλεται από το έθιμο το ψήσιμο κρέατος στα κάρβουνα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το μυρωδάτο καπνό που λέγεται τσίκνα. Από την τσίκνα λοιπόν αυτή έχει πάρει και το όνομά της η Πέμπτη και λέγεται Τσικνοπέμπτη. Τα Κούλουμα και Καθαρή Δευτέρα, ο εορτασμός του καρναβαλιού κλείνει με τα κούλουμα και το πέταγμα του χαρταετού. Με τον όρο: κούλουμα, εννοούμε την μαζική έξοδο του κόσμου στην ύπαιθρο και τον εορτασμό της Καθαρής Δευτέρας έξω στην φύση. γ. Ο Εορτασμός της Αποκριάς σε διάφορα μέρη της Ελλάδας Π αλιότερα, τον εορταστικό τόνο των Απόκρεω και του Καρναβαλιού τον έδιναν οι παρέες των μεταμφιεσμένων, που κυκλοφορούσαν στους δρόμους και γύριζαν τα βράδια στις γειτονιές τραγουδώντας άσεμνα και σκωπτικά τραγούδια. Αυτού του είδους, όμως, οι καρναβαλικές εκδηλώσεις χάθηκαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό με το πέρασμα του χρόνου για να επικρατήσουν οργανωμένες από τις τοπικές κοινωνίες και τυποποιημένες εορταστικές εκδηλώσεις με αποκριάτικες στολές και άρματα. Το καρναβάλι όμως είναι στενά συνυφασμένο με την πολιτισμική κληρονομιά κάθε περιοχής της Ελλάδας. Τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια να αναβιώσουν παραδοσιακά αποκριάτικα έθιμα σε πολλά μέρη της χώρας. Κυρίαρχα στοιχεία σε αυτά αποτελούν τα φαλλικά σύμβολα αλλά και η σάτιρα, η οποία συνδέεται άμεσα με τα τοπικά δρώμενα ή επικεντρώνεται σε επίκαιρα θέματα που σχετίζονται με την Ελλάδα αλλά και το διεθνή χώρο. Στην Πάτρα, διοργανώνεται το πιο σημαντικό καρναβάλι στον ελληνικό χώρο. Οι αποκριάτικες εκδηλώσεις αρχίζουν κάθε χρόνο στις 17 Ιανουαρίου και λήγουν την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς με το κάψιμο του βασιλιά Η προέλευση της λέξης κούλουμα είναι λατινική, από το cuuiulus που εκτός από την σημασία του σωρού, σημαίνει και την αφθονία, το περίσσευμα, το πέρας, αλλά και τον επίλογο. Η γιορτή λοιπόν της Καθαρής Δευτέρα θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της αποκριάς, οι οποίες ουσιαστικά αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρή Δευτέρα. Απαραίτητο συμπλήρωμα της Καθαρής Δευτέρας αποτελεί το πέταγμα του χαρταετού, με τα ποικίλα χρώματα και σχέδια, από μικρούς και μεγάλους, πιθανόν για να πετάξουν μακριά κάθε έγνοια του χειμώνα, μια και μπαίνει η άνοιξη και όλα, τουλάχιστον στην φύση, είναι πιο χαρούμενα λόγω της ανθοφορίας και της βελτίωσης του καιρού. Καρνάβαλου και την μεγάλη παρέλαση των καρναβαλιστών. Στη Νάουσα κάθε χρόνο, από την Τσικνοπέμπτη, ξεκινά ένα ξεχωριστό, παραδοσιακό και αυθεντικό ελληνικό καρναβάλι που πρωταγωνιστούν οι Μπούλες, άντρες ντυμένοι γυναικεία, και οι Γενίτσαροι, με φουστανέλες και ιδιόμορφη μάσκα, που γυρίζουν παρέες παρέες στους δρόμους και τις πλατείες χορεύοντας με ειδικό τυπικό τρόπο. Το έθιμο της Μπούλας και του Γενίτσαρου χρονολογείται από το 1705, όταν οι κάτοικοι της πόλης εμφανίστηκαν στους δρόμους με τις στολές των αρματολών, φορώντας μάσκες από κερί και έχοντας στο στήθος δεκάδες χιλιάδες ασημένια νομίσματα, ως ένδειξη πένθους και τιμής στη μνήμη των Ναουσαίων που έπεσαν στον αγώνα κατά των Τούρκων. Στη Καλή Βρύση Δράμας, οι ζωομορφικές οι μεταμφιέσεις του χειμώνα, κάνουν την εμφάνισή τους λίγο νωρίτερα από τις Απόκριες, στις γιορτές των Θεοφανείων και του Αϊ- Γιάννη. Το δρώμενο των Μπαμπούγερων περιλαμβάνει ανθρώπους ντυμένους με δέρματα ζώων, που στη μέση 10 11

τους έχουν κρεμασμένα κουδούνια. Οι μεταμφιέσεις αποτελούν εκδηλώσεις με πανάρχαια καταγωγή, έχουν ευχετηριακό χαρακτήρα (καλοχρονιά) με σκοπό να εξασφαλίσουν την υγεία, τη βλάστηση και την καρποφορία της γης, όπως οι διονυσιακές γιορτές στην αρχαιότητα. Οι μεταμφιεσμένοι μιμούνται τις κακές δυνάμεις του χειμώνα, με σκοπό να τις ξορκίσουν, εξασφαλίζοντας την αναγέννηση της φύσης με τον ερχομό της άνοιξης. Στο Δίστομο, καθ όλη τη διάρκεια της αποκριάς τραγόμορφα ανθρωποειδή όντα που φορούν κουδούνια στη μέση ξεχύνονται στα σοκάκια και στις γειτονιές, εκπέμποντας έναν χαρμόσυνο, διονυσιακό ενθουσιασμό. Θεωρείται πιθανό, οι κουδουναραίοι να έφτασαν στο Δίστομο από κάποια Θρακικά φύλα, που εγκαταστάθηκαν στον χώρο και συνέχισαν τις Ορφικές Μυσταγωγίες. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές, ξεπήδησαν από αυτόχθονα τελετουργικά των αρχαίων Αμβρυσσέων, που μαζί με τους Κώρυκες οργάνωναν πάνω από τους Δελφούς βακχικές λατρείες προς τιμήν του θεού Πάνα. Στο χέρι κρατούν ραβδί που στην κορυφή του είναι δεμένο ένα κλωνάρι ελιάς, απομεινάρι του αρχαίου θυρσού και συμβολισμός της πλούσιας καρποφορίας, ενώ τα πρόσωπα καλύπτονται από ζωώδες δέρμα ή από στάχτη. Οι κουδουναραίοι διαλαλούν την έγερση των υπνωτισμένων δυνάμεων της Άνοιξης μέσα από το βαρύ χειμώνα, το ξύπνημα των ζωογόνων και καρποφόρων ιδιοτήτων της γης και της ζωής. Υμνούν και λατρεύουν το χλόισμα του σταριού, το ροδάμισμα του πουρναριού, το μπουμπούκιασμα των δέντρων, το φούσκωμα κάθε φλέβας της ζωής. Στο Τύρναβο, επιβιώνει το περίφημο Μπουρανί, ένα αποκριάτικο έθιμο που έχει τις ρίζες του στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ξεκίνησαν οι αποκριάτικες εκδηλώσεις στην πόλη.«το μπουρανί» είναι στην κυριολεξία ένα λαϊκό πανηγύρι αλλά στην ουσία είναι η γιορτή του φαλλού και συμβολίζει την αναπαραγωγή και την ευτεκνία. Οι φαλλοί κατέχουν κυρίαρχη θέση σ όλη την εκδήλωση που κρατούνται με τα χέρια σαν είδος σκήπτρου, ή φέρονται δεμένοι σε όρθια θέση στο μέτωπο της κεφαλής του συμμετέχοντος. Οι χοροί, το φαγοπότι, τα τραγούδια, συνοδευόμενα από διάφορα μουσικά όργανα (πίπιζα, νταούλι, κλαρίνο κλπ) συμπληρώνουν την γιορτή. Στο Διδυμότειχο, πραγματοποιείται αναβίωση του εθίμου του "Μπέη", που περιέχει διονυσιακά στοιχεία και έχει σατυρικό χαρακτήρα. Μέσα από αυτή την αναπαράσταση σατιριζόταν η τουρκική κατοχή και η ανέχεια της εποχής εκείνης. Ακολουθεί γαϊδουροδρομία και ρωμαϊκή πάλη. Μετά την ολοκλήρωση της ρωμαϊκής πάλης, ο κόσμος μαζεύεται στις ταβέρνες, και μαζί με το προσωπικό του Μπέη, πίνει και διασκεδάζει με παραδοσιακά όργανα της περιοχής. Στις Σέρρες, αρχικά, κάνουν την εμφάνισή τους οι διαβόητοι Αναστενάρηδες. Έπειτα, ακολουθούν μίμοι, οι οποίοι συνήθως συμμετέχουν και στην παραδοσιακή θεατρική ομάδα. Ο θίασος του Καλόγερου αποτελείται από το Βασιλιά, το Βασιλόπουλο, τον καπιστρά, τη νύφη, τη μπάμπω και το εφταμηνίτικο, τους γύφτους με την αρκούδα αλλά και τους Κουρούτζηδες και γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι, προτού όλοι οι κάτοικοι συγκεντρωθούν για να ξεκινήσει η προετοιμασία του συμβολικού αγρού για τη σπορά. Μετά, άπαντες συμμετέχουν στην αναπαράσταση του θανάτου και της ανάστασης του Καλόγερου. Στην Κοζάνη, ένα Διονυσιακό έθιμο, που αναβιώνει είναι το άναμμα του Φανού. Η παράδοση θέλει με το άναμμα του φανού το βράδυ της Μεγάλης Αποκριάς να ξεκινούν τραγούδια, τα οποία εξιστορούν τα κατορθώματα των κλεφτών, αλλά και τον έρωτα. Τα τραγούδια ονομάζονται ξενίντραπα, μασκαραλίτκα ή νοικοκυρίσια κι έχουν σατιρικό χαρακτήρα και έντονες φαλλικές αναφορές. Στο έθιμο, που συμμετέχει όλη η Κοζάνη, ανάβουν συνολικά δεκατρείς φανοί, ένας σε κάθε γειτονιά της Κοζάνης. Η Καστοριά φημίζεται για τα «ραγκουτσάρια». Οι ντόπιοι φορούν τρομακτικές μάσκες, για να ξορκίσουν το κακό από την πόλη. Για την υπηρεσία τους αυτή, ζητούν συμβολικά μια ανταμοιβή από τον κόσμο, που παρακολουθεί. Από την συνήθεια αυτή άλλωστε, προκύπτει και η ονομασία της γιορτής, που έχει τις ρίζες της στη λέξη «rogatores», που στα λατινικά σημαίνει «οι ζητιάνοι». Ένα άλλο έθιμο, που αναβιώνει κάθε τέτοια εποχή στην περιοχή είναι και τα «μπουλούκια», όπου οι κάτοικοι κάθε ηλικίας αναβιώνοντας τις διονυσιακές τελετές, χωρίζονται σε μπουλούκια και με τη συνοδεία οργάνων τριγυρίζουν στους δρόμους μασκαρεμένοι. Ιδιαίτερα αστείο είναι και έθιμο του «Χάσκαρη». Οι κάτοικοι της Καστοριάς, δένουν στην άκρη ενός «κλώστη», όπως λέγεται ο ξύλινος πλάστης, ένα αυγό και το γυρνούν με μεγάλη ταχύτητα από στόμα σε στόμα. Όποιος καταφέρει να αρπάξει το αυγό, είναι και ο νικητής του παιχνιδιού. Τέλος, την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, σε όλη την πόλη, αναβιώνουν και οι «μπουμπούνες», όπως λένε οι ντόπιοι τις φωτιές, που ξεπηδούν σε κάθε γειτονιά, αναβιώνοντας ένα προχριστιανικό έθιμο, συνδεδεμένο με την πυρολατρεία, που επικρατούσε εκείνη την εποχή. Στις Φέρες της Θράκης, μεταφέρθηκαν από τα βάθη των αιώνων έθιμα που έχουν σχέση με τη λατρεία του Διόνυσου, της θεάς Γης, της φύσης, της γονιμότητας. Το Κεντρικό έθιμο αφορά την αναπαράσταση της Καμήλας, το Κρέμασμα του Καρνάβαλου στην κεντρική πλατεία επακολουθεί το παραδοσιακό γλέντι με μουσική και όργανά του τόπου. Στην Ξάνθη την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς αναβιώνει το κάψιμο του "Τζάρος" ή η "Τζάρους που είναι ένα κατασκευασμένο ανθρώπινο ομοίωμα, τοποθετημένο πάνω σε ένα σωρό από πουρνάρια. Η ονομασία "Τζάρος" προσήλθε από τον ιδιόρρυθμο ήχο, που δημιουργούσε η καύση του θάμνου "τζ,τζ,τζ..". Μετά την ολοκλήρωση του εθίμου, ακολουθεί ένα φαντασμαγορικό θέαμα με πυροτεχνήματα. Στην Μακεδονία και ειδικότερα στο Σοχό, ζωντανεύει κάθε χρόνο ένα από τα πιο δημοφιλή καρναβάλια της Ελλάδας. Ο λόγος για τους «αράπηδες» της Μακεδονίας, που γυρνούν από σπίτι σε σπίτι φορώντας μαύρες μάσκες και διασκεδάζοντας με χορούς και κεράσματα. Οι «αράπηδες», πέρα από την τρομακτική τους μάσκα, έχουν και μουστάκι από τρίχες ουράς αλόγων ενώ στη μέση τους φορούν και κουδούνια, προκαλώντας με κάθε βήμα τους πανζουρλισμό! Κουδουνοφόροι είναι ένα δρώμενο που τελείται την περίοδο της Αποκριάς, με αποκορύφωμα το τριήμερο της Τυρινής και της Καθαρής Δευτέρας. Το δρώμενο συνδέεται με την ευφορία της γης. Έθιμο πανάρχαιο, που τα χαρακτηριστικά τους φανερώνουν καθαρά κατάλοιπα των εορτών της Άνοιξης που γίνονταν για τη γονιμότητα και την καρποφορία της γης. Σύμβολο αυτής της διαδικασίας της φυσικής βλάστησης θεωρούνταν ο θεός Διόνυσος. Ένα άλλο έθιμο είναι και το Ζάπους, δηλαδή το άναμμα καθαρτήριων φωτιών σε κάθε γειτονιά για να εξαγνιστεί η φύση. Την Καθαρά Δευτέρα θα πάρει τη σκυτάλη το έθιμο Προσταβάνι για τη συγχώρεση των νέων από τους ηλικιωμένους. Στην Παναγία της Θάσου, αναβιώνουν κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα τα Διονυσιακά μυστήρια. Τα άρματα ολοκληρώνοντας την παρέλασή τους, παρουσιάζουν σε θέατρο δρόμου τα έμμετρα σκωπτικά τους κείμενα, τα οποία απαγγέλλονται στίχο-στίχο από τον αρχηγό του άρματος και επαναλαμβάνονται ρυθμικά από τα υπόλοιπα μέλη. Ακόμα παρουσιάζονται με την ίδια πάντα διάθεση παραδοσιακοί τύπου και χαρακτήρες της Παναγίας εμπνευσμένα από τα παλιά έθιμα. Στο Αγναντερό Καρδίτσας, την Κυριακή της Αποκριάς, γίνεται στην πλατεία του χωριού η αναπαράσταση του παραδοσιακού καραγκούνικου γάμου. Στην τελετή του γάμου ξεχωρίζει η νύφη με καραγκούνικη ενδυμασία, ο γαμπρός και οι βλάμηδες με φουστανέλα και τσαρούχια, ο γιατρός με τα γιατροσόφια του, ο χωροφύλακας με τη σφυρίχτρα του, ο γέρος με την καμπούρα του και η γριά γνέθοντας τη ρόκα της. Από την τελετή βέβαια δεν λείπουν οι κουδουνάδες, οι οποίοι έχουν κάνει την εμφάνισή τους μέρες πριν, προκαλώντας θόρυβο στο χωριό. Πρόκειται για ομάδες μασκοφόρων, οι οποίοι τριγυρνούν στους δρόμους ντυμένοι με προβιές και ζωσμένοι με κουδούνια και κυπριά, κρατώντας ρόπαλα. Την Καθαρή Δευτέρα γίνεται η αναπαράσταση της αρκούδας, το κλέψιμο μιας αρκούδας από τους χωρικούς (κουδουνάδες). Στα Ιωάννινα, μεταμφιεσμένοι κάτοικοι χορεύουν γύρω από τεράστιες φωτιές, σε διπλές και τριπλές σειρές. Το θέαμα είναι εντυπωσιακό και το έθιμο πέρασε από γενιά σε γενιά με την ονομασία Τζαμάλες. Η κορύφωση των εκδηλώσεων της Αποκριάς γίνεται όταν στήνεται στην κεντρική πλατεία της πόλης το γαϊτανάκι. Στην Άρτα, το Καρναβάλι των Γυναικών κλέβει την παράσταση. Οργανώνεται κατά αποκλειστικότητα από γυναίκες, χωρισμένες σε γκρουπ, οι οποίες παρελαύνουν στον κεντρικό δρόμο της πόλης. Είναι ντυμένες με αποκριάτικες στολές και η κατάληξη της πορείας τους, τις βρίσκει σε κάποιο από τα κέντρα της πόλης για ξεφάντωμα μέχρι τις πρωινές ώρες. Στη Μεθώνη οι γιορτές της Αποκριάς στη Μεθώνη είναι άρρηκτα δεμένες με το έθιμο «του Κουτρούλη ο γάμος» που έχει τις ρίζες του στις αρχές του 14ου αιώνα. Όλα άρχισαν όταν ο τελευταίος Έλληνας ιππότης ο Ιωάννης Κουτρούλης ερωτεύθηκε μια ντόπια, που όμως ήταν παντρεμένη. Εκείνος την έκλεψε και αποφάσισε να συγκατοικήσει μαζί της, γεγονός που προκάλεσε τον αφορισμό της γυναίκας 12 13

από την Εκκλησία. Επί 17 χρόνια ο Κουτρούλης αγωνιζόταν για να τελεσθεί το μυστήριο. Το γλέντι που ακολούθησε έμεινε στην ιστορία όπως και η φράση «έγινε του Κουτρούλη ο γάμος», η οποία μαρτυρά θορυβώδη εκδήλωση. Στην Άμφισσα, οι θρύλοι για τα "στοιχειά" είχαν μεγάλη διάδοση, το σπουδαιότερο στοιχειό, που είναι συνδεδεμένο με την παράδοση είναι το στοιχειό της "Χάρμαινας". Αυτό αγαπούσε και προστάτευε τους Ταμπάκηδες (βυρδοδέψες), που η δουλειά τους ανάγκαζε να βρίσκονται στην Βρύση νύχτα - μέρα. Πολλοί ορκίστηκαν, πως είδαν το στοιχειό να τριγυρίζει τη νύχτα μουγκρίζοντας και σέρνοντας αλυσίδες σ' όλη τη συνοικία, να καταλήγει στην πηγή του νερού και να χάνεται. Το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς αναβιώνει στην Άμφισσα ο Θρύλος του "Στοιχειού". Από την συνοικία Χάρμαινα, όπου βρίσκονται τα παλιά Ταμπάκικα και τα σκαλιά του Αϊ Νικόλα κατεβαίνει το "στοιχειό" και μαζί ακολουθούν εκατοντάδες μεταμφιεσμένοι. Στο ιστορικό μεγάλο καφενείο της πόλης γίνονται συζητήσεις σατυρικού περιεχομένου για τους Θρύλους και τα Στοιχειά. Στο Γαλαξίδι την Καθαρή Δευτέρα, τελείται ένα από τα καθιερωμένα έθιμα της πόλης που είναι τα «αλευρομουτζουρώματα». Το έθιμο διατηρείται από το 1801. Εκείνα τα χρόνια, παρ' όλο που το Γαλαξίδι τελούσε υπό την Τουρκική κατοχή, όλοι οι κάτοικοι περίμεναν τις Απόκριες για να διασκεδάσουν και να χορέψουν σε κύκλους. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άνδρες. Φορούσαν μάσκες ή απλά έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο. Στην συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα. Στο μουντζούρωμα συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως ηλικίας. Στην Θήβα, την Καθαρή Δευτέρα. γίνεται η αναπαράσταση του Βλάχικου Γάμου, το παραδοσιακό «ξύρισμα» του γαμπρού αλλά και άλλα έθιμα, όπως η παράδοση της προίκας και η συνάντηση νύφης-πεθεράς, συγκεντρώνοντας έτσι πλήθος επισκεπτών από όλη την Ελλάδα. Το έθιμο αφομοιώθηκε και διατηρήθηκε μόνο στην Θήβα, την πατρίδα του Διονύσου. Πιστεύεται ότι ο Βλάχικος γάμος είναι κατάλοιπο Διονυσιακής Παράδοσης, (Πομπή, Πυρρίχιος χορός, Βακχευόμενος Σάτυρος ) στους βλάχους της Πίνδου. Το θέαμα είναι έξοχο, η γαμήλια πομπή πολύχρωμη, η μουσική που την συνοδεύει (πίπιζες, νταούλια κ.α.) εξαιρετικά ζωντανή. Στην Λειβαδιά, την τελευταία Κυριακή των Απόκρεω, οργανώνεται το "Γαϊτανάκι", η αναβίωση ακολουθεί πιστά την παράδοση: Οι γείτονες στις συνοικίες της πόλης προετοιμάζουν το Γαϊτανάκι τους και μαζί με άρματα και μασκαράτες και παρελαύνουν προς την κεντρική πλατεία όπου πλέκονται τα Γαϊτανάκια. Κάθε χρόνο οργανώνονται και κάποια "γεγονότα" όπως διαγωνισμός για τη βράβευση της καλύτερης ομάδας, αναπαράσταση ποδοσφαιρικού αγώνα από ηλικιωμένες γυναίκες, παρουσίαση αποκριάτικων σκηνών, τραγούδια (αποκριάτικα της περιοχής με πειρακτικό περιεχόμενο) και παντομίμες από τους μασκαράδες, γλέντι με λαϊκούς οργανοπαίχτες. Στην Μεσσήνη, το πρωί γίνεται η αναπαράσταση στην θέση Κρεμάλα της εκτέλεσης μίας γερόντισσας της Μεσσήνης, της γριάς Συκούς. Μετά την αναπαράσταση, μπορεί κάθε επισκέπτης να κρεμαστεί από τους ψευτοδήμιους της κρεμάλας. Το απόγευμα πραγματοποιούνται παρελάσεις, με άρματα, μεταμφιεσμένους μικρούς και μεγάλους, χορευτικά συγκροτήματα, λαϊκά όργανα, φιλαρμονικές και στο τέλος εκφώνηση σατυρικού λόγου. Στη Σκύρο, τις Κυριακές της Αποκριάς, με αποκορύφωμα την τελευταία Κυριακή της Τυροφάγου, ξεχύνονται στους δρόμους του νησιού οι "Γέροι", οι "Κορέλες" και οι Φράγκοι, αναβιώνοντας ένα παλιό σκυριανό έθιμο. Τα παλικάρια φορούν τη φορεσιά του "Γέρου" η οποία είναι η πιο εντυπωσιακή και περιλαμβάνει μαύρη κάπα με κουκούλα, μάσκα στο πρόσωπο και 30 ή 40 κουδούνια προβάτων. Ο "Γέρος", με χορευτικό βάδισμα αλλά και τη συνοδεία του, την "Κορέλα" και τον "Φράγκο", δημιουργούν ένα θορυβώδες σύνολο. Ο μύθος λέει ότι ο "Γέρος" αναπαριστά ένα γέρο τσοπάνη που έχασε, κατά τη διάρκεια κάποιας αποκριάς, όλα του τα πρόβατα από την βαρυχειμωνιά. Για να κοινοποιήσει το τραγικό γεγονός στους χωριανούς του, ζώστηκε τα κουδούνια των νεκρών του ζώων και μαζί με την κουρελιασμένη γυναίκα του (Κορέλα) περπάτησαν από σοκάκι σε σοκάκι και βούιξε ο τόπος από τη συμφορά. Πέρα από τον παραπάνω μύθο, τα κουδούνια ήταν πολύ γνωστά από την αρχαιότητα, γιατί τα κρεμούσαν οι πολεμιστές στις ασπίδες τους και φοβέριζαν τους εχθρούς. Οι Σκυριανές αποκριές, είχαν και μια άλλη ενδιαφέρουσα πτυχή. Ήταν οι πρόχειρες υπαίθριες θεατρικές παραστάσεις και απαγγελίες σατυρικών στίχων, από ερασιτέχνες ποιητές και ηθοποιούς. Το έθιμο αυτό φαίνεται ότι είχε μακρύτατες χρονικές ρίζες στη Σκύρο. Την Καθαρή Δευτέρα σχεδόν όλοι οι Σκυριανοί, ντυμένοι με παραδοσιακές τοπικές στολές, κατεβαίνουν στην πλατεία του χωριού, τραγουδούν και χορεύουν Σκυριανά τραγούδια. Στη Νάξο, την γενέτειρα του θεού Διονύσου, τις Απόκριες αναβιώνει το έθιμο των Κουδουνάτων που φορούν μια χοντρή κάπα με κουκούλα και πάνω τους έχουν κρεμάσει μια σειρά κουδούνια. Στα χέρια τους κρατούν τη «σόμπα», ένα ξύλο, που παραπέμπει στο διονυσιακό φαλλό. Οι καρναβαλικές εκδηλώσεις στη Νάξο, συμπληρώνονται και με άλλα έθιμα όπως: «το Γάμο της νύφης», «τον Θάνατο και την Ανάσταση» καθώς και το «όργωμα». Σε ορισμένα χωριά του νησιού, στις εκδηλώσεις συμμετέχουν και οι «κορδελάτοι», που πήραν την ονομασία τους από τις κορδέλες που φορούν στους σκούφους και στα ρούχα τους ενώ αισθητή κάνουν την παρουσία τους και οι «ληστές», τα παλικάρια του χωριού, που «κλέβουν» τις κοπέλες και τις παρασύρουν στους αποκριάτικους χορούς. Στο Μεσότοπο Λέσβου, τον ρυθμό των αποκριάτικων εκδηλώσεων δίνουν οι Κουδουνάτοι. Και τις τρεις Κυριακές της Αποκριάς, οι Κουδουνάτοι, άνδρες που φορούν ποιμενικά κουδούνια, μεταμορφώνονται σε ζώα και αναβιώνουν την εθιμική παράδοση. Οι Κουδουνάτοι έχουν στο κεφάλι τους κομμένες νεροκολοκύθες, διακοσμημένες με φτερά κοκκόρου ή γαλοπούλας. Στο λαιμό δένουν λουριά στα οποία έχουν περάσει χάντρες και μικρά κοχύλια. Στα χέρια κρατούν ένα ξύλο, την κουτσκούδα, το οποίο θεωρείται σύμβολο γονιμότητας. Οι Κουδουνάτοι τριγυρίζουν στο χωριό, στις πλατείες και στα σταυροδρόμια σχηματίζουν έναν κύκλο πιασμένοι από τις κουτσκούδες και χοροπηδούν ρυθμικά για να δημιουργήσουν ένα συντονισμένο και δυνατό ήχο. Όταν δεν κινούνται, χτυπούν με δύναμη τις κουτσκούδες στο χώμα και στις πέτρες για να είναι γόνιμη η μάνα γη. Στη Ζάκυνθο, τα έθιμα που αναβιώνουν είναι: η «κηδεία της Μάσκας», οι «Ομιλίες» που έχουν σχέση με ένα είδος λαϊκού θεάτρου του δρόμου, ο Βενετσιάνικος Γάμος και η Γκιόστρα, Ο βενετσιάνικος γάμος αποτελεί ένα δρώμενο, που μας μεταφέρει στον 16ο αιώνα. Η γκιόστρα είναι ένα είδος ιππικών αγώνων, όπου δοξάζεται η δεξιοτεχνία και η ακρίβεια του ιππότη να πετύχει το μικρό κρίκο που κρέμεται στο ψηλό οριζόντιο δοκάρι ενός ικριώματος. Το Κερκυραϊκό Καρναβάλι κατέχει ιστορία 450 χρόνων και κρατά στοιχεία από την αρχαία Διονυσιακή λατρεία και από το Βενετσιάνικο αποκριάτικο πνεύμα. Η μεγάλη αυτή γιορτή ξεκινάει την Κυριακή του Ασώτου με τη δοκιμαστική παρέλαση του Καρνάβαλου στην οποία γίνεται ο έλεγχος των αρμάτων και η πόλη μπαίνει στο πνεύμα των ημερών. O βασιλιάς Σιορ-Καρνάβαλος είναι αυτός που κουβαλάει όλες τις αμαρτίες της εξουσίας και θεωρείται υπεύθυνος για ό,τι κακό έχει συμβεί στον τόπο μέσα στη χρονιά. Στην κεντρική παρέλαση, που γίνεται την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, καταδικάζεται, διαβάζεται η διαθήκη του και καίγεται ώστε να ξεκινήσει το μεγάλο γλέντι. Ένα ιδιαίτερο έθιμο που αναβιώνει την Τσικνοπέμπτη είναι τα Κορφιάτικα Πετεγολέτσια ή πετεγόλια ή κουτσομπολιά. Πρόκειται για ένα είδος θεάτρου δρόμου που μοιάζει με την Commedia Dell' Arte και εκτυλίσσεται στην κεντρική αγορά της παλιάς πόλης στην Πίνια. Οι παραστάσεις ολοκληρώνονται με καντάδες και μαντολινάτες. Στο χορό των παπάδων, που διεξάγεται την Κυριακή της Τυροφάγου, ο παπάς ανοίγει το χορό και ακολουθούν όλοι οι άντρες σύμφωνα με τη θέση τους στο χωριό και την ηλικία τους, επαναλαμβάνοντας τους στίχους του πρωτοχορευτή. Τα μουσικά όργανα μένουν σιωπηλά μέχρι την ώρα που καταφτάνουν οι γερόντισσες χορεύοντας τον Κερκυραϊκό. Ο Ιερός Γάμος ή αλλιώς καρναβαλίστικος γάμος αναβιώνει σε μερικά χωριά το πρωί της Κυριακής της Τυροφάγου. Οι άνδρες του χωριού μαζεύονται σε ένα σπίτι και ντύνουν το γαμπρό. Οι γυναίκες στολίζουν σε άλλο σπίτι τη νύφη, η οποία είναι επίσης άντρας. Κατά τη διάρκεια της τελετής του γάμου ένας δαίμονας με τη μορφή σάτυρου προσπαθεί να χαλάσει το μυστήριο ενώ οι υπόλοιποι χωριανοί αισχρολογούν ακατάπαυστα πειράζοντας ο ένας τον άλλο. 14 15

Β. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΥΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ α. Η ένδυση και ο Πολιτισμός β. Ενδυμασία και μόδα γ. Πώς τα ρούχα λένε το ποιοί είμαστε δ. Η τυραννία της ενδυμασίας Η κοινωνική λειτουργία της ενδυμασία δηλώνει τη θέση των πολιτών στο κοινωνικό σύστημα μιας δεδομένης περιόδου, αντανακλά την προσπάθειά να προσαρμοστούν στη συγκεκριμένη κοινωνική διαστρωμάτωση καθώς και το κοινωνικό ρόλο που καλούνται να αναλάβουν. Στη διαμόρφωση π.χ της παραδοσιακής κοινωνίας οι ενδυμασίες σηματοδοτούν τον παράγοντα της κοινωνικής ιεράρχησης και της συμπεριφοράς και είναι τόσο ισχυρός, και περιοριστικός ώστε σε πολλές περιπτώσεις η αναζήτηση της φυσικής άνεσης και πρακτικότητας παραμερίζεται. Κατά την ιστορική εξέλιξη της μελέτης των ενδυμάτων η αισθητική, παρότι αποτέλεσε ένα από τα βασικά ζητήματα που περιέχονται στη μελέτη του ενδύματος, συνδέεται άρρηκτα: με τον πολιτισμό, την παράδοση, την ψυχολογία, την ξεχωριστή προσωπικότητα, την φιλαρέσκεια, την πρακτικότητα, τον πλούτο, την φτώχεια, τα αξιώματα, την κοινωνική τάξη τη χαρά και τη λύπη καθώς αυτά βρίσκουν έκφραση μέσα από τα χρώματα, τα σχέδια και τις πτυχώσεις των ενδυμάτων. Μελετώντας τις παραδοσιακές φορεσιές θα λέγαμε ότι αυτές αποτελούν ένα βασικό εργαλείο για την κατανόηση του ανθρώπου και της κοινωνίας. Μπορεί δηλαδή κανείς να «διαβάσει» σε μια φορεσιά την ιστορία και τις τοπικές συνθήκες ενός χώρου, την διάρθρωση και τις αξίες μιας κοινωνίας, τη θέση και την προσωπικότητα ενός ατόμου. Οι διαφορές της κάθε φορεσιάς είναι δηλωτικές: της γενιάς (αντιγράφοντας ή φορώντας τα ρούχα των προγόνων), της τάξης (γεωργοί, κτηνοτρόφοι, επαγγελματίες), της οικονομικής δύναμης (φλουριά στο στή θος, κοσμήματα, καδένες), της οικογενειακής κατάστασης (παιδί, σε ηλικία γάμου, παντρεμένη, χήρα), της ατομικής ιστορίας (χατζηλίκι, ταξίδι στο εξωτερικό, υπηρεσία στον στρατό, συγγενείς στα ξένα, πένθος). Όλα δηλώνονται με χαρακτηριστικά σύμβολα γνωστά σε όλους και υποχρεωτικά για τον καθένα. Ωστόσο, υπάρχει πάντα χώρος για έκφραση των προσωπικών προτιμήσεων. Το χρώμα που βάφεται το ύφασμα, το σχέδιο του κεντήματος, λίγο στραβά το φέσι ή πιο σφιχτό το μαντηλόδεμα, μικρές παραλλαγές πάνω στο βασικό θέμα που προδίδουν το γούστο και το μεράκι, την διάθεση να διαφοροποιηθεί ή να αρέσει στους άλλους. Πάντα όμως στα όρια που επιτρέπει η κοινωνική κριτική, τα σχόλια, το κουτσομπολιό. Συλλογή Επιμέλεια υλικού Φωτεινού Αγγελική, Έφη Γέρου β. Ενδυμασία και μόδα α. Η ένδυση και ο Πολιτισμός Τ α ενδύματα ήταν πάντα μια γοητευτική υπόθεση καθώς από πολύ νωρίς έπαψαν να εξυπηρετούν την ανάγκη προφύλαξης του σώματος από τις κλιματολογικές συνθήκες και απέκτησαν μια πολυποίκιλη λειτουργικότητα. Η ένδυση αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα της καθημερινής ζωής όλων των ανθρώπων και μπορεί να εκφράσει μια μεγάλη σειρά εννοιών όπως τη ταυτότητα, την αξία, τη διάθεση και την νοοτροπία. Σε όλες τις φυλές της Γης τα μέλη τους τροποποιούν την εμφάνισή τους, με τον ρουχισμό, τα τατουάζ ή με τη ζωγραφική στο σώμα. Ο ενθουσιασμός, η ευχαρίστηση, η περιέργεια και η ικανοποίηση δίνουν το κίνητρο για αλλαγές και επιφέρουν θετικά συναισθήματα. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις των λαογράφων, η ενδυμασία, η κόμμωση και ο καλλωπισμός, υπάγονται στην κατηγορία του άμεσου ενδιαφέρον των ατόμων και του λαϊκού βίου, αποτελούν μια δυναμική μορφή του πολιτισμού και παρέχουν στοιχεία και πληροφορίες για τα ήθη, τα έθιμα, την ιστορία και τις κοινωνικές σχέσεις, των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων. «Η ιστορία της μόδας προϋποθέτει την ταχύτατη εξέλιξη ενός πολιτισμού» Η μόδα είναι ένα πολυσύνθετο φαινόμενο που καθρεφτίζει τις κατευθύνσεις και τις εξελίξεις της κοινωνίας σε μιαν ορισμένη ιστορική περίοδο, επιδρά άμεσα στην καθημερινή ζωή, την κοινωνική ζωή, συνδέετε με την ψυχολογία, την αισθητική, τις τάσεις για αλλαγή και εξέλιξη των πρότυπων της εκάστοτε κοινωνίας. Η μόδα καθώς επιδρά στην «διάδοση μιας ορισμένης συνήθειας, η οποία εκφράζει κυρίως ένα επίκαιρο και εντυπωσιακό χαρακτήρα» εισαγάγει νέες συμπεριφορές, πεποιθήσεις και πρότυπα που σχετίζονται με αντικείμενα, ή στοιχεία της εμφάνισης (διακόσμηση, ενδυμασία, κόμμωση), είτε για ιδιαίτερες μορφές ιδεολογικής συμμετοχής (καλλιτεχνικά και λογοτεχνικά κινήματα κλπ.), είτε για νέους τύπους συμπεριφοράς στην κοινωνική εξέλιξη (ξένα συστήματα ζωής που υιοθετήθηκαν συμβατικά ή από άμεση επίδραση). Μέσα από μελέτη της μόδας, μπορούμε να δούμε όχι μόνο την εξέλιξη των ενδυματολογικών προτύπων αλλά και αλλαγές που αφορούν την ιστορία του τρόπου ζωής, τα ήθη και τα έθιμα, τις μεταβολές των ηθικών αντιλήψεων, των απολαύσεων, των προκαταλήψεων, και των οικονομικών καταστάσεων. Η άποψη ότι η μόδα είναι τόσο παλιά όσο και ο άνθρωπος είναι αληθινή μόνο αν τη θεωρήσουμε ως εξωτερική και επεισοδιακή έκφραση της διαφοράς, κατά εποχές και τόπους, της ενδυμασίας, της κόμμωσης, των κοσμημάτων κλπ. Στην πραγματικότητα η φθορά της μόδας σε όλες τις ιστορικές περιόδους έως το δεύτερο μισό του 19ου αι. ήταν αρκετά αργή και σχεδόν ανεπαίσθητη (εκτός από την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης), τόσο ώστε να είναι προβληματική η διάκριση μιας μόδας από το αντίστοιχο ντύσιμο. 16 17

Αυτή η σχετική σταθερότητα της μόδας οφειλόταν στον σταθερά καθορισμένο χαρακτήρα των διάφορων τύπων ενδυμασίας, διακόσμησης κλπ. που σέβονταν συμβατικά τις ταξικές διαφορές. Το ότι αυτό είναι αλήθεια αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στους πρωτόγονους λαούς δεν είναι δυνατό να διακρίνουμε ίχνη ή επιδράσεις μιας μόδας γιατί ο πολιτισμός τους στηρίζεται σε καθιερωμένους (ιερούς) θεσμούς των κοινωνικών μύθων, έτσι που η παραβίαση της παράδοσης συνεπάγεται την αποπομπή από την κοινότητα. Μόνο με τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα που προκάλεσε σημαντικές οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, που αντικατοπτρίζονται και στην ενδυμασία η μόδα άρχισε να γίνεται εκείνο που οι Γάλλοι ονομάζουν με πολλή ακριβολογία vogue, ένας δρόμος που πρέπει κανείς να ακολουθήσει, ένα προϊόν που πείθει και τραβά, πάνω από κάθε κανόνα και συνήθεια. Η αστική τάξη εδραιώνεται και παίρνει στα χέρια της τον οικονομικό έλεγχο, ενώ η ενδυμασία των αγροτών μένει στην παράδοση και αρχίζει να διακρίνεται σαφώς από την αστική, που την εξουσίαζε η μόδα. Στους παραδοσιακούς ελληνικούς αγροτικούς χώρους, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 70, υπήρξε μια αργή μεταβολή των εξελίξεων στις κλειστές κοινωνίες των χωριών με αποτέλεσμα να υπάρξει και μια αργή μεταβολή στις διάφορες μορφές του πολιτισμικού χώρου. Έτσι παρατηρούμε και μια βραδύτητα αλλαγής στις παραδοσιακές ενδυμασίες. Είναι επομένως χαρακτηριστικό, ότι οι κλειστές αγροτικές κοινωνίες δεδομένου ότι υπέστησαν λιγότερο την επιρροή της ομοιογενοποίησης που επέφερε η βιομηχανική επανάσταση, διατηρούνταν αρχέγονοι κρίκοι που ένωνε την ντόπια παραγωγή με την ενδυμασία, αντίθετα από την ενδυμασία της πόλης που ακολουθεί πιστά την ευρωπαϊκή μόδα, όπως και τον τρόπο ζωής. Μερικά από τα σημαντικά ρεύματα και τις προσωπικότητες που επηρέασαν την εξέλιξη της μόδας και της ενδυμασίας τον 19ου 20ου αι. ήταν: α. Η Εδουαρδιανή περίοδος - Ηνωμένο Βασίλειο. Είναι η περίοδος που καλύπτει την βασιλεία του Βασιλιά Εδουάρδου Ζ', από το 1901 έως το 1910, σηματοδοτεί το τέλος της Βικτωριανής εποχής και την μεγάλη αλλαγή της καθημερινής ένδυσης. Οι στενοί κορσέδες και τα μπούστα τροποποιήθηκαν καθώς οι ανώτερες τάξεις επιδίδονταν σε δραστηριότητες αναψυχής και χρειάζονταν ρούχα πιο άνετα και ευκίνητα για την καθημερινή τους ζωή. β. Μπελ Επόκ( όμορφη εποχή) - Γαλλία. Η περίοδος αυτή αντιστοιχεί με την Εδουαρδιανή περίοδο. Η Μπελ Επόκ χαρακτηρίζεται από το μοναδικό της αρχιτεκτονικό στυλ, τη μόδα και το τρόπο ζωής. Δέχτηκε μεγάλη επιρροή από την αρ - νουβώ (Νέα Τέχνη) που ήταν ένα διεθνές καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα Οι καλλιτέχνες επηρεάστηκαν από την εμφάνιση των αυτοκινήτων, του ηλεκτρισμού, καθώς και από μια μεγαλύτερη επικέντρωση στα ανθρώπινα δικαιώματα. γ. Νεωτερισμός ή μοντερνισμός. Είναι η τάση γενικά να ακολουθεί κάποιος τη μόδα να αποδέχεται τις ιδέες και κάθε τι καινούργιο. Καλλιτεχνικά με τον όρο αυτό περιγράφονται, γενικά, οι τάσεις και τα ρεύματα της τέχνης που εμφανίστηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου ( εξπρεσιονισμός κυβισμός, σουρεαλισμός, φουτουρισμός, αφηρημένη τέχνη). Είναι οι καλλιτεχνικές τάσεις που εκφράζουν κυρίως την κρίση του αστικού πολιτισμού. δ. Αντραβέ. Ήταν γυναικεία μόδα που λανσαρίστηκε και επικράτησε στη περίοδο του Α Παγκοσμίου Πολέμου (1912-1913). Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η πολύ μακριά φούστα μέχρι πελμάτων, που λίγο πιο κάτω από τα γόνατα έφερε εξωτερικά ταινία σε μορφή ζώνης που την συνέσφιγγε ελαφρά. Η μόδα αυτή που παρεμπόδιζε τον μεγάλο βηματισμό αλλά και την άνοδο σε σκάλες διακωμωδήθηκε ευρύτατα στις θεατρικές επιθεωρήσεις, αλλά και από τους γελοιογράφους της εποχής, γεγονός που συνετέλεσε στη πολύ γρήγορη παρέλευσή της. δ. Κοκό Σανέλ. Πρωτοποριακή γαλλίδα σχεδιάστρια μόδας, της οποίας η μοντέρνα και νεωτεριστική φιλοσοφία, οι εμπνευσμένες γυναικείες μόδες - από τις αντρικές - και η αναζήτηση της πολυτελούς απλότητας, την έκαναν αναμφισβήτητα τη σημαντικότερη φιγούρα στην ιστορία της μόδας του 20ου αιώνα. Η Κοκό Σανέλ ήταν μια ισχυρή δύναμη πίσω από την αλλαγή της μόδας των γυναικών και η πρώτη σχεδιάστρια μόδας που εισήγαγε επίσημα το κοντό γαμήλιο φόρεμα στη δεκαετία του '20. Ήταν ένα άσπρο φόρεμα μήκους γονάτων με μια μακριά ουρά. Αυτή η καινοτομία καθιέρωσε το λευκό σαν επίσημο χρώμα του νυφικού σε όλο τον κόσμο. Η επιρροή της στην υψηλή ραπτική ήταν τόση, (μέχρι γ. Πώς τα ρούχα λένε το ποιοί είμαστε Ο ι ενδυματολογικές συνήθειες των ανθρώπων απεικονίζουν την ιστορία τους και το επίπεδο του πολιτισμού τους. Μια ματιά στους Εσκιμώους ή σε έναν Ιάπωνα της δυναστείας των Μινγκ αρκεί για να δεχθεί κανείς άπειρες πληροφορίες για τον πολιτισμό, την κοινωνική κατάσταση και το βιοτικό τους επίπεδο. Έτσι και η Ιστορία του Δυτικού πολιτισμού και ειδικότερα της Ευρώπης αντανακλάται μέσα από τη Μόδα και τις καθημερινές Ενδυματολογικές συνήθειες. H ενδυμασία είναι ένα παιχνίδι απόκρυψης και αποκάλυψης. Από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού μέχρι και σήμερα το ένδυμα λειτουργεί ως πολυσήμαντος επικοινωνιακός κώδικας για το πρόσωπο που το φορά. Το ρούχο καλύπτει το σώμα ενώ την ίδια στιγμή αποτελεί στοιχείο εξωτερικού καλλωπισμού ή μαρτυρά όπως την έκφραση της κοινωνικότητας και την επικοινωνία μέσα στην ομάδα. Στις σύγχρονες ομάδες, θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτικές, αθλητικές, μουσικές, φοιτητικές κ.α τα μέλη τους προβάλουν μέσα από την εμφάνιση τους τα διακριτά σύμβολα της εκάστοτε ομάδας που υποδηλώνεται με τα σήματα και τον ρουχισμό. Η πολιτισμική τάση goth π.χ που ξεκίνησε στο Ηνωμένο Βασίλειο κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '80 είναι μια σύγχρονη υποκουλτούρα διαδεδομένη σε πολλές χώρες και δίνει έμφαση στην εικόνα του ανδρογυναίου, στα ρούχα της εποχής του Μεσαίωνα, της Αναγέννησης και της Βικτοριανής εποχής ή ένα συνδυασμό αυτών. Άλλα σημαντικά και χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν, τα ρούχα «τζιν» που αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ως φόρμα εργασίας και στη συνέχεια μετατράπηκαν σε σύμβολα ελευθερίας ή και ακραίας συμπεριφοράς. Ανάλογες δηλώσεις υπαινίσσονται το αμπέχονο, το χαρακτηριστικό πανωφόρι των Άγγλων στρατιωτών στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δερμάτινες στολές των μηχανόβιων, καθώς και το απλό κοντομάνικο μακό μπλουζάκι του Αμερικανικού Ναυτικού που εξαπλώθηκε στα αμερικανικά πανεπιστήμια και έγινε μέσο ατομικής έκφρασης, ενώ στη δεκαετία του 1930 μεταμορφώθηκε σε διαφημιστικό μέσο. το θάνατό της, στα 87 της), ώστε κατόρθωσε να εγκαθιδρύσει τον εαυτό της ως το σημαντικότερο και ίσως το μοναδικό ρυθμιστή της μόδας του 20ου αιώνα). Η Κοκό Σανέλ που είναι το μόνο πρόσωπο στον τομέα της που αναφερόταν στο περιοδικό TIME, ανάμεσα στους 100 ανθρώπους με τη μεγαλύτερη επιρροή στον 20ο αιώνα. Σήμερα η στολή των αστυνομικών ή τα αποστειρωμένα γάντια του χειρουργού αποτελούν προεκτάσεις του σώματος, δηλώνοντας όμως παράλληλα τη χρησιμότητα του ρούχου και την ταυτότητα αυτού που τα φοράει. Συχνά η ενδυμασία υποδηλώνει περισσότερα στοιχεία για το φύλο παρά το γυμνό σώμα. Ο τρόπος με τον οποίο φοριέται το ίδιο κομμάτι υφάσματος στη Νοτιοανατολική Ασία καθορίζει το φύλο. Οι γυναίκες το φορούν στη μέση και το ονομάζουν σαρόνγκ. Οι άντρες το δένουν στους μηρούς και το ονομάζουν σάμπο. Πάνω απ όλα όμως τα ρούχα δηλώνουν την κοινωνική θέση του ατόμου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο θέλουμε να μας βλέπουν οι άλλοι, αυτή είναι η δύναμη της επικοινωνίας τους. Συχνά προσθέτουν όγκο, ας σκεφτούμε τις στολές των αθλητών ή τις περούκες της Μαρίας Αντουανέτας, οι οποίες έφταναν σε ύψος μέχρι το ένα μέτρο. Επίσης τα ρούχα προβάλλουν μια λανθασμένη εικόνα του σώματος στο χώρο, αφού το λεπταίνουν, το μακραίνουν, το συνθλίβουν. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται συμβολή και εκδηλώνεται όταν το μυαλό δεν καταφέρνει να ξεχωρίσει δύο διαφορετικά πράγματα. Έτσι μπορεί να αποδίδει στο σώμα χαρακτηριστικά τα οποία στην πραγματικότητα ανήκουν στο ρούχο. Πρόκειται για το παιχνίδι του καθρέφτη. Σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή Τζον Καρλ Φλούγκελ, οφείλεται στη μόνιμη σύγκρουση του ανθρώπου ανάμεσα στην αιδώ και στην επιδειξιομανία, τους βασικούς παράγοντες στη διαδικασία επιλογής ρούχων. Ουσιαστικά κάθε ρούχο τονίζει εκείνο που θα έπρεπε να καλύπτει. Από ψυχολογικής σκοπιάς τα ρούχα δε διαφέρουν ιδιαίτερα από το δέρμα. Αυτό κοκκινίζει από ντροπή για τη γύμνια του και τραβά την προσοχή, ενώ τα ρούχα καλύπτουν και ταυτόχρονα ικανοποιούν την επιδειξιομανία. Έτσι ο Φλούγκελ θεωρεί τα ρούχα ως το μόνιμο κοκκίνισμα στο δέρμα της ανθρωπότητας, στρατηγική προσέγγισης που χρησιμοποιήθηκε ευρέως κι από τη διαφήμιση. Αλλά και τα σκισίματα, οι φιόγκοι, τα τακούνια και οι διαφάνειες αποτελούν τεχνάσματα που επικεντρώνουν την προσοχή στις ερωτογενείς ζώνες του σώματος και διεγείρουν τη φαντασία. Στην 18 19

εποχή των Τιούντορ, στην Αγγλία του 16ου αιώνα, τα αντρικά ρούχα ήταν τόσο στενά, ώστε οι άντρες τακτοποιούσαν τα γεννητικά τους όργανα σε μια ειδική θήκη του παντελονιού δ. Η τυραννία της ενδυμασίας τους, η οποία ήταν παραγεμισμένη για να δείχνει μια συνεχή στύση - κάτι αντίστοιχο με τα σημερινά σουτιέν με ενίσχυση, τα οποία μεγαλώνουν το στήθος. εικόνας» υποτιμούν το ρόλο των μηχανισμών εξουσίας και ανάγουν τα πάντα σε έναν ατομοκεντρικό σχετικισμό. Όσο και αν φαίνεται ειρωνικό, οι σύγχρονες μετα-μοντέρνες αντιλήψεις περί «εθελούσιου αυτοπεριορισμού» διατηρούν έναν παρά φύσιν δεσμό με το κήρυγμα των συντηρητικών ισλαμιστών, που θεωρούν ενδύματα όπως η μπούρκα «σύμβολο σεβασμού στη γυναίκα, προστάτη της τιμής και της περηφάνιάς της». Δεν υπάρχει άμεση αναλογία, ωστόσο αναλογεί ένας βαθμός διαστροφής ανάμεσα στις Ανατολίτισσες που φιμώνονται από υφασμάτινες πτυχώσεις και στις Δυτικές που αγωνίζονται να χωρέσουν σε μικροσκοπικά τζι-στρινγκ και αιθέρια σύνολα, που απαιτούν διαστάσεις δεκαπεντάχρονης λολίτας. ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΟΛΙΤΗ - ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 06/12/2001 Α πό τη φεουδαρχική Κίνα και την παραμορφωτική περίδεση των ποδιών των νεαρών κοριτσιών, ως τη σύγχρονη Δύση, με το μίνι αυτο-ακρωτηριασμό του «body piercing», η ιστορία βρίθει από παραδείγματα ενδυματολογικής και στιλιστικής τυραννίας. Τα χρηστά ήθη, η θρησκεία, η μόδα, η ομοιομορφία, αλλά ακόμα και η ανάγκη για έκφραση της ατομικότητας μας κάνουν να «στριμώχνουμε» ή να τροποποιούμε το σώμα μας με τρόπο ανορθολογικό και κατά πολλούς βάρβαρο. Αν το καλοσκεφτεί κάποιος, η ένδυση από μόνη της είναι μια μορφή καταπίεσης. Η βιβλική ιστορία της εκδίωξης των πρωτόπλαστων από την Εδέμ μάς δείχνει ότι ακόμα και το φύλλο συκής ήταν ένα είδος τιμωρίας για την απώλεια της αθωότητας. Το παιχνίδι της συγκάλυψης και της αποκάλυψης, μέσω των ρούχων ή των αξεσουάρ, έχει πολλές βαθμίδες και αν το κινητό κλουβί της μπούρκας εκφράζει τον ύστατο βαθμό σωματικής υποδούλωσης, ας μην ξεχνάμε ότι οι γυναίκες της Δύσης υπέβαλαν για αιώνες τον εαυτό τους σε πιο «εκλεπτυσμένα» μαρτύρια. Ότι ήταν ο στηθόδεσμος για τις φεμινίστριες του '60 (υποβιβαστικό εσώρουχο, που του άξιζε η πυρά), το ίδιο ήταν ο κορσές για τις σουφραζέτες του πρώιμου γυναικείου κινήματος: «Κάψτε τους κορσέδες» προέτρεπε τις συμπατριώτισσές της η Αμερικανίδα Ελίζαμπεθ Φελπς, το 1874. «Ανάψτε μια πανηγυρική φωτιά, ρίχτε εκεί όλα τα βάναυσα μεταλλικά ελάσματα, που έπνιγαν τόσο καιρό το θώρακα και τη σπονδυλική σας στήλη, και αναπνεύστε με ανακούφιση, γιατί η χειραφέτησή σας, σας διαβεβαιώ, έχει πλέον αρχίσει». Πολλοί απέδιδαν στη χρήση του κορσέ μια σειρά από ασθένειες ή ακόμα και θανάτους, ωστόσο το ιατρικό επάγγελμα διχαζόταν σε δύο αντίθετες τοποθετήσεις: Οι «προοδευτικοί» γιατροί έγραφαν πραγματείες κατά του δημοφιλούς εργαλείου, που χάριζε μεσούλες δαχτυλίδι και στητό μπούστο, ταυτόχρονα όμως ασκούσε ασφυκτική πίεση σε κάθε τετραγωνικό εκατοστό του γυναικείου κορμού, παραμόρφωνε τη σπονδυλική στήλη και πίεζε αλύπητα τα εσωτερικά όργανα.αντιθέτως οι «συντηρητικοί» επέμεναν ότι το αδύναμο μυοσκελετικό σύστημα της γυναίκας είχε ανάγκη από την τεχνητή «υποστήριξη» που προσέφερε ο κορσές. Από τότε και για πολύ καιρό ο κορσές έμεινε στην Ιστορία ως σήμα κατατεθέν της καταπίεσης της γυναίκας, ωστόσο σύγχρονες μελέτες αμφισβητούν το δόγμα «μόδα = υποταγή», υποστηρίζοντας ότι το φαινομενικά τυραννικό αξεσουάρ ήταν άκρως επιθυμητό ή ακόμα και λυτρωτικό για αρκετές γενιές γυναικών. Μια σειρά βιβλίων που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στις ΗΠΑ, υιοθετούν μια αναθεωρητική νεο-φιλελεύθερη προσέγγιση, υποστηρίζοντας ότι ακόμα και ακραίες μορφές σωματικής τυραννίας ήταν, σε τελική ανάλυση, προϊόν ατομικής επιλογής και όχι μόνο πολιτισμικής επιβολής. Η ιστορικός τής ενδυματολογίας Βαλερί Στιλ αντιπροτείνει ότι πολλές γυναίκες αρέσκονταν να στριμώχνονται σ' αυτό το σύμπλεγμα από πανί και μέταλλο, γιατί έτσι «εξέφραζαν την κατά τα άλλα παγιδευμένη σεξουαλικότητά τους με έναν κοινωνικά αποδεκτό τρόπο». Κάτι ανάλογο είχαν ίσως στο μυαλό τους ο Γκοτιέ και η Μαντόνα, που επανέφεραν πανηγυρικά τον κορσέ, αυτή τη φορά όμως πάνω από τα ρούχα. Ακόμα παραπέρα προχωρεί αυτή τη θεωρία η ιστορικός του Πανεπιστημίου της Κολούμπια Ντόροθι Κο, δικαιολογώντας το κινεζικό έθιμο του δεσίματος των ποδιών, πρακτική που οι περισσότεροι θεωρούσαμε φρικαλέα: «Δεν μπορεί οι Κινέζες γυναίκες να ήταν ηλίθιες επί χίλια χρόνια και οι άντρες τους κακούργοι. Πρέπει να αναρωτηθούμε βαθύτερα μήπως οι γυναίκες επωφελούνταν από αυτό». Θεωρεί μάλιστα ότι υπάρχει ένα νήμα που συνδέει τις συνήθειες της σημερινής νεολαίας με τις δύσμορφες μικροσκοπικές πατούσες των γυναικών της αρχαίας Κίνας: «Αν δεν πονέσεις, δεν θα αρέσεις» είναι το μότο των φοιτητών της που τρυπάνε αφαλούς και γλώσσες ή κεντάνε το σώμα τους με βελόνες και οι οποίοι, σύμφωνα με την καθηγήτρια, «μπορούν να κατανοήσουν πολύ καλύτερα ανάλογα έθιμα». Άκρως αντίθετες είναι οι παραδοσιακές φεμινίστριες, που θεωρούν ότι οι νεωτεριστικές προσεγγίσεις της «σωματικής 20 21

Γ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ Συλλογή - Επιμέλεια Αγγελική Φωτεινού Το ρούχο είναι ένα μισάνοιχτο παράθυρο απ όπου επιτρέπουμε στους άλλους να μας κοιτάξουν πιο προσεκτικά. Ένα ρούχο αποκρύπτει και αποκαλύπτει. [...]Ένα θεατρικό κοστούμι αποτελεί ένα γεφύρωμα ανάμεσα σε πολλούς κόσμους: εκείνον της μυθοπλασίας του συγγραφέα κι εκείνον της πραγματικότητας του ενδυματολόγου. Μετζικώφ ( Μια ποιητική του ενδύματος - Γ. Πεφάνης). Τ ο θέατρο αποτελεί ένα πεδίο έκφρασης, στο οποίο η τέχνη παρουσιάζεται με πολλαπλές και δημιουργικές όψεις. Η ενδυματολογία είναι μια από αυτές καθώς συμβάλει ως ένας καθοριστικός παράγοντας, μέσα με το θεατρικό κουστούμι που αποτελεί εικαστικό σημείο, στην επιτυχία της θεατρικής παράστασης. Είναι γνωστό, ότι η ενδυματολογία είναι η τέχνη τού σχεδιασμού και τής κατασκευής ενδυμασιών, κοστουμιών, κυρίως στο θέατρο ή στον κινηματογράφο όπου τα κοστούμια αποτελούν βασικό στοιχείο τής σκηνικής παρουσίας. Πρόκειται για έναν όρο, που αναφέρεται στην επιλογή ή και στη δημιουργία των θεατρικών κοστουμιών των προσώπων που δρουν επί σκηνής. Πολύ συχνά το ίδιο πρόσωπο αναλαμβάνει τόσο τη σκηνογραφική όσο και την ενδυματολογική επιμέλεια της παράστασης. Ειδικά ενδύματα, που συνήθως συνοδεύονται και από πρόσθετα υλικά για την αμφίεση του ηθοποιού (όπως η μάσκα αρχικά, το μακιγιάζ αργότερα κλπ.), χρησιμοποιούνταν από τις πρώτες θεατρικές απόπειρες, όπως, για παράδειγμα, οι κόθορνοι των παραστάσεων τραγωδίας στην αρχαία Ελλάδα. Βέβαιο είναι ότι το θεατρικό κοστούμι αποκτά διαφορετικές μορφές και σημασίες, επηρεαζόμενο τόσο από το πολιτισμικό ή το ιδεολογικό πλαίσιο εντός του οποίου λειτουργεί (ειδικοί ενδυματολογικοί κώδικες των θεάτρων Νο και Καμπούκι της Ιαπωνίας, αυστηρή τυπολογία των κοστουμιών της Κομέντια ντελ άρτε) όσο και από τις ιστορικές συνθήκες εντός των οποίων εμφανίζεται, όπως συνέβη με την ταύτιση του κοινωνικού με το θεατρικό κοστούμι στο ελισαβετιανό θέατρο της Αγγλίας του 16ου αι. και την ανατροπή δεδομένων κωδίκων που εξυπηρέτησε η ενδυματολογία στις παραστάσεις που ανήκουν στο κίνημα της λεγόμενης ιστορικής αβάν γκαρντ των αρχών του 20ού αι. Στο άρθρο ενδυματολογία και μόδα = σχέση αλληλεπίδρασης, του περιοδικό «Κ» της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ - 08/12/2007 διαβάζουμε σχετικά με τα κοινά σημεία μεταξύ της ενδυματολογίας και της μόδας: «Νομίζω πως όχι μόνο δεν υπάρχουν διαφορές, αλλά αντίθετα υπάρχουν συμμαχίες και δάνεια. Η θεατρική ενδυματολογία χρησιμοποιεί τη μόδα ως μέσο έκφρασης και η μόδα συμπαρίσταται στο θέατρο, χαρακτηρίζοντας τις εποχές και το στιλ. Η μόδα είναι πάντα ένα φιλάρεσκο καταναλωτικό προϊόν της παγκόσμιας κουλτούρας. Αυθύπαρκτη, συχνότατα καταπληκτική, ακτινοβόλα και φασιστική. Είναι ο καθρέφτης για τα κοινωνικά μέτρα κάθε εποχής κι εδώ ακριβώς είναι η συνάντηση με το θέατρο. Γιατί αποτελεί το πρωτογενές υλικό της θεατρικής ενδυματολογίας. Μέσα από τη γνώση της μόδας ανασταίνονται κοινωνίες και εποχές ολόκληρες και διακωμωδούνται ή αποθεώνονται εικαστικά οι ρόλοι. Βλέπετε, μέσα στο θέατρο δεν περνάει μόνο η μόδα, αλλά και οι εικαστικές τάσεις και τα ρεύματα της εποχής, η τέχνη ολόκληρη. Τα έργα πρέπει να δίνονται με τις φόρμες που εξυπηρετούν το σήμερα. Ο τρόπος εκφοράς και ο τρόπος της κίνησης να μην είναι απόμακρος. Δηλαδή, το θέατρο να έχει τα στοιχεία της οικειότητας, γιατί τότε μπαίνει μέσα στον άλλον. Το νιώθει, γίνεται υπόθεσή του». Με αφορμή αναδημοσίευση της συνέντευξη που έδωσε Γ. Μετζικώφ, ζωγράφος, γλύπτης, σκηνογράφος και ενδυματολόγος, στο http://theatro.wordpress.com/2007/10/, με αφορμή την ατομική έκθεση των θεατρικών του κουστουμιών, στην Εθνική Πινακοθήκη το φθινόπωρο 2010 ο επιφανής καλλιτέχνης μας μεταφέρει στο μαγικό χώρο του θεάτρου και την μαγεία του θεατρικού κουστουμιού λέγοντας: «Το θέατρο δεν είναι ψέμα, μεταφέρει στη σκηνή τη ζωή που κυλά δίπλα µας,μέσα από την έκθεση έχω µια ευκαιρία να δείξω την περιπλάνησή µου και το τι μπορώ να φτιάξω µε τα χέρια µου. Το θέατρο είναι μεγάλη Τέχνη, γιατί τα επίπεδα συνομιλίας με τον αποδέκτη είναι πολλαπλά. Το θέατρο είναι μητέρα των τεχνών γιατί μαζεύει και περιβάλλει με τη θαλπωρή και την τρυφεράδα της μάνας, όλες τις τέχνες. Όταν ανοίγει η αυλαία, το θέατρο ως λογοτεχνικό προϊόν, μεταβάλλεται σε πράξη με τη συνδρομή της κίνησης- της θεατρικής όμως κίνησης που συχνά απαιτείται να είναι και χορογραφία, της μουσικής που δεν λειτουργεί ερήμην της θεατρικής πράξης, της ζωγραφικής που αποτυπώνεται σε κοστούμια και σκηνικά. Το θεατρικό κοστούμι είναι ο καθρέφτης της εσωτερικότητας του κάθε ρόλου. Σε μια ιδανική αποτύπωση και σε ειρηνική συνύπαρξη με τον σκηνικό χώρο, είναι τα πρώτα μέσα που υποβάλλουν τον θεατή στον μαγικό κόσμο της ψευδαίσθησης. Το θεατρικό ρούχο δεν είναι ρούχο υψηλής ραπτικής ή ρούχο που θα το βρει κανείς στις κρεμάστρες ενός καταστήματος. Είναι ρούχο οργανικό. Έχει ψυχή, έχει υπόσταση, μπορεί κάποτε να κλέψει την παράσταση, πρέπει να λειτουργεί βοηθητικά προς τον ηθοποιό που το ενδύεται. Να το φοράει και να σταματάει εκεί ο χρόνος της ζωής. Ν ανοίγουν τα φώτα και το μεγάλο ρολόι να δουλεύει μόνο σε θεατρικό χρόνο». Σχολιάζοντας τον ακάματο τεχνίτης της σκηνής και της θεατρικής μαγείας, ο Γ. Βαρβέρης ( ΜΕΤΖΙΚΩΦ - εκδόσεις Φιλιππότη) αναφέρει ότι ο Μετζικώφ δεν δια-κοσμεί αλλά κοσμεί. Κόσμος στην αρχαία γλώσσα σημαίνει στολίδι. Και το στολίδι αυτό όπως και τον έμβιο κόσμο μας- τα φέρει ο Μετζικώφ αξεδιάλυτα μέσα στο κεφάλι του. Έτσι ο ανθρώπινος χους ενδύεται την ένδοξη χρώση. Η Αθηνά Σχινά προσθέτει: «Κάθε σκηνή με κοστούμια του Μετζικώφ παρουσιάζεται όπως ένας εικαστικός πίνακας με ακυρωμένη όμως κάθε στατικότητα». Ο κριτικός της τέχνης Κ. Γεωργουσόπουλος τον εγκωμιάζει: «Ο Γιάννης Μετζικώφ δεν είναι άνθρωπος, είναι ένα στοιχειό που ξέπεσε στον κόσμο μας από κάποιον κομήτη[...] Κι έτσι εδώ, ζωγραφίζοντας, χτίζοντας φανταστικά τοπία, μυθικά δωμάτια και ράβοντας υπέροχα κοστούμια με χρώματα και ποιότητες υφασμάτων των ουράνιων λειμώνων, ρέων και θαλασσών, μας μυεί στη Γλώσσα της Τέχνης των Αστεριών. Η Μυρτώ Λοβέρδου στην κριτική της στο ΒΗΜΑ, 17/06/2007 μας μεταφέρει: «Ο Γιάννης Μετζικώφ συχνά αγωνιά με το έργο του να υπερασπισθεί αισθητικά την τρέλα, την ανησυχία ή τις κρυμμένες εντάσεις πίσω από την ήρεμη 22 23

επιφάνεια των πραγμάτων. Και ακόμα αγωνιά να εκφράσει την ποίηση που υποβόσκει πίσω από την απρόσωπη σκληρότητα της εποχής μας» έλεγε η Μελίνα Μερκούρη σκιαγραφώντας τη μορφή του σκηνογράφου και ενδυματολόγου Γιάννη Μετζικώφ. Και αυτή η αγωνία του για το θέατρο καταγράφεται σε όλο της το μεγαλείο στην εντυπωσιακή και πλουσιότατη έκδοση που φέρει το όνομά του και τον τίτλο Costume Design, μια που επικεντρώνεται στο κοστούμι. Βαθύς γνώστης των υλικών και των χρωμάτων, με μια καλπάζουσα φαντασία και με δεκάδες μέτρα ύφασμα να τυλίγουν σώματα και κινήσεις, με το ενδιαφέρον στραμμένο στην ουσία της λεπτομέρειας, με τα κεντήματα σήμα κατατεθέν του, επικός και λιτός μαζί, ξεγυμνώνεται μέσα από τα εκατοντάδες κοστούμια του και αναδεικνύει τη βαθιά του αγάπη για το θέατρο. Από το 1983 ως σήμερα ο Γιάννης Μετζικώφ έχει ασχοληθεί με όλα τα είδη θεάτρου, στις κρατικές και περιφερειακές σκηνές, τους ελεύθερους θιάσους και φυσικά τα λυρικά θεάματα..» Τα κοστούμια, στο θέατρο, συνδέονται και ενισχύουν το ρόλο καθώς τον ακολουθούν και είναι "κομμένο και ραμμένο" ακριβώς για τα μέτρα του, ώστε να ταιριάζουν και με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, την προσωπικότητα και το σώμα του ηθοποιού που καλείται να ενσαρκώσει και να ενδραματίσει το ρόλο κατά την λειτουργία της παράστασης. Ο ενδυματολόγος Γιάννης Μετζικώφ τονίζει, «Πιστεύω ότι το πάσχον σώμα (του ηθοποιού) έχει τη δύναμη να αξιολογήσει αυτό που φτιάχνω. Είμαι τυχερός όταν ντύνω ένα μεγάλο πρωταγωνιστή και περνά στο κοστούμι την ανάσα και τον ιδρώτα του. Ένας ατάλαντος ηθοποιός δεν εμψυχώνει, δεν ζωντανεύει. Χάσκει μέσα σ αυτό που του έχω φτιάξει. Και είναι κάποιες φορές που πραγματικά ντρέπομαι. Γιατί μοιάζει να τον έχω κουκουλώσει. Χάλασα τα ζύγια. Κι έπεσε ο χαρταετός!». «Είμαστε ηθοποιοί στο θέατρο της ζωής που διεκπεραιώνουμε ένα κοινωνικό ρόλο (..). Καθημερινά παίζουμε ο καθένας αυτό που είμαστε. Στο θέατρο μας καλούν να υποδυθούμε ένα άλλο άτομο» λέει ο Βασίλης Φωτόπουλος σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Πρόσωπα» (1985) «Τα κοστούμια του», όπως παρατηρεί ο γνωστός κριτικός θεάτρου Κώστας Γεωργουσόπουλος στη βιογραφία του καλλιτέχνη, «έχουν έντονη δραματουργική επεξεργασία. Δεν ντύνει ανθρώπους, δημιουργεί με τα ενδύματά του χαρακτήρες με κοινωνικό και ψυχολογικό υπόβαθρο». Με υλικό του τα ακριβά υφάσματα σχεδιάζει κουστούμια με την υφή του χειροποίητου με την εικαστική διάσταση που χρησιμοποιεί στην εν γένει θεατρική δουλειά του. Το σκηνικό και το κοστούμι στο θέατρο, αλλά και στον χορό, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Επισημαίνουν την εξωτερική, αλλά και την εσωτερική ταυτότητα του έργου και των χαρακτήρων. «Το κοστούμι κατά την σκηνογράφο Κατερίνα Καμπανέλλη, στο θέατρο, λειτουργεί καταρχήν σαν προέκταση του σώματος αλλά και σαν θεαματική έκφραση της ψυχολογικής, ηθικής και κοινωνικής κατάστασης του χαρακτήρα. Προς αυτές, λοιπόν, τις κατευθύνσεις ο ενδυματολόγος χρησιμοποιεί ανάλογα τα χρώματα, τις γραμμές και τις φόρμες που συχνά παίρνουν κι ένα χαρακτήρα δηλωτικά συμβολικό ψυχολογική και ηθική ερμηνεία μέσω των χρωμάτων και των σχημάτων.τα θεατρικά κοστούμια στο σύνολό τους πρέπει να λειτουργούν και σαν εικαστικό γεγονός και μαζί με το σκηνικό να αποτελούν μια αδιάσπαστη αισθητική ενότητα. Το κοστούμι σε μια παράσταση γίνεται η σάρκα του ήρωα, σύμβολο της δραματικής παρουσίας του, η ταυτότητά του, συχνά φθείρεται μαζί με τον ρόλο ή κάποιες φορές αντί να ντύνει, γδύνει τον χαρακτήρα κατά τη διάρκεια της δράσης». Ο Μετζικώφ αναλύοντας την εργασία της κατασκευής των κουστουμιών καταθέτει: «Όσο για το κοστούμι νιώθω ότι έχω μεγαλύτερη σχέση, από τη μία γιατί βρίσκω γοητευτικό να ακουμπάς το πάσχον σώμα αλλά,κυρίως, γιατί αγαπώ πολύ τη δουλειά που κάνει κανείς με τα χέρια. Στα σκηνικά δίνεις περισσότερες εντολές. Με τα κοστούμια καταπιάνεσαι προσωπικά, χρησιμοποιείς τα χέρια σου, έρχεσαι σε επαφή με επαγγέλματα που τείνουν να εξαφανισθούν, με τεχνίτες που γνωρίζουν μυστικά. Είναι σημαντικό να μάθεις ότι τα κρεμμύδια βγάζουν χρώμα, ένα υπέροχο ροζ σταχτί, όπως και τα καρύδια, ένα βαθύ καφέ, ζωντανό...». Ο Νίκος Δροσάκης καταγράφοντας τις εξιστορήσεις του Γιάννη Μετζικώφ από το μαγικό «βασίλειό» του, εκεί όπου ο χρόνος σταματά μας παραθέτει τον τρόπο που ζει και αισθάνεται ο δημιουργός μπροστά στην πρόκληση των υλικών που ο ίδιος πρόκειται σαν μάγος να τα μετατρέψει σε κουστούμια ρόλους. «Ο Γιάννης Μετζικώφ μπορεί να μεταμορφώσει ένα σπασμένο ασημένιο καθρέφτη σε εξωτικό κόσμημα κεφαλής και κουκούτσια ελιάς σε ένθετα ρινίσματα χρυσού στο βαρύτιμο φόρεμα μιας τραγικής βασίλισσας. Στέκεται πάνω από κάθε ένα ένδυμα ξεχωριστά, ακούραστος, ώρες ατέλειωτες, όχι μόνο κατά τη διάρκεια που ράβεται και το προβάρουν οι ηθοποιοί, οι χορευτές ή οι λυρικοί τραγουδιστές, αλλά και τη στιγμή που το κοστούμι πρόκειται να πηδήσει στα φώτα της σκηνής για την παρθενική συνάντησή του με το κοινό. Και τότε ακόμη μπορεί να του προσθέ- σει μια τελευταία πινελιά, μια ακόμη βελονιά. Ο ίδιος. Με τα χέρια του. Έχει ήδη -πάντοτε- προηγηθεί ένα ολόκληρο «ταξίδι» απ τα «ρετιρέ» ως τα «υπόγεια» των υφασματέμπορων της Αθήνας. Όλοι τον γνωρίζουν και κατεβάζουν «βροχή» τα υφασμάτινα τόπια, τα οποία ο Γιάννης Μετζικώφ τα ψηλαφεί τρυφερά. «Πόσος κόπος!» λέει σήμερα. «Γολγοθάδες, ώρες επί ωρών. Τους ξεχνάς, όμως, μετά». Είστε ο άνθρωπος που δεν περιορίζεται σε ένα γραφείο ή ατελιέ. Χάνεστε στα παζάρια και τις κρυφές γωνιές της πόλης, προκειμένου να ανακαλύψετε «θησαυρούς» για τις συλλογές σας, τα σκηνικά και τα κοστούμια σας. «Έχω το πάθος να συλλέγω πράγματα ετερόκλητα. Οι συλλογές μου περιέχουν τα πάντα. Η ικανότητα να επιλέξεις κι από τα σκουπίδια ένα πράγμα, το συγκαταλέγει, θεωρώ, στα έργα τέχνης». - Ποια αντικείμενα σας συγκινούν κυρίως; «Τρέφω έναν έμφυτο, βαθύ σεβασμό στα έργα των ανθρώπων. Ο,τι έχει ανθρώπινο μόχθο, είναι κάτι στο οποίο θα σκύψω με κατανόηση κι αγάπη. Υπάρχουν άνθρωποι που βάφουν με τα χέρια τους, που πλέκουν, δένουν -από καλαθάδες μέχρι υφαντές. Είναι ένα κεφάλαιο που με ενδιαφέρει όχι στενά στον ελλαδικό χώρο. Εξ ου και έχω ταξιδέψει τόσο πολύ σ όλο τον κόσμο. Κι έχω καταλήξει στο ότι το να δημιουργείς πράγματα δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με το αν είσαι φτωχός ή πλούσιος. Σχετίζεται με τη θρησκεία σου, με το αν είσαι ελεύθερος ή φυλακισμένος, άνδρας ή γυναίκα σε μια μουσουλμανική χώρα, παιδί ή γέρος. Είναι περίπλοκο». Από τα αντικείμενα που κατασκευάζουν οι άνθρωποι, τι προτιμάτε; «Οτιδήποτε φτιάχνεται για να φορεθεί. Κάποτε είχα συναντήσει σε μια ισλαμική χώρα ένα ζητιάνο, ο οποίος είχε βάλει τόσες πολλές βελονιές, προκειμένου να συγκρατήσει τα καταρρέοντα τμήματα των υφαδιών του πανωφοριού του, που είχε φτιάξει, χωρίς να το γνωρίζει, ένα παλίμψηστο από χιλιάδες αγγίγματα. Είχε μετατρέψει το πανωφόρι σε ένα ιερό αντικείμενο, το οποίο είχε αποφασίσει να τον συντροφεύει μέχρι την τελευταία του στιγμή. Καθόμουν και τον χάζευα». Τα ρούχα, γενικότερα τα αντικείμενα, τα αντιμετωπίζετε ως παλίμψηστα; «Κατά κάποιο τρόπο. Εμείς σιγά σιγά ανήκουμε στη γενιά των τελευταίων ρομαντικών. Είμαστε από τους τελευταίους που διαβάσαμε ένα βιβλίο που τείνει να γίνει μουσειακό είδος και φορέσαμε κάτι που έφτιαξε με τα χέρια της η μάνα μας. Σιγά σιγά τα πράγματα τακτοποιούνται σε μια νέα τάξη πραγμάτων. Οι άνθρωποι αλλάζουν. Δεν θα μας φέρει καμιά θεία μας σήμερα δώρο γάμου ένα κέντημα!». Πώς έγινε η μετάβασή σας απ τις εικαστικές τέχνες στο θέατρο, το οποίο είναι πια για σας τρόπος ζωής; «Το θέατρο μού έδωσε τη μεγάλη ελευθερία να δραπετεύω και να φτιάχνω κόσμους. Το θέατρο είναι φυγή. Είναι η συγκλονιστική τέχνη της ετερότητας. Σε ποια άλλη τέχνη μπορείς να είσαι το πρωί εσύ και το βράδυ άλλος, και να είναι πάντα αλήθεια; Δεν έλεγα ψέμα όταν πήρα ελιές και στόλισα πριν από 20 χρόνια το κοστούμι της Ιοκάστης. Κανένας δεν αμφισβήτησε ότι αυτά τα κουκούτσια ήταν αληθινά ψήγματα χρυσού». Μεταξύ σκηνογραφίας και ενδυματολογίας, η μεγάλη σας αγάπη είναι το ένδυμα. Γιατί; «Από αγάπη στον ηθοποιό. Νιώθω πιο κοντά στον ηθοποιό και πιο κοντά στο ρόλο. Αν δεν υπήρχαν οι σπουδαίοι συγγραφείς, δεν θα γινόμουν σκηνογράφος. Μαγεμένος πήγα στο θέατρο. Τα κείμενα μου πήραν την ψυχή. Έβλεπα τη Μήδεια και έμενα άναυδος». Γιατί επιμένετε στις λεπτομέρειες των ενδυμάτων; «Η Ειρήνη Παπά μού είχε πει: Δούλευε όπως οι λαϊκοί άνθρωποι. Εννοούσε όπως οι τεχνίτες που χάθηκαν και επέμεναν στη λεπτομέρεια των πραγμάτων. Σε μια συζήτηση με τον Κακογιάννη για τις Τρωάδες του που θα παρουσιάζονταν στην Επίδαυρο, μου είπε ότι δεν έπρεπε να έχω αγοράσει για τα κοστούμια τα πανάκριβα ολομέταξα υφάσματα που πήρα. Ποιος θα το καταλάβει;, με ρώτησε Οι ηθοποιοί» του είπα. Στις λεπτομέρειες υπάρχει αλήθεια. Γεμάτοι λεπτομέρειες είμαστε». 24 25

Βλέπετε να επιβάλλεται η αισθητική της ακαλαισθησίας στις παραστατικές τέχνες; «Η ακαλαισθησία στις μέρες μας δεν είναι όπως παλαιότερα. Οι άνθρωποι είναι πιο επιεικείς σε ζητήματα αισθητικής. Ακόμη κι εγώ. Γιατί τα ακαλαίσθητα πράγματα έχουνε άλλες προθέσεις. Αλλού εντοπίζεται το πρόβλημα. Νομίζω ότι οι καινούργιοι σκηνογράφοι κι ενδυματολόγοι έχουν γίνει -όχι όλοι- θύματα ενός εύκολου αποτελέσματος. Σπάνια συναντώ ανθρώπους να ψαχουλεύουν Πηγαίνουν σε ένα μαγαζί, βρίσκουν, αγοράζουν, φτιάχνουν. Δεν ερευνούν. Αν δεν ψαχουλέψεις, όμως, αν δεν δουλέψουν τα μάτια σου παρατηρώντας ανθρώπινες συμπεριφορές και αντιδράσεις, τότε δεν μπορείς να φτιάξεις το σωστό κοστούμι. Δεν μπορείς να επαναπαύεσαι θα πάω στη σχολή του Λονδίνου ή του Παρισιού και θα γυρίσω σκηνογράφος, ενδυματολόγος. Χρειάζεται έρευνα υλικών, συμπεριφορών και ζωής. Έρχονται τα νέα παιδιά και μου δείχνουν τα ντοσιέ τους κι εγώ τους λέω, βγείτε στους δρόμους, δείτε τους ανθρώπους, πηγαίνετε στο Ζεφύρι να δείτε τους Τσιγγάνους και τα λαϊκά τα γλέντια. Γιατί όλα πρέπει να τα δούμε μες στον κόσμο τους». Όταν ξαναβλέπετε παλιά σας κοστούμια, όπως τώρα που προετοιμάζετε την έκθεση στην Πινακοθήκη, πώς αισθάνεστε; «Είναι σαν λέξεις που είπαμε κάποτε και τις θυμόμαστε πάλι σε μια διήγηση. Αλλά δεν θες να ξαναγυρίσεις. Με τα χρόνια, βελτιώνεται το βλέμμα σου, η γνώση σου. Έχω δουλέψει τρεις φορές τη Μήδεια. Αν την έκανα τώρα θα την έκανα καλύτερα. Γιατί σήμερα έχω πιστέψει σε άλλα πράγματα. Εκεί που έψαχνα τα χίλια δυο, τις οικουμενικές ή τις θεόπνευστες και θεοπροστατευτικές διαστάσεις του κειμένου, τώρα μπορώ να πω απλά ήταν η πιο σπαραχτική ερωτική ιστορία που γράφτηκε ποτέ. Βλέπω πλέον τα πράγματα πιο απλά, πιο ταπεινά». Αν έπρεπε να διαλέξετε ένα κοστούμι από την έκθεση που σας εκφράζει απόλυτα ακόμη και σήμερα, ποιο είναι; «Αυτό που δεν έχω κάνει ως τώρα. Θα είναι σίγουρα το πιο καλό απ όλα. Γιατί είναι ταυτότητα το κοστούμι. Πολύ δυνατό στις δηλώσεις του. Βλέπετε τους Ζητάδες πώς γκαζώνουν στις λεωφόρους. Φανταστείτε τους με σορτσάκια. Δεν θα μας φόβιζαν καθόλου. Το κοστούμι τους έχει τόσα πετσιά και γαζιά για να ξυπνάει φόβο. Όπως ο αρχιεπίσκοπος πρέπει μέσα από το κοστούμι του να λάμπει. Πότε ένα θεατρικό κοστούμι είναι καλό; «Όταν εντάσσεται μέσα στον ρόλο του ήρωα», απαντά. Τι σημαίνει θέατρο για τον ίδιο; «Παιδεία», απαντά. «Λάθος να νομίζουμε ότι το θέατρο είναι ψέματα. Είναι μια παράλληλη ζωή δίπλα μας». Η ενδυματολόγος Ιωάννα Τσάμη περιγράφοντας με τον δικό της τρόπο την διαδικασία της κατασκευής των θεατρικών κουστουμιών εξηγεί στην συνέντευξη της στη Βάλια Δημητρακοπούλου : http://trans.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_qsite3_1_06/07/2007_196303 «Νομίζω πως ο ηθοποιός το θέλει το ρούχο. Το χρειάζεται για να μπει καλύτερα στο ρόλο του. Το ρούχο βοηθάει στη μεταμόρφωση του ηθοποιού, τον αλλάζει, βοηθάει στη μεταμόρφωσή του. Χάρη σε αυτό το σώμα μπορεί να πάρει μιαν άλλη πόζα. Το κοστούμι μπορεί ακόμη και να δώσει υλικό για να εξελιχθεί ο ίδιος ο ρόλος. Ο σκηνοθέτης μπορεί να σου ζητήσει να του ράψεις κάτι που να αναφέρεται στη δεκαετία του '60, ας πούμε, κι εσύ αρχίζεις να σκέφτεσαι παρακολουθώντας και τις πρόβες. Μπορεί πάλι να σου αφήσει ανοιχτό το πεδίο. Έτσι δημιουργείται ένα κοστούμι - με βήματα. Στο τέλος βλέπεις όλα μαζί τα κοστούμια, να τα φοράνε οι ηθοποιοί, πέφτουν τα φώτα και φανερώνονται». Περίγραψε τον τρόπο που δημιουργείται ένα κοστούμι; Προσωπικά δεν μπορώ να δουλεύω με σχέδια, και αυτός ήταν και ο λόγος που δεν ακολούθησα το σχέδιο μόδας, γιατί το χέρι μου δεν πιάνει. Αλλά από την άλλη, ούτε να το περιγράψω στον σκηνοθέτη μπορώ. Μπορώ να δείξω μια φωτογραφία από ένα περιοδικό, για να καταλάβει τι περίπου θέλω να φτιάξω. Στην πορεία όμως αυτοσχεδιάζω... Με τι υλικά σ' αρέσει να δουλεύεις; Δεν μπορώ να ξεπεράσω τα περίεργα υλικά. Θα ήθελα να δοκιμάσω και κάτι «πραγματικό» και αναγνωρίσιμο, αλλά μέχρι τώρα πειραματίζομαι. Χρησιμοποιώ πράγματα που βρίσκω στο δρόμο -όπως μια περίεργη τσάντα ή ένα δειγματολόγιο χαλιών. Έχω φτιάξει ένα σχέδιο με υλικό το βετέξ και φοβόμασταν σ' όλη την παράσταση μην ιδρώσει ο ηθοποιός και μουσκέψει! Αναμνήσεις. Μέσα από την εξιστόρηση των ζωντανών αναμνήσεων του, ο Γ. Μετζικώφ μας δίνει την ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή και να κατανοήσουμε μέσα από τις ιστορίες του πως ένα καλλιτέχνης στο ρόλο του ενδυματολόγου συναντά και μετέχει στην θεατρική τέχνη μελετώντας και επιλύοντας προβλήματα που σχετίζονται με την σύνδεση της σκηνοθεσία ενός έργου με τα θεατρικά κοστούμια που συμπληρώνουν τον χαρακτήρα κάθε ρόλου. Με τη σκέψη στη Μαρία Κάλλας. «Θυμάμαι ότι με είχε στείλει τότε η Λυρική Σκηνή στη Σόφια να συναντήσω τον βούλγαρο σκηνοθέτη και διευθυντής της Όπερας της Σόφιας, Πλάμεν Καρτάλωφ, που επρόκειτο να ανεβάσει τη Φεντόρα, του Τζιορντάνο, 1998 στη Λυρική Σκηνή Ομολογώ ότι δυσκολεύθηκα πάρα πολύ να καταλάβω τι θέλει λόγω γλώσσας, γι αυτό και σκέφθηκε να με πάει να δω μια παράσταση που διέθετε το στυλ και την ομορφιά των κοστουμιών που εκείνος ήθελε... Καθόμαστε λοιπόν στο θεωρείο για να δούμε την όπερα, της οποίας τα κοστούμια ήταν εξαιρετικά άσχημα, οπότε μού ήταν αδύνατον να καταλάβω τι ήταν αυτό που ήθελε. Δεν είπα τίποτα και γύρισα στην Ελλάδα προβληματισμένος. Πήρα το έργο, θυμήθηκα ότι τον ρόλο τον έχει ερμηνεύσει η πολυαγαπημένη μου Μαρία Κάλλας, στάθηκα στις προεπαναστατικές αυλές της Αγίας Πετρούπολης και έκανα ό,τι νόμιζα για να μην μπερδευτώ παραπάνω. Όταν ήρθε ο σκηνοθέτης και είδε τη δουλειά μου, μου είπε ότι αυτό ακριβώς ήθελα». Το χρώμα του Οιδίποδα. Αναμνήσεις από τον «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή,1987. Με τον Νικήτα Τσακίρογλου, σε σκηνοθεσία Γιώργου Μιχαηλίδη,από το Εθνικό Θέατρο στην Επίδαυρο. «Τα πρώτα θεατρικά κοστούμια που έκανα για την Επίδαυρο ήταν για τον Οιδίποδα Τύραννο και ένιωθα συγκίνηση, βαθιά συγκίνηση, γι αυτό και μου ήταν αδύνατον να δραπετεύσω από τον συναισθηματισμό μου. Φθάνοντας εκεί, συνειδητοποίησα ότι η φιλοξενία αυτού του θεάτρου δεν μπορεί να μοιάζει με κανενός άλλου- παραμένει το ιδιαίτερο του νου μου, η σπουδαία ώρα... Αποφάσισα να φτιάξω για τον Οιδίποδα ένα κοστούμι που να έχει έναν αθέατο εφιάλτη πάνω του. Χωρίς πετράδια και δίχως λάμψη, θέλησα να χρησιμοποιήσω έντονες χρωματικές κηλίδες. Ήθελα να τυλίξω με βυσσινιά κορδόνια τους γιακάδες του ρούχου έτσι ώστε να θυμίζουν κοράλλια και συγχρόνως να παραπέμπουν σε κάτι εφιαλτικό. Ήθελα να ενοχλεί το κοστούμι, να προκαλεί αμηχανία, να είναι λίγο δυσάρεστο... Αναζητούσα ένα τόσο έντονο μπλε που δεν υπήρχε και έπρεπε να το φτιάξω- έτρεχα σε διάφορα βαφεία στη Νέα Ιωνία, στο Καλαμάκι, ώστε να πετύχω ένα χρώμα εκτός εμπορίου. Και το πέτυχα με χημικές μεθόδους: ένα μπλε εραλδικό χρώμα, έντονο, εξωστρεφές και συμβολικό. Όταν το αντίκρισε ο Νικήτας Τσακίρογλου έσκυψε και με φίλησε.»όλα τα κοστούμια στον Οιδίποδα ήταν πολύ βαριά, σκόπιμα όμως, γιατί όλη η κίνηση του χορού, της παράστασης ήταν βαριά. Θυμάμαι ότι κάποιο βράδυ σε ένα αρχαίο γήπεδο της Κύπρου έβρεξε και τα ρούχα πότισαν και βάρυναν επιπλέον. Οι εικόνες που δημιουργήθηκαν παρέπεμπαν σε σύμπλεγμα αγαλμάτων, σαν τους Αστούς του Καλαί του Ροντέν». Ειρήνη Παπά,η γυναίκα-πόλη. «Με την Ειρήνη Παπά έχουμε δουλέψει πολύ, κυρίως σε βυζαντινές παραστάσεις. Το συγκλονιστικό μαζί της είναι πως ό,τι κι αν της βάλεις φαίνεται καλύτερο πάνω της... Ο,τι κι αν έχω ακουμπήσει πάνω στο σώμα της, αναδεικνύεται με έναν μοναδικό τρόπο, ίσως λόγω του ύψους, της θωριάς της, του βλέμματος, της ομορφιάς και του ταλέντου της. Πάνω από όλα, όμως, κι ίσως αυτό να είναι το πιο μαγικό πάνω της, είναι το πάθος που έχει για το κοστούμι. Μέσα στα μπαούλα της υπάρχουν κεντήματα για ολόκληρες παραστάσεις. Ψάχνει υλικά, αναζητεί στοιχεία, σαν ενδυματολόγος. Μαζί σκαλίζαμε στις αγορές της Ρώμης, του Παρισιού, της Λισαβόνας και βρίσκαμε πράγματα για να στολίσουμε τις παραστάσεις μας. Και ομολογώ ότι με επηρέαζε πάντα και βαθιά. Πολλές φορές μού είχε φέρει από ταξίδια της χιλιόμετρα υφασμάτων σε τολμηρά χρώματα για να ντύσουμε θιάσους. Ο,τι της άρεσε, πάντα μου άρεσε. Ανάμεσα στα πολλά κοσμήματα που θα φορούσε σε μια παράσταση ήταν κι αυτό το κόκκινο περιδέραιο της φωτογραφίας, που δεν χρησιμοποιήθηκε τελικά, όπως πολύ συχνά συμβαίνει ενώ στήνεται μια παραγωγή. Μπορείς να της γεμίσεις τον θώρακα με πράγματα που καμιά άλλη δεν μπορεί να τα υποστηρίξει έτσι. Η Ειρήνη Παπά είναι μια γυναίκα-πόλη, πάνω στην οποία μπορούν οι άνθρωποι να εναποθέσουν δώρα όπως άλλοτε στις βασίλισσες...». Δεν πρόκειται να το φορέσω Αναμνήσεις από το «Μάκβεθ» του Βέρντι,1997, με την Γκένα Ντιμιτρόβα στον ρόλο της Λαίδης Μάκβεθ, σε σκηνο- 26 27

θεσία Κλάους Χέλμουτ Ντρέζε- Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. «Με είχαν προετοιμάσει ότι η Γκένα Ντιμιτρόβα, που είχε αναλάβει τον ρόλο της Λαίδης, ήταν εξαιρετικά δύσκολη στη συνεργασία καθώς ήταν δεδομένη η διάθεσή της να επεμβαίνει σε ό,τι είχε να κάνει με το κοστούμι της. Όταν όμως σε πλησιάζει μια τόσο σπουδαία καλλιτέχνης, νιώθεις ήδη κολακευμένος. Όταν ήρθε για τις πρόβες- και ενώ το κοστούμι ήταν ήδη έτοιμο, το κοίταξε και μου είπε: Δεν πρόκειται να το φορέσω εγώ αυτό... Την κοίταξα γλυκά και της είπα: Εντάξει. Αύριο θα κάνουμε την πρόβα μας σε κάτι άλλο. Γιατί; Γιατί σκέφθηκα ότι μπορεί να είχε δίκιο. Δεν με επηρέασε το μέγεθός της, αλλά το γεγονός ότι αισθάνθηκα να πάτησε πάνω στις αμφιβολίες μου. Είναι πολύ σημαντικό να σε διακατέχει το αίσθημα το δικαίου. Ίσως γιατί από την πρώτη στιγμή που το έφτιαξα είχα κάποιες επιφυλάξεις...» Τελικά ράφτηκε ένα τελείως διαφορετικό κοστούμι πάνω από το οποίο φόρεσε την κάπα της φωτογραφίας. Όταν τα είδε μού χαμογέλασε και με αγκάλιασε. Η αυτοκρατορική κάπα όμως ήταν ασήκωτη. Φοβήθηκα, αλλά με καθησύχασε: Είναι τόσο ωραία που θα τη φορέσω ακόμη κι αν χρειασθεί να κρατάω το κάγκελο της σκάλας». Τα πουλιά της Σαλώμης. Αναμνήσεις από την «Σαλώμη» του Ρίχαρντ Στράους,1997, σε σκηνοθεσία Σπύρου Ευαγγελάτου- Λυρική Σκηνή,Ηρώδειο. «Για τον ρόλο της Σαλώμης στην όπερα του Στράους χρειάζεται μια υπέροχη φωνή αλλά και μια τραγουδίστρια που για τις ανάγκες του έργου πρέπει να γδυθεί και να είναι όμορφη... Η ομορφιά της οδηγεί στη σφαγή, στον θάνατο του Αγίου Ιωάννη. Πρέπει, λοιπόν, κάποια στιγμή η γυναίκα αυτή να εμφανίζεται ως ο καταλύτης του έργου... Το μεγάλο πρόβλημα στην παράσταση που σκηνοθετούσε τότε ο Σπύρος Ευαγγελάτος ήταν ότι η υπέροχη τραγουδίστρια που έφθασε δεν ήταν όμορφη και ήταν αδύνατον να τη γδύσεις... Είχε κοντά σγουρά μαλλάκια και ήταν παχουλή. Αδύνατον λοιπόν να γδυθεί! Ο μάγος Σπύρος Ευαγγελάτος, όμως, ο τελευταίος σήμερα θεατράνθρωπος, μου ζήτησε να κάνω το θαύμα μου. Σκεφθήκαμε λοιπόν ότι την ώρα του χορού της Σαλώμης έπρεπε να απασχολήσουμε τους θεατές με κάτι άλλο, από την ίδια τη Σαλώμη! Την πλαισίωσαν, λοιπόν, επτά χορευτές, φορώντας τις μάσκες πουλιών με πετράδια και κρατώντας από ένα πέπλο, δημιούργησαν ένα σύνολο. Στη μέση, με ένα μισοφόρι, η ίδια ξεγελούσε το κοινό καθώς τα πουλιά τη σκέπαζαν και την ξεσκέπαζαν με τα πέπλα τους». Νομίζω ότι δεν της άρεσε. «Κίτρινο, κροκί, ήταν το κοστούμι της Μήδειας που φόρεσε η Αντιγόνη Βαλάκου στην παράσταση, γιατί αυτό ήταν ιερό χρώμα στην αρχαιότητα. Ήθελα να της δώσω κάτι που να έχει σχέση με τη λάμψη του ήλιου, να είναι ολομέταξο και να πέφτει ντεγκραντέ, να σβήνει απαλά, μέσα στη φωτεινότητά του. Έχω την εντύπωση ότι δεν της άρεσε αυτό το κοστούμι. Πώς το κατάλαβα; Από το χαμόγελο... Δεν είχε το χαμόγελο που θα επιθυμούσα μέσα στη συνεργασία μας. Και από τότε δεν έτυχε να ξαναδουλέψουμε... Αναρωτήθηκα τότε πόσο πρέπει να ακούς και να υπάρχεις με τους ηθοποιούς ή πόσο η τέχνη του εικαστικού στο θέατρο πρέπει να ακολουθεί αυστηρά τον δρόμο της. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να νιώθει καλά ο ηθοποιός μέσα σε αυτό που φορά. Αλλά είναι αδύνατον αυτό να συμβεί σε όλους και με όλους. Κάποιοι δεν εντάσσονται ποτέ στην εικαστικότητα του συνόλου... Είναι εύκολο πράγμα να κάνεις ωραία πράγματα. Το δύσκολο είναι να πατάς καλά, να πατάς γερά, να μην αυθαιρετείς, να είσαι αναμφισβήτητος. Το θέατρο δεν είναι ψέμα, Το θέατρο μοιάζει πολύ με τη ζωή γιατί μεταφέρει στη σκηνή τη ζωή που κυλά δίπλα µας και όλη η γοητεία του είναι ότι ξεψυχάει όπως και ο άνθρωπος. Η μνήμη κρατιέται μόνο από τις φωτογραφίες. Όλη η ομορφιά του θεατρικού γεγονότος χάνεται Πράγματι, τι μένει από το αγαπημένο του, εμβληματικό ανέβασμα του '86, του «Κρίμα που είναι πόρνη»; Ή από την Ειρήνη Παπά όταν φορούσε το σπουδαίο κοστούμι της Θεοδώρας το '94 στη Λισσαβώνα; Πώς να αποτυπωθεί η αίσθηση που προκάλεσε στην Επίδαυρο το '87 το μπλε-ηλεκτρίκ κοστούμι του Οιδίποδα με τον Νικήτα Τσακίρογλου; Με μια πολλές φορές ρεπορταζιακή, φωτογραφική απαθανάτιση...;» 28 29

Δ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ α. Από το υλικό - στο κουστούμι - στο ρόλο στην ενδραμάτιση β. Μια αδρή περιγραφή των διαδικασιών που αξιοποιηθήκαν κατά την διάρκεια της δημιουργίας των αποκριάτικων κουστουμιών γ. Παρουσίαση του ενδοψυχικού υλικού που αναδύθηκε από τα άτομα που έλαβαν μέρος κατά την διάρκεια της δημιουργίας των κουστουμιών και την λειτουργία της Αποκριάτικης Γιορτής α. Από το υλικό - στο κουστούμι - στο ρόλο στην ενδραμάτιση Συγγραφέας Αγγελική Φωτεινού Σ τα χρόνια που πέρασαν μέσα από τα Προγράμματα Ψυχαγωγίας «το ταξίδι του Ήρωα» μας δόθηκε η ευκαιρία να διοργανώνουμε από κοινού, μέλη και εργαζόμενοι ένα μεγάλο σύνολο θεραπευτικών γιορτών που διαδραματιστήκαν άλλοτε στα σπίτια των μελλών και άλλοτε σε δημόσιους χώρους, όπως είναι π.χ το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Μελισσίων. Το σύνολο όλων αυτών των δράσεων μας επέτρεψαν να μελετήσουμε και κατανοήσουμε τις διάφορων πλευρές των θεμάτων που επιδρούν καταλυτικά και διευκολύνουν: Την σύνδεση των στόχων που αφορούν την ψυχαγωγία, τη κοινωνικοποίηση με την ανάδειξη και αξιοποίηση των δεξιοτήτων, κατά την συναλλαγή των ατόμων, με τον εαυτό, τα πρόσωπα του καθημερινού περιβάλλοντος, ή άλλα πρόσωπα που θα ήθελαν να συνεργαστούν ή να μετέχουν σε κάποια δράση αποδεχόμενα τους γενικούς κανόνες και τα όρια που έχουν τεθεί στα Προγράμματα Ψυχαγωγίας «το ταξίδι του Ήρωα» Να αποκτήσουμε τις ιδιαίτερες εκείνες δεξιότητες που κατά την γνώμη μας, αποτελούν σημαντικά εφόδια αφενός, για την τέλεση μιας επιτυχημένης γιορτής και αφετέρου για την προώθηση και σύνδεση των θεραπευτικών στόχων με την καθεαυτού θεραπευτική λειτουργία της εκάστοτε γιορτής. Έτσι φθάνοντας στην έναρξη της διερευνητικής φάσης σχετικά με ιδιαίτερη μορφή και το περιεχόμενο μέσα από το οποίο θα εργαζόμασταν για την προετοιμασία και την υλοποίηση της Αποκριάτικης Γιορτής, η κεντρική ιδέα που αναδύθηκε αφορούσε, την εξερεύνηση και κατασκευή των αποκριάτικών ρόλων δίνοντας έμφαση στις θεραπευτικές και δημιουργικές διεργασίες που θα αναδυόταν μέσα από κατασκευή των κουστουμιών. Αυτή η ιδέα παρότι έφερε αρχικά στην επιφάνεια αμφιθυμικά συναισθήματα γρήγορα αυτά ξεπεράστηκαν καθώς έγινε αποδεκτή από όλους μιας και διέθετε όλα τα χαρακτηριστικά μιας δελεαστικής, θεραπευτικής και καλλιτεχνικής πρότασης και μας εισήγαγε στην πρόκληση να εξερευνήσουμε ένα ευρύ και σηματοδοτημένο χώρο γεμάτο από μνήμες, διέθετε έμπνευση και άγγιζε με ένα ιδιαίτερο τρόπο την εικόνα και το καθρέφτισμα του εαυτού σε ένα ρόλο που όπως φάνηκε αποτελούσε κάτι σημαντικό για το πρόσωπο που τον επέλεξε και αποφάσισε να τον προσεγγίσει περισσότερο και να τον κτίσει μέσα από την κατασκευή του αποκριάτικου κουστουμιού στην διάρκεια της προετοιμασίας της γιορτής. Στέφοντας το βλέμμα προς τα πίσω και αναλογιζόμενοι πως ξεκινούν και πως εξελίσσονται τα θέματα των προετοιμασιών των μεγάλων γιορτών όπως αυτής των Απόκρεω κατανοούμε πως για όλα χρειάζεται να υπάρξει μια ιδέα που να είναι αντιπροσωπευτική των ατόμων που είναι αφορόμενοι και θα μετέχουν επενδύοντας στο σύνολο των δημιουργικών διαδικασιών προκειμένου να έρθει σε πέρας και να γεννηθεί η εκάστοτε γιορτή. Με τα χρόνια έχουμε αρχίσει να επενδύουμε σε αυτές τις διαδικασίες που ξεκινούν ως μια θεραπευτική φάση που περιέχει μια ισχυρή προβολή που είναι εν δυνάμει η πιο αντιπροσωπευτική, των δυναμικών και των αναγκών που ζητούν βήμα έκφρασης, ώστε να τεθεί στο προσκήνιο να σχεδιαστεί να υλοποιηθεί και να γίνει εν τέλει ένα προϊόν μιας γόνιμης και θεραπευτικής διεργασίας. Τα συστατικά αυτού του τύπου των διεργασιών αποτελούν κάθε φορά ένα σύνθετο και κυρίαρχο ζήτημα που άλλοτε ένα μέρος αυτών είναι εμφανή, συνδέονται και κουμπώνουν με την πείρα και το παρελθόν που έχουμε κτίσει στο θεραπευτικό χώρο των Προγραμμάτων Ψυχαγωγίας και άλλοτε αποτελούν μέρος των νέων επιταγών που αναδύονται και ως εκ τούτου παίρνουν την μορφή και το ρόλο απροσδιόριστων και μη ασφαλή ρίσκων που θα χρειαστεί να παρθούν, έως ότου γίνουν σταδιακά ενδιαφέροντα εξαιτίας της συγκίνησης που προσφέρουν και τελικά να αποκτήσουν μια τελική μορφή που παίρνει σάρκα και οστά κατά την έκβαση της γιορτής που αποτελεί και το κλείσιμο των εργασιών. Αλλά αυτή η αναγκαιότητα της εξερεύνησης των μέσων για το διάλογο και την σύνδεση των γνωστών και οικείων πλευρών και ζητημάτων με τις άγνωστες, απροσδιόριστες, αδιευκρίνιστες και αντιφατικές καταστάσεις είναι το σημείο που θα εργαστεί ένας δραματοθεραπευτής προκειμένου μέσα από τις δραματοθεραπευτικές διεργασίες να καλλιεργηθεί η έλξη και να γεννηθεί μια δυναμική ώση, για την σύνθεση των αντιθέτων, του παλαιού και του νέου που καλούνται να αποκτήσουν μορφή, να γίνουν έργα τέχνης και αυθεντικά δημιουργήματα των εσωτερικών ψυχικών προβολών και ενδραματίσεων. Να γίνουν εν τέλει αντιπροσωπευτικά και πρωτότυπα έργα που θα αποκτήσουν μέσω των ισορροπιών ένα αισθητικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, προκειμένου να μετεξελιχτούν σε νέες βιωματικές εμπειρίες που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν και να αξιοποιηθούν ως «θετικά βήματα» στο χώρο της διαπραγμάτευσης που καθρεπτίζει ένα μεγάλο σύνολο τάσεων που κυριαρχεί στην καθημερινή συναλλαγή των ασθενών και των εργαζομένων. Αυτές οι τάσεις καθώς ρίχνουν την σκιά και το ειδικό βάρος τους συχνά προβάλλονται σαν μια αναστολή και ένα αντίπαλο δέος σε σχέση με την πηγαία έκφραση της δημιουργικότητα, της διακίνησης του νέων μορφών δράσης, της αναζήτησης του ενδιαφέροντος της ευχαρίστησης, της ψυχαγωγίας, και θα χρειαστεί να αντιμετωπιστούν με σεβασμό, αποδοχή και μέσα από ειδικούς ελιγμούς να αποδώσουν το νόημα της κοινωνικοποίησης στην εκάστοτε προετοιμασία και λειτουργία της γιορτής. Καθώς αναλογίζομε μέσα από το ρόλο μου ως δραματοθεραπεύτριας και μέλος της ομάδας των εργαζομένων και των μελών που μετέχουν στα Προγράμματα Ψυχαγωγίας «το ταξίδι του ήρωα» όλες αυτές τις παραμέτρους που κάθε φορά 30 31

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΣΤΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ - ΣΤΟ ΡΟΛΟ ΣΤΗΝ ΕΝΔΡΑΜΑΤΙΣΗ παίρνουν μια διαφορετική όψη, επίκαιρη των δυναμικών, κατανοώ πως εν τέλει η απόφαση μας να εργαστούμε για την τέλεση της αποκριάτικής γιορτής μέσα από τις μεταμορφώσεις που μετέτρεψαν το υλικό, στο κουστούμι του ρόλου μέσα από την προβολή και την ενδραμάτιση του ψυχικού υλικού υπήρξε γόνιμη και απέδωσε τους αναμενόμενους καρπούς κατά την διαδικασία και τις διεργασίες που διεδραματίστηκαν. Σχετικά με το θεωρητικό υλικό τα στοιχεία που έχουμε παραθέσει σε αυτό το πόνημα που επιθυμεί να γίνει ένα βιβλίο έκφρασης και σύνδεσης του θεωρητικού με το θεραπευτικού λόγο και τις καλλιτεχνικές διεργασίες που αποτέλεσαν το επίκεντρο της αποκριάτικής γιορτής, πιστεύουμε πως έχουμε προσπαθήσει να καταδείξουμε με όση σαφήνεια μπορούσαμε τους λόγους που μας οδήγησαν να επιλέξουμε ως θέμα την διερεύνηση των ρόλων μέσα από την καλλιτεχνική κατασκευή των κουστουμιών. Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό θα θέλαμε να παραθέσουμε σαν επίλογο τις δηλώσεις του ενδυματολόγου Μετζικώφ που θεωρεί ότι: «Το ρούχο είναι ένα μισάνοιχτο παράθυρο απ όπου επιτρέπουμε στους άλλους να μας κοιτάξουν πιο προσεκτικά. Ένα ρούχο αποκρύπτει και αποκαλύπτει. [...]Ένα θεατρικό κοστούμι αποτελεί ένα γεφύρωμα ανάμεσα σε πολλούς κόσμους: εκείνον της μυθοπλασίας του συγγραφέα κι εκείνον της πραγματικότητας του ενδυματολόγου. ( Μια ποιητική του ενδύματος - Γ. Πεφάνης), από κοινού με το ποίημα που γεννήθηκε ως προϊόν έκφρασης της ατμόσφαιρας που επικρατούσε κατά την προετοιμασία της μεγάλης και επιτυχημένης αποκριάτικης γιορτής που μας έδωσε το χώρο και τις ευκαιρίες να ζήσουμε τις ιερές μεταμορφώσεις, το ιερό γέλιο και το ενθουσιαστικό πνεύμα των Απόκρεω. «Μεταμορφώσεις» Μην τάχα είδες εκείνη που έχασα τσια Αποκριάς τη μέθη;;.. Μην τάχα είδες εκείνον που έχασα μεσ τις μεταμορφώσεις;;.. Ακούω τα λαλούμενα, κτυπούν γερά τα ντέφια, χορός εκιά εστήθηκε κι εγώ ακόμα τρέχω στου κάματου τις ώρες Τι τάχα συλλοϊζομαι τι τόσο αναρωτιέμαι Ναι ήρθε η ώρα να ντυθώ, να τρέξω στο καθρέπτη να στολιστώ ανάλογα, να βάλω το μουζέτο*. Να γίνω θέλω η πιο καλή, κι απέ η πιο μοιραία. Να σύρω πρώτη το χορό αντάμα με τους άλλους. Να ρίξω την αγάπη μου στης εορτής την ζάλη. Παλιά και νιά να ενωθούν να γίνουνε κουβάρι Χαρές και θλίψες να γεννούν μετάξι στην καρδιά μου Γιατί το ξέρω θάσε εκεί Μόν κοίταξε μην πάλι ξεχαστείς κι αργήσεις ναρθείς να με βρεις Τι εγώ θα κλαίω καταγής. μέσα στην παραζάλη.. β. Μια αδρή περιγραφή των διαδικασιών που αξιοποιηθήκαν κατά την διάρκεια της δημιουργίας των αποκριάτικων κουστουμιών. Συγγραφέας Αγγελική Φωτεινού Κ ατά *μουζέτο = μάσκα την έναρξη των διαδικασιών της Αποκριάτικής γιορτής που ξεκίνησε μετά το τέλος της Χριστουγεννιάτικης γιορτής και συγκεκριμένα στις αρχές του νέου έτους, πρώτο μέλημα ήταν να διερευνηθούν, το οικονομικό σκέλος της κάλυψης των εξόδων και τα κατάλληλα άτομα από την ομάδα των εργαζομένων που διέ- θεταν ικανότητες και ήταν πρόθυμα να εργαστούν για την κατασκευή των κουστουμιών. Στην συνέχεια έγινε μια εμπεριστατωμένη παρουσίαση των θεμάτων της γιορτής στους υπευθύνους, προκειμένου να ενημερωθούν, να εμπνευστούν και να οραματιστούν, με βάση το περιεχόμενο και την θεραπευτική αξία που θα μπορούσε να παρείχε η κεντρική ιδέα πρόταση «από το υλικό - στο κουστούμι - στο ρόλο στην ενδραμάτιση», στα μέλη και το προσωπικό των Μονάδων Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης της δομής Αττικής. Το περιεχόμενο της πρότασης είχε σαν κεντρικούς άξονες: 1. Την δημιουργία μιας μεγάλης και ανοιχτής Αποκριάτικης γιορτής στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Μελισσίων με θέμα τις μεταμορφώσεις στην οποία θα μπορούσαν να προσκληθούν και να πάρουν μέρος, παιδιά και ενήλικες, συγγενείς, γείτονες, γνωστοί και φίλοι, άλλα τμήματα της Ε.Κ.Ψ&Ψ.Υ, άλλες παρεμφερείς Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης, Φορείς του Υπουργείου Υγείας και αντιπρόσωποι του Δήμου Μελισσίων κ.α 2. Η γιορτή ως επίκεντρο της θα είχε ένα αποκριάτικό ξεφάντωμα που θα υποστηριζόταν από μια καλή οργάνωση και προετοιμασία των βασικών σημείων, όπως τα σκηνικά αντικείμενο του στολισμού, την μουσική και το φαγητό. 3. Τα μέλη και οι εργαζόμενοι πέρα των άλλων εργασιών και ευθυνών στην διοργάνωση και προετοιμασία της γιορτής θα μπορούσαν να εργαστούν για την κατασκευή των κουστουμιών του ρόλου που θα επέλεγαν για να μεταμορφωθούν στα πλαίσια της λειτουργίας της αποκριάτικης γιορτής. 4. Αυτή η καλλιτεχνική και δημιουργική εργασία θα μπορούσε να προσφέρει τις ευκαιρίες να αγγίξουμε μια σειρά από σημαντικά θέματα τέτοια όπως : Την διερεύνηση και την επιλογή των ρόλων, την αύξηση του προσωπικού ενδιαφέροντος και της ευγενούς άμιλλας για την φροντίδα και προβολή του εαυτού μέσα από το γιορταστικό ένδυμα και το καλλωπισμό. Τη κατασκευή των αποκριάτικών κουστουμιών με βάση την προβολή της εσωτερικής εικόνας και αποτύπωσης του ρόλου, αρχικά μέσα από ζωγραφική και στην συνέχεια μέσα από την μετατροπή των επιλεγμένων υφασμάτων σε κουστούμι ρόλο. Μέσα από το ύφασμα που ως αδόμητο υλικό θα έπαιζε κυρίαρχο ρόλο ως μέσον έκφρασης και δημιουργίας, θα ήταν εφικτό κατά τις διεργασίες της ενδραμάτισης να γίνει η επεξεργασίας του ψυχικού υλικού κατά την διάρκεια των κατασκευών στους προβεβλημένους ρόλους. Την μοναδική ευκαιρία που θα δινόταν στα μέλη και το προσωπικό να εργαστεί μέσα από μια νέα και ενδιαφέρουσα δράση από την οποία θα μπορούσαν να ανακαλύψουν και να καλλιεργήσουν νέες πλευρές των καλλιτεχνικών και δημιουργικών δεξιοτήτων τους. Έναρξη των διαδικασιών της δημιουργίας των αποκριάτικων κουστουμιών. 1ο Στάδιο Επιλογή των ρόλων Παρουσίαση της πρότασης στα μέλη και τους εργαζόμενους της Μονάδας Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης Αττικής. Διερεύνηση και επιλογή των αποκριάτικων ρόλων ως μέσω έκφρασης και παρουσίασης του εαυτού, στα πλαίσια της αποκριάτικης γιορτής. 2ο Στάδιο Σύνδεση και προβολή του ενδοψυχικού υλικού Σύνδεση των ρόλων με το εσωτερικεύμενο ψυχικό υλικό, τις μνήμες, τις επιθυμίες, τα σύμβολα, τα κουστούμια των ρόλων, τις θεραπευτικές και καλλιτεχνικές εργασίες. 3ο Στάδιο Από το υλικό στο κουστούμι Επιλογή των υλικών και μέσων για το κτίσιμο και την υλοποίηση των αποκριάτικων κουστουμιών - ρόλων. Έναρξη των διεργασιών της υλοποίησης των ρόλων μέσα από την ενεργή συμμετοχή των ατόμων κατά την διαδικασία της κατασκευής, της σταδιακής μεταμόρφωσης και μετατροπής του υλικού στα κουστούμια των ρόλων. 4ο Στάδιο Από το κουστούμι στο ρόλο Σύνθεση των παλαιών και των νέων στοιχείων που αναδύθηκαν μέσα από τα αποκριάτικα κουστούμια με το θέατρο και τους θεατρικούς ρόλους. 5ο Στάδιο Ενδραμάτιση & προβολή των ρόλων Η διαδικασία της εσωτερικής αποδοχής, ενσωμάτωσης και προβολής του εσωτερικού υλικού στο ζωντάνεμα των ρόλων μέσα από τις πρόβες των κουστουμιών και την λει- 32 33

τουργίας της αποκριάτικης γιορτής. Υλικά και μέσα που αξιοποιήθηκαν κατά την διάρκεια των θεραπευτικών διαδικασιών Η αξιοποίηση και επεξεργασία του ενδοψυχικού υλικού που προβλήθηκε μέσα από ατομικές και ομαδικές προβολές και παραστάσεις έγινε μέσα από: Το διάλογο την επικοινωνία, την έκφραση της φαντασίας, γ. Παρουσίαση του ενδοψυχικού υλικού που αναδύθηκε από τα άτομα που έλαβαν μέρος κατά την διάρκεια της δημιουργίας των κουστουμιών και την λειτουργία της Αποκριάτικης Γιορτής Συγγραφείς Ερασμία Σακελλαροπούλου, Όλγα Μουζακίτου, Τασία Σκαρλούτου, Γιώργος Τερζακόπουλος, Παναγιώτης Σωτηρόπουλος, Θοδωρής Μποσιούλης, Αργυρώ Γκλώτσου, Νίκος Ταμπαρλάκης, Κώστας Γαλάτης, Ελένη Τσαγγανού) Ελένη Μπάρλα, Διαμάντω Βουρλιώτου, Άννα Πζύσιβεκ, Ανδρέας Ευαγόρου, Μπόικα Μίντοβα, Δήμητρα Γυφτοπούλου, Γιούλη Παπαντώνη, Σπύρος Παπαγιανόπουλος της δημιουργικότητας, των καλλιτεχνικών ή άλλων ατομικών και ομαδικών δεξιοτήτων 1 Βασιλιάς 14 Γέρος ακόλουθος του Διόνυσου 2 Πρίγκιπας 15 Αμαζόνα - πολεμίστρια «Ζίνα» Τα μέσα που αξιοποιήθηκαν ήταν: 3 Πρίγκιπας της Αιθιοπίας 16 Αμερικάνα α. Λόγος,ζωγραφική, μουσική, χορός, δραματοποιήσεις. 4 Πειρατής 17 Αμερικάνα β. Η επιλογή των υφασμάτων στα μαγαζιά της Αθήνας 5 και Πειρατής η της Καραϊβικής 18 Αμερικάνα Α κατασκευή των κουστουμιών 6 Σπανιόλος 19 Αμερικάνα γ. Η επίσκεψη στην έκθεση των θεατρικών κουστουμιών 7 Χίπης 20 Μαντόνα του Μετζικώφ στην Εθνική Γλυπτοθήκη Γουδί 8 Μάγειρας 21 Νύφη δ. Οι πρόβες των κουστουμιών, οι φωτογραφήσεις, η 9 καταγραφή Μασκαράς 22 Χορεύτρια του Καν Καν των ατομικών ομαδικών εμπειριών και η προετοι- 10 Μασκαράς 23 Χορεύτρια του Καν Καν μασία την αποκριάτικης γιορτής. 11 Μασκαράς 24 Χορεύτρια του Καν Καν ε. Η ενδραμάτιση κατά την συμμετοχή στην αποκριάτικη 12 Γέρος ακόλουθος 25 Χορεύτρια του Καν Καν γιορτή και η παρουσίαση των διεργασιών μέσα από την του Διόνυσου 26 Χορεύτρια του Καν Καν συγγραφή ενός βιβλίου 13 Γέρος ακόλουθος του Διόνυσου Πίνακας: Παρουσίαση των κουστουμιών ρόλων που κατασκευάστηκαν κατά την διάρκεια της προετοιμασίας της γιορτής Αναμνήσεις- Εντυπώσεις και Εμπειρίες των μελών της Μονάδας Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης Αττικής από το ράψιμο των κουστουμιών για την Αποκριάτικη Γιορτή Τα μέλη έδειξαν έντονο ενθουσιασμό γι αυτήν την πρωτόγνωρη εμπειρία, του ραψίματος του κοστουμιού δηλαδή, ενώ κάποιοι εξέφρασαν και αγωνία για το αν τα έχουν καταφέρει και αν το αποτέλεσμα είναι ικανοποιητικό. Για τους περισσότερους το ράψιμο αποτελεί μια διαδικασία που τη θυμούνται από τη μάνα τους, όταν ήταν μικρά παιδιά και την έβλεπαν, όπως είπαν χαρακτηριστικά, να μαντάρει τις κάλτσες μπροστά στο τζάκι. Σε ερώτησή μας ποια στολή έχει ετοιμάσει ο καθένας, όλοι θυμήθηκαν τη δική τους καθώς και τα χρώματα που έχει, ενώ ρωτούσαν με ανυπομονησία πότε θα είναι έτοιμες. Μέσα από τη διαδικασία της προετοιμασίας με την επιλογή των υφασμάτων, του ραψίματος, αλλά και της συζήτησης που ακολούθησε, αναβίωσαν στιγμές από τα παιδικά χρόνια των μελών μας, καθώς και τα γλέντια της περιόδου της Αποκριάς και τα έθιμα που έχει ο κάθε τόπος. Άλλοι μίλησαν για το κάψιμο του καρνάβαλου στη μέση της πλατείας του χωριού και το μουντζούρωμα με στάχτη στα πρόσωπά τους. Κάποιοι θυμήθηκαν που φορούσαν προβιές ζώων και κρεμούσαν κουδούνια μπροστά τους. Άλλος πάλι περιέγραψε τα χρώματα στη φορεσιά του βασιλιά της χώρας που γεννήθηκε, απ όπου και επέλεξε το αποκριάτικο κοστούμι του. Ένα από τα μέλη, πάλι, θυμήθηκε που έτρεχαν από σπίτι σε σπίτι μασκαρεμένοι, χτυπούσαν τα κουδούνια και έτρεχαν έπειτα να κρυφτούν. Όλοι, τέλος, περιμένουν με ανυπομονησία να φορέσουν τα κοστούμια τους, να κοιταχτούν στον καθρέφτη και να αναπαραστήσουν τους ήρωες των παιδικών τους χρόνων. «Κουστούμια.Ρόλοι και Προσωπικές ιστορίες» 1η Ιστορία «Ο Παλιάτσος μου θυμίζει τον πατέρα μου» Ο Γ. φέτος δεν ήθελε να είναι άρχοντας, ούτε βασιλιάς, ήθελε να γίνει παλιάτσος, διότι αυτός ο ρόλος του θυμίζει τον πατέρα του και τον φέρνει κοντά του. Θέλει βιώσει από το κουστούμι. Σκέφτεται τον πατέρα του σαν παλιάτσο, να επιβιώνει και να διακωμωδεί τις συμφορές της ζωής, ελπίζοντας ότι θα βρει λύση στις δυσκολίες, όπως όταν απέκτησε το πρώτο σπιτάκι του στην Κεφαλλονιά. Δυστυχώς όμως το σπίτι αυτό κάηκε και ο παλιάτσος πια δεν είχε τίποτα να πει. Ο παλιάτσος είναι γεμάτος από αντιθέσεις. Η κατασκευή του κουστουμιού έδωσε στον Μ. μεγάλη χαρά, από την στιγμή που διάλεξε το ύφασμα, μέχρι που το είδε να παίρνει φόρμα και να ταιριάζει επάνω του. Ο Μ. όπως κατέθεσε ένοιωσε πως μπορεί να γίνει ότι θέλει με αυτό το κουστούμι. 2η Ιστορία «Θέλω ν αλλάξω τα μαλλιά μου, να φτιάξω τα γυαλιά μου και να αλλάξω στυλ» - Δεν θυμάμαι πολλά πράγματα από τις απόκριες των παιδικών μου χρόνων. Θυμάμαι αρκετές απόκριες εδώ στην Εταιρία, Μια χρονιά μάλιστα είχα ντυθεί κλόουν, η στολή ήταν «φανταστική», είχε πολλά χρώματα. Φέτος τι θα ήθελες να ντυθείς; Κάτι παρόμοιο με το περσυνό, που ήμουνα Σπανιόλα, ωραία γυναίκα. Γιατί δεν ντύνεσαι χορεύτρια του Καν Καν; Τι είναι η χορεύτρια του Καν Καν; Οι χορεύτριες του Καν Καν είναι γυναίκες πολύ όμορφες και τσαχπίνες, εντυπωσιακές, μοιραίες, που οι άντρες τις θαυμάζουν και πέφτουν στα πόδια τους. Και η στολή πως θα είναι; Θα μας τη ζωγραφίσει ο Βανίκ και θα τη δεις. Θα την φανταστείς και μόνη σου. Ποια χρώματα σου αρέσουν; Τα φανταχτερά, πιο πού το κόκκινο. Και υφάσματα; Τα φρου φρου και τα τούλια μου αρέσουν. Θέλω να είμαι όμορφη. Έχεις αλλάξει πολλά πράγματα τον τελευταίο καιρό. Ναι! Πήρα καινούργια γυαλιά, έκοψα τα μαλλιά μου διαφορετικά καινούργιο στυλ δηλαδή! 3η Ιστορία «Από το Μωρό.. στο Ρεμπέτη.. στον Πειρατή» Με τον Θ. γνωριζόμαστε πολλά χρόνια κι έχουμε την οικειότητα που μας επιτρέπει ν ανασύρουμε κομμάτια των αναμνήσεων μας και να συνθέτουμε το πάζλ της μνήμης. Για εκείνον, οι απόκριες είναι συνώνυμες με την παιδική ανεμελιά. Θυμάται τι ιδιωτικό σχολείο που πήγαινε στο Άνω Καλαμάκι, που τα παιδιά ντύνονταν. Η στολή που του είχε μείνει από τότε είναι του καουμπόη Την στολή αυτήν του την είχε αγοράσει ο πατέρας του. Εδώ στην Εταιρία, θυμάται που είχε ντυθεί «Μωρό». Ένοιωσε πολύ όμορφα, του άρεσε που ξαναέζησε το παιδικό του 34 35

κομμάτι. Μετά ήρθε στο μυαλό του ο «Ρεμπέτης». -Είχε πολύ πλάκα, μου άρεσε παρά πολύ γιατί αρπάξαμε με τους φίλους μου απ τον Πασά τα Χανουμάκια. Όταν ξεκινήσαμε να σκεφτόμαστε τι θα ντυθεί φέτος, αυθόρμητα και με αποφασιστικότητα είπε πως θέλει να ντυθεί Πειρατής. Η συζήτηση του έφερε στο μυαλό τη μηχανή του. «Νέος ήμουν μηχανόβιος», λέει, κι αυτό του άρεσε πολύ. Κάτι τέτοιο θα ήθελε να ξαναβιώσει. Την αίσθηση της περιπέτειας και της ελευθερίας. Οι Πειρατές κυνηγάνε την περιπέτεια, τους θησαυρούς, τις γυναίκες. Είναι χαρούμενος που φέτος επέλεξε μόνος τι θα ντυθεί και μάλιστα μπήκε στη διαδικασία κατασκευής της στολής. Καθώς προετοιμάζαμε το κουστούμι του ήρθε στο μυαλό η εικόνα του Τζάκ Σπάροου, από τους «Πειρατές της Καραϊβικής» «Αυτό θέλω να ντυθώ!. Όχι όποιος κι όποιος Πειρατής»!!! 4η Ιστορία «Θέλω να είμαι ένας πρίγκιπας, να παλεύω με τα στοιχειά της φύσης» - Φέτος επέλεξα να ντυθώ «Πρίγκιπας της Περσίας», ένα ρόλο μυθικό και παραμυθένιο. Όταν σκεφτόμασταν τι θα ντυθούμε, στην αρχή σκέφτηκα Πρίγκιπας και μετά μου ήρθε στο νου η ταινία «Ο Πρίγκιπας της Περσίας». Ο Πρίγκιπας της Περσίας είναι ένας άντρας δυναμικός, γοητευτικός, που παίζει με το χρόνο, με τις δυνάμεις της φύσης, αγωνίζεται, ερωτεύεται, και βγαίνει νικητής. - Όταν άρχισα να ζωγραφίζω το κουστούμι, αμέσως σκέφτηκα τα χρώματα και το σχέδιο και χάρηκα πολύ που διάλεξα τα πανιά και άρχισα να βοηθάω στην κατασκευή του κουστουμιού. Δεν ήξερα αρχικά ότι μπορώ να ράψω, να δω πως γαζώνεται το ύφασμα Τώρα που πλησιάζουν οι μέρες για τη γιορτή και το κουστούμι μου είναι έτοιμο, σκέφτομαι την κορώνα και το σπαθί που θα αγοράσω για το μεγάλο μας πάρτι. - Έχω καλές αναμνήσεις από τις απόκριες των παιδικών μου χρόνων. Όταν σκέφτομαι απόκριες, θυμάμαι την πρώτη στολή που φόρεσα τότε. Ήταν του Ζορό, του μασκοφόρου ήρωα που αγωνίζεται για τους αδύναμους. Όταν ήμουν στο σχολείο, ντυνόμασταν όλα τα παιδιά, γιορτάζαμε το καρναβάλι με πολύ κέφι και πηγαίναμε σε σπίτια φίλων και γνωστών, σκορπίζοντας γέλιο και χαρά. - Στην Εταιρία έχω φορέσει πολλές διαφορετικές αποκριάτικες στολές οι οποίες μου έδωσαν την ευκαιρία να υποδυθώ τον Χίπη, το Golden Boy, το Μάγκα και το Ρεμπέτη, το ρόλο που παίξαμε στο πάρτη για τις απόκριες του 2010. Εκμυστηρεύσεις, εμπειρίες, συναισθήματα και αξιολογήσεις των ατόμων που έλαβαν μέρος στις προετοιμασίες και στην λειτουργία της Αποκριάτικής Γιορτής. Η διαδικασία..η διάδραση της μεταμφίεσης και το κουστούμι του ρόλου Η διαδικασία ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αφού η συμμετοχή των μελών στην κατασκευή των στολών για την γιορτή των καρναβαλιών είχε ένα χαρακτήρα διάδρασης με την ίδια την μεταμόρφωση στον ρόλο που επέλεξαν οι ίδιοι. Η επίσκεψη στο μουσείο με τις στολές, η επιλογή των υφασμάτων και η συμμετοχή στην ίδια την κατασκευή της μεταμφίεσης φαίνεται να έδωσε αφενός μια πιο συγκροτημένη εικόνα στον κάθε μέλος ενός παράδοξου συμβολισμού επάνω στο οποίο μπορούν να έχουν τον έλεγχο και κυρίως να διασκεδάσουν με αυτόν και αφετέρου να μπορέσουν να υπερπηδήσουν την παθητικότητα κατανοώντας την δυναμικότητα της επιλογής και της δημιουργίας. Η δική μου αίσθηση αποτελείται κυρίως από συναισθήματα έντονης ενέργειας (ενδυμασία γέρου με κουδούνια) ενώ ο ρόλος του διασκεδαστή μέσα από την μεταμφίεση αυτή μου προσέφερε χαρά και ενθουσιασμό. Ένιωσα να προσφέρω γέλιο και ταυτόχρονα αυτό μου έδινε την αίσθηση της ικανοποίησης πέρα από τα όρια του εργαζόμενου- θεραπευτή αφορώντας πλέον την ατομικότητα μου και την αίσθηση της αποσυμφόρησης σε ένα πλαίσιο που έτσι κι αλλιώς οι ρόλοι κινούνται με πολλές ταχύτητες. Ευαγόρου Ανδρέας Ήταν μια ξεχωριστή γιορτή. Καθ όλη τη προετοιμασία της αποκριάτικης γιορτής η Ε. αλλά και εμείς σαν θεραπεύτριες της το χαρήκαμε ιδιαίτερα. Ξεκινώντας από την επιλογή της στολής και πηγαίνοντας η ίδια στην επιλογή των υφασμάτων που χρειάζονταν για να ραφτεί η στολή, η γιορτή αυτή έγινε ιδιαίτερα ξεχωριστή για αυτήν. Την βοηθήσαμε στο ράψιμο, στο πλύσιμο και στο σιδέρωμά της στολής, παρ όλο που αυτή η περίοδος είναι δύσκολη, τόσο και για την Ε. όσο και για εμάς, η συγκεκριμένη διαδικασία μας έκανε να ξεχαστούμε και να περιμένουμε με ανυπομονησία τη μέρα της γιορτής. Όταν τελικά έφτασε η πολυπόθητη μέρα βοηθήσαμε στην προετοιμασία του χώρου, φορέσαμε τις στολές μας και έπειτα διασκεδάσαμε με χορούς και καλό φαγητό!δεν ήταν απλά ένα αποκριάτικο πάρτι αλλά μία γιορτή που προετοιμάσαμε όλοι μαζί, δίνοντας τον καλύτερό μας εαυτό. Μπάρλα Ελένη, Βουρλιώτου Διαμάντω Ενθουσιάστηκε πολύ.λυπήθηκε χάρηκε.. χαμογέλασε τις έχουν μείνει καλές και ευχάριστες αναμνήσεις Η Α. ενθουσιάστηκε πολύ όταν έμαθε ότι θα κάνουμε την αποκριάτικη γιορτή. Ενθουσιάστηκε επίσης στην εκδρομή που κάναμε μαζί με την κα Φωτεινού στο κέντρο της Αθήνας για να αγοράσουμε υφάσματα για τις στολές. Διάλεξε να ντυθεί νύφη και με μεγάλη χαρά βοηθούσε στις προετοιμασίες, στο ράψιμο της στολής της και συμμετείχε σε όλες τις πρόβες. Τηλεφωνικώς ενημέρωσε τους συγγενείς της για την γιορτή και τους περίμενε με ανυπομονησία. Δυστυχώς δεν ήρθε κανένας να την δει και για αυτό ήταν λίγο στενοχωρημένη. Όμως με την βοήθεια των θεραπευτών στο τέλος πέρασε αρκετά καλά, χόρεψε, χαμογέλασε και τις έχουν μείνει καλές και ευχάριστες αναμνήσεις. Πζύσιβεκ Άννα Ο Βασιλιάς η γιορτή και η επικοινωνία με την ατελείωτη αγάπη O Ν. ήταν πολύ ενθουσιασμένος στην προετοιμασία του κοστουμιού του ως βασιλιάς και από την συμμετοχή του στην γιορτή. Του άρεσε που όλοι ήταν χαρούμενοι και χορεύανε, τον επισκέφθηκε και η αδερφή του.εγώ χάρηκα που είχε κόσμο και από το Κέντρο Ημέρας, η επικοινωνία μεταξύ ανθρώπων που δεν γνωρίζονταν πιο πριν ήταν πολύ θερμή σαν να γνωριζόμαστε χρόνια. Μου άρεσε που τα μέλη και οι θεραπευτές απόλαυσαν τους χορούς, ήταν σε καλή διάθεση υπήρχε μεταξύ τους μια επικοινωνία που έδειχνε «μια ατελείωτη αγάπη». Πιστεύω πως ίσως η ώρα του φαγητού θα έπρεπε να είναι λίγο πιο νωρίς. Μίντοβα Μπόικα Κουράστηκε να έχει τον πρώτο λόγο άλλα στο τέλος έμεινε. πολύ ευχαριστημένη Η Κ. από το ξεκίνημα της προετοιμασίας έως και την γιορτή τα αντιμετώπισε όλα με πολύ χαρά και έδειξε να το απολαμβάνει ειδικά την ημέρα της γιορτής. Λίγο καιρό πριν την γιορτή έδειξε σημάδια κούρασης αλλά αυτά ξεπεράστηκαν γρήγορα. Στις «δικές μας συζητήσεις» μου εκμυστηρεύτηκε, ότι της άρεσε που διάλεξε τι θα ήθελε να ντυθεί και είχε τον πρώτο λόγο για το πώς θα γίνει το κουστούμι της. Από την γιορτή έμεινε πολύ ευχαριστημένη, χάρηκε πάρα πολύ με το όλο κλίμα της γιορτής που είχε χορούς και πολύ κέφι. Γυφτοπούλου Δήμητρα Το δέσιμο. η ανυπομονησία τα κουστούμια και η ενέργεια της γιορτής Ο Κ. ήταν πολύ χαρούμενος από το ξεκίνημα της προετοιμασίας της γιορτής, από την επιλογή για το τί θα ντυθεί, από την παρουσία του στο να διαλέξει υφάσματα για την στολή του, καθώς επίσης από την επίσκεψη στο μουσείο με τις θεατρικές στολές, αλλά περισσότερο από όλα με τα αποτέλεσμα της γιορτής. Την χάρηκε πάρα πολύ και μάλιστα ήταν πολύ ανυπόμονος την μέρα της γιορτής να ντυθεί από νωρίς. Για μένα ήταν μια πολύ καλή εμπειρία, υπήρχε η διάδραση με τα μέλη σχεδόν σε όλη την προετοιμασία αλλά και την ημέρα της αποκριάτικης γιορτής όπου το «δέσιμο» μεταξύ μας ήταν ακόμα μεγαλύτερο. Πιστεύω ότι δώσαμε όλοι την ενέργεια που έπρεπε για αυτό το επιθυμητό και εν τέλει θετικό αποτέλεσμα. Παπαντώνη Γιούλη Το τέλος της γιορτής μας άφησε μια γλυκιά γεύση, θα ήθελα αυτή να συνεχιστεί και στις επόμενες γιορτές μας. Η δική μου εμπειρία μέσα από την προετοιμασία της αποκριάτικης γιορτής ήταν πραγματικά πολύ μεγάλη. Η γιορτή αυτή από το ξεκίνημα της διαδικασίας ήταν πολύ ουσιώδεις και πολύ ενθαρρυντική για το τι μέλει γενέσθαι και για αργότερα Όσα μέλη συμμετείχαν ενεργά στην γιορτή, εννοώντας τα μέλη που κατασκεύασαν και ντύθηκαν με τις αποκριάτικες στολές, το έζησαν με την ψυχή τους και το χάρηκαν, ειδικά με το να τους δοθεί ο λόγος να επιλέξουν οι ίδιοι το τί θέλουν να ντυθούν και να διαλέξουν τα υφάσματα των στολών τους.την μέρα της γιορτής ένωσα πολύ όμορφα που ήμασταν όλοι σαν μια οικογένεια, το κέφι ήταν έκδηλο και η διάθεση για χορό και χαμόγελα στα ύψη. Ως «γέρος» το απόλαυσα απίστευτα που κατάφερα να διασκεδάσω τα μέλη και τον κόσμο που παρευρίσκονταν στην γιορτή. Μέσα από ρόλο του γέρου στο δρώμενο που παίξαμε, ένιωσα να δημιουργώ και να μεταφέρω θετική ενέργεια συμβάλλοντας έτσι να περάσουμε όλοι, ακόμα καλύτερα. Το τέλος της γιορτής μας άφησε μια γλυκιά γεύση, θα ήθελα αυτή να συνεχιστεί και στις επόμενες γιορτές μας. Παπαγιανόπουλος Σπύρος 36 37

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 1. Αποασυλοποίηση και η σχέση της με την πρωτοβάθμια περίθαλψη Συντονιστής έκδοσης Δαμίγος( Δ) Εκδ. Παπαζήσης, 2003 2. Θεμέλιο της Ψυχιατρικής ο συναισθηματικός δεσμός Θεραπευτή - Θεραπευμένου. Σακελλαροπουλος (Π) Συντονιστής έκδοσης Φίτσιου( Π) Εκδ. Παπαζήσης, 2010 3. S.Freud Τοτέμ και Ταμπού Μετ Αντωνίου Χρ. Εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1978 4. S.Freud Ο Πολιτισμός πηγή δυστυχίας Μετ. Βαμβάλη (Γ) Εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1974 5. J. Campbell, Μύθοι και Παραδόσεις, Μετ. Μιχαλίτση (Χ) Εκδ. Ιάμβλιχος, 1990 6. Campbell (J) Ο Ηρωας με τα χίλια πρόσωπα, Μετ. Σιαφαρίκα (Θ) Εκδ. Ιάμβλιχος, 1990 7. L. Benoist Σημεία, Σύμβολα και Μύθοι. Μετ. Παρίση (Α) Εκδ. Καρδαμίσα, Αθήνα 1992 8. CL. Levis Straus Ανθρωπολογία και Μύθος Μετ. Παρίση (Α) Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990 9. K.G. Jung και c. Kerenyi Η Επιστήμη της Μυθολογίας Μετ. Ζάρας( Κ.) Εκδ. Ιάμβλιχος 1989 10. J.C.Cooper Λεξικό Συμβόλων Εκδ. Πύρινος Κόσμος 11. Π. Λεκατσά Διόνυσος Καταγωγή και εξέλιξη της Διονυσιακής Θρησκείας Εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 1971 12. W.F. Otto Διόνυσος Μύθος και Λατρεία Μετ. Λουπασάκης( Θ.) Εκδ. Του Εικοστού Πρώτου Αθήνα 1991 13. Π.Κιουρτσάκης Καρναβάλι και Καραγκιόζης Εκδ. Κέδρος 1985 14. Απουληϊός Ο χρυσός γάιδαρος Εκδ. Νεφέλη Αθήνα 1982 15. Ευδοκίμου-Παπαγεωργίου (Ρ) Δραματοθεραπεία-Μουσικοθεραπεία Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999 16.Robert J. Landy: Προσωπικότητα και Προσωπείο. Ο ρόλος στο Δράμα, την θεραπεία και την καθημερινότητα. Μετ. Γιαπιτζάκη ( Σ.) Εκδόσεις Ελλ. Γράμματα Αθήνα 2001 17. Phil Jones Δραματοθεραπεία: Το Θέατρο ως τρόπος ζωής και θεραπείας. Μετ. Μηλιώνη( Δ.) Βιτούλα( Ο.) Εκδόσεις Ελλ. Γράμματα Αθήνα 2003 18. S. Jennings A. Minde Μάσκες της Ψυχής Μετ. Σκαρβέλη(Γ.) Εκδόσεις Ελλ. Γράμματα Αθήνα 1996 19. S. Jennings Εισαγωγή στη Δραματοθεραπεία Μετ. Μεγαλούδη( Φ.) Εκδόσεις Σαββάλας Αθήνα 2005 20. Δ. Σ. Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα β εκδοση 1978 21. Δ. Σ. Λουκάτος Πασχαλινά και της Άνοιξης Εκδ.Φιλιπότη Αθήνα 1980 22. Δ. Σ. Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης Εκδ. Φιλιππότη Αθήνα 1985 23. Μ.Φαλτάιτς Το Καρναβάλι της Σκύρου και η καταγωγή των Απόκρεω Εκδ. Περιοδικό «Συλλογές» - Μουσείο Φαλτάιτς Αθήνα 1990 24. Γ.Καιροφύλα Αθηναϊκή Αποκριά Εκδ. Φιλιππότη Αθήνα 1990 25. Κ. Ρωμαίος, Κοντά στις ρίζες Εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Ι. Δ. Κολλάρου και Σιας Α.Ε, Αθήνα 1980. 26. Πατρινό Καρναβάλι http://www.carnivalpatras.gr/?section=868&itemid433=926 27. 11 Πρωτεύουσες του Καρναβαλιού Τα Νέα, http://www.tanea.gr/default.asp?pid =2&ct=1&artId=4503366 28. Καθαρή Δευτέρα http://www.asxetos.gr/default.aspx? tabid=162&s=156&sc=310 28. Καρναβάλι Βενετίας http://el.thecircumference.org/venice-carnival 29. "Θυμάμαι τους Θρύλους - Αναβιώνω τις Παραδόσεις" http://2tee-n- smyrn.att.sch.gr/politistikosite/politistikoperiexomena.htm?submit=%c5%d0%c9%d 3%D4%D1%CF%D6%C7+%D3%D4 %C1+%D0%C5%D1%C9%C5%D7 %CF%CC%C5%CD%C1 30. Σκυριανή Απόκρια h ttp://skyroson.gr/skyros/content/vie w/78/111/ 31. Καρναβάλι στην Ελλάδα http://translate.google.gr/translate?hl=el&langpair=en%7cel&u=ht tp://gogreece.about.com/od/car nivaltime/carnival_time_in_greece.htm 32. Προσωπείο Καρναβαλιού http://translate.google.gr/translate?hl=el&langpair=en%7cel&u=ht tp://gogreece.about.com/od/car nivaltime/carnival_time_in_greece.htm 33. Απόκριες http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%9 A%CE%B1%CF%81%CE%BD%CE% B1%CE%B2%CE%AC%CE%BB%CE %B9 34. Απόκριες http://ilovethessaloniki.blogspot.co m/2008/03/blog-post_05.html 35. Σκυριανά έθιμα των Απόκρεω http://users.forthnet.gr/ath/xtsak/c arnival.html#mentenes 36. Καρναβάλι http://visaltis.wordpress.com 37. Φώτο Καρναβάλι του Ρίο http://www.otherside.gr/2009/02/ca rnival-rio-photos/ 38. Φώτο Καρναβάλι http://walking-greece.anampa.gr/articleview2.php?id=3000 39. Καρναβάλια του Κόσμου Πηγή: www.travelstyle.gr 40. Ενδυμασίες http://hellas.teipir.gr/dimoskentrikouzagoriou/greek/zagori/paradosi/endymasies.htm 41. Κουστούμι και Χρόνος http://www.costumeandtime.gr/tree. php 42. Θεατρικά κοστούμια στην Εθνική Πινακοθήκη http://www.clickatlife.gr/story/eikastika/theatrika-kostoumia-stinethniki-pinakothiki?id=1869964 43. Ένδυση και Πολιτισμός http://dwdekato.forumgreek.com/forum-f22/topic- t73.htm 44. Μουσείο Ιστορίας της ελληνικής ενδυμασίας http://www.lykeionellinidon.gr 38 39