MAGYARORSZAGI GÖRÖGÖK ORSZÁGOS ÖNKORMÁNYZATA 1054 BUDAPEST, Vécsey u. 5. Εκδοση της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας Μάρτιος 2016 ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΜΑΧΗΤΩΝ ΤΟΥ ΔΣΕ
περιεχόμενα / tartalom Τα νέα μας Híreink Λογοτεχνία Irodalom Ιστορία Történelem Η χώρα του ουράνιου τόξου Szivárványország Μνήμη Megemlékezés σχολείο iskola Χωρίς σύνορα Határtalanul Ιστορία Történelem 2
Γιορτάζοντας την εθνική μας εορτή και κρατώντας πιστά τις παραδόσεις Το Σάββατο 19 Μαρτίου με λαμπρότητα γιόρτασαν οι Έλληνες της Ουγγαρίας την επέτειο της 25ης Μαρτίου της διπλής μας Εθνικής Εορτής, της Επανάστασης του 1821 και του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, που οργανώθηκε από τις Αυτοδιοικήσεις Ελλήνων Ουγγαρίας και Βουδαπέστης που ήταν συνάμα και χορηγός από κοινού με τις Αυτοδιοικήσεις του 13ου, του 12ου Δημοτικού Διαμερίσματος της ουγγρικής πρωτεύουσας αλλά και την πολύ σημαντική χορηγία του Ουγγρικού Υπουργείου Ανθρωπίνων Πόρων. Το πρωί είχε προηγηθεί η κατάθεση στεφάνων στο Μνημείο της πλατείας Petőfi μπροστά από την παραδοσιακή, ιστορική Ελληνική Εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ενώ ακολούθησε η Θεία Λειτουργία στο παρεκκλήσι της οδού Váci χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Αυστρίας και Εξάρχου Ουγγαρίας κ. Αρσενίου. Εκτός από τον Πρόεδρο της Α.Ε.ΟΥ κ.γιώργο Κουκουμτζή, το Προεδρείο, τους εκπροσώπους των Ελληνικών Αυτοδιοικήσεων στην Ουγγαρία, τους ιθύνοντες του Ελληνικού Σχολείου «Μανώλης Γλέζος» τις εκδηλώσεις τίμησαν με την παρουσία τους ο Πρέσβυς της Ελλάδας στην Ουγγαρία κ. Δημήτρης Γιαννακάκης, ο Έλληνας Πρόξενος κ.λουκάς Τσώκος καθώς και το υπόλοιπο προσωπικό της Ελληνικής Πρεσβείας στη Βουδαπέστη με άλλους επισήμους από τον ελληνο-ουγγρικό χώρο. Στην βραδινή εκδήλωση στο πολιτιστικό κέντρο Radnóti Miklós (RaM) ξεχώρισε το ιδιαίτερα προσεγμένο πρόγραμμα των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου «Μανώλης Γλέζος» που ήταν πλούσιο και ποιοτικό, αποδεικνύοντας εμπράκτως για άλλη μια φορά την πολύ καλή δουλειά που γίνεται στο χώρο της Εκπαίδευσης στην Ουγγαρία. Στην εκδήλωση συμμετείχαν επίσης τα χορευτικό συγκροτήματα Ελληνισμός,,,Χελιδονάκι, η χορωδία Καρυάτιδες, η μουσική κομπανία "Ακρόπολις" και το Ερασιτεχνικό ανδρικό χορευτικό συγκρότημα Λεβέντες. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε την σημαντική πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Συλλόγου Ελλήνων Ουγγαρίας, στο πάρκινγκ του RaM, για συγκέντρωση δωρεών σε τρόφιμα μακράς διάρκειας αλλά και κλινοσκεπασμάτων προς τους πρόσφυγες. Στην εκδήλωση της ελληνικής παροικίας το Σάββατο για την Εθνική Εορτή της 25ης Μαρτίου, η συμμετοχή του κόσμου ήταν μεγάλη. Μετά την λήξη του πολιτιστικού προγράμματος προσφέρθηκαν πλούσια εδέσματα, ο μπουφές ήταν δωρεάν για όλους ανεξαιρέτως και το γλέντι κράτησε μέχρι αργά το βράδυ. Αξίζει πράγματι ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους όσους συνέβαλαν εθελοντικά στην υλοποίηση μιας τόσο σπουδαίας εκδήλωσης. Ανδρέας Οικονόμου Καλή ανάρρωση πάτερ Ιωσήφ Το Περιοδικό μας εύχεται ταχεία και πλήρη ανάρρωση στον ασθενούντα π.ιωσήφ Κάλοτα, ο οποίος πέρασε πρόσφατα μια σοβαρή περιπέτεια με την υγεία του. Του ευχόμαστε ολόψυχα να ξεπεράσει τα προβλήματα και να επιστρέφει σύντομα υγιής στα καθήκοντα του. Τα νέα μας Híreink 3
Τα νέα μας Híreink
Τα νέα μας Híreink 5
6 Τα νέα μας Híreink
Συνέντευξη με τον Μητροπολίτη Αυστρίας και Έξαρχο Ουγγαρίας κ.αρσένιο Αρσένιος : «Οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν όλοι μαζί ενωμένοι για να αποκτήσουν το περιπόθητο αγαθό της ελευθερίας» Κατά την διάρκεια της τελευταίας επίσκεψης του στην Ουγγαρία ο Μητροπολίτης Αυστρίας και Έξαρχος Ουγγαρίας κ.αρσένιος παραχώρησε αποκλειστική συνέντευξη στο Περιοδικό "Ελληνισμός" την οποία και δημοσιεύουμε : Αναφερόμενος στην σημασία του εορτασμού της Εθνικής μας Εορτής για την 25η Μαρτίου, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Αυστρίας και Έξαρχος Ουγγαρίας κ. Αρσένιος τόνισε ότι : Σχετικά με την Εθνική μας Εορτή της 25Ης Μαρτίου γνωρίζετε, ότι γιορτάζουμε την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό, το γεγονός ότι οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν όλοι μαζί ενωμένοι για να αποκτήσουν το περιπόθητο αγαθό της ελευθερίας. Μετά από 400 και πλέον χρόνια σκλαβιάς το μήνυμα της επανάστασης εξαπλώθηκε από άκρη σε άκρη σε όλη την Ελλάδα και οι Έλληνες προτίμησαν να αγωνισθούν για την ελευθερία παρά για τον ζυγό της δουλείας. Το μήνυμα που επικράτησε σε όλη την Επικράτεια δεν ήταν άλλο από το "για του Χριστού την πίστη την αγία της πατρίδος την ελευθερία". Ήταν εκείνο το μήνυμα που οι μεγάλοι ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης πίστεψαν ότι τα χρόνια εκείνα της σκλαβιάς Ρωμιός, Έλληνας, σήμαινε ταυτόχρονα και Ορθόδοξος. Εκείνο δηλαδή που κράτησε την εθνική συνείδηση ήταν η ορθόδοξος πίστη. Η εκκλησία αγωνίσθηκε μαζί με τον λαό, όπως γνωρίζετε σε πολλά μέρη και οι κληρικοί ήταν εκείνοι που διαφύλαξαν την γλώσσα, η οποία γλώσσα βοήθησε ώστε να καλλιεργηθεί αργότερα και η επανάσταση και να κρατηθεί η εθνική συνείδηση. Η Εθνική μας εορτή συνδέεται επίσης με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου γιατί η γιορτή αυτή από μόνη της φέρει το μήνυμα της ελπίδας, της γέννησης του Χριστού στον κόσμο, ενός νέου ξεκινήματος για τον άνθρωπο. Με τον τρόπο αυτό λοιπόν οι πρόγονοι μας συνέδεσαν την γιορτή αυτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου με την Επανάσταση και ξεκίνησαν "εις το όνομα της πατρίδος, της πίστεως" για ένα καλλίτερο αύριο ελεύθερο με όλους μαζί ενωμένους. Η ενότητα εκείνη ήταν που βοήθησε ώστε να έχουμε τα ποθητά αποτελέσματα, η ενότητα και η πίστη στα ελληνικά ιδεώδη και στις παραδόσεις του γένους. Σχετικά με την φετινή επέτειο των 20 χρόνων από την ίδρυση του Ι.Ν των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στο Χωριό Μπελογιάννη ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Αυστρίας και Έξαρχος Ουγγαρίας κ.αρσένιος ανέφερε ότι : Πράγματι φέτος συμπληρώνονται 20 χρόνια από την ιστορική ίδρυση της Ενορίας του Χωριού Μπελογιάννη και το κτίσιμο του Ιερού Ναού. Συμπληρώνονται 20 χρόνια από τότε που οι άνθρωποι του Χωριού, οι Έλληνες του Χωριού θέλησαν η Κοινότητα του Μπελογιάννη να έχει εκκλησία και ζήτησαν από τον τότε Μητροπολίτη Αυστρίας και Έξαρχο Ουγγαρίας κ.μιχαήλ να τους βοηθήσει να κτισθεί ένας Ναός. Ο Μητροπολίτης ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα αυτό των ανθρώπων του Χωριού μαζί με τον πατέρα Ιωσήφ Κάλοτα και τους ανθρώπους της Εξαρχίας αλλά και την χορηγία του Κωνσταντίνου Δαφέρμου έκτισαν τον Ναό αυτό που αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του Χωριού. Διαβάζοντας την ιστορία διαπίστωσα με συγκίνηση το πόσο οι άνθρωποι επιθυμούσαν ένα Ναό και το πόσο παρ όλες τις δυσκολίες που πέρασαν τα πέτρινα χρόνια, κράτησαν μέσα τους ζωντανή την ανάμνηση ενός Ναού στο Χωριό τους, με το Χριστός Ανέστη το Πάσχα, την Λειτουργία της Ανάστασης, την Λειτουργία των Χριστουγέννων. ΓΓ αυτό λοιπόν χαίρομαι που τότε τόσο προφητικά ο Μητροπολίτης κ.μιχαήλ ανταποκρίθηκε θετικά σ' αυτό το κάλεσμα των κατοίκων του Χωριού. Σήμερα η Εκκλησιά μας λειτουργεί κανονικά, θέλουμε να γεμίζει από ανθρώπους και επιθυμούμε να γιορτάσουμε το γεγονός αυτό των 20χρονων από την ίδρυση του Ναού. Στις 21 Μαϊου την ημέρα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με μια Θεία Λειτουργία αλλά και ένα λαϊκό πανηγύρι θα γιορτάσουμε όλοι μαζί τα είκοσι χρόνια από την ίδρυση του Ναού. Για την εορταστική εκδήλωση (6/3/2015) της τοποθέτησης τιμητικής πλάκας στο σπίτι που έζησε και μεγαλούργησε ο μεγάλος Ελληνιστής φιλόλογος Ανδρέας Χόρβατ, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης κ.αρσένιος επεσήμανε τα ακόλουθα : Είχα την ευκαιρία να παραβρεθώ στην εκδήλωση αυτού του μεγάλου Ελληνιστή Ανδρέα Χόρβατ. Ηρθα με χαρά διαπιστώνοντας την ανταπόκριση του κόσμου. Εκτιμώ ότι πρέπει να τιμούμε τους ανθρώπους που με μεγάλη αγάπη προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες στα ελληνικά γράμματα, στο ελληνικό ιδεώδες, το ελληνικό πνεύμα και γενικότερα στην Ελλάδα μας. Ο Ανδρέας Χόρβατ υπήρξε ένας άνθρωπος που αγάπησε το ελληνικό πνεύμα, τα ελληνικά γράμματα και αγωνίσθηκε ώστε να γίνουν γνωστά τόσο στην Βουδαπέστη όσο και σε ολόκληρη την Ουγγαρία. Έτσι λοιπόν εμείς οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Ανδρέα Χόρβατ. Θα ήθελα να αναφερθώ επίσης στην πολύ αξιόλογη αυτή πρωτοβουλία της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας να τιμήσει με αυτόν τον τρόπο αυτόν τον μεγάλο Ελληνιστή. Γνωρίζετε ότι υπάρχουν και άλλοι πολλοί που έχουν αγωνισθεί για να καλλιεργηθεί αυτό το κλίμα φιλίας μεταξύ της Ουγγαρίας και της Ελλάδας. Το χρειαζόμαστε, τους χρειαζόμαστε αυτούς τους ανθρώπους. Όπως προσέφεραν πολλοί Έλληνες στην Ουγγαρία έχουμε και πολλούς Ούγγρους που προσέφεραν και προσφέρουν στην Ελλάδα. Πρέπει να καλλιεργούμε αυτές τις σχέσεις, πρέπει να τιμούμε αυτούς τους ανθρώπους γιατί έτσι συνεχίζεται αυτή η γέφυρα μεταξύ Ελλάδας και Ουγγαρίας. Όπως είπαμε και χθες δεν είναι σωστό να μένουμε σε προκαταλήψεις και να υψώνουμε τείχη την στιγμή που υπάρχουν τόσο μεγάλοι άνθρωποι του πνεύματος που αγάπησαν την Ελλάδα, προάγοντας αυτό το πνεύμα φιλίας, συνεργασίας, ειρήνης και συνύπαρξης. Εμείς χρωστάμε πολλά στην Ουγγαρία και θέλουμε να συνεχίσουμε να υπάρχει αυτή η αγάπη για κάθε τι το ελληνικό, το οποίο προάγει αυτή την συνεργασία. Σεβασμιώτατε, εκ μέρους των αναγνωστών του Ελληνισμού σας ευχαριστώ για την συνέντευξη και σας ευχόμαστε ό, τι το καλλίτερο. Κ ϊ εγώ σας ευχαριστώ και πάλι για την αγάπη σας και την φιλοξενία σας πολύ τακτικά μέσα από τις σελίδες του Ελληνισμού και θα ήθελα να ευχηθώ σε όλους τους Έλληνες και τους αναγνώστες καλή δύναμη να έχουν υγεία, να έχουν την ευλογία του Θεού, να προκόβουν, να βρισκόμαστε σε ευχάριστες και καλές στιγμές, ενωμένοι όλοι μαζί να δημιουργούμε για τον μέλλον, για την Ουγγαρία και την Ελλάδα μας. Ανδρέας Οικονόμου ιστορία Történelem 7
Interjú Arszeniosz metropolita úrral Az alábbiakban Arszeniosz, Ausztria metropolitája, Magyarország és Közép-Európa exarchájának exkluzív interjúját közöljük, amelyet folyóiratunknak legutóbbi magyarországi látogatása során adott. A március 25-i görög nemzeti ünnep apropójából őszentsége Arszeniosz hangsúlyozta: Március 25-i nemzeti ünnepünkkel kapcsolatban arra emlékezünk, hogy Görögország felszabadult a török iga alól: a görög nép egy emberként lázadt fel, hogy elnyerje a rég áhított kincset, a szabadságot. Több mint 400 évnyi rabságot követően a szabadságharc híre futótűzként jutott el Görögország minden szegletébe: a nép a rabiga helyett a harcot választotta. A görögök lakta területek mindegyikébe eljutott a következő jelmondat: «Krisztus hitéért és a haza szent szabadságáért». Ez volt az az üzenet, amely a szabadságharc hőseiben megerősítette a tudatot, hogy a «hellén» és a «görög» szavak mindig is egyet jelentettek az ortodox kereszténységgel. Egyszóval az ortodox hit volt az, amelyen keresztül a nemzeti öntudat túlélte a századokat. Mint tudjuk, az egyház sokszor és sok helyütt együtt harcolt a nép oldalán, a papság pedig megőrizte a görög nyelvet, azt, melynek segítségével a nemzeti öntudat fennmaradhatott, és a szabadságharc eszméje később kibontakozhatott. Nemzeti ünnepünk emellett az Angyali Üdvözletét is magában hordozza, mert ez utóbbi önmagában is a remény ünnepe, azt üzeni, hogy Krisztus világra jövetele az emberiség számára egy új kezdetet jelent. így elődeink az Angyali Üdvözlet ünnepét összekötötték a szabadságharccal, melyet együttes erővel indítottak «a haza és a hit nevében», egy jobb jövő reményében. Mert ennek az erőnek köszönhetően sikerült elérniük a hőn áhított eredményeket, a görög eszményekben és a népünk hagyományaiban rejlő egységet és hitet. Abeloianniszi Szent Konstantin, Heléna és Demeter templom alapításának idei, 20 éves jubileumával kapcsolatban őszentsége Arszeniosz metropolita a következőket nyilatkozta: Idén már húsz éve, hogy létrejött abeloianniszi egyházkerületünk, és megépült maga a templom is. Húsz éve annak, hogy a falu lakói elődöm, Mihail metropolita segítségéért folyamodtak azért, hogy Beloiannisz községben egy templomot emelhessenek. Őszentsége a görög és magyar lakók kérésének eleget téve, Kalota József esperes és a magyarországi exarchátus segítségével, valamint Konstantinos Dafermos nagylelkű adományával felépíttette az épületet, amely azóta már a falu történelmének fontos részét képezi. A község történetét olvasva magam is meghatódva jöttem rá, hogy a lakók mennyire várták már, hogy templomuk lehessen, mert a kedvezőtlen politikai viszonyok évtizedei alatt sem szűntek meg emlékezni hajdani szülőfalvaik templomairól, a húsvéti «Krisztus feltámadt» köszöntésekről, a feltámadási és a karácsonyi liturgiákról. Ezért örülök tehát, hogy abban az időben Mihail metropolita egy előrelátó lépéssel ennek a kérésnek eleget tett. Templomunk pedig azóta is működik, és reményeink szerint a továbbiakban még több emberrel fog megtelni. Azt kívánjuk, hogy idén május 21-én, az átadás 20. évfordulóján, Szent Konstantin és Szent Heléna napján, mindannyian együtt ünnepeljünk a szent liturgiával és az azt követő zenés-táncos mulatsággal.,, Az újgörög nyelv- és irodalom nagy tudósa, Horváth Endre egykori lakásánál idén március 6-án ünnepélyes keretek között emléktábla-avatásra került sor. Az eseménnyel kapcsolatban őszentsége a következőket mondta: Volt szerencsém részt venni a Horváth Endre tiszteletére rendezett ünnepségen. Örömmel tettem eleget a meghívásnak. Úgy vélem, tisztelettel kell adóznunk azok előtt, akik szeretettől vezérelve szolgálták a görög írásbeliséget, a görög szellemiséget és úgy általában Görögországot. Horváth Endre a görög kultúra szerelmese volt, és egész életében azon fáradozott, hogy egész Magyarországgal megismertesse azt. így tehát örök hálával tartozunk Horváth professzornak. Nagy jelentőségű kezdeményezés volt a Magyarországi Görögök Országos Önkormányzata részéről, hogy a nagy tudós életművét ilyen méltó módon ünnepelhettük meg. Tudják, vannak még sokan mások, akik a Magyarország és Görögország között fennálló baráti légkör érdekében munkálkodtak. Munkájukra és órájuk is szükségünk van. Ahogy sok görög hozott áldozatokat Magyarországért, úgy sok magyar is megtette ugyanezt Görögország érdekében is. Ápolnunk kell ezeket a kapcsolatokat, ezeket az embereket pedig meg kell becsülnünk, mert így a két ország közötti híd még sokáig fennmarad. Ahogy azt tegnap is említettük, nem helyes falakat emelni és sztereotípiákban élni, amikor a szellemiség ilyen formátumú képviselői élnek közöttünk, akik szerették és szeretik Görögországot, és a barátság, együttműködés, béke és együttélés eme szellemében munkálkodtak. Sokkal tartozunk Magyarországnak, s szeretnénk, ha továbbra is fennállna ez a szeretet, amellyel a magyarok viseltetnek bármi felé, ami görög, tovább erősítve ezzel az együttműködést. Olvasóink nevében szeretném megköszönni ezt az interjút, és minden jót kívánok Önnek. Én is köszönöm a szeretetüket, és hogy ilyen gyakori «vendégük» lehetek magazinjuk hasábjain. Jó erőt, egészséget, Isten áldását kívánom az olvasóknak és minden görögnek, sikereket, további sok boldog közös pillanatot, hogy mindannyian együtt munkálkodhassunk a jövőért, Magyarországért és Görögországért. Andreas Oikonomou 8 ιστορία Történelem
Επίσκεψη σε Φλώρινα και Θεσσαλονίκη Μετά από πρωτοβουλία του Προέδρου της Αυτοδιοίκησης Ελλήνων Ουγγαρίας κ.γιώργου Κουκουμτζή 8 με 12 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε επίσκεψη με τρία λεωφορεία δύο από την Βουδαπέστη και ένα από το Χωριό Μπελογιάννη σε Φλώρινα και Θεσσαλονίκη. Στη Φλώρινα οι Έλληνες της Ουγγαρίας σε μια ιδιαίτερα συγκινητικά φορτισμένη εκδήλωση κατέθεσαν στεφάνια τιμώντας την μνήμη των περίπου 800 μαχητών και μαχητριών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) που έπεσαν στην μάχη της Φλώρινας τον Φεβρουάριο του 1949. Στο σημείο που βρίσκεται ο ομαδικός τάφος δεσπόζουν σήμερα οι φιγούρες των γλυπτών από τα ίδια τα εκμαγεία του μνημειώδους έργου του Μέμου Μακρή που είναι αφιερωμένο στα θύματα του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης στο Μαουτχάουζεν της Αυστρίας και αποτελεί πολύτιμη προσφορά της κόρης του δημιουργού Κλειώς Μακρή. Φέτος συμπληρώνονται 70 χρόνια από την ίδρυση του ΔΣΕ και το Μνημείο της Φλώρινας μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί αντάξιο δείγμα της προσφοράς και της μεγάλης θυσίας των νεκρών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Στη Θεσσαλονίκη την Παρασκευή 11 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε το καθιερωμένο ετήσιο αντάμωμα των Ελλήνων της Ουγγαρίας ξυπνώντας έντονες μνήμες από το παρελθόν μέσα σε γιορτινή ατμόσφαιρα σε μια πολύ καλά οργανωμένη εκδήλωση που έγινε στο Κέντρο συνεστιάσεων «Μάνθος» στην Πολίχνη Θεσσαλονίκης. Οι Έλληνες της Ουγγαρίας είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν συγγενείς, παλιούς συνοδοιπόρους, φίλους, συμμαθητές κ.α ζώντας για άλλη μια φορά από κοντά υπέροχα συναισθήματα με τις στιγμές να κυλούν και την διάθεση τους να δυναμώνει μέσα από τους χορούς και τα τραγούδια που διήρκεσαν μέχρι το πρωϊ. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε βέβαια τους «αφανείς ήρωες» που εργάσθηκαν εδώ και δύο μήνες σκληρά για την επίτευξη του ταξιδιού καθώς και όλους όσους επίσης βοήθησαν εθελοντικά από την Ουγγαρία και την Ελλάδα στην άρτια οργάνωση της επίσκεψης αυτής (συντονισμός λεωφορείων, ξενοδοχείων, προγραμμάτων κλπ) που στέφθηκε με επιτυχία, όπως και η συνάντηση της Αθήνας τον Νοέμβρη, αποδεικνύοντας ότι όταν οι Έλληνες βάλουν από κοινού έναν στόχο τον επιτυγχάνουν. Ανδρέας Οικονόμου ιστορία történelem 9
10 I ιστορία Történelem
Μεσολόγγι 1826 Η Έξοδος των Ελεύθερων Πολιορκημένων Ευαγγελία Τσαρούχα Πήγες εις το Μεσολόγγι Την ημέρα του Χριστού, Μέρα που άνθισαν οι λόγγοι, Για το τέκνο του Θεού. Σου ήλθε ομπρός λαμποκοπώντας Η Θρησκεία μ'ένα σταυρό, Και το δάκτυλο κινώντας Όπου ανεί τον ουρανό, Σ αυτό, εφώναξε, το χώμα Στάσου ολόρθη, Ελευθερίά, Και φιλώντας σου το στόμα Μπαίνει μέσ στην εκκλησιά. (Ύμνος εις την Ελευθερίαν, στροφές 88-90 ) Ο 25χρονος Διονύσιος Σολωμός έγραψε τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν στη Ζάκυνθο, τον Μάιο του 1823, σε μία περίοδο ιδιαίτερης έξαρσης της Ελληνικής Επανάστασης. «...Δε θέλω να περάσει κανενός από το μυαλό πως την ώρα που νικούν οι δικοί μας στο Μαραθώνα, εγώ κάθομαι και τραγουδώ για ένα βοσκόπουλο...»), έγραφε σ έναν φίλο του. 158 στροφές συνθέτουν τον Ύμνο, όπου η Ελευθερία ταυτίζεται με την Ελλάδα. Στη θεματική ενότητα των στροφών 88-122 αναφέρεται η πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου και ο πνιγμός των Τούρκων στον ποταμό Αχελώο. Το Μεσολόγγι κατείχε πάντα σημαντική θέση στη Δυτική Ελλάδα. Στα βορειοδυτικά του Μεσολογγίου υπάρχουν τα ερείπια της αρχαίας πόλης, η οποία αναφέρεται στα έργα του Ομήρου, διότι συμμετείχε στον τρωικό πόλεμο. Η πόλη καταστράφηκε στον καιρό της ελληνιστικής εποχής, και στα ερείπιά της χτίστηκε η νέα πόλη με 30 πύργους και 7 πύλες. Από τον συνοικισμό των ψαράδων σχηματίστηκε ένα μικρό ναυτικό κέντρο, το οποίο μέσα σε λίγες δεκαετίες εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό λιμάνι. Με την έκρηξη της επανάστασης του 1770 (Ορλωφικά) συγκροτήθηκε στο Μεσολόγγι προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση υπό την αρχηγία του Παναγιώτη Παλαμά, του διδάσκαλου του έθνους, ο οποίος ήταν προπάππος του Κωστή Παλαμά. Οι συνέπειες αυτής της ενέργειας ήταν δραματικές, και αφού τον Απρίλιο ο στόλος του Μεσολογγίου καταστράφηκε και η πόλη πυρπολήθηκε, οι Μεσολογγίτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να καταφύγουν στα Επτάνησα. Μετά την λήξη των εχθροπραξιών, οι κάτοικοι επέστρεψαν, ανοικοδόμησαν την πόλη τους και επανίδρυσαν τον στόλο τους. Το Μεσολόγγι επαναστάτησε ξανά στις 20 Μάίου του 1821. Οι κάτοικοι αντιστάθηκαν στις επιθέσεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και το 1822 έγινε η Πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου (25 Οκτωβρίου - 25 Δεκεμβρίου), το 1823 ακολούθησε η πολιορκία του Αιτωλικού, που σκοπός των Τούρκων ήταν να πολιορκήσουν το Μεσολόγγι για δεύτερη φορά. Οι Έλληνες είχαν μαζί τους έξι πυροβόλα που έφεραν από το Μεσολόγγι και στις 17 Νοεμβρίου, 300 Σουλιώτες και ντόπιοι, υπό τις διαταγές του Κίτσου Τζαβέλα επιτέθηκαν εναντίον του τούρκικου στρατού και νίκησαν. Η τρίτη επίθεση - που ονομάζετει Δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου - ξεκίνησε στις 15 Απριλίου του 1825 από τον στρατηγό Κιουταχή, Μεχμέτ Ρεσίτ πασά,(1780-1839), του οποίου ο στρατός αριθμούσε 30.000 άντρες και αργότερα ενισχύθηκε με άλλους 10.000, οι οποίοι καθοδηγούνταν από τον στρατηγό στόλου Ιμπραήμ, Re id 12 Λογοτεχνία Irodalom Mehaied Pa a (1780-1839),. Η Δεύτερη αυτή ισχυρή πολιορκία του Μεσολογγίου κράτησε ένα χρόνο. Ο Ιμπραήμ επεδίωξε να εξαντλήσει τους πολιορκημένους με αποκοπή όλων των οδών επικοινωνίας και εφοδιασμού. Ο Μιαούλης δεν κατάφερε, παρά τις προσπάθειες του, αυτή τη φορά να λύσει τον αποκλεισμό και να ανεφοδιάσει το Μεσολόγγι με τρόφιμα και όπλα. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης δεν κατόρθωσε να επιτεθεί από τις πλαγιές του Ζυγού, γιατί ο Ιμπραήμ είχε πληροφορηθεί τα σχέδια των πολιορκημένων. Οι πολιορκημένοι, εξαντλημένοι από τις μάχες, τις ασθένειες και την έλλειψη τροφής και πολεμοφοδίων, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη με μυστική βραδινή έξοδο. Η έξοδος έγινε τη νύχτα της 10ης Απριλίου του 1826, ξημερώνοντας Κυριακή των Βαΐων. Χωρισμένοι σε τρεις ομάδες, οι ένοπλοι θα προστάτευαν ανάμεσά τους τα γυναικόπαιδα, ενώ όσοι δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν, θ αντιστέκονταν μέσα στην πόλη ανατινάζοντας πυριτιδαποθήκες. Καθώς όμως οι πολιορκητές επαγρυπνούσαν, μόνο ένα μέρος της φρουράς κατόρθωσε να διαφύγει, ενώ οι περισσότεροι άμαχοι επάνω στη σύγχυση οπισθοχώρησαν στο Μεσολόγγι, χάνοντας τη ζωή τους. Η πόλη κυριεύθηκε και καταστράφηκε. Τα γυναικόπαιδα που αιχμαλωτίστηκαν, πουλήθηκαν ως σκλάβοι. Η Έξοδος του Μεσολογγίου, αν εξαιρέσει κανείς τον αριθμό των θυμάτων της, επέδρασε θετικά στην εξέλιξη του ελληνικού απελευθερωτικού πολέμου.το Μεσολόγγι παρέμεινε υπό την τουρκική κυριαρχία για περίπου 3 χρόνια, ενώ στις 2 Μάίου 1829 η πόλη παραδόθηκε με συνθήκη στο νέο ελληνικό κράτος. Το Μεσολόγγι το 1937 αναγνωρίστηκε ως «Ιερά Πόλις» και η Κυριακή των Βαΐων ορίστηκε ως επέτειος της εξόδου. Ο Διονύσιος Σολωμός άρχισε να σχεδιάζει τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Μεσολογγίου στα μέσα του 1826. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι - καθώς και Η γυναίκα της Ζάκυνθος - είναι ένα αριστούργημα του Σολωμού και της νεοελληνικής λογοτεχνίας, είναι το έργο ζωής του ποιητή, αφού τον απασχόλησε ως το τέλος της ζωής του. Το έργο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Έμεινε σε τρία Σχεδιάσματα. Το Α ' Σχεδίασμα, είναι «συνθεμένο εις είδος προφητικού θρήνου εις το πέσιμο του Μεσολογγιού», και λυρικό. Το Β' Σχεδίασμα, είναι γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους ζευγαρωτούς στίχους και απεικονίζει τα παθήματα των αγωνιστών στις τελευταίες μέρες της πολιορκίας. Αυτό άρχισε να το ξαναπλάθει σε νέα μορφή, σε στίχους λιτούς, χωρίς ομοιοκαταληξίες, στο Γ' Σχεδίασμα.
ΑΠΟ ΤΟ Β ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ Γ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ 1 Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει, λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει. Τα μάτια η πείνα εμαύρισε, στα μάτια η μάνα μνέει, στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα καί κλαίει: «Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τί σ έχω γω στο χέρι; οπού συ μου 'γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει». 7 - «Κρυφή χαρά 'στραψε σ' εσέ, κάτι καλό 'χει ο νους σου, πες, να το ξεμυστηρευτείς θες τ αδελφοποιτού σου;» -«Ψυχή μεγάλη και γλυκειά, μετά χαράς στο λέω: Θαυμάζω τις γυναίκες μας καί στ όνομά τους μνέω. Έφοβήθηκα κάποτε μη δειλιάσουν καί τις επαρατήρησα αδιάκοπα, Για η δύναμη δεν είναι σ αυτές ίσια με τα άλλα δώρα. Απόψε, ενώ είχαν τα παράθυρα ανοιχτά για τη δροσιά, μία απ αυτές, ή νεώτερη, επήγε να τα κλείσει, αλλά μία άλλη της είπε: Όχι, παιδί μου, άφησε να 'μπεί η μυρωδιά από τα φαγητά, είναι χρεία να συνηθίσουμε. Κι έτσι λέγοντας εματάνοιξε το παράθυρο, και η πολλή μυρωδιά των αρωμάτων εχυνότουν μέσα κι εγιόμισε το δωμάτιο. Και η πρώτη είπε: Και το αεράκι μας πολεμάει. Μία άλλη έστεκε σιμά στο ετοιμοθάνατο παιδί της. Και άλλη είπε χαμογελώντας, να διηγηθεί καθεμία τ όνειρό της. Και μία είπε: Μου εφαινότουν ότι όλοι εμείς, άντρες και γυναίκες, παιδιά και γέροι, ήμαστε ποτάμια, ποια μικρά, ποια μεγάλα, κι ετρέχαμε ανάμεσα σε τόπους φωτεινούς, σε τόπους σκοτεινούς, σε λαγκάδια, σε γκρεμούς, απάνου κάτου, κι έπειτα εφθάναμε μαζί στη θάλασσα με πολλή ορμή. Και μία δεύτερη είπε: Εγώ,δα δάφνες. - Κι εγώ φως... - Κι εγώ σ φωτιά μίαν όμορφη π αστράφταν τα μαλλιά της. 1 Μητέρα, μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα, κι αν στο κρυφό μυστήριο ζουν πάντα τα παιδιά σου με λογισμό και μ όνειρο, τι χάρ έχουν τα μάτια, τα μάτια τούτα, να σ ιδούν μες στο πανέρμο δάσος, που ξάφνου σου τριγύρισε τ αθάνατα ποδάρια (κοίτα) με φύλλα της Λαμπρής, με φύλλα του Βαϊώνε! Το θεϊκό σου πάτημα δεν άκουσα, δεν είδα, ατάραχη σαν ουρανός μ όλα τα κάλλη πόχει, που μέρη τόσα φαίνονται καί μέρη,ναι κρυμμένα! Αλλά, Θεά, δεν ημπορώ ν ακούσω τη φωνή σου, κι ευθύς εγάώτ ελληνικού κόσμου να τη χαρίσω; Δόξα,χ η μαύρη πέτρα του και το ξερό χορτάρι. 6 Ο Πειρασμός Έστησ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη, Κι η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα, Και μες στη σκιά που φούντωσε και κλει δροσιές και μόσχους Ανάκουστος κιλαϊδισμός και λιποθυμισμένος. Νερά καθάρια και γλυκά, νερά χαριτωμένα, Χύνονται μες στην άβυσσο τη μοσχοβολισμένη, Και παίρνουνε το μόσχο της, κϊ αφήνουν τη δροσιά τους, Κι ούλα στον ήλιο δείχνοντας τα πλούτια της πηγής τους, Τρέχουν εδώ, τρέχουν εκεί, και κάνουν σαν αηδόνια. Έξ αναβρύζει κι η ζωή, σ γη, σ ουρανό, σε κύμα. Αλλά στης λίμνης το νερό, π ακίνητό,ναι κι άσπρο, Ακίνητ όπου κϊ αν ιδής, και κάτασπρ ώς τον πάτο, Με μικρόν ίσκιον άγνωρον έπαιξ η πεταλούδα, Που,χ ευωδίσει τς ύπνους της μέσα στον άγριο κρίνο. Αλαφρόίσκιωτε καλέ, για πες απόψε τί,δες- Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια! Χωρίς ποσώς γης, ουρανός και θάλασσα να πνένε, Ουδ όσο κάν η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι, Γύρου σε κάτι ατάραχο π ασπρίζει μες στη λίμνη, Μονάχο ανακατώθηκε το στρογγυλό φεγγάρι, Κϊ όμορφη βγαίνει κορασιά ντυμένη με το φως του. 13 Είν έτοιμα στην άσπονδη πλημύρα των αρμάτων Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά, κϊ ελεύθεροι να μείνουν Εκείθε με τους αδελφούς, εδώθε με το χάρο. Λογοτεχνία Irodalom 13
Meszolongi 1826 A Szobád Ostromlóitok exoduso Caruha Vangelió Meszolongi felé jártál Karácsonynak hajnalán Aznap minden kivirágzott Istennek fia előtt. Tündökölve állt elébed Keresztjével a Vallás Ujjával körbemutatva merre nyílik szemhatár - Ezen a földön - így kiáltott, - Szabadság, szilárdan állj! Megcsókolt akkor, s belépett Az Úr házának ajtaján. (Himnusz a Szabadsághoz, 88-90. versszak) Szabó Antigoné fordítása Dionisziosz Szolomosz 25 évesen írta meg a Himnusz a Szabadsághoz című poémáját Zakinthoszon, 1823-ban, a görög szabadságharc jelentős fellendülése idején... Nem szeretném, ha valaki is az gondolná rólam, hogy amikor a mieink győzedelmes csatáit vívják Marathónnál, én meg pásztorfiúkról dalolok... - írta egy barátjának. A Himnusz 158 versszakból áll, amelyben a megszemélyisített Szabadság azonos Görögországgal. A 88-122. tematikai versszakok Meszolongi első ostromáról, a kitörésről, a törökök üldözéséről és az Ahelóosz folyóba való fulladásukról szól. Meszolongi mindig kulcsszerepet játszott Görögország nyugati részén. Meszolongi észak-nyugati részén ma is láthatóak az ókori város romjai, amelyet Homérosz is megemlít műveiben, mivel részt vett a trójai hadjáratban. Az ókori várost a hellenisztikus korban lerombolták, romjain épült fel - 30 bástyával és 7 kapuval - az új város. A halászok területén tengerparti központ alakult ki, amely pár évtized alatt jelentős kereskedelmi kikötővé fejlődött. Az 1770-es Orlóf-féle felkelés kitörése idején Meszolongiban ideiglenes forradalmi kormány alakult Panajotisz Palamasz, a nemzet tanítómestere vezetésével, aki Kosztisz Palamasz költő dédnagyapja volt. Ennek drámai következményei voltak, miután áprilisban megsemmisült Meszolongi flottája, és a túlélők kénytelenek voltak elhagyni hazájukat, és a Jón-szigetekre menekülni. A viszálykodás után a lakók visszatértek, újjáépítették városukat és flottájukat. Meszolongi 1821. május 20-án újra felkelt a török uralom ellen. Hősiesen visszaverte a török támadásokat, de 1822. október 25, - december 25. között az Oszmán Birodalom hadserege körülzárta a várost. Az ostromlottak sikeres kitörése karácsony hajnalán történt. 1823 tavaszán, Etolia ostroma után akarták körülzárni Meszolongit, de a meszolonglak tüzérsége, Szüli 300 felkelője Kicosz Dzavelasz vezetésével meghiúsította Meszolongi második ostromát. Az igazi második ostrom 1825. április 15-én kezdődött Re id Mehmed Pa a (1780-1839) nagyvezér vezetésével (30.000 haderővel), amelyhez később Ibrahim, Koca Hüsrev Mehmed Pa a (1769-1855. március 3.) tengernagy 10.000 harcosa is csatlakozott. Meszolongi eme ostroma egy évig tartott. Ibrahim arra törekedett, hogy teljesen kimerüljenek az ostromlottak, élelem és hírszerzés hiányában. Miaulisz tengernagynak - minden leleményessége ellenére - nem sikerült élelmet és fegyvert csempésznie Meszolongiba. Jeorjiosz Karaiszkakisznak sem sikerült támadást intéznie Zigosz-hegy felől, mert Ibrahim tudomást szerzett tervéről. A harcoktól, éhségtől, betegségektől kimerült ostromlottak mégis úgy határoztak, hogy éjszaka titokban kivonulnak a városból. Akivonulást 1626. április 10-én, virágvasárnap hajnalán valósították meg. Három csoportba tömörültek, középre fogva a gyerekeket és az asszonyokat, akik nem tudtak menetelni, azok a városban maradtak, hogy ellenálljanak és felrobbantsák a fegyverraktárakat. Az ostromló őrség ébersége miatt csak nagyon kevesen tudtak kitörni az ostromzárból, a fegyvertelen tömeg visszafordult a város felé, de sokan estek el a két tűz közé szorulva. A várost elfoglalták és megsemmisítették. Az életben maradottak szolgasorba kerültek. Meszolongi exodusa, ha eltekintünk az áldozatok nagy számától, pozitívan hatott a görög szabadságharc fejlődésére. Meszolongi három évig volt török uralom alatt, 1829 májusában szerződéssel az új görög államhoz került. 1937-ben Meszolongi megkapta a Szent Város elismerést, a Virágvasárnap pedig az exodus évfordulója lett. Dionisziosz Szolomosz már 1826-ban elkezdte tervezni a Meszolongi Szabad Ostromlottakat. A Szabad Ostromlottak - miként A zakinthoszi asszony is - Szolomosz és a görög irodalom remekművei közé tartozik, amelyen a költő egész pályafutása alatt dolgozott. A mű így is töredékekben maradt fenn az utókorra, három variánsa létezik. Az I. variáns Meszolongi elestének siratóének formában való lírai szintezése. A II. variáns párosán rímelő versus politikusban íródott, és a harcoló emberek szenvedéseit ábrázolja az ostrom utolsó napjaiban. Ezt fejlesztette tovább a III. variánsban új formában, egyszerű verssorokkal, rímelés nélkül. Mindhárom variánsban jegyzetek, illetve prózaversek is maradtak fenn a kéziratokban, mint a következő részlet a ll. variánsból: 14 Λογοτεχνία Irodalom
7. Titkos öröm ég arcodon, valami szépre gondolsz. Fedd fel nekem a titkodat, kenyeres pajtásodnak. - Ezer örömmel felfedem, páratlan, kedves lélek, Asszonyainkat csodálom, róluk szeretnék szólni: Korábban attól tartottam, hogy elhagyja őket a bátorság, ezért szüntelen figyeltem őket, hiszen a bátorság nem olyan adomány, melyből bőven részesült nemük. Ma estefelé szobájukat szellőztették, s nyitva állt az ablakuk. Akkor a legfiatalabbikuk épp készült bezárni, de egy idősebb így szólt hozzá: - Hagyd, lányom, bejönni az ételszagot, hozzá kell szoknunk. S ezeket mondván újra szélesre tárta az ablakot, s a különféle illatok elárasztották a szobát. Akkor az első megjegyezte: - Még a szellő is ellenünk harcol... Egy másik asszony haldokló gyermeke ágya mellé állt. Egy következő mosolyogva kérte a többieket, hogy meséljék el, mit álmodtak. Akkor az egyikük azt mesélte: - Álmomban mi mindannyian, férfiak és nők, gyermekek és öregek, kisebb-nagyobb folyókká váltunk, napfényes tájakon, sötét vidékeken, völgyeken és szakadékokon át fel-le folytunk, s aztán közös áradatként elértük a tengert. S a többiek folytatták: - Én babérokat láttam. - Én fényt. - Én egy tűzben lángoló szikrázó hajú szépséget. A lll.variáns-ból: 6. AKISÉRTÉS Erosz s a szőke Április vidám körtáncra perdült, és a természet rátalált szép, édes évszakára, s a sűrűsödő árnyékban, mely csupa harmat, illat, sosem hallott madárdal szól, bűvös álomba ringat. És a csermely tiszta vize édesen csörgedezve ömlik el a dús illatot árasztó szakadékban, s míg beszippantja illatát, s harmatot ad cserébe, s a napsugárnak tárja fel forrása minden kincsét, most itt szökkel, most arra fut, csalogánydalt utánoz. Zuhogva tör az élet fel tengeren, földön, égen, ámde a tó vizén, amely átlátszó, mozdulatlan, mozdulatlan, bármerre nézz, fenékig kristálytiszta, egy különös árny-alakkal játszadozott a lepke, mely a vízililiomon illatból szőtte álmát. Habkönnyű-árnyékű szellő, mondd, mit láttál ma éjjel? Csodákkal teli éjszakát, varázsok éjszakáját! Oly nesztelen, oly hangtalan a föld, az ég, a tenger, mint amikor méhecske száll a kis virág kelyhére: a tó tükrén egy pont ragyog fehéren, meg se rendül, körötte csak a telihold fénynyalábja vegyül el, s egy holdsugárba-öltözött gyönyörű lány merül fel. Szabó Kálmán fordítása Szabó Antigoné fordítása A Szabad Ostromlottak ezzel a három sorral fejeződik be, amely az Ostromlottak elszántságát mutatja a kitörés előtt: 13. Készek rá, hogy a fegyverek pusztító özönében Kardjukkal utat vágjanak; és szabadok maradnak- Amott testvéreik között, itt szemközt a halállal. Szabó Antigoné fordítása Λογοτεχνία Irodalom 15
Η χώρα του ουρανίου τόξου της dr. Νικολετας Μηλιος Έζησε μια περιπετειώδη ζωή που συνδέεται τόσο με την ελληνική όσο και την ουγγρική ιστορία, έχοντας πάντα ως γνώμονα την ανάδειξη αξιών. Ευχαριστιέται λέει την δουλειά του και θα ήθελε να αφήσει το σημάδι του στον κόσμο, αλλά επιθυμεί κάποτε την σκυτάλη να την πάρουν οι νέοι. Συνομιλητής μου δεν είναι άλλος από τον ο κ. Αρχιμήδη Σιδηρόπουλο, Διευθυντή του Ινστιτούτου Ερευνών Ελλήνων Ουγγαρίας. Γεννήθηκες στην Πτολεμαίδα και βρέθηκες στην Ουγγαρία στα τέσσερά σου. Τι θυμάσαι από την εποχή εκείνη; Τίποτα. Αυτό που ξέρω είναι ότι πρώτα-πρώτα μας πήγαν στην Αλβανία, όπου οι 60.000 πρόσφυγες «κατανεμήθηκαν» ανάμεσα σε διάφορες χώρες. Οι περισσότεροι, γύρω στους 25.000 βρέθηκαν στο Τασκένδη της πρώην ΕΣΣΔ, ενώ στην Ουγγαρία έως το 1950 πέρασαν 7.300 άτομα. Με ποιούς έφτασες στην Ουγγαρία; Στους ταραχώδεις καιρούς εκείνους η οικογένειά μου ήταν διασκορπισμένη: ο ένας αδελφός μου βρέθηκε στην Τασκένδη, ο άλλος στη Βουλγαρία, ενώ εγώ με τις δύο μεγάλες αδελφές μου ήρθα στην Ουγγαρία. Η μία αρχικά βρισκόταν στο Tótkomlós, αργότερα όμως σμίξαμε στον παιδικό σταθμό του Balatonalmádi, όπου εκείνες με πρόσεχαν πάρα πολύ. Ο πατέρας μου πέθανε τον Ιούλιο του 1949 σε μία από τις τελευταίες μάχες του εμφυλίου, πράγμα που μάθαμε μόνο αργότερα. Τότε ο ένας αδελφός μας ήρθε στην Ουγγαρία, ο άλλος όμως έμεινε έως το 1978 στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, και ήταν ο πρώτος που επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα. Προήλθες λοιπόν σε μια ταραχώδη ιστορική περίοδο, η ιστορία όμως έγινε μέρος της ζωής σου για πάντα. Ακριβώς. Ήταν η εποχή των διαφόρων παιδικών σταθμών και της ελληνικής συνοικίας στο «Ντόχανυγκιαρ». Η μητέρα μου κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες να κρατήσει ενωμένη την οικογένειά μας και να μας σπουδάσει. Το 1962 έδωσα «πανουγγρικές» εξετάσεις στο λύκειο Eötvös József, καθώς και στο πανεπιστήμιο ELTE, από όπου απέκτησα το πτυχίο ιστορικού και καθηγητή ρωσικής φιλολογίας. Μετά το δεύτερο εξάμηνο ήθελα να σπουδάσω και λαογραφία, οι κύκλοι της οποίας εκείνη την εποχή όμως ήταν πολύ κλειστοί. Η λαογραφία όμως έγινε μέρος της ζωής μου μέσα από τον χορό. Χόρευες; Στο λύκειο άρχισα να παρακολουθώ μαθήματα ουγγρικών παραδοσιακών χορών στο Κεντρικό Συγκρότημα KISZ (κάναμε πολύ δύσκολες πρόβες εκεί), πράγμα που συνέχισα και στο πανεπιστήμιο, και μπορώ να πω ότι το λάτρευα. Μετά από σκληρή δουλειά έγινα σολίστ, και το 1970 στο Keszthely κέρδισα τον διαγωνισμό «βέρμπουνκ» που είναι ένας κατεξοχήν ουγγρικός ανδρικός χορός. Είμαι υπερήφανος γι> αυτό, γιατί είναι σπάνιο ένας «ξένος» να είναι τόσο καλός γνώστης της ουγγρικής παράδοσης. Η ελλανοδίκη επιτροπή αξιολογούσε την απόδοσή μου, χωρίς να ξέρει ότι είμαι Έλληνας. Τι άλλο οφείλεις στους ουγγρικούς παραδοσιακούς χορούς; Στο χορευτικό του πανεπιστημίου γνώρισα και την μέλλουσα σύζυγό μου, η οποία μου χάρισε και δύο πανέμορφες κόρες. Με τι ασχολήθηκες μετά που απόκτησες το πτυχίο; Άρχισα να εργάζομαι στην φοιτητική εστία του Λυκείου József Attila ως εκπαιδευτικός, και αργότερα έγινα ειδικός επόπτης των εστιών της Βουδαπέστης. Το 1981 απέκτησα πτυχίο κοινωνιολόγου στο πανεπιστήμιο ELTE. Το 1985 έλαβα μια υποτροφία του ελληνικού κράτους στα πλαίσια της οποίας πέρασα 6 μήνες στην Ελλάδα, πραγματοποιώντας μεμονωμένες κοινωνιολογικές έρευνες με αντικείμενο τους επαναπατρισμένους Έλληνες. Ήμουν περίεργος για το πώς ζούσαν και για τα χαρακτηριστικά της επανένταξής τους στο κοινωνικό σύνολο. Μου διατέθηκαν 26 χιλιάδες ερωτηματολόγια που έπρεπε να επεξεργαστώ μέσα σε τρεις μήνες. Αργότερα με δικά μου έξοδα έστειλα ταχυδρομικώς στην Ελλάδα 1900, από τα οποία μου επιστράφηκαν δυστυχώς μόνο ένα 10%. Αντιμετώπισα διάφορες δυσκολίες κατά την περίοδο αυτή, επειδή την δουλειά μου πολλοί την παρεξήγησαν συνειδητά, αν και η περιέργειά μου ήταν καθαρά επιστημονική. Έκανα και προσωπικές συνεντεύξεις, και βασιζόμενος σε όλο αυτό το υλικό έγραψα το βιβλίο «Οι όχθες της Ιθάκης, Οι διαστάσεις του μειονοτικού βίου» (1990 Βουδαπέστη, εκδ. Eötvös). Εν τω μεταξύ από το 1986 έγινα επικεφαλής σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου της Βουδαπέστης, και παράλληλα δίδασκα πολιτολογία και κοινωνιολογία. Περιέργως η απήχηση του πρώτου μου βιβλίου με ώθησε στην συγγραφή του δεύτερου, με θέμα τον ρόλο των Ελλήνων στην ουγγρική επανάσταση του 1956, όπου βασίστηκα κυρίως στα στοιχεία των αρχείων και σε συνεντεύξεις. Δημοσιεύτηκε το 1997 με τίτλο «1956 - Έλληνες στην επανάσταση». Και τότε στράφηκε η προσοχή σου στην ουγγρική ιστορία... Ναι, από το 1999 κύριο πεδίο των ερευνών μου αποτελεί η Συνθήκη του Τριανόν. Το 2007 μαζί με τον Ernő Raffay ιδρύσαμε το Κοινωφελές Ίδρυμα Ερευνών Trianon. Ήθελα για λίγο να ασχοληθώ με κάτι άλλο λόγω των εμποδίων που αντιμετώπισα σχετικά με τις ελληνικές μου έρευνες. Δεν άλλαξε όμως η ελληνική μου συνείδηση κι ούτε η σχέση μου με τον ελληνισμό- ήμουν συνέχεια προσκεκλημένος να κάνω διαλέξεις σχετικά με τα βιβλία μου, κατά τις οποίες έπρεπε να διορθώσω πολλές εσφαλμένες ερμηνείες (ανάμεσά τους και τις δικές μου) και να ρίξω φως σε πολλές λανθασμένες πεποιθήσεις από μια άλλη σκοπιά. Είμαι υπερήφανος ότι συνέβαλα στην διαμόρφωση των θετικών ελληνο-ουγγρικών σχέσεων συνοδεύοντας για 25 χρόνια αποστολές εργαζομένων στα Ελληνικά Ταχυδρομεία στην Ουγγαρία αλλά και Ούγγρων συναδέλφων τους στην Ελλάδα. Δεν επρόκειτο απλά για διερμηνεία, θεώρησα σημαντικό η κάθε αποστολή να γνωρίσει τον πολιτισμό, την ιστορία και τις τρέχουσες συνθήκες της χώρας που τους φιλοξενούσε. Έχεις διδάξει ακόμη και ιστορία. Ποια ήταν η αγαπημένη σου εποχή; Για δεκάδες χρόνια δίδασκα και ιστορία παράλληλα με την πολιτολογία, την κοινωνιολογία και την ιστορία της τέχνης. Περιέργως η εποχή του δυϊσμού στην Αυστροουγγαρία - που μου άρεσε λιγότερο - εδώ και 20 χρόνια είναι το αντικείμενο των ερευνών μου, στα πλαίσια των οποίων έδινα ιδιαίτερη προτεραιότητα στη ζωή και το έργο του κόμη István Tisza. Πρόκειται για άλλη μια ιστορική προσωπικότητα που για πολύ καιρό είχε λάθος αντιμετώπιση. Οι πολλές αλληλογραφίες του για μένα αποτελούν κι ενδιαφέρουσες ιστορικές πηγές. Κερδίζοντας τον διαγωνισμό του Εθνικού Πολιτιστικού Ταμείου της Ουγγαρίας το επόμενο μου βιβλίο θα σχετίζεται με τον István Tisza, και θα δημοσιευθεί με αφορμή τα 100 χρόνια από τον θάνατό του. Ποια είναι τα σχέδια σου ως Διευθυντής του Ινστιτούτου Ερευνών Ελλήνων Ουγγαρίας; Έχω διάφορα σχέδια, όπως να ολοκληρώσω τις έρευνες που έχουν ήδη ξεκινήσει και να ενώσω λίγο τους Έλληνες της Ουγγαρίας. Ξέρω ότι λόγω της πολιτικής θα δυσκολευτώ λίγο μ> αυτό, αλλά διαπίστωσα ότι στο κάτω κάτω οι πολιτικές μας θέσεις δεν μετράνε. Πρωτού αναλάβω ως διευθυντής ζήτησα και τη γνώμη της συζύγου μου, η οποία με παρότρυνε λέγοντας ότι θα μπορούσα να κάνω πολλά για τον σημερινό ελληνισμό και να 16 Η χώρα του ουράνιου τόξου Szivárványország
συμβάλλω στην βελτίωση των σχέσεων ανάμεσα στους Έλληνες και τους Ούγγρους. Τα μακροπρόθεσμα σχέδια του Ινστιτούτου είναι αφενός η σύνοψη των ελληνοουγγρικών σχέσεων ξεκινώντας από την ίδρυση του ουγγρικού κράτους και η επεξεργασία της ιστορίας της πρώτης ελληνικής διασποράς, καθώς φυσικά και οι έρευνες αναφορικά με τη δεύτερη διασπορά (των πολιτικών προσφύγων). Θα θέλαμε να συνάψουμε σύμβαση συνεργασίας με τα Εθνικά Αρχεία της Ουγγαρίας στα πλαίσια της οποίας θα μας επιτρέπεται να επεξεργαστούμε όλα τα έγγραφα για τον ελληνισμό που διαθέτει ο φορέας αυτός. Πέραν αυτού θα διοργανώνουμε συνέδρια και θα εκδίδουμε μελέτες και διάφορα έντυπα. Ένα μεγάλο όνειρο είναι και η έκδοση του μέγα ουγγρο-ελληνικού λεξικού. Θα είναι πιο εύκολη η συνεργασία αυτή τη φορά με τον Ελληνισμό της Ουγγαρίας; Υπάρχουν δυσκολίες, που όπως φαίνεται θα συνεχιστούν καθ> όλη τη διάρκεια της επιστημονικής μου σταδιοδρομίας, τώρα όμως είμαι λιγότερο ευαίσθητος και περισσότερο ευσυνείδητος, και ως ερευνητής ίσως βλέπω πιο καθαρά πλέον τους συσχετισμούς. Αυτή την στιγμή αργεί η ερευνητική άδεια των Εθνικών Αρχείων με την οποία θα μπορούσαμε να επεξεργαστούμε διάφορα έγγραφα, αποκτώντας έτσι μια πιο σαφή εικόνα σε πολλά θέματα. Θεωρώ επίσης πολύ σημαντικό να βρεθούν νέοι που θα συνεργαστούν μαζί μας ώστε να αποτελόσουν συνεχιστές του έργου αυτού. Στην δουλειά σου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο το ελληνικό με το ουγγρικό στοιχείο. Ισχύει το ίδιο και στην προσωπική σου ζωή; Φυσικά. Η γυναίκα μου άλλωστε γνωρίζει και την ελληνική κουζίνα, και ήταν η ίδια που με ενθάρρυνε συνέχεια να πηγαίνουμε στις ελληνικές εκδηλώσεις. Οι κόρες μας μεγάλωσαν επίσης με αυτό το διττό πνεύμα. Είναι και οι δύο αθλήτριες, η Σουζάνα έγινε πρωταθλήτρια Ελλάδας στην επιτραπέζια αντισφαίριση και μέλος της εθνικής ομάδας, ενώ η Νίκη κατέκτησε διάφορα διεθνή βραβεία ξιφασκίας, συμμετέχοντας σε δύο μέχρι τώρα διοργανώσεις Ολυμπιακών Αγώνων με τα ελληνικά χρώματα. Στην Αθήνα το 2004 κατέλαβε την 8η θέση στο ομαδικό. Από την δεύτερη έχουμε και δύο όμορφα εγγονάκια που τα λατρεύουμε. Πώς περνάς τον ελεύθερό σου χρόνο, αν έχεις καθόλου; Μ> αρέσει να ταξιδεύω, να κάνω εκδρομές, και πριν από τρία χρόνια σκαρφάλωσα σε μια κορυφή των Άλπεων ύψους 3000 μέτρων. Πολύ μ> αρέσει να βλέπω τους φίλους μου: συζητάμε και πίνουμε κρασί ποιότητας. Παλιά έπαιζα ποδόσφαιρο, ενώ το διάβασμα το έχω και ως «επίσημο χόμπι». Πάνω απ> όλα όμως μ> αρέσει να βρίσκομαι με τα εγγόνια μου. Συνεχίζεις να χορεύεις; Όχι πολύ, με τους παλιούς συγχορευτές μου όμως συναντιόμαστε συχνά. Εδώ και είκοσι χρόνια κάθε Σεπτέμβριο ταξιδεύουμε στην Κρήτη και κάνουμε εκδρομές. Ξέρεις και ελληνικούς χορούς; Και βέβαια, μ> αρέσουν πολύ, αν και ποτέ δεν πήγα σε ελληνικά χορευτικά συγκροτήματα. Ξέρω διάφορους ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς - κι έχω μια ιδιαίτερη αδυναμία στους ποντιακούς - εκείνοι όμως περιορίζονται στις ελληνικές γιορτές και τις οικογενειακές συναντήσεις. Ωστόσο όταν ακούω ελληνική μουσική η ψυχή μου αρχίζει να χορεύει. Σ> ευχαριστώ για τη συζήτηση. Szivárványország dr. Miliosz Nikolett rovata Kalandos életút az övé, amely ugyanannyira kötődik a görög, mint a magyar néphez és történelemhez, ám az értékteremtés igényét folyamatosan magában hordozza. Azt mondja, élvezi, amit csinál, és szeretne nyomot hagyni a világban, de szeretné, ha majd egy fiatal venné át tőle a stafétabotot. A Magyarországi Görögök Kutatóintézetének intézményvezetőjével, Szidiropulosz Archimédesszel beszélgettünk. Ptolemaiszban születtél, mindösszesen négy éves voltál, amikor Magyarországra kerültél. Mire emlékszel abból az időszakból? Semmire. Azt tudom, hogy Görögországból nem egyenesen Magyarországra jöttünk, az úti cél először Albánia volt. A közel 60 ezer menekültet ott osztották el, onnan vitték tovább az embereket. A legtöbben, közel 25 ezren Taskentbe, az akkori Szovjetunióba kerültek, Magyarországra 1950-ig körülbelül 7300-an. Kikkel érkeztél Magyarországra? A családom meglehetősen szétszóródott ezekben a viharos időkben: az egyik bátyám Taskentbe, a másik bátyám Bulgáriába került, a két nővérem velem együtt Magyarországra, közülük az egyik Tótkomlósra, később aztán az almádi gyerekotthonban találkoztunk, ők nagyon vigyáztak a kisöccsükre. Édesapám elesett a polgárháború utolsó csatáinak egyikében, 1949 júliusában, de ezt csak később tudtuk meg. Az egyik bátyám aztán utánunk jött Magyarországra, a másik bátyám viszont 1978-ig a Szovjetunióban maradt. Ő volt az, aki legelőször települt vissza Görögországba. Viharos történelmi körülmények között érkeztél, aztán a történelem továbbra is az életed része maradt... Igen. Számos gyerekotthon és a Dohánygyár! Édesanyám mindent megtett, hogy összefogja a családot, hogy taníttassa a gyerekeit. A budapesti Eötvös József Gimnáziumban érettségiztem 1962-ben, majd az ELTE BTK történelem-orosz szakán szereztem meg első diplomámat. Két szemeszter befejezése után orosz helyett szerettem volna néprajzot tanulni, de az a szak akkor nagyon zárt világ volt, a tánc révén azonban mégiscsak az életem részévé vált a néprajz is. Táncoltál? Már a gimnáziumban elkezdtem magyar néptáncra járni, így nem volt kérdés, hogy ezt az egyetemen is folytatom, amennyiben lehetőségem lesz rá. A KISZ Központi Művészegyüttesben kezdtem (ott nagyon kemény próbáink voltak), az Egyetemi Táncegyüttesben folytattam, imádtam csinálni. Sok gyakorlással szólótáncos lettem, 1970-ben Keszthelyen megnyertem a verbunkversenyt, ami egy ízig-vérig magyar tánc. Büszke vagyok erre az eredményre, mert nem annak elismeréseként kaptam, hogy görögként, lám milyen jól ismerem ezt a magyar táncot, hiszen a zsűri csak a sorszámainkat és a teljesítményünket látta. Azért mást is adott neked a magyar néptánc... Igen, az egyetemi táncegyüttesben ismertem meg a feleségemet, aki két gyönyörű lánnyal ajándékozott meg. Η χώρα του ουράνιου τόξου Szivárványország 17
Elvégezted az egyetemet, merre vitt tovább az utad? A József Attila Középiskolai Kollégium nevelőtanáraként kezdtem el dolgozni, majd a fővárosi kollégiumok szakfelügyelője lettem. 1981-ben szereztem második diplomámat az ELTE szociológia szakán. 1985-ben elnyertem egy görög állami ösztöndíjat, amelynek keretében hat hónapot töltöttem Görögországban, ahol önálló szociológiai kutatásokat végeztem. A repatriált görögök életkörülményeit vizsgáltam. Arra voltam kíváncsi, hogyan élnek a visszatelepültek, és melyek visszailleszkedésük legfőbb jellemzői. Az ösztöndíj keretében 26 000 adatlapot bocsátottak a rendelkezésemre, ezeket három hónap alatt kellett feldolgoznom. Ezt befejezvén postai kérdőíveket készítettem, és juttattam el saját költségemen 1900 görögországi címre. Sajnos csak a töredékét kaptam vissza, nagyjából a 10%-át. Számos nehézséggel kellett szembenéznem ebben a kutatási időszakban, ugyanis a munkámat sokan szándékosan félreértelmezték, pedig tényleg csak a kutatási cél lebegett a szemem előtt. Személyes interjúkat is készítettem, és mindezen anyagok összességéből írtam meg Az Ithaka partjai. A kisebbségi lét dimenziói (Budapest, Eötvös K., 1990) című könyvemet. Közben 1986-tól a Fővárosi Pedagógiai Intézet vezető tanácsadója lettem, emellett politológiát és szociológiát is oktattam. Érdekes, hogy az első könyvemmel kapcsolatos visszhang ihlette a második könyvemet, amelyben a magyarországi görögök 1956-os szerepét vizsgáltam. Itt főként levéltári kutatásokra és interjúkra támaszkodtam. A könyv 1997- ben jelent meg, 1956 - Görögök a forradalomban címmel. Ezt követően fordult a figyelmed a magyar történelem felé... Igen, 1999 óta a fő kutatási területem Trianon. 2007- ben Raffay Ernővel közösen létrehoztuk a Trianon Kutatóintézet Közhasznú Alapítványt. Úgy éreztem, hogy a sok fal miatt, melyekbe a görög kutatásaim kapcsán ütköztem, egy ideig biztosan mással szeretnék foglalkozni. Nem gyengült a görögség tudat az életemben, a könyveim kapcsán ekkor is folyamatosan hívtak előadásokat tartani. Ezen előadások során sok téves értelmezést kellett helyretennem (önmagámban is), sok rossz meggyőződést kellett más szemszögből megvilágítanom. Büszke vagyok rá, hogy 25 éven át segítettem a magyargörög kapcsolatokat azáltal is, hogy a görög postásokat, távközlési dolgozókat Magyarországon, a magyarokat pedig Görögországban kalauzoltam. Nem csupán tolmácsolás volt ez, fontosnak tartottam megismertetni mindegyik csoporttal a másik nép történelmét, kultúráját, az aktuális viszonyokat. Sok egyéb más mellett történelmet is tanítottál. Melyik volt a kedvenc korszakod? Évtizedeken keresztül a politológia, a szociológia és a művészettörténet mellett történelmet is tanítottam, de érdekes, hogy a dualizmus korát szerettem a legkevésbé tanítani, most pedig - idestova húsz éve - ezt a korszakot kutatom. Ezen belül is kiemelten foglalkozom gróf Tisza István életével és munkásságával, ő is olyan történelmi személyiség, akit sokáig tévesen ítéltek meg. Számomra a szerteágazó levelezése különösen érdekes dokumentumokat rejt. Az ő személyéhez kötődik a következő könyvtervem, ugyanis sikeresen részt vettem a Nemzeti Kulturális Alap pályázatán. A könyvet Tisza István halálának 100. évfordulójára tervezem megjelenteni. Mik a céljaid a Magyarországi Görögök Kutatóintézetének i n tézmé ny vezetőj e ké nt? Több célom is van: szeretném a már megkezdett kutatásokat folytatni és befejezni, s összehozni kicsit a magyarországi görögséget. Tudom, hogy ez politikai okokból még mindig nehéz, de rájöttem, hogy nem a politikai állásfoglalás a döntő. Mielőtt belevágtam volna ebbe a munkába, a feleségem véleményét is kikértem, ő áldását adta rá, sőt biztatott, mondván, nagyon sokat tehetek a mai görögségért, a magyarok és görögök kapcsolatának jobbításáért. A Kutatóintézet hosszú távú terveiben szerepel egyfelől a magyar-görög kapcsolatok összegzése az államalapítástól, másfelől az első görög diaszpóra történetének feldolgozása, és természetesen a második (politikai emigrációs) diaszpórával összefüggő kutatások is. A Nemzeti Levéltárral együttműködési megállapodást szeretnénk kötni, ennek keretében dolgozzuk fel a Levéltár tulajdonában lévő, a görögségre vonatkozó összes iratot, dokumentumot. Ezen túl konferenciákat szervezünk, tanulmányköteteket, kiadványokat adunk ki. Egyik ilyen dédelgetett tervünk a magyar-görög nagyszótár kiadása. Mit gondolsz, könnyebb lesz most a görögséggel dolgoznod? Most is akadnak nehézségek. Úgy tűnik, ezek végigkísérnek a pályafutásom során, de tán már kevésbé vagyok érzékeny, és tudatosabb is lettem, s kutatóként talán nagyobb a rálátásom az összefüggésekre. Most épp a Nemzeti Levéltár kutatási engedélye késik, pedig ha fel tudnánk dolgozni a kezelésében lévő iratokat, akkor több témáról is átfogóbb képet kaphatnánk. Nagyon fontosnak tartom az utánpótlás kinevelését is, azt, hogy legyenek olyan fiatalok, akiket bevonunk a munkába, akik majd átveszik tőlünk ezeket a feladatokat. Szorosan összefonódik munkád során a magyarság a görögséggel. Otthon is így van ez? Természetesen. Különben a feleségem a görög konyhát is ismeri, és ő volt az, aki az évek során folyamatosan ösztönzött, hogy járjunk el görög rendezvényekre. A lányaink is ebben a kettős szellemiségben nőttek fel. Mindketten sportolók, Zsuzsa lányom asztaliteniszezőként görög bajnokságot nyert, görög válogatott volt, Niki vívóként számos nemzetközi eredményt ért el görög színekben, részt vett két olimpián, 2004-ben Athénben 8. helyezést ért el csapatban. Tőle van két gyönyörű, okos unokám is, akiket imádok. Mivel töltőd a szabadidőd? Van egyáltalán? Szeretek utazni, túrázni, három éve másztam meg egy háromezer méteres csúcsot az Alpokban. Nagyon szeretek összejönni a barátokkal, és jó borok mellett jókat beszélgetni. Régen fociztam, ma már ez nem része az életemnek, az olvasás hivatalból is hobbim. De leginkább az unokáimmal szeretek lenni. Táncolsz még? Már nem nagyon, de az egykori táncosokkal gyakran összejárunk. Minden év szeptemberében Krétára utazunk, és bejárjuk a szigetet. Lassan húsz éves szokásunk ez. És hogy állsz a görög néptánccal? Persze nagyon szeretem azt is, de nem voltam tagja egyetlen görög táncegyüttesnek sem. Ez persze nem jelenti azt, hogy ne ismerném a görög táncokat, különösen a pondusziakat, de ezek megmaradtak a görög ünnepek, a családi együttlétek idejére. Ha görög zenét hallok, a lelkem ma is táncra perdül. Köszönöm, hogy beszélgettünk! 18 Η χώρα του ουράνιου Τόξου Szivárványország