Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΗΝΑ, ΒΙΚΤΩΡΟΣ ΚΑΙ ΒΙΚΕΝΤΙΟΥ ΤΗΣ ΧΙΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΛΑΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ - ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑΤΖΑΣ (Α. Ε. Μ. : 843) Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΗΝΑ, ΒΙΚΤΩΡΟΣ ΚΑΙ ΒΙΚΕΝΤΙΟΥ ΤΗΣ ΧΙΟΥ Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Σύμβουλος Καθηγήτρια : κ. Ευαγγελία Αμοιρίδου ΧΙΟΣ 2007

Σ τ ο Μ α ρ γ α ρ ί τ η

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία συντάχθηκε με σκοπό να καλύψει ένα σημαντικό κενό που υπάρχει στη χιακή εκκλησιαστική ιστοριογραφία. Πριν από εμένα κανένας εκκλησιαστικός ιστορικός δεν είχε ασχοληθεί με τη συγγραφή μιας ε- πιστημονικής μελέτης, η οποία θα αφορούσε αποκλειστικά στην ιστορία της Ι- εράς Μονής των αγίων Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου της Χίου. Σποραδικές μόνο αναφορές γι αυτήν υπήρχαν σε διάφορα συγγράμματα, καθώς και σε άρθρα χιώτικων εφημερίδων και περιοδικών. Την ιδέα για να ξεκινήσω μια τέτοια ομολογουμένως δύσκολη προσπάθεια, μου την έδωσε ο Χιώτης λέκτορας του Τμήματος Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Νικόλαος Κρουσουλούδης, τον οποίο και ευχαριστώ γι αυτό, και ο ο- ποίος γνωρίζει όσο λίγοι τα της χιακής εκκλησιαστικής ιστορίας. Ήταν, βέβαια, και προσωπική μου επιθυμία το θέμα της μεταπτυχιακής διπλωματικής μου εργασίας να αφορά στην εκκλησιαστική ιστορία της γενέτειράς μου Χίου. Η Ιερά Μονή των αγίων Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου (οι Χιώτες την α- ποκαλούν απλώς άγιο Μηνά) έχει μεγάλη ιστορική αξία. Είναι γνωστή και πέρα από τα όρια του νησιού της μαστίχας, κυρίως για μία από τις τραγικότερες σελίδες της χιακής ιστορίας, η οποία έχει γραφτεί εντός των τειχών της. Αυτή είναι η σφαγή και το ολοκαύτωμα περίπου 2000 γυναικοπαίδων από τους Τούρκους το 1822. Σε χιλιάδες ανέρχεται ο αριθμός των Ελλήνων, αλλά και των ξένων, που επισκέπτονται καθ όλη τη διάρκεια του έτους την γυναικεία, σήμερα, Μονή για να δουν με τα ίδια τους τα μάτια τις συνέπειες της καταστροφής της το 1822, που ακόμη και στις μέρες μας είναι εμφανείς (ίχνη αίματος στο μαρμάρινο δάπεδο του Καθολικού, Οστεοφυλάκιο Μαυσωλείο θυμάτων). Μπορεί τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των μοναζουσών να έχει μειωθεί σε μονοψήφιο, ωστόσο δεν συμβαίνει το ίδιο με τη μεγάλη τιμή και το σεβασμό τον οποίο τρέφουν οι Χιώτες για την Μονή. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό είναι το γεγονός της ονομασίας σε άγιος Μηνάς του σημερινού καποδιστριακού δήμου, μέσα στα όρια του οποίου είναι χτισμένη η Μονή, και ο οποίος προήλθε από τη συνένωση των πρώην κοινοτήτων Θυμιανών και Νεοχωρίου. Η ονομασία αυτή του δήμου οφείλεται στο ότι εκτός από τους κατοίκους του Νεοχωρίου και εκείνοι των Θυμιανών, θεωρούν τη Μονή δικό τους ιερό προσκύνημα. Επιπλέον, οι Νεοχωρούσοι από το 1995, που ιδρύθηκε, έχουν ονομάσει άγιος Μηνάς τον Πολιτιστικό και Μορφωτικό σύλλογο του χωριού τους. Η παρούσα εργασία περιλαμβάνει τρία μέρη. Το πρώτο μέρος, περιλαμβάνει την ιστορία της Μονής από την ίδρυσή της τον ΙΣΤ αι. μέχρι την καταστροφή της το 1822, και αποτελείται από έξι κεφάλαια: Στο πρώτο γίνεται αναφορά στο πότε και από ποιούς ιδρύθηκε η Μονή. Στο δεύτερο παρουσιάζεται λεπτομερώς η πορεία της Μονής από την ί- δρυσή της μέχρι το 1822. Στο τρίτο παρατίθενται εκτενείς πληροφορίες για τα κτίσματα της Μονής πριν το 1822, καθώς και για την αρχιτεκτονική τους. Στο τέταρτο ο αναγνώστης πληροφορείται για την ύπαρξη πριν το 1822 στο χωριό Νεοχώρι γυναικείου μετοχίου μονυδρίου της Μονής, το οποίο τιμόταν επ ονόματι του Σωτήρος Χριστου. Στο πέμπτο παρατίθενται όλα όσα έχουν κατά καιρούς γραφεί για τη Βιβλιοθήκη που διατηρούσε τότε η Μονή. Στο έκτο μνημονεύονται εκτενώς οι απόψεις που κατα καιρούς έχουν διατυπωθεί για την ύ- παρξη της Σχολής του Αγίου Μηνά, στην οποία μεταξύ άλλων λέγεται ότι είχε

φοιτήσει και ο μετέπειτα εθνομάρτυρας Οικουμενικός πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει τα της καταστροφής της Μονής από τους Τούρκους το 1822, και αποτελείται από τρία κεφάλαια: Στο πρώτο παρουσιάζονται τα γεγονότα, τα οποία οδήγησαν στην τουρκική στρατιωτική ε- πέμβαση στη Χίο το 1822. Στο δεύτερο εξιστορούνται με κάθε λεπτομέρεια ό- λα τα περιστατικά που εκτυλίχθηκαν κατά την καταστροφή της Μονής με σκοπό, όχι την καλλιέργεια μισαλλοδοξίας απέναντι στους Τούρκους, αλλά την μη επανάληψη, και από τις δύο πλευρές, παρομοίων λαθών στο μέλλον. Στο τρίτο γίνεται εκτενής αναφορά στις συνέπειες της καταστροφής της Μονής (αριθμός νεκρών, οστά νεκρών κ. λπ.) Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει την νεώτερη ιστορία της Μονής, η οποία άρχισε από την επαναλειτουργία της μετά το 1822 και φτάνει μέχρι και σήμερα. Αποτελείται από έξι κεφάλαια. Στο πρώτο παρουσιάζεται η πορεία της Μονής από την εγκατάσταση των πρώτων μοναχών στη Μονή γύρω στο 1833, μέχρι και πριν τους σεισμούς του 1881. Στο δεύτερο γίνεται αναφορά στην χειρότερη περίοδο της ιστορίας της Μονής, η οποία ξεκίνησε με τους σεισμούς του 1881, οι οποίοι ισοπέδωσαν όλα τα κτίριά της, και ολοκληρώθηκε λίγο πριν τη μετατροπή της σε γυναικεία το 1932. Στο τρίτο παρατίθεται η σύγχρονη ιστορία της Μονής, που έχει ως σημείο έναρξης της τη μετατροπή της Μονής σε γυναικεία, και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Στο τέταρτο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της προσωπικής μου έρευνας, που πραγματοποίησα στους σωζόμενους Κώδικες της Μονής και όχι μόνο, για το ποιοι διετέλεσαν Ηγούμενοι και Επίτροποι της Μονής μετά το 1822. Στο πέμπτο παρατίθενται, προερχόμενες από τις ίδιες πηγές, πληροφορίες για την κτηματική περιουσία της Μονής πριν το 1930. Στο έκτο γίνεται σύντομη αναφορά στο περιεχόμενο των Κωδίκων υπ αριθμ. 261-264 και 292 της Μονής, που φυλάσσονται στα ΓΑΚ Αρχεία του Νομού Χίου, τα οποία στεγάζονται στο κτίριο της Βιβλιοθήκης του Κοραή στη Χίο. Η εργασία κλείνει με το παράρτημα, το οποίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο παρατίθεται ένας κατάλογος των διατελεσάντων Ηγουμένων της Μονής, τον οποίο συνέθεσα εγώ προσωπικά. Στο δεύτερο περιέχονται διάφορα έγγραφα και άλλα σχετικά που αφορούσαν τη Μονή. Στο τρίτο περιλαμβάνεται σειρά σύγχρονων φωτογραφιών της Μονής, αλλά και παλαιοτέρων. Στο δεύτερο μέρος, εκτός από έγγραφα, που παλαιότερα έχουν δημοσιευθεί, καταχωρώ και την ανέκδοτη διαθήκη του Ηγουμένου Θεοδοσίου Κουμάκη (1887-1898), η οποία σώζεται στον Κώδικα υπ αριθμ. 263 της Μονής, καθώς και τέσσερα, επίσης ανέκδοτα, χειρόγραφα που αφορούν στην ιστορία της Μονής κατά τη δεκετία του 1880 και βρίσκονται στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Χίου ο Κοραής. Ελπίζω ότι η παρούσα εργασία θα συμβάλει θετικά στην αναγνώριση της πολύπλευρης προσφοράς του χιακού μοναχισμού στην τοπική κοινωνία του νησιού, καθώς και στην περαιτέρω προβολή της Μονής, τόσο εντός, όσο και εκτός Ελλάδος. Ολοκληρώνοντας τον πρόλογο οφείλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους ανθρώπους εκείνους που με βοήθησαν, ώστε να φέρω σε αίσιο πέρας, την όντως επίπονη προσπάθειά μου. Ξεκινώ από τον ομότιμο Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Απόστολο Γλαβίνα, ο οποίος, ό-

ταν ήταν στην ενεργό υπηρεσία, με δέχθηκε ως μεταπτυχιακό φοιτητή και μου ανέθεσε να εκπονήσω την παρούσα εργασία, που τόσο πολύ επιθυμούσα. Επίσης ευχαριστώ την κ. Ευαγγελία Αμοιρίδου, επίκουρο Καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η οποία, μετά την αποχώρηση από την ενεργό υπηρεσία του κ. Γλαβίνα, ανέλαβε ως σύμβουλος να με βοηθήσει στην περάτωση της εργασίας. Ευχαριστίες εκφράζω και προς τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Χίου κ. κ. Διονύσιο, με τις ευλογίες του οποίου είχα το ελεύθερο της εισόδου στη Μονή και στο Αρχείο της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, τις μοναχές της Μονής των αγίων Μηνά Βίκτωρος και Βικεντίου για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου έ- δωσαν σχετικά με την ιστορία του μοναστηριού που διαβιούν, τον Γενικό Αρχιερατικό Επίτροπο της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Πρωτοπρεσβύτερο του Οικουμενικού Θρόνου, κ. Δημήτριο Κ. Γεόμελο, τους λαϊκούς υπαλλήλους των γραφείων της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, το προσωπικό της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής, την προϊσταμένη των ΓΑΚ Αρχείων του Νομού Χίου κ. Ι. Φαράκλα Φράγκου και τους βοηθούς της, τον Νεοχωρούση ιερέα κ. Παντελεήμωνα Καλεώδη, τον κ. Δημήτριο Σωτηράκη, καθώς και το δάσκαλο κ. Κυριάκο Πρωάκη από τα Θυμιανά. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω από τα βάθη της καρδιάς μου τους γονείς μου, Γεώργιο και Αγγελική, οι οποίοι με στήριξαν σ όλη την προσπάθεια μου, τον δάσκαλο κ. Μανώλη Βραχνή από το Χαλκειός και τους Νεοχωρούσους φίλους μου, Νικόλαο Γιακούμα, Νικόλαο και Κωνσταντίνο Πρωάκη. Κωνσταντίνος Γ. Καρατζάς Κάμπος Χίου, Οκτώβριος 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΧΙΟΥ (1822) Κεφάλαιο 1: Ίδρυση και κτήτορες της Μονής (τέλη του 16 ου αι.). α) Ίδρυση. β) Κτήτορες. 22 Κεφάλαιο 2: Η Μονή μέχρι το 1822. 25 Κεφάλαιο 3: Αρχιτεκτονική κτίσματα. 37 Κεφάλαιο 4: Το γυναικείο μετόχιο μονύδριο του Σωτήρος Χριστού στο χωριό Νεοχώρι. 40 Κεφάλαιο 5: Η Βιβλιοθήκη της Μονής. 41 Κεφάλαιο 6: Η Σχολή της Μονής. 44 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΟ 1822 Κεφάλαιο 1: Τα γεγονότα που οδήγησαν στην τουρκική στρατιωτική επέμβαση στη Χίο. 47 Κεφάλαιο 2: Η καταστροφή της Μονής. 52 Κεφάλαιο 3: Οι συνέπειες της καταστροφής της Μονής. 60 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 1822 ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ. Κεφάλαιο 1: Από την επαναλειτουργία της Μονής μετά το 1822 μέχρι και πριν τους σεισμούς του 1881. 68 Κεφάλαιο 2: Από τους σεισμούς του 1881 μέχρι τη μετατροπή της Μονής σε γυναικεία το 1932. 76 Κεφάλαιο 3: Από τη μετατροπή της Μονής σε γυναικεία το 1932 μέχρι και σήμερα. 88 Κεφάλαιο 4: Διατελέσαντες Ηγούμενοι, Ηγουμένες και Επίτροποι. 98 α) Ηγούμενοι. β) Ηγουμένες. γ) Επίτροποι. Κεφάλαιο 5: Κτηματική περιουσία της Μονής. 106 Κεφάλαιο 6: Κώδικες. 111 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 113

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΗΓΟΥΜΕΝΩΝ. 118 Β. ΕΓΓΡΑΦΑ. 119 1. Σιγίλλιο πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Διονυσίου Δ του Σερογλάνη (Ιανουάριος 1678). 119 2. Σιγίλλιο πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Γαβριήλ Γ (Ιανουάριος 1704). 121 3. Γράμμα Πατριαρχικὸν πρὸς τὸν Μητροπολίτην Χίου καὶ ἅπαντας τῆς νήσου χριστιανούς, ὅπως ἐλεῶσι τὴν ἱερὰν Μονὴν τῶν Ἁγίων Μαρτύρων Μηνᾶ, Βίκτωρος καὶ Βικεντίου (1704). 124 4. Φιρμάνιον τοῦ Σουλτάνου Ὀσμὰν τοῦ Γ περὶ τοῦ εἰσπρακτέου κεφαλικοῦ φόρου παρὰ τῶν Μοναχῶν τῆς ἐν Χίῳ Μονῆς τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ (1755). 125 5. Επιστολή του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωακείμ του Γ προς τον Ηγούμενο της Μονής του αγίου Μηνά Δοσίθεο (1881). 126 6. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1257 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Κουτσουράδης Σωτήριος. Αἴτησις πρὸς τὴν Δημογεροντίαν Χίου περὶ παραμονῆς του ὡς ἐνοικιαστοῦ χωραφίων τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγ. Μηνᾶ. Ἐν Νεοχωρίῳ (Χίου) τῇ 12 Ν]βρίου 1883. 127 7. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1155 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Αὐγερινὸς Φ(ραγκούλης). Αἴτησις πρὸς τὴν Δημογεροντίαν Χίου περὶ ὑποβολῆς παραιτήσεως του ἀπὸ τὴν ἐπιτροπὴν τοῦ Ἁγ. Μηνᾶ. Ἐν Χίῳ τῇ 23 Ν]βρίου 1884. 128 8. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1315 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Αἰμίλιας Γεώργιος Σ. Ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Δημογέροντα Μ. Γ. Συνεφιᾶ, διὰ τὸν παρεκτρεπὀμενον ἱερέα Γρηγόριον Σημιριώτην. Ἐν (Νεοχωρίῳ Χίου) τῇ 9 Μαΐου 1887. 128 9. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1162 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Ἀ[ι]μίλιας Γεώργιος Σ. Ἐπιστολὴ πρὸς Μ. Γ. Συνεφιᾶν διὰ τὰ κτήματα τῆς ἐν Νεοχωρίῳ Μονῆς τοῦ Ἁγ. Μηνᾶ. Νεοχώριον [Χίου] τῇ 9 Ἰουλίου 1887. Συνημμένως κατάλογος τῶν ὀρφανηθέντων κτημάτων της εἰς φύλλον διαστάσεων 0,216 χ 0,267. 129 10. Διαθήκη του Θεοδοσίου Κουμάκη, Ηγουμένου της Ιεράς Μονής των αγίων Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου (1888). 131 11. Κωδίκελλος της από 7 Μαΐου 1888 διαθήκης του Ηγουμένου της ιεράς Μονής των αγίων Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου. 132 12. Προεδρικό Διάταγμα Περὶ διατηρητέων μονῶν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Χίου. 133 13. Προεδρικό Διάταγμα Περὶ συγχωνεύσεως Μονῶν Μητροπόλεως Χίου εἰς τὴν Μονὴν Νέα Μονὴ. 133

14. Προεδρικό Διάταγμα Περὶ ἀποτελέσεως τῆς ἐν Χίῳ γυναικείας ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ αὐτοδιοικήτου Μονῆς. 134 15. Βασιλικό Διάταγμα Περὶ ὑπαγωγῆς τοῦ Ι. Ναοῦ τῆς διαλελυμένης Μονῆς τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων εἰς τὴν πλησιεστέραν Ἱ. Μονὴν τοῦ Ἁγίου Μηνᾶ τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Χίου. 135 Γ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ. 136

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Πηγές. α) Κώδικες χειρόγραφα. Αρχείον Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Βιβλίον Τέταρτον, Από του έτους 1862 μέχρι του 1881, Περιέχον αποφάσεις του Μ. Ε. Σ., διάφορα έγγραφα διοικητικά κλπ. ως και πρακτικά των Συνεδριάσεων του Κοινοτικού Συμβουλίου. Αρχείον Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Βιβλίον Πέμπτον, Από του έτους 1882 μέχρι του 1914, Περιέχον αποφάσεις του Μ. Ε. Σ., διάφορα έγγραφα διοικητικά κλπ. ως και πρακτικά των Συνεδριάσεων του Κοινοτικού Συμβουλίου. Αρχείον Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Βιβλίον πρακτικών του έτους 1887. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Χίου, Κώδιξ Αγίου Μηνά Νεοχωρίου [των ετών 1834-1894], Αρ. 261. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Χίου, Κώδιξ Αγίου Μηνά Νεοχωρίου [των ετών 1833-1851], Αρ. 262. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Χίου, Κώδιξ Αγίου Μηνά Νεοχωρίου [των ετών 1888-1909], Αρ. 263. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Χίου, Κώδιξ Αγίου Μηνά Νεοχωρίου [των ετών 1888-1900], Αρ. 264. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Χίου, Κώδιξ Αγίου Μηνά Νεοχωρίου [των ετών 1839-1889], Αρ. 292. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Χίου, Κώδιξ Νεοχωρίου, δεδεμένος με κατεστραμμένο το δέσιμο, περιέχων απογραφή κτημάτων της κοινότητος Νεοχωρίου της 4-1-1820 ή 1826, Αρ. 839. Διαστάσεις 0,39 χ 0,17. Παρεδόθη υπό του Συμβολαιογράφου Νικολούδη Γ. την 3/5/1973. ΓΑΚ Αρχεία Νομού Χίου, Συλλογή Αντωνίου Στεφάνου, 12 λυτά έγγραφα των ετών 1801-1900, Αρ. 1187. Παρεδόθησαν από τον καθηγητή Α- ντώνιο Στεφάνου την 21-9 -1988. Το υπ αριθμ. 11 λογιστικό έγγραφο της Μονής του αγίου Μηνά, με ημερομηνία 31-12-1895. Ιερός Κώδιξ των μοναζουσών της Ιεράς Μονής Αγίου Μηνά Χίου [των ετών 1932-1944], χ. α. φ. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 151 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Κώδιξ [των ετών 1709-1848] της αδελφότητος των αγίων ενδόξων και θαυματουργών Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού κειμένης εν τη θέσει Ευφημιανών εν Χίω. Εξεβλήθη δε ήτοι μετεγράφη από του πρωτοτύπου δηλαδή παλαιού Κώδικος ηγουμενεύοντος Ιεροθέου (;) κατά το 1723 Μαΐω ιη. Σελίδες 230. Διαστάσεις 0,312 χ 0,230. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 591 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Φωτεινός Γρηγόριος, Απομνημονεύματα. Περί της Χίου κατά την Ελλην. Επανάστασιν 1822-1828 και μέχρι του 1881 περίπου. α. Α ον α- ντίγραφον φύλλα 128 εις εξ φυλλάδια, άδετον εις το τελευταίον φύλλον και επί εξωφύλλου υπάρχουν σημειώσεις γλωσσολογικαί Χιακαί και μετάφρασις του Ύμνου του Απόλλωνος. Διαστάσεις 0,205 χ 0,140.

Χειρόγραφο υπ αριθμ. 592 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Φωτεινός Γρηγόριος. Έκθεσις των εν τη πόλει Χίου και τοις προαστείοις ιερών ναών και των εφ όλης της νήσου Μονών προ του σεισμού του 1881 τω Δημητρὶω Ροδοκανάκη Εν Γανοχώροις τον Σεπτέμβριον 1889, Φύλλα 8, άδετα. Διαστάσεις 0,257 χ 0,205. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1155 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Αυγερινός Φ(ραγκούλης). Αίτησις προς την Δημογεροντίαν Χίου περί υποβολής παραιτήσεώς του από την επιτροπήν του Αγ. Μηνά. Εν Χίω τη 23 Ν]βρίου 1884, Σελίδες 4, γεγραμμένη μία. Διαστάσεις 0,228 χ 0,285. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1162 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Αμίλιας Γεωργιος Σ. Επιστολή προς Γ. Συνεφιάν δια τα κτήματα της εν Νεοχωρίω Μονής του Αγ. Μηνά. Νεοχώριον [Χίου] τη 9 Ιουλίου 1887. Σελίδες 4, γεγραμμέναι δύο. Διαστάσεις 0,214 χ 0,268. Συνημμένως κατάλογος των ορφανηθέντων κτημάτων της εις φύλλον διαστάσεων 0,216 χ 0,267. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1257 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Κουτσουράδης Σωτήριος. Αίτησις προς την Δημογεροντίαν Χίου περί παραμονής του ως ενοικιαστού χωραφιών της Μονής του Αγ. Μηνά. Εν Νεοχωρίω (Χίου) τη 12 Ν]βρίου 1883, Φύλλον γεγραμμένον την μίαν σελίδα. Διαστάσεις 0,325 χ 0,234. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1315 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής: Αιμίλιας Γεώργιος Σ. Επιστολὴ προς τον Δημογέροντα Μ. Γ. Συνεφιά, δια τον παρεκτρεπόμενον ιερέα Γρηγόριον Σημιριώτην. Εν (Νεοχωρίω Χίου) τη 9 Μαΐου 1887. Σελίδες 4, γεγραμμέναι τρεις. Διαστάσεις 0,268 χ 0,214. Χειρόγραφο υπ αριθμ. 1609 της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Χίου ο Κοραής, Πωλητήρια έγγραφα ακινήτων κτημάτων αναφερόμενα εις τα έτη 1820-1879, ήτοι έγγραφο υπ αρίθμ. νθ (59) : 1853. Μαρίας Στρατάρενας προς παπά Ιωαννίκιον Γαΐλαν (Ολύμποι). Francesco Lupazzolo, Breue discorso e ipografia dell Isole del Archipelago composto da ffrancesco Lupazzolo da Casale Monferato, habitante in Scio l anno 1632. 15 : Οctobre. [Manuscript.]. β) Εκδεδομένα έγγραφα. Βασιλικό Διάταγμα. Περί υπαγωγής του Ι. Ναού της διαλελυμένης Μονής των Αγίων Αναργύρων εις την πλησιεστέραν Ι. Μονήν του Αγίου Μηνά της Ι. Μητροπόλεως Χίου, Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τεύχος πρώτον, Αρ. Φ. 145, Εν Αθήναις τη 24 η Μαΐου 1948, σ. 873. Βασιλικό Διάταγμα. Περί ανακυρήξεως της Ιεράς Μονής των Αγίων Αναργύρων Ευφημιανών της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου σε αυτοτελή γυναικεία Μονή, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, τεύχος πρώτον, Αρ. Φ. 577, Εν Α- θήναις τη 3 η Απριλίου 1954, σ. 1345. Επιστολή Υπουργείου Εθν. Παιδείας και Θρησκευμάτων, αριθμ. 19488-42973/14 Μαΐου 1948. Νόμος 5141. Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του νόμου 4684 περί

διοικήσεως και διαχειρίσεως της Εκκλησιαστικής περιουσίας και περί συγχωνεύσεως των μικρών Μονών, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, τεύχος πρώτον, Αρ. Φ. 209, Εν Αθήναις τη 16 η Ιουλίου 1931, σσ. 1511-1516. Προεδρικό Διάταγμα. Περι διατηρητέων μονών της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, τεύχος πρώτον, Αρ. Φ. 309, Εν Αθήναις τη 6 η Σεπτεμβρίου 1930, σ. 2581. Προεδρικό Διάταγμα. Περί συγχωνεύσεως Μονών Μητροπόλεως Χίου εις την Μονήν Νέα Μονή, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, τεύχος πρώτον, Αρ. Φ. 360, Εν Αθήναις τη 12 η Οκτωβρίου 1931, σ. 2967. Προεδρικό Διάταγμα. Περί αποτελέσεως της εν Χίω γυναικείας Ιεράς Μονής του Αγίου Μηνά αυτοδιοικήτου Μονής, Εφημερίς της Κυβερνήσεως τεύχος πρώτον, Αρ. Φ. 207, Εν Αθήναις τη 30 η Ιουνίου 1932, σ. 1345. Β. Βοηθήματα. Joannes Aegidius van, Jan Heyman, Travels through part of Europe, Asia Minor, the Islands of the Archipelago; Syria, Palestine, Egypt, Mount Sinai, Translated from the Low Dutch, Vol. I, London 1757. Maxime du Camp, Souvenirs et paysages d Orient, Smyrne Ephèse Magnesie Constantinople Scio, Paris 1848. Luis Chevalier, Voyage du Levant ou Itinéraire du Voyage qu a fait dans le Levant, v. 1, Paris 1699, χ. α. σ. Gaston Deschamps, Sur les routes de l Asie, Paris 1894. Gaston Deschamps, Στους δρόμους της Μικρασίας. Οδοιπορικό 1890: Χίος Σμύρνη Αϊδίνι Έφεσος Καρία Πισιδία, Μετάφραση: Σ. Κασενιάν, Πρόλογος Σχόλια: Γ. Γιαννακόπουλος, Αθήνα 1990. Michael Eneman, Resa i Orienten 1711-1712, Forra deflen Mindren Asien och Egypten, Utgifnen af K. U. Nylander, Vol. I. Peter Edmund Laurent, Recolections of a classical tour through various parts of Greece, Turkey, and Italy, made in the years 1818 et 1819, London 1821. George Finlay, History of Greece, vol. VI, Oxford 1856. Karl Krumbacher, Griechische Reise/Blatter aus dem Tagebuche einer Reise in Griechenland und in der Turkei, Berlin 1886. Karl Krumbacher, Ελληνικό Ταξίδι, Φύλλα από το ημερολόγιο ενός ταξιδιού στην Ελλάδα και στην Τουρκία, Μετάφραση Εισαγωγή Σχόλια: Γ. Θανόπουλος, δ.φ., Αθήνα 1994. Paul Lindau, An der WestKuste Klein Asiens, eine Sommerfahrt auf dem A- gaischen Meere, Berlin 1900. Henri Omont, Missions Archéologiques Françaises en Orient aux XVII E et XVIII E siècles, Documents Publiés, Première et seconde partie, Paris MDCCCCII (1902). Hubert Pernot, En pays Turc: L Ile de Chio, Avec 17 mélodies populaires et 118 simili-gravures, Paris 1903. Hubert Pernot, Η νήσος Χίος, Με 17 δημοτικές μελωδίες και 118 φωτογραφίες, Εισαγωγή και μετάφραση: Κώστα Χωρεάνθη, Αθήνα 1981.

Richard Pococke, A Description of the East and some other countries, Vol. II, Part II, London 1745. Maxime Raybaud, Mémoires sur la Grèce pour servir à l historie de la guerre de l indepedance, Tome premier, Paris 1824-1825. Vincent de Stochove, Voyage du Levant, 3 e édition, A Bruxelles, M.D.C.LXII. (1662). Ad. Testevuide, «L Ile de Chio», Le Tour du monde, 2 e Semestre, Paris et Londres 1878, pp. 337-368. Ad. Testevuide, Το νησί της Χίου, Κείμενο και σχέδια από το περιοδικό Le tour du monde 1877, Μετάφραση: Μαρίας Ευγενίας και Νίκου Πλατή, Χίος 2003. Jean de Thévenot, Voyages tant en Europe qu en Asie et en Afrique. A Paris MDC. LXXXIX (1689), 3 parts. in 2 vols. [Each part with separate and different title page and separate pagination]. Henry Franshawe Tozer, The islands of the Aegean, Oxford 1890. Joseph Pitton de Tournefort, Relation d un voyage du Levant, Tome 2, A Lyon MDCCXVII (1717). Joseph Pitton de Tournefort, Ταξίδι στην Κρήτη και στις νήσους του Αρχιπελάγους 1700-1702, Από το έργο Relation d un voyage du Levant, Μετάφραση Εισαγωγή Μάκη και Μυρτώς Απέργη, Σχόλια: Μάκης Απέργης Ειρήνη Λυδάκη, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Σειρά: Συμβολές στις επιστήμες του ανθρώπου, Διευθυντής σειράς: Γ. Μ. Σηφάκης, Ηράκλειο 2003. Johann Michael Wansleben, Nouvelle relation en forme de Journal fait en E- gypte, Paris 1677. Ηλία Αλεξανδρίδου, «Εκκλησιαστική κατάστασις της Χίου από των μέσων της ΙΣΤ εκατονταετηρίδος μέχρι των υστέρων χρόνων», Μερος Β, Χιακά Χρονικά, τεύχος Β, εν Αθήναις 1914, σσ. 7-54. Κ. Άμαντου, «Σημειώσεις εκ κωδίκων χωρίων και μοναστηρίων», Χιακά Χρονικά, τεύχ. 1, εν Αθήναις 1911, σσ. 128-131. Κ. Άμαντου, «Η παιδεία εις την Τουρκοκρατούμενην Χίον (1566 1822)», Ελληνικά, τόμος Γ, χ. τ., 1930, σσ. 47-68. Κωνστ. Ι. Άμαντου, Τα γράμματα εις την Χίον κατά την Τουρκοκρατίαν 1566 1822 (Σχολεία και Λόγιοι), Πειραιεύς 1946. Ιωάννου Μ. Ανδρεάδου, Αρχιμανδρίτου, Ιστορία της εν Χίω Ορθοδόξου Εκκλησίας, Τόμ. Α, Αθήνησιν 1940. [Επανεκδόθηκε το 1997 με Επιστημονική επιμέλεια του Στεφάνου Κ. Σκαλιστή Δ. θ.]. Ιωάννου Μ. Ανδρεάδου, Αρχιμανδρίτου, Ιστορία της εν Χίω Ορθοδόξου Εκκλησίας, Επιστημονική επιμέλεια Στέφανος Κ. Σκαλιστής Δ. θ., τόμ. Β - Γ, χ. τ., 1996. Κωνσταντίνου Κ. Αντωνόπουλου, Τοπογραφία της νήσου Χίου, εν Χίω 1914. Ανωνύμου, «Έργα και ημέραι των εκδρομέων», Η Πρόοδος, Αρ. Φ. 704, Χίος Σάββατο 26 Απριλίου 1930, σ. 1. Ανωνύμου, «Ευχαριστίαι των εκδρομέων», Η Πρόοδος, Αρ. Φ. 712, Χίος Τετάρτη 7 Μαΐου 1930, σ. 1. Ανωνύμου, «Ποιαί Μοναί διατηρούνται εν Χίω», Παγχιακή, Αρ. Φ. 2040, Χίος Πέμπτη 18 Σεπτεμβρίου 1930, σ. 2. Ανωνύμου, «Μετά την Καλαμωτήν, Πυργί κ. λπ. Τα Θυμιανά αποθεώνουν τον κ. Βενιζέλον», Η Πρόοδος, Αρ. Φ. 1865, Χίος Τρίτη 8 Μαΐου 1934, σ. 1. Ανωνύμου, «Η χθεσινή εορτή εις Άγιον Μηνάν», Ο Χρόνος, Αρ. Φ. 114, Χίος

Τετάρτη 16 Απριλίου 1947, σ. 2. Ανωνύμου, «Το ζήτημα των Αγίων Αναργύρων», Ο Χρόνος, Αρ. Φ. 201, Χίος Τρίτη 19 Απριλίου 1949, σ. 1. Ανωνύμου, «Αμερικάνοι Περιηγητές εις την πόλιν μας», Η Πρόοδος, Αρ. Φ. 6258, Χίος Τρίτη 18 Σεπτεμβρίου 1951, σ. 1. Ανωνύμου, «Εκκλησιαστικά χρονικά», Ορθοδοξία, περίοδος Β, Τεύχος Γ, Ι- ούλιος Σεπτέμβριος 1998, σσ. 587-600. Ανωνύμου, «Φιλιππίδης Δανιήλ», Εγκυκλοπαίδεια επιστήμη και ζωή, τ. 18, Θεσσαλονίκη, χ. χ., στ. 218. Ανδρέα Σ. Αξιωτάκη, Ιστορία της Ιεράς Μονής Μουνδών της Χίου, Χίος 2001. Δημήτρη Γ. Αποστολόπουλου Παναγιώτη Δ. Μιχαηλάρη, Η Νομική Συναγωγή του Δοσιθέου. Μια πηγή και ένα τεκμήριο, (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών 35, Θεσμοί και Ιδεολογία στη νέοελληνική κοινωνία), τόμος Α, Αθήναι 1987. Φιλίππου Αργέντη, Chius vincta, or the occupation of Chios by the Turks (1566) their Administration of the island (1566 1912), Described in contemporary diplomatic reports and official dispatches, Campridge 1941. Φ. Π. Αργέντη Σ. Π. Κυριακίδου, Η Χίος παρά τοις γεωγράφοις και περιηγηταίς από του ογδόου μέχρι του εικοστού αιώνος, Τόμος Α - Γ, εν Αθήναις 1946. Μάρκου Βαϊάνου, «Τα χρόνια της ελευθερίας. Εορτές της Εκατονταετηρίδος», Η Πρόοδος, Αρ. Φ. 714, Χίος Παρασκευή 9 Μαΐου 1930, σ. 1. Απόστολου Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος ΣΤ, Θεσσαλονίκη 1982. Μάρκου Αγαπητού Βασιλάκη, «Χίοι κληρικοί αγωνισθέντες, σφαγιασθέντες και δράσαντες κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν του 1821», Χιακά Εκκλησιαστικά Χρονικά, τευχ. Α, Χίος 1950. Μάρκου Αγαπητού Βασιλάκη, «Ανέκδοτοι χριστιανικαί επιγραφαι και ενθυμήσεις εν Χίω», Χιακά Εκκλησιαστικά Χρονικά, τεύχος Γ, Ανάτυπον εκ του περιοδικού του Συλλόγου Αργέντη, Τόμος Δ, εν Χίω 1951. Αρχιμανδρίτου Μάρκου Αγ. Βασιλάκη, Ιεροκήρυκος, «Εθνομάρτυρες Χίοι Κληρικοί κατά την Επανάσταση του 1821», Ημερολόγιον Ιεράς Μητροπολεως Χίου Ψαρών και Οινουσσών του έτους 2003, σσ. 8-29. Παναγιώτη Βενάρδου, «Ο Λυκούργος Λογοθέτης και η σφαγή της Χίου», Ιστορία εικονογραφημένη, τεύχος 441, Αθήνα Μάρτιος 2005, σσ. 68-73. Γεωργίου Β. Βενιάδη, Νεαμονησιακές σελίδες και Χιακά Χρονικά, Χίος 1971. Γεωργίου Β. Βενιάδη, Η Νέα Μονή της Χίου, τόμος Β, Χίος 1973. Στυλιανού Βίου, «Επί τη Εκατονταετηρίδι. Η θυσία του Αγίου Μηνά», Η Πρόοδος, Αρ. Φ. 716, Δευτέρα 12 Μαΐου 1930, σ. 1 Αρ. Φ. 717, Τρίτη 13 Μαΐου 1930, σ. 1 Αρ. Φ. 718, Τετάρτη 14 Μαΐου 1930, σ. 1 Αρ. Φ. 719, Πέμπτη 15 Μαΐου 1930, σ. 1, Χίος. Στυλιανού Γ. Βίου, Η σύγχρονος Χίος και η παλαιά, εν Χίω 1937. Στυλιανού Γ. Βίου, Η Σφαγή της Χίου εις το στόμα του Χιακού λαού, Εισαγωγή-Επιμέλεια: Κων/νος Ι. Μερούσης, Excerpts in English, Χίος 3 2006. [Χίος 1 1921 (επιλογή από το έργο του σ. 9-104), Χίος 2 1989]. Αλεξάνδρου Μ. Βλαστού, Χιακά ήτοι Ιστορία της νήσου Χίου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της εν έτει 1822 γενομένης καταστροφής αυτής παρά των Τούρκων, Πρόλογος Εισαγωγή Επιμέλεια έκδοσης: Νίκος Κ. Χαβιάρας δ. φ., Χίος 2 2000. [Εν Ερμουπόλει 1 1840].

Ιωάννού Βλαχογιάννη, Χιακόν Αρχείον, τόμος πρώτος, εν Αθήναις 1924. Μανώλη Μιχ. Βουρνού, «Ο ναός των Αγίων Σαράντα στα Θυμιανά και η Χιακή βασιλική της Τουρκοκρατίας», Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση, Churches in Greece 1453-1850, τ. 5, Αθήνα 1998, σσ. 53-70. Σ. Ι. Βουτυρά, «Χίος», Λεξικόν Ιστορίας και Γεωγραφίας, τόμος ένατος, Εν Κωνσταντινουπόλει 1890, σσ. 975-1017. Μανουήλ Ι. Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες, Αθήναι 2 1996. Γεωργίου Π. Γεωργιάδου, Ο εν Γαλατά ιερός ναός του Αγίου Ιωάννου των Χίων, Εν Κωνσταντινουπόλει 1898. Νίκου Γεωργούλα, «Επί τη 173 επετείω της Τουρκικής θηριωδίας στη Χίο. Προσκύνημα στο μοναστήρι του μαρτυρίου στον Άγιο Μηνά», Δελτίον Ι- εράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρρών και Οινουσσών, τριμηνιαία έκδοσις, έτος ΙΓ, τεύχος 46, Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος 1995, σσ. 23-26. Ιωάννου Ν. Γιουργαλι, «Άγνωστοι μάρτυρες και ήρωες του 1822», Χιακή Επιθεώρησις, τόμος 9, Αθήνα 1971, σσ. 147-151. Ιωάννου Ν. Γιούργαλι, «Οι υπό των Τούρκων εν Χίω απαγχονισμοί κατά το έ- τος 1822», Χιακή Επιθεώρησις, τόμος 9, Αθήνα 1971, σσ. 256-270. Απομνημονεύματα πολιτικά του Βαχίτ Πασά, πρέσβεως εν Παρισίοις τω 1802, Ρεΐζ Εφέντη τω 1808, και τοποτηρητού της Χίου τω 1822, Εξ ανεκδότου τουρκικού ιδιοχειρογράφου ελευθέρως μεταφρασθέντα και σημειώσεσι συνοδευθέντα υπό Δ. Ε. Δ., Εν Ερμουπόλει Σύρου 1861 [και ανατύπωση Αθήνα 1975]. Νικ. Διαμαντίδη, «Οι Μητροπολίται της Χίου», Η Πρόοδος, Αρ. Φ. 10.890, Χίος Τετάρτη 9 Αυγούστου 1967, σ. 1. Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Νομού Χίου, ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ & ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΑ της Χίου. Χθες και σήμερα, Χίος 2006. Δοσιθέου πατριάρχ. Ιεροσολύμων, Νομική Συναγωγή κατά Λατίνων, Εν Ιασίω 1698. Εθνομάρτυς Πλάτων ο Χίου, Εβδομαδιαίον εκκλησιαστικόν και παιδαγωγικόν περιοδικόν, Προνοία του Σεβ. Μητροπολίτου Χίου κου Ιερωνύμου, έτος Α, Αριθ. 1, εν Χίω τη 27 Ιανουαρίου 1928, σ. 8. Γ. Εκήβολου, «Χιακά Μοναστήρια: Μονή Αγίου Μηνά. Ο Τάφος των ισοθέων Γ», Η Πρόοδος, Αρ.Φ. 6258, Τρίτη 18 Σεπτεμβρίου 1951, σ. 1 Αρ. Φ. 6259, Τετάρτη 19 Σεπτεμβρίου 1951, σ. 1 Αρ. Φ. 6260, 20 Σεπτεμβρίου 1951, σ. 1, Χίος. Πολύχρονη Κ. Ενεπεκίδη, Αρχιπέλαγος: Ίμβρος Τένεδος Λήμνος Λέσβος Χίος Σάμος Πάτμος, 1800-1923, Αθήνα 1988. Πολύχρονη Κ. Ενεπεκίδη, Η Έλλάδα, τα νησιά και η Μικρά Ασία του Καρόλου Κρουμπάχερ, Αθήνα 1994. Τρύφωνος Ε. Ευαγγελίδου, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας [ελληνικά σχολεία α- πό της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου], τόμος δεύτερος, εν Αθήναις 1936. Ευφημίας Μοναχής, Καθηγουμένης Ιεράς Μονής Αγίου Μηνά, Οι Άγιοι Μηνάς, Βίκτωρας και Βικέντιος, Ιστορική Μονή της Χίου (Ιστορία-Βίος), Χίος, χ. χ. Αθηνάς Κ. Ζαχαρού Λουτράρη, δ. Φ., Χιακή Σφίγγα, Η διαχρονική πορεία ενός συμβόλου, Χίος 1998. Αθηνάς Κ. Ζαχαρού Λουτράρη, δ. Φ., Όμηρος Χίος Αοιδός, Η Χίος διεκδικεί και τιμά τον Όμηρο ανά τους αιώνες, Χίος 2005.

Περικλή Γ. Ζερλέντη, «Προσθήκαι και παρατηρήσεις εις τα περί Δανιήλ Φιλιππίδου γραφέντα», Εβδομάς, έτος Β, τόμος Β, εν Αθήναις 1885, σ. 164. Γεωργίου Ι. Ζολώτα, Ιστορία της Χίου, Συνταχθείσα επιμελεία της θυγατρός αυτού Αιμιλίας Κ. Σάρου, Τόμ. Γ2, εν Αθήναις 1928. Ημερολόγιον Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών, ετών 1983, 1993, 2003 και 2007. Ημερολόγιον της Εκκλησίας της Ελλάδος, ετων 1972, 1983 και 1987. Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών, Χίος Το Αγιονήσι του Αιγαίου, Χίος 2004. Γιάννη Β. Ιωαννίδη, Μικρή Εγκυκλοπαίδεια Εθνομαρτύρων Κληρικών, Σειρά «Η Εκκλησία στους αγώνες του Έθνους 3», τόμος Α (Α Λ), Αθήνα 1991 τόμος Β (Μ-Ω), Αθήνα 1992. Στεφάνου Δ. Καββάδα, Οι Κώδικες της Χίου, Μέρος Α, Χίος 1950. Στεφάνου Δ. Καββάδα, Θυμιανούσικα Έγγραφα, Χίος 1956. Καλλιμασιώτικα, Αρ. Φ. 42 (75), Χίος Δεκέμβριος 2006, σ. 8. Αργυρίου Καράβα, Τοπογραφία της νήσου Χίου, εν Χίω 1866. Χριστοφόρου Καστάνη, «Ιστορία των Σφαγών της Χίου (1822). Η πώληση του συγγραφέως. Φόβοι υποδουλώσεως», (Μετάφραση Μαρία Γ. Γιατράκου), Χιακά Χρονικά, τ. ΙΑ, Αθήναι 1979, σσ. 54-64. Ευθυμίου Καστόρχη, Περί της εν Δημητσάνη Ελληνικής Σχολής και περί των καθιδρυτών και πρώτων αυτής διδασκάλων, Εν Αθήναις 1847. Π. Κοκκάλη, Α. Ι. Πολεμίδης, Συμβολή εις την ιστορίαν της Χίου, (Διαλέξεις, διατριβαί, άρθρα, χρονογραφήματα κλπ. γύρω από τα θέματα της Χίου), Τόμος πρώτος, Αθήναι 1974. Σπύρου Κοκκίνη, Τα Μοναστήρια της Ελλάδος. Οδηγός Ιστορία Θησαυροί Βιβλιογραφία, Αθήνα 1 1976. Διονυσίου Α. Κόκκινου, Η ελληνική επανάστασις, έκτη έκδοσις εικονογραφημένη και βελτιωμένη, τόμος δεύτερος, Αθήνα 1974. Δημητρίου Θ. Κόκκορη, Ορθόδοξα Ελληνικά Μοναστήρια, Προσκυνηματικός οδηγός, Θεσσαλονίκη 3 2002. Κώστα Κούτσικα, Τα χαρακτικά της Χίου, τόμος Β, Χάρτες-Τοπία, Αθήνα 1995. Νικολάου Σωτ. Κρουσουλούδη, Ο βίος και το έργον του εθνομάρτυρος μητροπολίτου Χίου Πλάτωνος Φραγκιάδου (1776-1822), Θεσσαλονίκη 1981. Δημ. Ν. Λαϊνά, «Περίπατοι στη Χίο. Ο Άγιος Μηνάς (Το προσκύνημα της Χίου)», Η Πρόοδος, Χίος Παρασκευή 25 Ιουλίου 1958, Αρ. Φ. 8253, σ. 1. Δημητρίου Ν. Λαϊνά, Η λόγια παράδοση της Χίου, Αθήνα 1997. Βασιλικής Λαμπροπούλου, «Η Καταστροφή της Χίου στη Λογοτεχνία», Ιστορικά, τεύχος 131, Αθήνα 25 Απριλίου 2002, σσ. 40-45. Γεωργίου Λιαδή, πρωτοπρεσβυτέρου,«χιακός Μοναχισμός», Ημερολόγιο Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών 1991, χ. α. σ. Λυδίας μοναχής, Ηγουμένης Ιεράς Μονής Αγ. Μηνά, Άγιος Μηνάς, Ιστορική Μονή της Χίου, Χίος 2 1970. Γιάννη Μακριδάκη, 10.516 μέρες, Ιστορία της νεοελληνικής Χίου, Πρώτη περίοδος 1912-1940, Χίος 2007. Στάμου Μαυράκη, Παναγία η Σκαραμαγκού, Αθήνα 1979. Γιώργου Α. Μουτσάτσου, Χίος 1898 1920, Ένα ταξίδι στο παρελθόν δια μέσου των καρτ ποστάλ της εποχής, Χίος 2002. Χαράλαμπου Μπούρα, «Το καθολικό της Μονής Αγίου Μηνά, στη Χίο», Χρι-